Imperi bizantin

L’Imperi bizantin, en furma curta er be ‹Bizanz›, u – pervi da l’origin istoric – ‹Imperi roman oriental› resp. ‹Roma orientala›, è stà in imperi situà en la regiun orientala da la Mar Mediterrana. El è sa furmà en l’antica tardiva – suenter la partiziun da l’Imperi dal 395 – or da la part orientala da l’Imperi roman. L’Imperi vegniva dirigì da la chapitala Constantinopel, che vegniva er numnada Bizanz, e cumpigliava dal temp da sia pli gronda extensiun vers la mesadad dal 6avel tschientaner territoris che tanschevan da l’Italia ed il Balcan fin a la Peninsla Araba ed en l’Africa dal Nord. Gia dapi il 7avel tschientaner sa restrenscheva il territori però sin l’Asia Minura e l’Europa dal Sidost. Cun la conquista da Constantinopel tras ils Osmans l’onn 1453 è l’Imperi bizantin ì a fin.

L’Imperi bizantin dal temp da sia pli gronda extensiun

Tranter il 9avel ed il 11avel tschientaner è Constantinopel sa sviluppà a la pli gronda e pli ritga citad en l’entira Europa

L’istorgia bizantina è stada segnada d’in cumbat da defensiun permanent cunter inimis d’ordaifer, il qual ha absorbà massivamain las forzas da l’Imperi. Fin en la fasa tardiva, cura che l’Imperi na disponiva betg pli da resursas suffizientas, han alternà fasas d’expansiun (a sperditas da territori en il 7avel tschientaner èn suandadas conquistas en il 10avel ed 11avel tschientaner) e da retratga. A l’intern hai adina puspè dà (surtut fin en il 9avel tschientaner) cuntraversas teologicas e singulas guerras burgaisas; ma malgrà tut è il fundament statal, orientà a las structuras romanas, restà pli u main intact fin l’entschatta dal 13avel tschientaner. Culturalmain ha Bizanz laschà enavos a la posteriuritad impurtantas ovras litteraras e d’art. Ultra da quai ha l’Imperi giugà ina rolla centrala sco intermediatura da l’ierta antica ch’era sa mantegnida qua pli ditg. E la finala è l’influenza bizantina stada centrala areguard la cristianisaziun da l’Europa da l’Ost (Balcan e Russia).

Determinaziun ed istorgia da la noziun

Part dal mir da defensiun davant Bizanz (entschatta dal 5avel tschientaner)

Il bizantinist Georg Ostrogorsky caracterisescha l’Imperi bizantin sco maschaida tranter stadi roman, cultura greca e cretta cristiana. La denominaziun ‹Imperi bizantin›, deducida da la chapitala, è be usitada en la perscrutaziun moderna, n’è però betg vegnida duvrada dals contemporans. Al lieu da ‹Bizantins› discurrivan quels vinavant da ‹Romans› u (en il vest latin) da ‹Grecs›.

La perscrutaziun moderna sutdivida l’istorgia da l’Imperi bizantin en trais fasas:

1. La fasa tempriva (da la fin dal terz tschientaner / entschatta dal quart tschientaner fin la mesadad dal 7avel tschientaner), durant la quala l’Imperi – sco part orientala da l’Imperium Romanum – steva anc cleramain sut l’ensaina da l’antica romana e controllava sco pussanza gronda intacta l’entir territori oriental da la Mar Mediterrana.
2. La fasa mesauna (ca. a partir da la mesadad dal 7avel tschientaner fin il 1204/1261), durant la quala l’Imperi ch’era uss segnà dal tuttafatg da la cultura greca, è sa revegnì suenter avair subì grondas sperditas territorialas ed ha pudì furmar vinavant in impurtant factur da pussanza en la regiun da la Mar Mediterrana.
3. La fasa tardiva (dal 1204/1261 fin il 1453), durant la quala l’Imperi è sa reducì ad ina citad-stadi e na giugava nagina rolla politica pli en la regiun.

Sper questa periodisaziun tradiziunala existan per part er ponderaziuns divergentas. Uschia vegn per exempel discutà en la perscrutaziun pli nova da laschar cumenzar l’istorgia ‹bizantina› en il vair senn dal pled cun la fin dal 6avel u l’entschatta dal 7avel tschientaner e d’attribuir il temp precedent a l’istorgia romana tardiva.

Ils Bizantins – ed ils Grecs fin en il 19avel tschientaner – han resguardà e denominà sasezs sco ‹Romans› (Ῥωμαῖοι Rhōmaîoi). Il term ‹Grecs› (Ἕλληνες Héllēnes/Éllines) è praticamain be vegnì duvrà per las culturas ed ils stadis grecs dal temp precristian, pia ‹pajauns›. Vers il 1400 han però er Bizantins scolads sco Plethon discurrì da sasezs sco Hellens.

Las denominaziuns ch’èn oz las pli frequentas – ‹Bizantin› ed ‹Imperi bizantin› – èn d’origin modern. Ils contemporans discurrivan da sasezs adina sco Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων Basileía tōn Rhōmaíōn (‹Imperi dals Romans›) u Ῥωμαικὴ Αὐτοκρατορία Rhōmaikḗ Autokratoría (‹Autocrazia romana› resp. ‹Imperi roman›). Tenor atgna chapientscha na furmavan els betg ils successurs da l’Imperi roman – els eran l’Imperi roman. Quai resorta er dal fatg che las denominaziuns ‹Imperi roman occidental› resp. ‹Imperi roman oriental› èn da derivanza moderna; per ils contemporans devi – uschè ditg che omaduas parts da l’Imperi roman eran anc existentas – be in imperi sut dus imperaturs. Ord vista dal dretg statal è quai er stà correct, damai ch’i n’aveva betg dà ina ruptura en il svilup sco en il vest: Bizanz existiva vinavant en ina furma intacta che regurdava a l’antica tardiva e ch’è be sa midada successivamain; sut Herakleios è il stadi alura vegnì refurmà tenor la cultura greca. L’identitad dominanta da l’Imperi roman oriental era però gia avant greca. Il grec vegl e dapi la vieuta vers il 600 il grec mesaun (ch’era areguard la fonetica gia quasi identic cun il grec odiern) ha remplazzà gia avant Herakleios il latin sco lingua uffiziala, ma er sco lingua da baselgia, lingua litterara (resp. culturala) e lingua da commerzi.

Considerond questas ragischs sa lascha l’emprima fasa da l’Imperi bizantin caracterisar sco maschaida da cultura hellenistica, stadi roman e religiun cristiana. Sia tempra romana e d’antica tardiva ha l’Imperi roman oriental e bizantin pir pers en il decurs da las conquistas arabas en il 7avel tschientaner. Durant l’entir temp da si’existenza è l’Imperi sa resguardà sco directa e suletta cuntinuaziun legitima da l’Imperi roman; da quai han ins deducì la pretensiun d’ina suveranitad sur tut ils stadis cristians dal temp medieval. Il pli tard a partir da ca. l’onn 600 na sa laschava questa pretensiun betg pli realisar; ma en la teoria statala è ella vegnida mantegnida consequentamain.

Istorgia politica

L’antica tardiva: l’Imperi roman oriental

Constantin il Grond

Las ragischs da l’Imperi bizantin èn da chattar en l’antica romana (284 fin 641). L’Imperi bizantin n’è betg stà ina nova fundaziun statala, mabain ha furmà fin il 1453 la part orientala da l’Imperi roman ch’era vegnì dividì definitivamain il 395. El sa lascha pia designar sco cuntinuaziun directa da l’Imperium Romanum. La dumonda cura che l’istorgia romana fineschia e l’istorgia bizantina cumenzia na sa lascha perquai betg respunder cler e net. Surtut en la perscrutaziun pli veglia han ins savens mess a pèr il cumenzament cun il temp da regenza da l’imperatur Constantin il Grond (306 fin 337). Per l’ina ha el favurisà sco emprim autur roman a moda activa il cristianissem (vieuta constantina). Per l’autra ha el stgaffì la chapitala da l’Imperi bizantin da pli tard: tranter il 325 ed il 330 ha el laschà amplifitgar a moda generusa la veglia polis greca Bizanz e l’ha renumnà tenor el sez en Constantinopel. Il vegl num Bizanz ha però existì vinavant ed è vegnì applitgà en il temp modern sin l’entir Imperi. Gia avant el avevan ils imperaturs tschertga residenzas ch’eran situadas pli datiers dal cunfin da l’Imperi e/u che sa laschavan defender meglier che Roma. Il pli tard suenter il curt temp da regenza da l’imperatur Maxentius n’è Roma per ordinari betg pli stada la sedia dals imperaturs, mabain ha be pli furmà idealmain la chapitala da l’Imperi. Cuntrari ad autras citads residenzialas ha Constantinopel però survegnì in agen senat; sut Constantius II, il figl da Constantin, è quel vegnì mess a pèr formalmain al senat da Roma. Pli e pli è la citad sa sviluppada al center administrativ da la part orientala da l’Imperi. Vers la fin dal quart tschientaner èn schizunt cumparidas per Bizanz las denominaziuns Nova Roma resp. Νέα ῾Ρώμη, entant che Roma vegniva per part numnà Παλαιὰ ῾Ρώμη (‹Roma veglia›). Malgrà quest cuntrast sapientiv è la veglia citad da Roma restada il punct da referenza areguard l’ideologia da l’Imperi. Dapi il temp da l’imperatur Theodosius I è Constantinopel alura stada la residenza permanenta dals imperaturs romans che regivan en l’ost.

