Geskiedenis van Suid-Afrika
Prehistoriese Suid-Afrikaanse geskiedenis
wysig
Argeologiese opgrawings dui daarop dat die "moderne" mens meer as 50 000 jaar gelede reeds in die teenswoordige Suid-Afrika aanwesig was. Die landstreek is moontlik nagenoeg 30 000 jaar gelede die eerste keer deur San-groepe (Boesmans) beset.
Suid-Afrika is een van net ’n paar gebiede ter wêreld waar daar baie geologiese en omgewingsbewyse bestaan dat anatomies moderne mense hier gebly en geleef het. Vroeë rotskuns in Suider-Afrika wat onder meer op ’n jagkultuur uit die Steentyd dui, is van die bewyse van bewoning derduisende jare gelede. Die meeste van die sogenaamde Boesmantekeninge is egter heelwat jonger as 25 000 jaar en die grootste hoeveelheid rotskuns is waarskynlik eers die laaste 10 000 jaar gemaak.
Van die oudste fossiele van anatomies moderne mense wat sowat 115 000 jaar gelede die suidpunt van Afrika bewoon het, is by Klasiesrivier gekry en heelwat bewyse van sowat 75 000 jaar gelede is in die Blombosgrot by Stilbaai gevind.
Die jongste argeologiese navorsing dui daarop dat die voorvaders van die Suider-Afrikaanse swartmense boere was wat van verder noord op die vasteland gekom het. Van nagenoeg die eerste of tweede eeu n.C. het hulle hulle in klein gemeenskappe langs die kus van die teenswoordige KwaZulu-Natal gevestig. Hulle sou later opwaarts versprei in die riviervalleie van die streek en nog later tot in die hoërliggende graslande.
Die groot suidwaartse trek van Sentraal- en Wes-Afrika het ongeveer 2 000 jaar gelede begin, toe die Khoi-Khoi hulle in die Kaapse kusgebiede gevestig het. Hoewel hulle jagters was, het hulle ook beeste en skape saamgebring. Swart Ystertyd-boere van die noorde het ook suidwaarts migreer en hulle suid van die Limpopo by Mapungubwe (Heuwel van die Jakkalse) gevestig en later (moontlik sowat 400 n.C.) ooswaarts na KwaZulu-Natal getrek en later (sowat 600 n.C.) na die Oos-Kaap. Hier het hulle en ook die Khoi-Khoi-groep met die inheemse San-bevolking te doene gekry.
Navorsing dui daarop dat die mense van die Vroeë Ystertyd nie vee aangehou het nie, maar ongetwyfeld akkerbou beoefen het. Hulle het waarskynlik hul vleis van jag gekry. Later (sowat 500 n.C.) is bokke, beeste en skape aangehou. Een van die opvallendste veranderinge in die Laat Ystertyd is die uitbreiding van 1300-1600 n.C. van die bosveldgebiede na die oop grasvlaktes, waar klip as boumateriaal gebruik is eerder as hout en klei van die bosveldgebiede.
Dit is interessant dat toe die Nederlanders in 1652 hul verversingspos in die Kaap gestig het, sowat 75 000 San en Khoi-Khoi reeds in die gebied gewoon het. Die onderlinge verhouding tussen hulle was waarskynlik een van konflik maar ook samewerking. Dit val op dat dit nie tot die onderwerping en selfs vernietiging van die een groep was nie – soos meestal die geval is – maar dat hulle in dieselfde gebied kon bestaan. Tog is daar aanduidings dat die “nuwe” intrekkers die San begin oorheers en gedeeltelik geabsorbeer het.