Suenter la mort da Constantin l’onn 337 hai per ordinari dà plirs Augusti che regnavan mintgin tschertas parts da l’Imperi. Malgrà quai n’è l’unitad da l’Imperium Romanum betg vegnida messa en dumonda: i sa tractava be d’in domini da plirs imperaturs cun repartiziun da las incumbensas regiunala sco che quella era usitada dapi Diocletian. L’ost è vegnì regnà da Constantius II (337–361), Valens (364–378) e Theodosius I (379–395).

Divisiun da l’Imperi roman da l’onn 395

Suenter la mort da Theodosius – il qual aveva furmà il 394/395 per curt temp il davos imperatur da l’entir Imperi – han ins danovamain dividì il 395 l’Imperi roman en ina part orientala ed ina occidentala (regnadas da ses dus figls Honorius ed Arcadius). Talas ‹spartiziuns› avevi gia dà repetidamain; ma questa giada dueva ella sa mussar sco definitiva: Arcadius che residiava a Constantinopel vala perquai tar intgins perscrutaders sco emprim imperatur da l’Imperi roman oriental resp. da l’Imperi bizantin tempriv. Malgrà quai han tut las leschas mantegnì lur vigur en omaduas parts da l’Imperi (quellas vegnivan per ordinari relaschadas en num dad omadus imperaturs) ed il consul da l’autra part da l’Imperi è mintgamai vegnì renconuschì vicendaivlamain. Da l’autra vart han las duas curts imperialas tuttavia rivalisà durant il 5avel tschientaner per la preferenza entaifer l’Imperi cumplessiv.

En il quart tschientaner tardiv, cura ch’han cumenzà las uschenumnadas migraziuns dals pievels, è l’emprim daventada la part orientala da l’Imperi l’unfrenda d’attatgas guerrilas germanas (da vart dals Visigots ed Ostrogots). En la Battaglia d’Adrianopel ha l’armada da l’Imperi roman oriental subì il 378 ina greva sconfitta cunter (Visi-)Gots rebels. L’onn 382 ha Theodosius I alura attribuì ad els al sid dal Danubi terren sco foederati che sa chattavan formalmain ordaifer las structuras da l’Imperi. Dapi l’entschatta dal 5avel tschientaner èn las attatgas nà da l’exteriur però sa drizzadas adina pli fitg vers l’Imperi roman dal vest ch’era militarmain e finanzialmain pli flaivel. Ensemen cun las guerras burgaisas senza fin ch’èn proruttas là, ha quai plaunsieu manà al declin da l’Imperi dal vest. Schebain ils guerriers germans han giugà ina rolla decisiva en connex cun la fin da l’Imperi roman dal vest vegn discutà en la scienza a moda cuntraversa. En l’ost èsi percunter reussì da mantegnair a l’intern la stabilitad politica. Be sporadicamain ha la Roma orientala stuì sa defender cunter attatgas da vart dal nov imperi persic dals Sassanids. Tranter il 387 ed il 502 ha però regì quasi tras a tras pasch cun quest sulet veritabel rival da Roma. Il 401 han foederati visigots rebellants spoglià la citad da Roma. Quai ha er gì in effect schoccant sin la part orientala da l’Imperi, la quala è restada – abstrahà dal Balcan, nua che penetravan adina puspè guerriers nà dal nord – pli u main preservada da conflicts guerrils ed ha pudì mantegnair tut en tut la pasch interna (pax Augusta). La part orientala da l’Imperi ha tuttavia empruvà da stabilisar la part dal vest ed ha intervegnì repetidamain tant cun daners sco er cun truppas. Uschia è per exempel l’expediziun da flotta cunter ils Vandals il 467/468 – che dueva la finala far naufragi – vegnida purtada surtut da vart da l’Imperi roman oriental. Ma la finala era l’ost occupà memia ferm cun si’atgna consolidaziun per pudair retegnair il declin da l’Imperi dal vest.

Extensiun da l’Imperi roman vers il 460

En il 5avel tschientaner tardiv ha lura er l’Imperi roman oriental gì da batter cun grevs problems. Intginas posiziuns politicas han occupà schuldads, e quai betg darar da derivanza ‹barbara› (surtut en la persuna dal magister militum Aspar). Ma quests regents-schuldads eran malvis ed igl avess tgunschamain pudì capitar – sco vidavant en il vest – che l’imperatur e l’administraziun fissan vegnids permanentamain sut il domini da militars pussants. Sut l’imperatur Leo I (457–474) han ins perquai empruvà da neutralisar ils aderents dad Aspar che consistivan surtut da foederati. Ins ha fatg quai cun sa servir cunter els dals Isaurs, ils abitants da la muntogna en il sidost da l’Asia Minura ch’appartegnevan – cuntrari als foederati – er formalmain a l’Imperi. Ultra da quai ha Leo tschentà si ina nova garda imperiala, ils excubitores ch’eran persunalmain fidaivels a l’imperatur; er tranter els sa chattavan blers Isaurs. En la persuna da Zenon ha in dad els schizunt cuntanschì il 474 il tron imperial, suenter che Aspar era vegnì assassinà il 471.

Pass per pass èsi reussì en questa moda als imperaturs da puspè dumagnar il militar sut controlla (tranter il 470 ed il 500). E sut l’imperatur Anastasios I è er l’influenza creschenta dals Isaurs vegnida tschessentada cun gronds sforzs. En la perscrutaziun pli nova èn ins da l’avis che l’etnia dals pertutgads n’haja en vardad betg furmà ina rolla centrala entaifer quest cumbat da pussanza. I na saja en emprima lingia betg stà in conflict tranter ‹Romans› e ‹barbars›, mabain tranter la curt imperiala ed ils manaders militars. La finala haja l’imperatur pudì sa far valair: bain saja l’armada er vegnida dominada vinavant da mercenaris da l’exteriur (savens germans); ma l’influenza dals generals sin la politica saja stada limitada da qua davent, entant ch’ils imperaturs hajan puspè gudagnà libertad d’agir.

Quasi a medem temp è ì a fin l’Imperi en il vest. Il davos imperatur Romulus Augustulus, che n’aveva quasi nagina pussanza pli, ha il cumandant d’armada Odoaker destituì il 476 (l’ultim imperatur ch’è vegnì renconuschì da l’Imperi roman oriental è però stà Julius Nepos ch’è vegnì assassinà l’onn 480 en la Dalmatia). Odoaker è sa suttamess a l’imperatur da l’ost. De jure furmava quest ultim da qua davent il sulet regent sur l’entir imperi, cumbain ch’ils territoris dal vest eran facticamain pers. La gronda part dals reginavels ch’èn uss sa furmads sin las ruinas da l’Imperi dal vest sut il commando da reges betg romans han renconuschì sur lung temp l’imperatur da l’ost sco lur signur nominal. Vers la vieuta dal 5avel al 6avel tschientaner ha l’imperatur Anastasios I er rinforzà la capacitad finanziala da l’Imperi, quai che dueva pussibilitar la politica d’expansiun da pli tard.

Mosaic da Justinian a Ravenna (ca. 544/545)

En il 6avel tschientaner, sut l’imperatur Justinian (527–565), han ils dus cumandants d’armada da l’Imperi roman oriental Belisar e Narses reconquistà vastas parts da las provinzas da l’Imperi roman dal vest, numnadamain l’Italia, l’Africa dal Nord e la Spagna dal Sid. Per curt temp è l’Imperium Romanum pia stà restituì en furma pli pitschna. Ma alura han divers cumbats flaivlentà la posiziun da l’Imperi oriental: per l’ina las guerras cunter ils reginavels dals Vandals e Gots en il vest, per l’autra la defensiun cunter il ferm reginavel dals Sassanids sut Chosrau I en l’ost; ed a partir dal 541 ha anc la pestilenza tutgà l’entir territori da la Mar Mediterrana. Durant il temp da regenza da Justinian, il qual aveva sco davos Augustus il latin sco lingua materna, è er vegnida erigida la Hagia Sophia ch’è stada il davos grond edifizi da l’antica e ch’ha furmà sur lung temp la pli gronda baselgia dal cristianissem. Medemamain ha gì lieu il 534 la codificaziun cumplessiva e da lunga durada dal dretg roman (che dueva vegnir numnada pli tard ‹Corpus iuris civilis›).

Sin il champ religius n’èsi percunter betg reussì a l’imperatur da sa far valair. Las tensiuns cuntinuantas tranter ils cristians ortodoxs ed ils monofisitis han muntà – sper la cassa dal stadi vida – ina grond’ipoteca che Justinian ha laschà enavos a ses successur. Il lung temp da regenza da Justinian marchescha in impurtant temp da transiziun dal stadi segnà da l’antica tardiva a la fasa mesauna dal stadi bizantin (e quai cumbain che Justinian sez è tut en tut senz’auter anc d’attribuir a l’antica). Tranter ses successurs è er la derasaziun ed utilisaziun da la lingua latina en l’Imperi sa diminuida successivamain. Cun l’installaziun dals exarchats a Cartago e Ravenna ha l’imperatur Maurikios bandunà per l’emprima giada il princip da l’antica tardiva da sparter las cumpetenzas civilas e militaras; entaifer la part centrala da l’Imperi oriental ha el percunter mantegnì l’administraziun tradiziunala.

Attatga persiana sin Constantinopel dal temp da Herakleios

A partir da la segunda mesadad dal 6avel tschientaner è l’Imperi danovamain vegnì en difficultads pervi da las cassas vidas ed ils inimis che smanatschavan da tuttas varts. Justin II, il successur da Justinian, ha provocà l’onn 572 ina guerra cunter la Persia. Suenter sia sconfitta ha el gì in collaps da la gnerva ed è vegnì malsaun da spiert; profitond da quest vacum, han ils Langobards occupà gia a partir dal 568 vastas parts da l’Italia. En il fratemp èn penetrads ils Slavs dapi ca. 580 sin il Balcan ed han per gronda part colonisà quel fin la fin dal 7avel tschientaner. L’imperatur Maurikios aveva pudì serrar l’onn 591 ina pasch avantagiusa cun ils Sassanids ed era procedì a moda energica cunter ils Slavs; ma cun sia mort violenta l’onn 602 è escalada la crisa militara. Maurikios è stà l’emprim imperatur da la Roma orientala ch’ha stuì succumber ad in usurpader; a ses successur Phokas da nauscha reputaziun n’èsi betg reussì da stabilisar la posiziun dal monarc. Dapi il 603 han ultra da quai ils Persians sassanids sut il retg Chosrau II surpiglià temporarmain il domini sur la gronda part da las provinzas orientalas. Fin il 620 avevan els occupà l’Egipta e la Siria che furmavan las provinzas las pli ritgas da l’Imperi roman oriental; ed il 626 stevan els schizunt davant Constantinopel. L’Imperi pareva da star curt avant sia fin, quai tant pli ch’ils Avars e lur subdits slavs sin il Balcan avanzavan sin territori da l’Imperi. A l’intern ha la guerra civila tranter l’imperatur Phokas e ses rival Herakleios anc favurisà il declin statal. Quest ultim ha però pudì sa far valair l’onn 610 e suenter in dir cumbat al èsi er reussì da manar natiers la vieuta en la guerra cunter ils Persians: en rom da pliras campagnas militaras è el penetrà dapi l’onn 622 sin territori persian ed ha battì la fin 627 in’armada sassanida en la Battaglia sper Ninive. Militarmain n’eran ils Sassanids bain betg vegnids battids a moda decisiva; ma la Persia vegniva uss smanatschada d’autras varts ed è perquai stada interessada da pacifitgar la situaziun en il vest. Chosrau II, ch’era nunpopular, è vegnì cupitgà e ses successur ha fatg pasch cun Bizanz. La Persia ha rumì ils territoris ch’ella aveva conquistà ed è silsuenter stada occupada cun cumbats da pussanza a l’intern. Suenter quest immens sforz eran las forzas da l’Imperi roman oriental però consumadas. L’aristocrazia da senats ch’aveva furmà in purtader decisiv da las tradiziuns da l’antica tardiva era ultra da quai gia vegnida flaivlentada dal temp da regenza da Phokas; ed il domini sur grondas parts dal Balcan è stà pers.

Herakleios ha laschà festivar pompusamain la victoria sur ils Persians ed il salvament da l’Imperi, bain exagerond in pau ses success. En mintga cas è il triumf bizantin be stà da curta durada. Durant ils onns 630 ha cumenzà l’expansiun militara dals Arabs, incitads da lur nova cretta muslima. Herakleios ha stuì guardar tiers co che las provinzas orientalas ch’eran apaina vegnidas rumidas dals Sassanids èn danovamain idas a perder – questa giada per adina. La Battaglia decisiva al Jarmuk ils 20 d’avust 636 han ils Romans da l’ost pers cunter in’armada dal segund calif Umar ibn al-Chattab. Enfin il 642 è l’entir sidost da l’Imperi, inclusiv la Siria, l’Egipta e la Palestina stà pers; e fin l’onn 698 è er l’Africa cun Cartago vegnida en ils mauns dals muslims.

L’epoca mesauna da l’Imperi bizantin

Il 7avel tschientaner: Da la Roma orientala a l’Imperi bizantin

L’expansiun islamica fin l’onn 750

Suenter il 636 era la Roma orientala sin il precint da sparir dal tuttafatg. Cuntrari a ses rival da blers onns, l’Imperi dals Sassanids ch’è vegnì suttamess dals Arabs ils onns 642/651, ha l’Imperi bizantin però adina pudì sa defender cun success cunter la conquista cumpletta da vart islamica. Las truppas imperialas ch’avevan defendì fin qua las provinzas orientalas han percunter stuì sa retrair en l’Asia Minura ch’era sezza adina puspè pertutgada d’attatgas arabas. En il decurs dal 7avel tschientaner ha Bizanz schizunt pers temporarmain il domini sin la mar (sconfitta sper Phoinix il 655) ed ha be pudì tegnair cun stenta l’Asia Minura. Sin il Balcan smanatschavan a medem temp Slavs e Bulgars l’Imperi ed han reducì il domini imperial sin paucs lieus. Uschia cumpigliava la Roma orientala vers il 700 pli u main be pli l’Asia Minura, il territori enturn la chapitala sco er intginas regiuns en Grezia e l’Italia.

Quai che l’Imperi ha pers areguard l’expansiun territoriala, ha el però pudì cumpensar tras unifurmitad a l’intern dal pajais. La civilisaziun antica era stada dependenta dapi tschientaners da l’existenza da numerusas citads pli grondas e pli pitschnas, las póleis; quest temp è uss ì a fin. La gronda part da las citads èn vegnidas schliadas u èn sa diminuidas sin la grondezza da vitgs fortifitgads, ils kastra. Las provinzas meridiunalas ed orientalas sa differenziavan culturalmain ferm dal nord ed appartegnevan dapi il 5avel tschientaner per gronda part a las baselgias oriental-ortodoxas monofisitas ch’avevan dapi il 451 dispita cun la baselgia grec-ortodoxa da las provinzas dal nord. Quest conflict ha forsa furmà in dals motivs, daco che l’Egipta e la Siria han acceptà relativamain spert ils novs signurs muslims (quai ch’è però contestà en la perscrutaziun pli nova). En mintga cas ha il nord da l’Imperi, ch’era restà sut controlla imperiala, cuntanschì ina pli gronda unitad ed ina pli auta prontezza da cumbat. Il pretsch per la survivenza ha però furmà la sperdita definitiva da dus terzs da l’Imperi e da la gronda part da las entradas da taglia.

Gia Herakleios aveva etablì il grec – che furmava oramai la lingua dominanta en las parts restantas da l’Imperi – sco suletta lingua uffiziala. Questa reorientaziun culturala dueva furmar in impurtant pass vers l’Imperi bizantin medieval. Per blers perscrutaders furma perquai quest regent – ch’ha mess giu il titel d’Imperator ed è sa numnà da qua davent uffizialmain Basileus – il davos imperatur da l’Imperi roman oriental ed a medem temp l’emprim imperatur bizantin. Per l’entira scienza èsi entant cler ch’il 7avel tschientaner marchescha tut en tut ina gronda cesura en l’istorgia da l’Imperi. Dispitada è sulettamain la dumonda, sch’ins duaja attribuir ils trais tschientaners precedents a l’istorgia romana ubain bizantina. Cun numnar questa fasa a moda neutrala ‹antica tardiva› e designar ella sco epoca da transiziun, ha la dumonda davart l’‹entschatta› da Bizanz però pers in pau sia relevanza. Cun l’istorgia da la Roma orientala enfin e cun Herakleios sa fatschentan en mintga cas er blers istoriografs da l’antica, entant ch’ils proxims tschientaners tutgan cleramain tar il champ da lavur da la bizantinistica.

L’Imperi bizantin e ses vischins vers il 650

Las structuras statalas e socialas da l’antica tardiva n’eran en blers reguards betg pli confurmas a la nova situaziun ch’era sa midada radicalmain. Insumma fai surstar che Bizanz ha survivì il cumbat dals proxims decennis cunter in’enorma surpussanza ostila. Per l’ina èn ils Arabs vegnids franads da dispitas a l’intern e retegnids da las atgnadads geograficas da l’Asia Minura; da l’autra vart ha il nov sistem da provinzas militaras, las uschenumnadas themas, mussà effect. Quellas èn probablamain vegnidas stgaffidas pir suenter il temp da regenza da Herakleios (cuntrari a quai che pensava la perscrutaziun pli veglia) e duevan gidar a resister a las attatgas cuntinuantas ed al declin da la vita citadina ordaifer la chapitala. Per resumar vala per questa fasa: Tendenzas ch’eran gia sa mussadas dapi lung temp han pudì s’effectuar suenter il 636 sin blers champs da la politica statala e da la societad. A medem temp èn idas a fin numerusas tradiziuns romanas – l’Imperi roman oriental da l’antica tardiva ha fatg plazza a l’Imperi bizantin dal temp medieval.

Il temp da la mesadad dal 7avel tschientaner fin la fin dal 8avel tschientaner è stà segnà da dirs cumbats da defensiun, durant ils quals praticamain tut las acziuns guerrilas èn vegnidas iniziadas da vart dals inimis da Bizanz. Da l’onn 661 fin il 668 ha l’imperatur Constans II dischlocà sia residenza en la citad siciliana Syrakus, forsa per pudair segirar da là davent meglier il domini sin la mar cunter ils Arabs. Ma ses successurs èn puspè returnads en l’ost. L’onn 681 ha l’imperatur Constantin IV Pogonatos stuì renconuscher il nov reginavel dals Bulgars ch’era sa furmà sin il Balcan. Ed il 678 duai avair gì lieu in emprim assedi da la citad da Constantinopel tras ils Arabs. Quel duai esser vegnì parà cun agid da l’uschenumnà fieu grec che brischava schizunt sin l’aua. La perscrutaziun moderna metta però en dumonda ils rapports correspundents che derivan da funtaunas pli giuvnas. Pli probabel han gì lieu diversas undas d’attatgas e da bloccadas maritimas, ma senza ch’i fiss vegnì tar in assedi da la chapitala per propi. En mintga cas è il spazi d’agir da l’Imperi stà restrenschì da qua davent sin l’Asia Minura; vitiers èn anc vegnids tscherts territoris sin il Balcan, l’Italia sco er, fin il 698, l’Africa dal Nord.