Fenisiese ekspedisie
wysigIn 1827 het die Engelse reisiger George Thompson 'n boek met die titel Travels and Adventures in South Africa gepubliseer. In die boek noem hy dat naby die dorpie Kaapse Vlakte, nou die distrik Kapstad, aan die oewer van die waterval, kort voor sy aankoms, dele van die bekleding van 'n antieke vaartuig “met spore van metaalstof in 'n sterk erodeerde toestand” ontdek is, vermoedelik spykers. . Die timmerman wat tydens die inspeksie teenwoordig was, het beweer dat die hout seder was (die Libanese seder is wyd deur antieke skeepsbouers gebruik). Thompson het voorgestel dat dit die oorblyfsels is van 'n seilskip wat tydens die Fenisiese ekspedisie rondom Afrika verwoes is, wat ongeveer 600 vC onderneem is voor die bevel van die Egiptiese farao Necho II. Die vonds is lankal vergete, maar na dertig jaar op dieselfde plekke het 'n plaaslike amptenaar die provinsiale goewerneur in 'n brief in kennis gestel dat 'n halfbederf sederboord met 'n voet van ongeveer 21 meter aan die kus gevind is. Reeds in die XX eeu is die wrak van 'n antieke skip deur die beroemde wetenskaplike Raymond Dart bestudeer. Hy het gevind dat die lengte van die seilboot 52 m (52 m) kan bereik, wat ooreenstem met die gegewens oor die skeepsbou onder die Fenisiërs. Aan die einde van die 20ste eeu is rotstekeninge wat skepe uitbeeld, in die Clanuilliam-omgewing ontdek. Hulle is op verskillende plekke aan die kus met 'n skerp voorwerp op die kuskranse aangebring. Sommige van die beelde kan geïnterpreteer word as Fenisiese skepe. 'N Sekere probleem is die feit dat die Koikoin-stamme eers in die 5de eeu op die kaap verskyn het, dit wil sê duisend jaar na die Fenisiese ekspedisie. In sy 'Geskiedenis' rapporteer Herodotus egter dat die Fenisiërs tydens die ekspedisie die land vasgemeer het, gewerk het, gewag het op die oes, geoes en verder gegaan het. Die spore van hul teenwoordigheid kon dus so beduidend wees dat dit lank gebly het, of tydens hul verblyf op die kaap merkbaar ver van die kus af was.
Die eerste Europeërs
wysig
Die ooskus van Afrika tot Dar-es-Salaam en Zanzibar is in die vroeër jare gereeld deur onder meer Griekse en Indiese handelaars besoek. Eers nadat die Portugese die Ceuta-hawe in Marokko in 1415 verower het, het seevaarders meer suidwaarts begin vaar.
Die eerste aanduiding van vroeë ontmoetings tussen die Khoi-Khoi en Europeërs was toe die Portugese ontdekkingsreisiger Bartolomeus Dias in Februarie 1488 by vandag se Mosselbaai (destyds Bahia de São Bras genoem) ontmoet het toe bemanning vars water op land kom kry het. Daarna het die Portugese al hoe om die suidpunt van Afrika gevaar om water en vleis te kry en noodsaaklike herstelwerk aan hul skepe te doen.
Die Nederlanders het ook aan die einde van die sestiende eeu al hoe meer die roete na die ooste om die suidpunt van Afrika begin gebruik. Die Nederlandse handelsvlote en later ook dié van die Franse en Britte het toenemend om die Kaap gevaar en in die baai geanker om vars water en kos en ook wilde vrugte te kry. In ruil daarvoor het die matrose onder meer koper, yster en ander Europese produkte aangebied en gereelde ruilhandel het ontstaan.
Die verhouding tussen die Europeërs en die Khoi-Khoi was op onderlinge begrip en samewerking maar ook soms konflik gegrond. Veral die Portugese het met hulle gebots en een van die gevegte was in 1510, toe Francisco d’Almeida en 56 offisiere, soldate en matrose in Tafelbaai in ’n geveg met die Khoi-Khoi dood is.
Ander Europese lande het ook soms in konflik met hulle gekom, maar dit was oor die algemeen meer positief. Teen 1652, toe die Nederlanders ’n permanente nedersetting in die Kaap gestig het, was daar gereelde kontak tussen die groepe, wat mekaar as vreemd ervaar het maar tog die kontak tot wedersydse voordeel benut het.Die eerste Europeërs wat hulle hier gevestig het, het in 1652 onder leiding van die VOC seevaarder en Nederlandse Kommandeur Jan van Riebeeck geland te Kaap de Goede Hoop soos wat dit later genoem is.