8avel e 9avel tschientaner: cumbats da defensiun ed iconoclassem

Durant il temp d’uffizi da l’imperatur Justinian II è l’Imperi ì l’ultima giada en l’offensiva; a medem temp ha el furmà il davos monarc da la dinastia heracliana. En rom d’ina tactica ch’ins ha pratitgà pli tard repetidamain èn colonisaturs slavs vegnids manads dal Balcan en l’Asia Minura. La finamira era quella da rinforzar la defensiun dals cunfins. Ma adina puspè hai er dà deserziuns e per part han ins transferì gruppas da la populaziun da l’Asia Minura sin il Balcan. Justinian è però daventà il 695 l’unfrenda d’ina conspiraziun. El è vegnì sfigurà (ins al ha taglià giu il nas) e tramess en l’exil. Suenter avair maridà ina princessa or dal pievel dals Chazars tircs è el, cun sustegn dals Bulgars, danovamain returnà a la pussanza; l’onn 711 è el vegnì assassinà.

Il pli privlus assedi da Constantinopel tras ils Arabs ha gì lieu ils onns 717–718. Be grazia a las capacitads da l’imperatur Leo III, operaziuns reussidas da la flotta (a chaschun da las qualas ils Bizantins han applitgà il fieu grec) e pervi d’in enviern extremamain dir ch’ha fatg fastidi als Arabs èsi reussì da tegnair la chapitala. L’onn 740 han ils Bizantins battì ils Arabs a moda decisiva sper Akroinon. Cumbain ch’ils cumbats da defensiun cunter ils Arabs han cuntinuà, na vegniva l’existenza da l’Imperi bizantin betg pli smanatschada seriusamain da lur vart. Sin il Balcan era Bizanz involvì en il fratemp en dirs cumbats cun ils Slavs; suenter il declin dal reginavel dals Avars penetravan quels adina pli profund en il territori bizantin. Vastas parts dal Balcan èn uschia stadas privadas per in tschert temp da l’access da vart da Bizanz; ma pass per pass èsi reussì als Grecs da recuperar dals Slavs territoris. A partir dal 7avel tschientaner han ins integrà quels en l’Imperi sco uschenumnada Sklaviniai. Per la paja è l’Imperi stà confruntà cun in nov adversari en furma dals Bulgars ch’aspiravan cun success da fundar in agen stadi.

Solidus cun ils purtrets da Leo III e da ses figl Constantin V

L’imperatur Leo III duai avair mess ad ir il 726 la dispita da maletgs ch’ha durà bundant 110 onns e ch’ha manà a diversas guerras burgaisas. Suenter la victoria dals iconoduls (‹veneraturs da las iconas›) èn las scrittiras dals iconoclasts (‹devastaders da las iconas›) però vegnidas destruidas, uschia che las funtaunas che dattan scleriment davart quest’epoca èn quasi tuttas scrittas or da la perspectiva dals victurs e sa preschentan correspundentamain a moda unilaterala. Suenter l’erupziun d’in vulcan en la Mar Egeica duai Leo avair allontanà l’onn 726 l’icona da Cristus che pendeva sur la porta da la chalke al palaz imperial. En la perscrutaziun pli nova vegn quai per part mess en dumonda; tut tenor sajan acziuns da pli tard vegnidas projectadas sin il temp da Leo. En mintga cas paran Leo e ses successurs betg d’esser stads gronds amis da l’aduraziun d’iconas. Grazia a lur success militars èsi stà pussaivel a quests imperaturs da remplazzar senza pli gronda resistenza las iconas (che n’avevan da quel temp però anc betg la muntada odierna) tras represchentaziuns da la crusch che pudevan vegnir acceptadas da tut ils Bizantins. Che quest pass saja succedì sut influenza da l’islam vegn oz mess fermamain en dumonda. Ils imperaturs iconoclasts eran numnadamain cristians persvadids che refusavan las iconas gist perquai che l’esser divin na sa laschava betg represchentar tenor els. En pli era la crusch, che dueva remplazzar las iconas, in simbol proscrit en il territori islam. La scienza pli nova n’è er betg pli da l’avis che Leo haja relaschà in veritabel scumond da maletgs u ch’i saja vegnì a gronds tumults, sco quai ch’i vegn descrit en las funtaunas iconodulas da pli tard. Probablamain n’è questa emprima fasa dal conflict betg vegnida manada cun tutta direzza sco che quai dueva alura esser il cas durant il 9avel tschientaner.

A l’intern ha Leo realisà pliras refurmas ed er militarmain ha el gì gronds success. En l’Asia Minura è el avanzà a moda offensiva cunter ils Arabs e ses figl Constantin è sa cumprovà sco cumandant. Cura che quest ultim è suandà ses bab il 741 sco Constantin V, ha el abattì la sullevaziun da ses quinà Artabasdos. Constantin era in inimi da la veneraziun da las iconas ed ha schizunt scrit plirs tractats teologics davart questa tematica. Tras il Concil da Hiereia l’onn 754 dueva la veneraziun dals maletgs er vegnir dismessa formalmain; ma Constantin è be intervegnì excepziunalmain ed ha schizunt scumandà explicitamain mintga furma da vandalissem envers instituziuns ecclesiasticas. Cumbain che ses temp d’uffizi è stà segnà da gronds success militars (e quai tant cunter ils Arabs sco er cunter ils Bulgars) vegn Constantin descrit en las funtaunas bizantinas sco regent ordvart crudaivel – quai è nungiustifitgà e probablamain be d’attribuir a sia tenuta envers las iconas. Autras funtaunas cumprovan numnadamain ch’el era relativamain bainvis entaifer la populaziun e ch’el giudeva gronda stima tar ils schuldads. A l’intern dal pajais ha Constantin realisà pliras refurmas e para plitost d’avair fatg ina politica miaivla areguard il scumond da las iconas. Plirs adversaris politics che l’imperatur ha fatg punir han ins probablamain pir declerà pli tard sco martirs che duain esser vegnids mazzads pervi da lur posiziun a favur da la veneraziun dals maletgs. Constantin n’era pia tuttavia betg l’iconoclast senza remischun sco quai ch’i vegniva pretendì en la litteratura pli veglia, la quala sa referiva a moda memia nuncritica als rapports iconoduls.

La sutdivisiun da las themas en l’Asia Minura è stada suttamessa ad in svilup cuntinuant

Er Leo IV, il figl da Constantin, ha suandà areguard dumondas da religiun la medema lingia sco ses perdavants; ma el è stà confruntà cun plirs cumplots ed è mort il 780 suenter in temp da regenza da tschintg onns. Per ses figl minoren Constantin VI ha sia mamma Irene surpiglià la regenza. Bainspert èsi però sa mussà che quella n’aveva betg l’intenziun da ceder la pussanza. Pli tard è Constantin vegnì tschorventà ed è mort en consequenza da quai. Irene ha midà la politica religiusa da ses antecessurs sa posiziunond puspè a moda pli positiva envers las iconas. Durant ses temp da regenza ha la pretensiun universala da l’Imperi bizantin subì ina greva frida, numnadamain en quel mument che Carl il Grond è vegnì curunà dal papa a Roma sco imperatur. L’onn 802 è Irene, ch’aveva agì politicamain plitost a moda maladestra, vegnida privada da la pussanza; cun ella è a medem temp ida a fin la dinastia siriana, numnada uschia tenor il pajais d’origin da ses fundatur Leo III.

Areguard la politica da l’exteriur na sa laschava per il mument betg cuntanscher bler cunter la pussanza dals Bulgars sin il Balcan. L’onn 811 è in’armada bizantina sut l’imperatur Nikephoros I schizunt vegnida battida dal khagan bulgar Krum; Nikephoros sez è crudà en il cumbat. Pir a Leo V èsi reussì da sa cunvegnir per contract cun il khan Omurtag. Leo V èsi er stà a prender puspè ina via pli iconoclastica. Durant il 9avel e 10avel tschientaner ha l’Imperi cuntanschì in pèr impurtants success areguard la politica da l’exteriur, e quai cumbain che la dinastia dad Amorion (a partir da Michael II il 820) ha l’emprim pers territoris als Arabs (numnadamain las inslas Creta e Sicilia). Theophilos, il figl e successur da Michael, è stà involvì sco ultim en la dispita pervi da las iconas; sut Michael III (842–867), il davos represchentant da la dinastia dad Amorion, ha quella pudì vegnir surmuntada definitivamain. Durant ses temp d’uffizi èn ils Bulgars sa convertids al cristianissem – e quai bain chapì en sia furma orientala, uschia che la cultura bizantina, che sa chattava en plaina fluriziun, è er daventada da muntada centrala entaifer il Reginavel bulgar. Il conflict pervi dals maletgs ha pudì vegnir surmuntà definitivamain ed en l’Asia Minura èn reussidas pliras victorias cunter ils Arabs. Ins ha schizunt fatg expediziuns da flotta a Creta ed en l’Egipta, las qualas èn però stadas senza success. Tut en tut aveva Bizanz pudì surmuntar uschia la fasa dals cumbats puramain defensivs.