Nederlanders
wysigDie eerste Nederlandse vloot wat in 1595 Mosselbaai aangekom het, het ook met die Khoi-Khoi handel gedryf en daarna was daar gereeld aanraking. Tafelbaai het sy naam in 1601 gekry danksy die Nederlandse bevelvoerder Joris van Spilbergen en sy bemanning.
Die Engelse het die eerste aan ’n nedersetting gedink maar daar het nie veel van hul poging gekom nie. Intussen is die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) as federale handelsgroep gestig en sy hoogste gesag, die Here XVII, het na aanleiding van sekere bevindinge in 1650 besluit om ’n versterkte verversingspos aan die Kaap te stig, met die doel om sy handelsryk in Oos-Indië winsgewender te maak en ’n tydelike herstelplek vir sy skepe en siek matrose te maak. Jan van Riebeeck en ’n groep van 90 mans, vroue en kinders het toe Tafelbaai op 6 April 1652 binnegevaar.
Toe Jan van Riebeeck in 1662 na Batavia vertrek het, was daar reeds ’n groep van sowat 260 vryburgers (nuwe boere), amptenare en gesinslede. Toe Simon van der Stel in 1679 as bewindhebber oorgeneem het, is die uitdruklike opdrag aan hom gee om die ekonomiese welvaart aan die Kaap te bevorder. Dit het onder meer gelei tot die toekenning van plase aan koloniste en ook Franse Protestantse vlugtelinge.
Franse Hugenote
wysigDie eerste Franse Hugenote – Protestantse vlugtelinge nadat hul koning Lodewyk XIV die Edik van Nantes herroep het en hulle dus geloofsvryheid ontneem het en hulle vervolg het – het in April 1688 by Tafelbaai en Saldanhabaai aangekom. Buiten die eerste twee groepe van sowat 175 Hugenote het ander ook later by hulle aangesluit.
Simon van der Stel het hulle finansieel uit die Kompanjiekas gehelp en materiaal en bougereedskap gegee om hulle as boere te vestig hoofsaaklik in die Franschhoek- en Wagenmakersvallei-gebiede, waar hulle onder meer Suid-Afrika se gerekende wynbedryf rondom 1700 begin het.
Maklik was dit egter nie: baie Franse boere was nie boere in Frankryk nie en moes die genadelose Kaapse klimaat en gebrek aan geld hanteer. Sommige is selfs later terug Frankryk toe. Uiteindelik het van hulle ’n groot sukses van hul boerderye gemaak en van hulle het welvarend geraak.
Die Franse het hul stempel goed in die land afgedruk. Dit is byvoorbeeld interessant dat Franse afstammelinge grootliks die Eerste Afrikaanse Taalbeweging begin en gelei het. Onder die leiers van die Groot Trek was ook heelwat Franse afstammelinge, insluitend Piet Retief. In ’n opname in 1981 is bevind dat daar nege Hugenote-vanne was tussen die voorste 36 Europese vanne in Suid-Afrika met die meeste nasate: Du Plessis, Du Toit, Coetzee, Marais, Nel, Fourie, Le Roux, Viljoen en Nel. Nadat hulle aanvanklik geloofsvryheid in Suid-Afrika gesoek het, het die Franse geïnspireerd gewerk en geleef in hul nuwe vaderland.
Duitsers
wysigSedert die aanstelling van Simon van der Stel as kommandeur is begin om immigrante vir die Kaap te werf, soos die Franse Hugenote. Dit het minstens 15 nasionaliteite behels, insluitend burgers van Duitsland, Switserland, Swede, België en Denemarke.
Verskeie Duitsers het veral sedert 1700 na die Kaap geïmmigreer en van 1725-1795 was die Duitsers die meeste nuwe aankomelinge – selfs meer as die hoeveelheid Nederlanders wat hulle in dié tydperk in die land gevestig het (854 Duitsers teenoor 816 Nederlanders). Teen 1795 reeds het die Afrikanervolk uit die verskillende groepe ontwikkel.
Later is nog soldate van die ontbonde Anglo-Duitse Legioen in die land gevestig en in 1857 het weer ’n groep Duitse boere van Noord-Duitsland wat deur die onderneming Goddefroy in Hamburg gewerf is na die land gekom.