La dinastia macedona

Michael III ha designà l’onn 866 Basileios sco cunregent; ma in onn pli tard ha quest ultim assassinà Michael, è sa declerà sco sulet imperatur ed ha fundà la dinastia macedona. Il temp da regenza da Michael è vegnì discredità fermamain en las funtaunas – e quai senza raschun, sco che mussan ils resultats da la perscrutaziun pli nova. Culturalmain è Bizanz stà segnà sut la nova dinastia d’in temp da fluriziun (l’uschenumnada renaschientscha macedona); quai sa mussa per exempel dal temp da Constantin VII, il qual era l’emprim vegnì exclus da Romanos I Lakapenos da las fatschentas da la regenza. Er areguard la politica da l’exteriur èsi reussì a l’Imperi da gudagnar terren: sut Nikephoros II Phokas è vegnida reconquistada l’insla Creta; e da segirar ils cunfins en l’ost era uss per gronda part l’incumbensa dals Acrits. Ioannes I Tzimiskes, il qual ha sco Nikephoros II be regì sco substitut dals figls da Romanos II, ha schlargià la sfera d’influenza bizantina fin en la Siria e per curt temp schizunt fin en la Palestina; a medem temp èsi reussì da tegnair a mastrin ils Bulgars. I fascheva l’impressiun sco sche Bizanz fiss sin via da daventar en la regiun la pussanza egemoniala.

L’Imperi bizantin dal temp da la culminaziun da sia pussanza

La culminaziun da sia pussanza ha l’Imperi cuntanschì sut ils imperaturs macedons dal 10avel e da l’entschatta dal 11avel tschientaner. La maridaglia tranter la sora da l’imperatur Basileios II ed il grond prinzi da Kiev Wladimir I ha fullà via a la cretta ortodoxa en ils territoris dals stadis odierns Ucraina, Bielorussia e Russia. La baselgia russa era suttamessa al patriarc da Constantinopel. Suenter cumbats da plirs onns èsi reussì a Basileos II da conquistar l’emprim Reginavel bulgar, quai ch’al ha dà il num da Bulgaroktónos (‹mazzabulgars›). L’onn 1018 è la Bulgaria daventada ina provinza bizantina ed er en l’ost è Basileios vegnì activ a moda expansiva.

Malgrà quests svilups è prorutta en l’Imperi ina crisa ch’è d’attribuir per gronda part a la creschientscha da la noblezza da la champagna che sutminava il sistem dals themas. Uschia ha l’armada permanenta per part stuì vegnir remplazzada tras truppas da mercenaris, quai che dueva sa vinditgar pitramain a chaschun da la Battaglia sper Manzikert cunter ils Seldschucs tircs. Fiss l’Imperi be stà confruntà cun ses vegls inimis, sco il califat dals Abbasids, avess el eventualmain pudì sa revegnir; ma a medem temp èn sa mussads novs invasurs: ils Normans ch’han conquistà l’Italia dal Sid (crudada da Bari il 1071) ed ils Seldschucs che s’interessavan surtut per l’Egipta, ma ch’han er fatg expediziuns da rapina en l’Asia Minura. Suenter la sconfitta da l’imperatur Romanos IV sper Mantzikert cunter Alp Arslan, il sultan dals Seldschucs, è ida a perder la gronda part da l’Asia Minura che furmava la pli impurtanta part da l’Imperi per la recrutaziun da schuldads en l’armada bizantina. Tranter auter è questa sconfitta stada d’attribuir al fatg ch’igl eran proruts a l’intern cumbats per il tron da l’imperatur, uschia ch’i n’era betg reussì da furmar ina defensiun communabla cunter ils Seldschucs. La sperdita da l’Asia Minura n’è però betg succedida immediat suenter la sconfitta; l’invasiun ha gì lieu pir trais onns pli tard, cura ch’il nov imperatur n’è betg pli sa tegnì vi da la cunvegna ch’era vegnida fatga tranter Romanos VI ed il sultan, uschia ch’ils Seldschucs han gì in motiv per penetrar en il pajais.

Il temp dals imperaturs comnens

Imperatur Alexios I Komnenos

Ils proxims tschientaners ha la dinastia dad Alexios I Komnenos dominà l’istorgia bizantina. Quel era vegnì a la pussanza l’onn 1081 ed aveva cumenzà a restabilir l’armada a basa d’in sistem feudal. Ad el èn reussidas impurtantas acziuns cunter ils Seldschucs e sin il Balcan cunter ils Petschenegs ch’eran medemamain da derivanza tirca. Ses clom d’agid drizzà vers il vest ha evocà senza vulair l’Emprima Cruschada; al lieu dals mercenaris suenter ils quals l’imperatur aveva dumandà, èn numnadamain arrivadas armadas da chavaliers ch’agivan independentamain da ses cumonds. Alexios pretendeva bain che mintga prinzi cruschader che vuleva passar cun si’armada tras Bizanz al stoppia prestar il sarament. Ma malgrà che la gronda part dals prinzis ha prestà quest sarament, han els tuttina agì tenor atgna voluntad.

Er suenter las tensiuns da l’Emprima Cruschada èn las relaziuns cun il vest restadas plitost tendidas. Tranter auter èn ils cruschaders vegnids a savair il cuntegn d’ina correspundenza tranter l’imperatur bizantin Alexios ed il regent fatimid da l’Egipta; en quella è Alexios sa distanzià explicitamain dals conquistaders da la Terra sontga. En vista a las relaziuns tranter ils Fatimids e Bizanz ch’eran tradiziunalmain bunas ed er strategicamain d’impurtanza è quai stà chapaivel; ultra da quai era il concept da la ‹guerra sontga› estra als Bizantins.

A partir dal 12avel tschientaner è daventada la republica da Vaniescha in serius privel per l’integritad da l’Imperi. Quai para paradox, aveva quella gea furmà fin en il 9avel tschientaner in impurtant avantpost da la cultura bizantina en il vest. Ils privilegis da commerzi ch’ins aveva consegnà per il sustegn militar en il cumbat cunter ils Normans e Seldschucs ha Manuel I empruvà da revocar cun metter a ferm tut ils Venezians. In proceder cumparegliabel è er vegnì applitgà envers ils commerziants da l’ulteriura Italia. L’onn 1185 èn numerusas persunas da derivanza latina vegnidas assassinadas en rom d’ina mazzacra cun tratgs da pogrom. Il medem onn èn sa revoltads ils Bulgars en il nord da la muntogna dal Balcan; sut il cumond dals Asenits als èsi reussì da furmar il segund reginavel bulgar.

Art bizantin dal temp da la fluriziun culturala durant il 12avel tschientaner

Malgrà quai ha Bizanz enconuschì da quel temp ina fluriziun culturala. Ils imperaturs Ioannes II Komnenos – il figl dad Alexios I – e ses figl Manuel I han consolidà la posiziun da l’Imperi en l’Asia Minura e sin il Balcan. Manuel I n’ha betg be gì da s’occupar da las attatgas dal Reginavel norman en l’Italia dal Sid e da la Segunda Cruschada (1147–1149), mabain ha er fatg ina politica dal vest ambiziusa cun la finamira da gudagnar territoris en l’Italia ed en l’Ungaria; ma uschia è el vegnì en conflict cun l’imperatur Friedrich I Barbarossa. En l’ost ha el gì success cunter ils Seldschucs. Si’emprova da suttametter dal tuttafatg lur imperi è però ida a finir en la terrada sper Myriokephalon l’onn 1176.

Ils proxims onns èsi reussì als Seldschucs d’extender lur pussanza sin ils reginavels muslims vischins en l’Asia Minura (t.a. sin il reginavel dals Danischmendids ch’eran medemamain da derivanza tirca) ed er vers Bizanz a la costa da la Mar Mediterrana. Andronikos I – il davos imperatur dals Comnens – ha erigì in curt, ma brutal guvern da terrur (1183–1185); cun quel è ì a fin il sistem guvernamental ch’era vegnì fundà dad Alexios I e che sa basava surtut sin l’integraziun da l’aristocrazia militara. En consequenza da quai èn er idas en mal las forzas armadas efficazias ed organisadas a moda severa, cun las qualas l’Imperi aveva pudì ir in’ultima giada en l’offensiva sut ils regents Alexios, Ioannes e Manuel.

Sut ils imperaturs or da la chasa dals Angeloi ch’èn suandads han grevas crisas internas scurlattà l’Imperi. Quellas han la finala incità Alexios IV da sa drizzar als cruschaders e d’als dumandar da batter per el e ses bab per il tron. Ma la collavuraziun sin la quala ins aveva speculà n’è betg reussida; anzi han ils cruschaders vieut il moni e sblundregià sut l’influenza da Venezia Constantinopel (en rom da la Quarta Cruschada il 1204). Ils cruschaders han fundà l’Imperi latin ch’è bain stà da curta durada, ma ch’ha flaivlentà a lunga vista la pussanza bizantina e ch’ha engrondì il foss tranter ils Grecs ortodoxs ed ils Latins catolics.

Il temp bizantin tardiv

Ils cruschaders entran a Constantinopel (maletg istorisant dad Eugène Delacroix, 1840)

Suenter ch’ils participants da la Quarta Cruschada han gì conquistà il 1204 Constantinopel, èn sa furmads trais stadis successurs bizantins: l’imperi da Nicea, nua che l’imperatur Theodoros I Laskaris ha tgirà en l’exil la tradiziun bizantina, il despotat Epirus e l’imperi da Trapezunt. Sut ils successurs dals Comnens era quest ultim sa separà gia avant la conquista da Constantinopel. A Theodoros I Laskaris ed a ses successur Ioannes III Dukas Batatzes èsi reussì d’etablir en il vest da l’Asia Minura in stadi cun in’economia flurinta e da consolidar il cunfin vers ils Seldschucs, ils quals sa chattavan en ina fasa da declin suenter lur sconfitta cunter ils Mongols il 1243. Sa basond sin quest fundament da pussanza, èsi reussì als Lascarids d’expander en l’Europa. Els han conquistà la Tracia e la Macedonia e mess ord via ils concurrents per la reconquista da Constantinopel: il reginavel dad Epiros – ch’era gia flaivlentà suenter ina terrada cunter ils Bulgars il 1230 – ed il reginavel dals Bulgars sezs ch’aveva patì fermamain d’ina invasiun dals Mongols il 1241.

Suenter il curt temp da regenza da Theodoros II Laskaris, ch’era fitg cultivà, ha il chau d’armada victorius Michael VIII Palaiologos surpiglià la regenza per Ioannes IV Laskaris ch’era anc minoren. La finala ha el fatg tschorventar quel ed al ha tramess en ina claustra; el sez ha fundà la nova dinastia dals Palaiologos che dueva reger l’Imperi fin la fin da quel.

A Michael èsi reussì da victorisar il 1259 en la Battaglia sper Pelagonia en la Macedonia sur in’allianza da ses inimis (despotat Epiros, principadi d’Achaia, reginavel da Sicilia, Serbia e Bulgaria) e da reconquistar tras in rampign Constantinopel (1261). L’Imperi era pia restituì, ma grondas parts da ses anteriur territori na stevan betg pli sut controlla da quel; ils regents dals stadis parzials ch’eran sa furmads suenter il 1204 n’èn numnadamain betg stads pronts da sa suttametter a Bizanz. Er la chapitala sezza n’era betg pli la metropola pumpusa da pli baud: il dumber d’abitants era sa reducì considerablamain, entirs quartiers eran ids en decadenza e cura che l’imperatur è returnà, sche vesev’ins bain anc dapertut ils fastizs da la conquista dal 1204, ma nagliur indizis d’ina reconstrucziun. Bizanz n’era betg pli la pussanza gronda potenta, mabain sin il pli in stadi da muntada regiunala.

L’Imperi bizantin ca. l’onn 1263

Il quità principal da Michael è però stà da proteger las possessiuns europeicas e surtut la chapitala cunter novas cruschadas ed emprovas da conquista nà dal vest (surtut da vart da Charles I d’Anjou ch’aveva substituì ils Staufers en l’Italia dal Sid). Per quest motiv ha el serrà il 1274 l’Uniun da Lyon cun la baselgia dal vest, per impedir ch’il papa sustegnia ulteriuras cruschadas. Cura che Charles I dad Anjou ha tuttina cumenzà a preparar in’attatga, ha la diplomazia bizantina mess en moviment cun success ina sullevaziun a Sicilia, las Vespras sicilianas. Daspera han ils Palaiologos però negligì la defensiun dal cunfin en l’ost; quai ha pussibilità als divers principadis tircs d’expander en l’Asia Minura bizantina ch’è ida a perder successivamain durant ils onns 1330.

En rom da la dissoluziun dal sultanat dals Seldschucs da Rum èn s’etablids en l’Asia Minura sin l’anteriur territori bizantin numerus principadis tircs (Mentesche, Aydin, Germiyan, Saruhan, Karesi, Teke, Candar, Karaman, Hamid, Eretna ed ils Osmans en la Bitinia). Da quel temp eran ils Palaiologos però occupads cun in’ultima ferma offensiva cunter ils possess latins en la Grezia; fin il 1336 han els conquistà l’entira Thessalia ed il 1337 il despotat Epirus che vegniva dominà da la famiglia Orsini. Paucs onns suenter è l’imperatur Ioannes V Palaiologos stà confruntà cun las consequenzas dramaticas da la gronda pandemia da pestilenza ch’ha furià dal 1347 al 1353 e ch’ha fatg stremblir ils fundaments dal stadi. Ultra da quai han gì lieu pliras guerras burgaisas, la pli lunga (1321–1328) tranter Andronikos II Palaiologos e ses biadi Andronikos III Palaiologos. Suandond quest exempel han medemamain Ioannes V Palaiologos e Ioannes VI Kantakuzenos lutgà repetidamain per la pussanza (1341–1347 e 1352–1354); ed omadus èn sa stentads da gudagnar partenaris en la vischinanza (Serbs, Bulgars, ma er Aydın ed Osmans). Quai ha pussibilità al Reginavel dals Serbs sut Steffan IV Dušan d’avanzar tranter il 1331 ed il 1355 a la pussanza dominanta sin il Balcan. Uschia èn ils Bulgars vegnids suenter la Battaglia sper Küstendil dal 1330 en ina relaziun da dependenza envers la Serbia; ultra da quai ha Steffan cuntanschì fin il 1348 l’egemonia sur vastas parts da la Macedonia, da l’Albania, dal despotat Epirus e da la Theassalia ch’eran stads avant en la suzeranitad da l’imperatur bizantin. Cun sia curunaziun sco zar dals Serbs ed autocrat dals Rhōmaíoi ha quel er pretendì il tron imperial bizantin ed il domini sur Constantinopel. Ma i n’al dueva gnanc reussir da conquistar la segunda chapitala bizantina Thessaloníki e suenter sia mort l’onn 1355 è ses Reginavel grond serb sa dividì en in conglomerat da principadis serbs ch’eran pli u main independents (despotats).

Entant ch’ils stadis cristians sin il Balcan eran pia en dischuniun in cun l’auter, èn ils Osmans s’installads a partir dal 1354 en l’Europa ed han expandì en la Trakia bizantina, la quala els han per gronda part conquistà en il decurs dals onns 1360. In culp preventiv dal retg da la Serbia dal Sid Vukašin Mrnjavčević ensemen cun il zar bulgar Iwan Schischman da Weliko Tarnowo cunter il center da la pussanza osmanica en l’Europa, Adrianopel, è ì a fin cun la terrada sper la Mariza l’onn 1371, e quai cumbain che l’allianza cristiana era numericamain pli gronda. La victoria sur las duas pussanzas slavas sin il Balcan ha segirà al sultan l’egemonia sur parts da la Bulgaria dal Sid, la Macedonia serba e vastas parts dal Balcan. La finala ha el sfurzà l’onn 1373 il regent bulgar da renconuscher la supremazia dals Osmans. A quest exempel èn suandads Bizanz, ch’era daventà en il fratemp in stadi pitschen (che cumpigliava Constantinopel e Thessaloniki cun ils territoris cunfinants, la Thessalia, las Inslas Egeicas ed il despotat Morea), ed il reginavel da la Serbia dal Nord sut prinzi Lazar Hrebeljanović ch’è medemamain daventà in vasal dals Osmans. Repetidamain ha Bizanz clamà en agid il vest ed ha schizunt proponì per quest intent d’unir las baselgias, uschia per exempel il 1439 sin il Concil da Ferrara e Firenza; ma quai ha fatg naufragi pervi da la resistenza da la populaziun bizantina («Pli gugent il turban dal sultan ch’il chapè da cardinal»).

La situaziun en la part orientala da la Mar Mediterrana avant la crudada da Constantinopel

Suenter la Battaglia da Cosovo dal 1389 e la terrada dals cruschaders dal vest sper Nikopolis il 1396 pareva la situaziun da l’Imperi bizantin d’esser senza speranza. Pir la sconfitta dolurusa dals Osmans cunter Tamerlan – ch’era bainvulent envers Bizanz – a chaschun da la Battaglia sper Angora il 1402 ed il caos ch’è prorut en l’Imperi osmanic suenter la battaglia han concedì als Grecs ina davosa pausa. Ma la pussaivladad da parar il culp mortal tras ils Osmans n’aveva l’Imperi betg pli, damai ch’i mancava la basa territoriala e las resursas che fissan stadas necessarias. Uschia è restada be pli la via da la diplomazia. Tuttina han las sperditas da territori cuntinuà, damai che las pussanzas europeicas n’èn betg stadas bunas da s’unir ad in concept d’agid per l’Imperi smanatschà. Surtut suenter il 1402 han ellas gì l’impressiun che quai na saja er betg pli necessari, sa chattava l’Imperi tirc gea en ina fasa da dissoluziun interna.

Ma a sultan Murad II èsi reussì da manar ad ina buna fin la fasa da consolidaziun da l’interregnum osmanic, uschia ch’el ha puspè reprendì la politica d’expansiun da ses antecessurs. Suenter avair assedià il 1422 senza success Constantinopel, ha el tramess in’expediziun da sblundregiada en il despotat da Morea che furmava la secundogenitur imperiala en la Grezia dal Sid. Il 1430 ha el annectà parts da l’Epirus cun conquistar Janina. Anc il medem onn ha el occupà Thessaloníki che sa chattava – pervi d’ina cunvegna d’agid – dapi il 1423 sut domini venezian. E pauc suenter è el er sa drizzà cunter il reginavel serb dal prinzi Georg Branković, perquai che quel aveva refusà da dar sia figlia Mara al sultan sco dunna.