Die Afrikanerbevolking ("Boere") ontwikkel daarna grotendeels uit nasate van Nederlandse, Duitse en Franse immigrante.
Britte
wysigDie VOC se Kaapse bewind is in 1795 afgesluit weens die stryd tussen Brittanje en Frankryk. Dit het ook saamgeval met interne probleme in Nederland en die besetting van dié land deur die Franse in 1795. Brittanje beset die Kaap as gevolg van die Franse besetting van Holland en die oorloë op die Europese Vasteland. Daarna Brittanje het vir sowat agt jaar van 1795 tot 1803 geheers, waarna die Bataafse regering die Kaap vir slegs drie jaar bestuur het.
In Januarie 1806 het Britse troepe onder bevel van genl. D. Baird en ’n groot vloot van 61 skepe die Bataafse magte maklik verslaan en die Britte het die bewind weer oorgeneem en die Kaap, danksy die Britte se baie ervaring van koloniale bestuur, gemaklik in sy koloniale stelsel ingeskakel.
In 1820, nadat Britse beheer aan die Kaap gevestig was, is duisende Britte as immigrante na die ooskus van Suid-Afrika gestuur (die 1820-Setlaars) om die werkloosheidsprobleem op te los wat as gevolg van die einde van die Napoleontiese Oorloë in Brittanje ontstaan het. In die vyf maande tussen Desember 1819 en April 1820 het meer as 20 skepe met sowat 1 000 mans en 3 000 vroue en kinders van Brittanje vertrek om hulle hier te vestig. Dié Britse setlaars het ook grootliks as boere misluk maar is uiteindelik ook ingeskakel.
Die Afrikaners aan die Kaap het van 1830 al hoe sterker protes gemaak teen die kroonkoloniebestuur. Dit het onder meer tot die Groot Trek van sowat die middel-dertigerjare tot sowat 1854 gelei.
In die middel-1820's heers Shaka, grondlegger van die Zoeloevolk, reeds oor 100 000 mense en het hy ’n leër van 40 000 manskappe. Talle mismoedige Boere trek van 1836 af noordwaarts onder die Britse gesag uit (die "Groot Trek") en stig hul eie republieke in die noorde: die Oranje-Vrijstaat en Zuid-Afrikaansche Republiek of Transvaal. Daar is verskillende botsings tussen die Boere en die swart volkere, ook die Zoeloes onder aanvoering van Shaka se moordenaar en opvolger, Dingaan.
Shaka was ’n genadelose heerser, wat sy raadgewers gereeld geraadpleeg het maar uiteindelik die finale besluite self geneem het. Alle mans onder 40 jaar is in regimente opgeneem en hy het verskeie veldtogte geloods en baie groepe verslaan, onder meer rondom 1824 in Natal.
Die ontdekking van diamante (1867) en goud (1886) in die noorde lei tot ’n toestroming van Europeërs (Uitlanders), maar intensifiseer die onderwerping van die swartmense.
In die laaste paar dekades van die negentiende eeu het die Afrikaner-nasionaliste en die Britte weer in botsing gekom en dit is op die spits gedryf deur die anneksasie van die Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) in April 1877. Die Transvalers het uiteindelik in Desember 1880 die wapens opgeneem en op 27 Februarie 1881 die Britte by Majuba verslaan, wat die einde van die Eerste Anglo-Boereoorlog beteken het.
Die Konvensie van Pretoria in Augustus 1881 het egter nie die onafhanklikheid van die ZAR heeltemal teruggegee nie. Deurlopende woelinge tussen hulle en die Britte het egter nie die knelpunte opgelos nie en op 11 Oktober 1899 het die Tweede Anglo-Boereoorlog uitgebreek: Die Boere verset hulle teen Britse pogings om hul onafhanklikheid van hulle weg te neem, dog hulle word in die Anglo-Boereoorlog (1899-1902) verslaan.
Unie van Suid-Afrika
wysig
Agter: J.B.M. Hertzog, Henry Burton, F.R. Moor, C. O'Grady Gubbins, Jan Smuts, H.C. Hull, F.S. Malan, David Graaff
Voor: J.W. Sauer, Louis Botha, Abraham Fischer
Britse heerskappy sedert 1902 het voorsiening gemaak vir die samevoeging van die land se verskillende kolonies en daar was twee kommissies – die Lagden-kommissie en die Selborne-memorandum – wat eenheid in Suid-Afrika aanbeveel het. Beraadslaging is in Oktober 1908 in Durban begin en die konsepgrondwet is in slegs sowat agt maande opgestel. In 1910 verenig die Kaapkolonie, Natal, die Oranjerivierkolonie en Transvaalkolonie om die Unie van Suid-Afrika te vorm — ’n dominium of susterstaat van Brittanje in die Britse Gemenebes.
Etlike honderde lede van Suid-Afrika se opgeleide swart elite stig in 1912 ’n nasionale organisasie om teen rassediskriminasie beswaar te maak en vir gelyke behandeling voor die reg te vra. Dit word die South African Native National Congress genoem, wat in 1923 tot die African National Congress (ANC) hernoem word.
In 1914 tree Suid-Afrika, te midde van groot kritiek binnelands, aan die kant van Brittanje toe tot die Eerste Wêreldoorlog. Rebellerende Afrikaners word vasgevat.
Vrese by blanke mynwerkers dat hul werk aan swartmense gegee kan word, lei in 1922 tot ’n mynwerkersopstand in Johannesburg, maar dit word deur 20 000 troepe met artillerie, tenks en bomwerpers onderdruk.
Met die aanvaarding in 1931 van die Statuut van Westminster deur die Britse parlement word die volle gelykheid van Brittanje en die dominiums, dus ook Suid-Afrika, erken en word die Statebond, ’n vereniging van onafhanklike state, gestig.
Tydens die Groot Depressie bevind ’n kommissie in 1931 dat byna ’n derde van die Afrikaners armlastig is, terwyl min Engelssprekende blankes onder die broodlyn lewe. Dit lei tot ’n (uiteindelik geslaagde) veldtog vir die ekonomiese bemagtiging van die Afrikaner -- én sy politieke dominansie.
Dit is interessant dat die Unieparlement eers in 1930 wetgewing aanvaar het wat wit vroue stemreg gegee het en hulle in staat gestel het om lede van die Volksraad en Senaat te word.
In die Tweede Wêreldoorlog is daar groot verdeeldheid tussen Engelssprekendes en baie Afrikaners, veral toe Suid-Afrika troepe stuur om aan die Britse kant teen Duitsland in Noord-Afrika en Europa te veg. Reeds in 1938 het Afrikaners die Ossewabrandwag gestig, ’n paramilitêre organisasie wat ten doel sou hê om "vaderlandsliefde" in te skerp. Tydens die oorlog word etlike duisende lede van die Ossewabrandwag weens beweerde ondermynende bedrywighede geïnterneer -- ook John Vorster, ’n toekomstige eerste minister.
In 1944 is die Jeugliga van die ANC gestig, wat meer ’n militante vorm van verset teen rassediskriminasie voorgestaan het. Nelson Mandela, Walter Sisulu en Oliver Tambo was van die eerste lede.
Die sogenaamde Herenigde Nasionale Party (HNP) wen in 1948 die verkiesing in Suid-Afrika. Hoewel ’n groot kloof tussen die lewenswyses van swart en wit van meet af in Suid-Afrika bestaan het, word dit deur die Nasionaliste in die beleid van afsonderlike ontwikkeling ("apartheid") gereglimenteer. Tot huwelike tussen blank en gekleurd word verbied en selfs seksuele verhoudings tussen rassegroepe. Apartheid word egter oor die volgende aantal dekades ál meer deur die wêreldgemeenskap veroordeel. Die HNP word tot die Nasionale Party (NP) hernoem en sou in Suid-Afrika regeer tot 1994.
Daar is aanvanklik ’n opwellende verset in swart geledere. In Maart 1960 brand die polisie los op swart mans, vroue en kinders wat in Sharpeville betoog teen die nuwe paswette wat die bewegings van swartmense beperk. Altesaam 69 betogers word doodgeskiet. Die ANC word in April verbied, maar daarna word ’n ondergrondse militêre vleuel gevorm.