A chaschun d’ina expediziun per chasti en direcziun dal Danubi è vegnida destruida il 1439 la fortezza serba Smederevo ed il 1440 è la citad da Belgrad vegnida assediada senza success. La sconfitta osmanica davant Belgrad ha mobilisà ses adversaris cristians. Sut l’egida da papa Eugenius IV, il qual sa referiva a l’uniun da la baselgia da Firenza (1439), han ins danovamain planisà ina cruschada cunter ils ‹nuncartents›. L’Ungaria, la Pologna, la Serbia, l’Albania e schizunt l’emirat tirc Karaman en l’Anatolia han furmà in’allianza antiosmanica. Ma suenter la Battaglia sper Warna il 1444 e la segunda Battaglia da Cosovo il 1448 han ils regents cristians pers definitivamain la speranza da pudair preservar l’Imperi bizantin d’ina annexiun osmanica.

Assedi da Constantinopel l’onn 1453

Ils 29 da matg 1453, suenter in assedi da prest dus mais, è la chapitala crudada en ils mauns da Mehmed II. Il davos imperatur bizantin, Constantin XI, è mort durant ils cumbats per la citad.

Ils 29 da matg vala anc oz tar ils Grecs sco di da disgrazia; igl ha cumenzà il lung domini ester, durant il qual tschertas parts dal pajais han surpiglià la lingua dals victurs, uschia ch’igl è be pli restada la religiun sco liom. Las datas dal cumenzament e da la fin da l’independenza da la chapitala, 395 e 1453, han ins resguardà sur lung temp sco cunfins d’epoca dal temp medieval. Suenter che Bizanz era crudà, èn er vegnids conquistads ils stadis restants ch’eran d’origin bizantin: il despotat Morea il 1460, l’imperi Trapezunt il 1461 ed il principadi Theodor il 1475. Sulettamain la citad Monemvasia, ch’era sa suttamettessa il 1464 a la protecziun da Venezia, ha pudì far frunt als Tircs fin il 1540. Ord vista dal dretg public furmava questa citad quai ch’era restà en il decurs dals tschientaners da l’‹Imperi roman›.

La crudada da Bizanz è stada ina vieuta da muntada istorica. L’Imperi bizantin, ch’era sa mussà sco in dals pli duraivels en tut l’istorgia mundiala, è svanì e cun el in’èra da 2000 onns. Pervi da la conquista da l’Imperi bizantin e la bloccada dal Bosporus sco er da la via terrestra en l’Asia tras ils Tircs osmans ha però er cumenzà ina nov’èra, numnadamain quella da las scuvertas maritimas e da la renaschientscha (ch’è vegnida favurisada tras scienziads bizantins ch’eran emigrads en il vest suenter la crudada da Bizanz).

Relaziuns demograficas

L’Imperi bizantin era in stadi multietnic che cumpigliava sper ils Grecs er Armens, Illirs, Slavs ed ina minoritad gidieua sco er, en la fasa tempriva, Sirians ed Egipzians. La gronda part dals territoris da l’Imperi eran vegnids hellenisads avant tschientaners, appartegnevan pia al circul cultural grec. Qua sa chattavan impurtants centers dal hellenissem sco Constantinopel, Antiochia, Ephesos, Thessaloníki ed Alexandria e qua è sa sviluppada la furma ortodoxa dal cristianissem.

Athen è restà vinavant in impurtant center cultural, fin che l’imperatur Justinan ha scumandà là il 529 la scola neoplatonica. Alura èn las relaziuns demograficas sa spustadas: sper la chapitala sa chattavan ils territoris ch’eran economicamain e militarmain ils pli impurtants en las provinzas orientalas da l’Imperi. Suenter che quellas èn idas a perder, ha l’Asia Minura giugà in’impurtanta rolla e pir dapi il temp medieval tempriv puspè il Balcan. E suenter che l’Asia Minura è crudada a partir dal 1071 parzialmain ed en il 14avel tschientaner definitivamain en ils mauns dals invasurs tircs, ha cumenzà il declin da la pussanza gronda a la pussanza regiunala e la finala al stadi pitschen.

Istorgia constituziunala, economica e culturala

Mosaic da la Hagia Sophia a Constantinopel (12avel tschientaner)

Cuntrari a la gronda part dals ulteriurs reginavels dal temp medieval, ha l’Imperi bizantin possedì ina birocrazia organisada a moda centrala che vegniva dirigida nà da Constantinopel. Quella è er anc sa mantegnida suenter ch’ils Arabs avevan cumenzà a conquistar parts da l’Imperi. Perquai ha l’enconuschent bizantinist George Ostrogorsky pudì discurrer cun raschun d’in stadi en il senn modern. Ultra d’in apparat administrativ effizient disponiva l’Imperi er da fatgs da finanzas bain organisads e d’ina armada permanenta. Nagin imperi situà en il vest da l’imperi da la China pudeva disponer da summas uschè grondas sco Bizanz. Numerusas vias da commerzi passavan tras l’Imperi bizantin e Constantinopel sez era in’impurtanta plazza da stgomi da martganzia, quai che generava impurtantas entradas (p.ex. en furma da dazis d’import ed export). La forza economica ed irradiaziun da Bizanz era uschè gronda ch’il solidus dad aur ha furmà tranter il quart ed il 11avel tschientaner la valuta-clav en il territori mediterran. L’imperatur sez regiva de facto quasi a moda absoluta sur l’Imperi (che sa sentiva anc adina obligà a l’idea da la pussanza universala) e la baselgia; tuttina na disponiva nagin auter stadi d’uschè vastas pussaivladads da far carriera per l’aristocrazia.

Sulettamain Bizanz – uschia l’opiniun contemporana – furmava la funtauna da la ‹vaira cretta› e da la civilisaziun. E propi era il nivel cultural a Bizanz, almain fin en il temp autmedieval, superiur a tut ils auters reginavels contemporans. A quai ha er contribuì il fatg che Bizanz aveva conservà bundant dapli da l’ierta antica che l’Europa dal Vest; medemamain è il standard da furmaziun stà sur lung temp pli aut che en il vest.

Davart tschertas fasas da la ‹Nova Roma› san ins be pauc. Per l’ina èn sa mantegnidas be paucas actas, per l’autra tascha er l’istoriografia bizantina sezza areguard il temp d’uffizi da singuls imperaturs. Cumbain ch’igl èn avant maun per tscherts temps be actas ‹ecclesiasticas› na dastg’ins betg deducir da quai che Bizanz saja stà in stadi teocratic. La religiun ha bain giugà ina rolla dominanta, ma il corpus da funtaunas è savens memia rudimentar (surtut per la perioda dal 7avel fin il 9avel tschientaner) per pudair gudagnar in maletg cumplessiv da la situaziun. Da l’autra vart è la scienza sa distanziada da l’idea d’in cesaropapissem bizantin, en il qual l’imperatur avess dominà la baselgia quasi a moda absoluta.

Influenzas posteriuras

Suenter la crudada da Constantinopel l’onn 1453 han fugitivs ch’èn arrivads nà da Bizanz, e tranter els blers scienziads, manà cun sai en las citads da l’Europa dal Vest lur savida da las scienzas natiralas e da la tecnica sco er las veglias scrittiras dals pensaders grecs; quai dueva attribuir a moda essenziala a la derasaziun da la renaschientscha. Il pli ditg è la cultura bizantina sa mantegnida – sco uschenumnada ‹renaschientscha bizantina› – sin l’insla Creta che steva sut domini venezian. Questas restanzas d’ina cultura hellenistic-bizantina autonoma èn idas a fin il 1669 cura ch’ils Osmans han conquistà l’insla.

Fin oz perdura la cultura bizantina surtut en il ritus da las baselgias oriental-ortodoxas. Tras missiun bizantina è il cristianissem ortodox sa derasà tar blers pievels slavs ed è sa mantegnì fin oz sco confessiun dominanta en l’Europa da l’Ost ed en la Grezia, en parts da l’Europa dal Sidost e dal Caucasus sco er tar la gronda part dals cristians arabs. La cultura ed il pensar bizantin han dà als pievels ortodoxs lur atgna tempra.

Ils reginavels slavs sin il Balcan ed a la Mar Naira han surpiglià sper la baselgia ortodoxa er usits profans bizantins. Surtut la Russia, Serbia, Ucraina, Bielorussia ed en ina dimensiun in pau pli pitschna er la Bulgaria duevan manar vinavant la ierta da l’Imperi bizantin.

Gia en il 9avel tschientaner èn las Rus vegnidas en contact cun Bizanz. Malgrà ch’igl ha adina puspè dà emprovas da vart da las Rus da conquistar Constantinopel, èn sa sviluppads intensivs contacts diplomatics ed economics tranter l’Imperi bizantin ed il reginavel da la Rus da Kiev. L’onn 988 è la Rus la finala sa convertida a la cretta ortodoxa. En il decurs dals proxims tschientaners han ins erigì sin il territori slav da l’ost numerusas baselgias pompusas tenor exempel bizantin. Uschia han l’architectura e l’art russ, sper il fundament slav e las influenzas scandinavas da pli tard, surtut ragischs bizantinas. Il medem vala er per l’architectura e l’art da l’Ucraina e da la Bielorussia.