Republiek van Suid-Afrika
wysig
In Oktober 1960 besluit die Unie se stemgeregtigdes, dat Suid-Afrika ’n republiek moet word en op 31 Mei 1961 word die land amptelik die Republiek van Suid-Afrika. Die land onttrek hom ook uit die Statebond.
Intussen is Nelson Mandela in Augustus 1962 in hegtenis geneem en Walter Sisulu, Govan Mbeki en ander sleutelspelers in Julie 1963 in Rivonia in hegtenis geneem, waarna die Rivonia-verhoor gevolg het en die hele groep tot lewenslange gevangenisstraf gevonnis is.
Maar in die tweede helfte van die twintigste eeu waai die "winde van verandering" so fel oor Afrika dat die wêreldmening al hoe sterker teen kolonialisme draai. Feitlik met elke voormalige Europese kolonie wat onafhanklik word, verhewig die druk op Suid-Afrika om sy apartheidsbeleid te laat vaar en die stemreg aan al sy rasse te gee.
Die Nuwe Era
wysig
Die blanke regering van die Republiek swig in die begin van die laaste dekade van die twintigste eeu, veral toe die einde van die Koue Oorlog en die verbrokkeling van die eens magtige Sowjetunie die moontlikheid van ’n Kommunistiese oorname in Suid-Afrika laat vervaag. Die ANC word deur pres. F.W. de Klerk ontban en Nelson Mandela, ’n voorste ANC-gevangene, word in Februarie 1990 ná 27 jaar in die gevangenis vrygelaat.
Indringende samesprekings en onderhandelings word hierna gevoer om 'n nuwe grondwet uit te beitel. Die onderhandelinge dreig plek-plek om te ontspoor, maar die wedersydse besef dat daar geen vreedsame alternatief vir 'n onderhandelde ooreenkoms is nie, laat die onderhandelaars vasbyt. Uiteindelik is daar so 'n goeie skikking dat die Nobelprys vir Vrede in 1993 saam aan Mandela en De Klerk toegeken word.
In April 1994 word die eerste vrye verkiesing in Suid-Afrika gehou. Van die land se sowat 22,7 miljoen stemgeregtigdes het 19,7 miljoen in die eerste verkiesing gestem, wat ’n beraamde stempersentasie van 86% beteken het. Die ANC het sowat 62,6% stemme getrek, die NP 20,3% en die IVP 10,5%. Die res (minder as 10%) het van die ander partye se kiesers gekom.
Ná meer as drie eeue van wit oorheersing word die beheer aan 'n regering van nasionale eenheid oorgedra. Suid-Afrika word ingedeel in nege provinsies, tans bekend as Gauteng, Limpopo, Mpumalanga, Noordwes, Vrystaat, KwaZulu-Natal, Wes-Kaap, Oos-Kaap en Noord-Kaap. Mandela word president en in Mei 1994 ingehuldig.
Sien ook
wysigBronne
wysig- de Wet, Con en Leon Hattingh en Jan Visagie (reds.): Die VOC aan die Kaap, 1652-1795. Pretoria: Protea Boekhuis, 2016. ISBN 978-1-4853-0019-9
- Geskiedenis van Suid-Afrika by Mieliestronk - Met toestemming gebruik
- Cameron, Trewhella (hoofredakteur). Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. Human & Rousseau en Southern Boekuitgewers. 1991. ISBN 0 7981 2870 4
- Coertzen, Pieter. Die Hugenote van Suid-Afrika 1688-1988. Tafelberg. 1988. ISBN 0 624 02618 3
- Giliomee, Hermann & Mbenga, Bernard. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. Tafelberg. 2007. ISBN 978-0-624-04358-4
- Pretorius, Fransjohan. Die Anglo-Boereoorlog 1899-1902. Protea Boekhuis. 1998. ISBN 1-86872-181-7
- Uys, Isabel. Feitegids. ’n Kernensiklopedie. Pharos. 2007. ISBN 978-1-86890-065-7
- Van Aswegen, H.J. Geskiedenis van Suid-Afrika tot 1854. Academica. 1989. ISBN 0 86874 337 2
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Geskiedenis van Suid-Afrika.