Suenter il declin da l’Imperi bizantin ha l’Imperi russ surpiglià en vastas parts il ceremonial bizantin. Il patriarc da Moscau ha bainbaud acquistà ina posiziun cumparegliabla a quella dal patriarc a Constantinopel. Sco naziun ortodoxa ch’era economicamain la pli pussanta è la Russia sa resguardada sco terza Roma en la successiun da Constantinopel. Iwan III, il regent dal gronducadi da Moscau, ha maridà Zoe, la nezza da Constantin XI, e surpiglià l’evla a dus chaus sco animal da vopna. Iwan IV, numnà il Terribel, è la finala stà l’emprim regent moscovit ch’ha sa laschà curunar uffizialmain sco zar.

Ma er ils sultans osmans han considerà sasezs sco ertavels legitims da l’Imperi bizantin, cumbain ch’ils Tircs seldschucs ed osmans eran stads sur tschientaners ils inimis mortals dals ‹Romans› ed avevan la finala conquistà l’Imperi bizantin. Gia sultan Mehmed II è sa numnà Kayser-i Rum (imperatur da Ruma) – ils sultans èn uschia sa posiziunads sapientivamain en la cuntinuitad da l’Imperi roman (oriental) per sa legitimar. L’Imperi osmanic ch’è sa sviluppà en la confruntaziun cun Bizanz ha davaira gì cun quel dapli communabel che be il spazi geografic.

E betg il davos viva la ierta culturala e linguistica da Bizanz vinavant en ils Grecs odierns, surtut en la Grezia moderna e sin l’insla Cipra sco er en la baselgia grec-ortodoxa (surtut er en il patriarcat da Constantinopel ad Istanbul). Fin l’entschatta dal 20avel tschientaner sa curclava il territori da colonisaziun grec ultra da quai en vastas parts cun il territori da tschep bizantin.

Militar

L’armada bizantina stgatscha truppas islamicas ch’èn penetradas en l’Asia Minura (960)

Durant l’entira istorgia da l’Imperi bizantin ha quel disponì d’ina armada permanenta, quai che n’era uschiglio betg il cas en ils reginavels europeics dal temp medieval. Durant il temp mesaun da l’Imperi eran las structuras da l’armada romanas da l’antica tardiva vegnidas reorganisadas dal tuttafatg. En la segunda mesadad dal 7avel tschientaner han ins endrizzà districts militars ch’han furmà sur lung temp las pitgas centralas da la defensiun bizantina cunter inimis da l’exteriur. L’armada e la flotta èn vegnidas divididas en mintgamai in’unitad centrala en la chapitala e las truppas localas staziunadas en las provinzas; las armadas da las grondas provinzas dumbravan en il 7avel/8avel tschientaner radund 10 000 schuldads. Tut en tut è l’armada bizantina sa mussada sco forza armada effectiva (sa chapescha mintgamai en dependenza dals singuls cumandants e da la logistica). En il 7avel tschientaner dumbrava l’armada probablamain 100 000 umens, en il 8avel tschientaner ca. 80 000 e vers l’onn 1000 ca. 250 000. En il decurs dals tschientaners è la forza da cumbat da l’armada bizantina però sa sminuida in pau; surtut a partir dal 13avel tschientaner n’eran las truppas betg pli ablas da far frunt a moda effectiva a las smanatschas nà da l’exteriur. Da quel temp na disponiva Bizanz betg pli dals meds finanzials necessaris e stueva ultra da quai sa basar fermamain sin mercenaris, quai ch’ha be pegiurà la situaziun. Cun la sperdita da territoris centrals (surtut en l’Asia Minura als Tircs) è er l’armada bizantina sa diminuida adina pli fitg e furmava a la fin be pli ina forza locala. La marina bizantina ch’aveva anc giugà in’impurtanta rolla en la fasa mesauna da l’Imperi bizantin n’existiva strusch pli en la fasa tardiva.

Recepziun

La perscrutaziun dal vest pli veglia ha savens resguardà Bizanz sco ina despotia decadenta da caracter mez oriental. Quest maletg han ins curregì gia dapi daditg. En il fratemp vegn adina renvià al fatg che Bizanz haja giugà ina rolla fitg impurtanta sco intermediatura da valurs culturalas e da savida da l’antica. Ultra da quai ha l’Imperi furmà sur lung temp ina sort ‹scut› europeic cunter la Persia ed ils pievels da la steppa resp. pli tard cunter l’islam. I tutga tar l’ironia da l’istorgia che Bizanz ha pir pers la forza d’exequir questa funcziun suenter ch’ils cruschaders dal vest avevan sblundregià Constantinopel l’onn 1204.

Litteratura

Manuals

• Alexander Kazhdan (ed.): Oxford Dictionary of Byzantium. 3 toms, Oxford University Press, New York 1991, ISBN 0-19-504652-8.
• Lexikon des Mittelalters (LexMA). 9 toms, Minca/Turitg 1980–1998.
• Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit. Erste Abteilung (641–867). Ed. da la Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften, elav. da Ralph-Johannes Lilie, Claudia Ludwig, Thomas Pratsch, Ilse Rochow, Beate Zielke e.a., 7 toms (Prolegomena + toms 1–6), Berlin/New York 1998–2001; Zweite Abteilung. Prolegomena + 8 toms, Berlin 2009/2013.
• Alexis G.C. Savvides, Benjamin Hendrickx (ed.): Encyclopaedic Prosopographical Lexicon of Byzantine History and Civilization (EPLBHC). Toms 1ss. Brepols, Turnhout 2007ss.
• Herbert Hunger, Johannes Koder (ed.): Tabula Imperii Byzantini. Vienna 1976ss.

Survistas

• Hans-Georg Beck: Das Byzantinische Jahrtausend. C.H. Beck, Minca 1994.
• Falko Daim, Jörg Drauschke (ed.): Byzanz – das Römerreich im Mittelalter, tom 1: Welt der Ideen, Welt der Dinge, ISBN 978-3-88467-153-5; tom 2: Schauplätze, ISBN 978-3-88467-154-2; tom 3: Peripherie und Nachbarschaft, ISBN 978-3-88467-155-9 (Monographien des Römisch Germanischen Zentralmuseums Mainz, tom 84, 1–3), Verlag des Römisch Germanischen Zentralmuseums, Magonza 2010.
• Falko Daim, Jörg Drauschke (ed.): Byzanz – Pracht und Alltag. Hirmer Verlag, Minca 2010, ISBN 978-3-7774-2531-3.
• Alain Ducellier (ed.): Byzanz. Das Reich und die Stadt. Campus Verlag, Francfurt a.M./New York 1990.
• Timothy E. Gregory: A History of Byzantium. Malden/Mass. ed Oxford 2005.
• Michael Grünbart: Das Byzantinische Reich. (Geschichte kompakt). Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2014, ISBN 978-3-534-25666-2.
• John Haldon: Das Byzantinische Reich. Düsseldorf 2002, ISBN 3-538-07140-3.
• Judith Herrin: Byzantium: The Surprising Life of a Medieval Empire. Londra 2007/Princeton 2008. (Tudestg: Byzanz. Die erstaunliche Geschichte eines mittelalterlichen Imperiums. Reclam Verlag, Stuttgart 2013, ISBN 978-3-15-010819-2).
• Liz James (ed.): A Companion to Byzantium. Blackwell, Oxford e.a. 2010.
• Elizabeth Jeffreys, John Haldon, Robin Cormack (ed.): The Oxford Handbook of Byzantine Studies. Oxford 2008.
• Andreas Külzer: Byzanz (retscha Theiss Wissen kompakt). Konrad Theiss, Stuttgart 2012, ISBN 978-3-8062-2417-7.
• Ralph-Johannes Lilie: Byzanz – Das zweite Rom. Berlin 2003, ISBN 3-88680-693-6.
• Ralph-Johannes Lilie: Byzanz. Geschichte des oströmischen Reiches 326–1453. Minca 2005, ISBN 3-406-41885-6.
• Ralph-Johannes Lilie: Einführung in die byzantinische Geschichte. Stuttgart e.a. 2007.
• Cyril Mango (ed.): The Oxford History of Byzantium. Oxford 2002, ISBN 0-19-814098-3.
• John J. Norwich: Byzanz – Aufstieg und Fall eines Weltreichs. Berlin 2002, ISBN 3-549-07156-6.
• Georg Ostrogorsky: Geschichte des byzantinischen Staates. (Handbuch der Altertumswissenschaft XII 1.2), 3. ed., Minca 1963, ISBN 3-406-01414-3.
• Peter Schreiner: Byzanz. 3. ed. surlav., Minca 2008. (Oldenbourg Grundriss der Geschichte, tom 22), ISBN 978-3-486-57750-1.
• Ludwig Wamser (ed.): Die Welt von Byzanz – Europas östliches Erbe: Glanz, Krisen und Fortleben einer tausendjährigen Kultur. (Archäologische Staatssammlung München – Museum für Vor- und Frühgeschichte München vom 22. Oktober 2004 bis 3. April 2005, Schriftenreihe der Archäologischen Staatssammlung 4), Theiss, Stuttgart 2004, ISBN 3-8062-1849-8.
• The Cambridge History of the Byzantine Empire. Ed. da Jonathan Shepard, Cambridge 2008.
• Warren Treadgold: A History of the Byzantine State and Society. Stanford University Press, Stanford 1997.

Colliaziuns

 Commons: Imperi bizantin – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Portal scientific davart l’Imperi bizantin
• Collecziun da texts digitals davart Bizanz
• Glossari
• Collecziun da links davart la bizantinistica
• A. Vasiliev: A History of the Byzantine Empire