Zambezirivier

Die Zambezirivier is die vierde grootste rivier in Afrika en vorm die natuurlike grens tussen Zambië en Zimbabwe. Eersgenoemde het sy naam van die rivier afgelei met onafhanklikwording op 24 Oktober 1964. Die Zambezirivier is ook die langste oosvloeiende rivier in Afrika en die grootste wat in die Indiese Oseaan van Afrika af invloei. Die area van sy kom is 1 390 000 km², effens minder as die helfte van die Nylrivier s’n. Die 2 574 kilometer lange rivier ontspring in Zambië en vloei deur die ooste van Angola, teen die noordoostelike grens van Namibië en die noordelike grens van Botswana, dan teen die grens tussen Zambië en Zimbabwe na Mosambiek, waar dit die land kruis en in die Indiese Oseaan invloei.

Zambezirivier
Die Victoria-waterval is in die loop van die Zambezi geleë, tussen Zambië en Zimbabwe. Die Victoria-waterval is in die loop van die Zambezi geleë, tussen Zambië en Zimbabwe.
Die opvanggebied van die Zambezirivier.
Oorsprong	Mwinilunga, Zambië
Monding	Indiese Oseaan
Stroomgebied	Angola, Zambië, Namibië, Botswana, Zimbabwe, Mosambiek
Lengte	2 574 km (1 599 myl)
Oorspronghoogte	1 500 m (4 921 voet)
Mondinghoogte	0 m (0 voet)
Gemiddelde afloop	3 400 m/s³ (120 070 vt³/s)
Stroomgebiedopp.	1 390 000 km² (536 682 myl²)
Kaart van die Zambezirivier-bekken in Afrika.

Die bekendste kenmerk van die Zambezirivier is die Victoria-waterval. Ander kenmerke sluit in die Chavuma-waterval by die grens tussen Zambië en Angola, en die Ngonye-waterval in westelike Zambië.

Daar is twee hoofbronne van hidroelektriese krag in die rivier, naamlik die Karibadam, wat aan Zambië en Zimbabwe krag voorsien, en die Cahora Bassa-dam in Mosambiek, wat krag aan Mosambiek en Suid-Afrika lewer. Daar is nog twee kleiner kragstasies teen die Zambezirivier in Zambië, een by die Victoria-waterval en die ander naby Kalene-heuwel in die Ikelenge-distrik.

Die river se gang

Die rivier ontspring in ’n swart moerasagtige vlei in digte, golwende woude 50 kilometer noord van Mwinilunga en 20 kilometer suid van Ikelenge in die noordwestelike provinsie van Zambië, sowat 1 524 meter bo seespieël. Die area rondom die bron is ’n nasionale monument, woudreservaat en belangrike voëlgebied.

Bo-Zambezi

Nasa-Satellietbeeld van die Barotse-vloedgebied tydens vloed in 2003

Die rivier vloei na suidweswaarts in Angola in vir sowat 240 kilometer en sluit dan by redelik groot sytakke soos die Luena en die Chifumage aan, wat van die hooglande na die noordweste vloei. Dit draai suid en ontwikkel ’n vloedarea met groot wydteverskille tussen die droë en reënseisoene. Dit bereik digte immergroen woude, hoewel grasvelde ook aan die westelike kant voorkom. Waar dit weer by Zambië in gaan, is dit byna 400 meter wyd gedurende die reënseisoen en vloei dit vinnig, met stroomversnellings wat in die Chavuma-waterval eindig, waar die rivier deur ’n klipperige skeur vloei. Die rivier sak sowat 400 meter in hoogte vanaf sy bron teen 1 500 meter, tot die Chavuma-waterval teen 1 100 meter, oor ’n afstand van sowat 400 kilometer. Van hier tot by die Victoria-waterval is die vlak baie soortgelyk. Dit sak slegs nog 180 meter oor ’n afstand van sowat 800 kilometer.

Die eerste van die groot sytakke wat die Zambezi binnevloei is die Kabomporivier in die noordwestelike provinsie van Zambië. ’n Groot voordeel van die Kabomporivier is besproeiing. Die savanna waardeur die rivier gevloei het verander in ’n wye vloedgebied. ’n Entjie verder suid is die samevloeiing met die Lungwebungurivier. Dit is die begin van die Barotse-vloedgebied, die bekendste kenmerk van die Bo-Zambezi, maar vloede kom nie so dikwels in hierdie noordelike deel voor nie en daar is eilande in die middel.

Dertig kilometer onder die samevloeiing met die Lungwebungu plat die land af en die tipiese Barotse-vloedgebiedlandskap verskyn, met ’n vloedwydte van 25 kilometer in die reënseisoen. Vir meer as 200 km stroomaf domineer die jaarlikse vloedsiklus die natuurlike omgewing, sowel as menslike lewe en kultuur.

Tagtig kilometer verder stroomaf sluit die Luanginga, wat saam met sy sytakke ’n groot area na die weste dreineer, by die Zambezi aan. ’n Paar kilometer verder boontoe na die ooste loop die Luampa/Luena-stelsel in die reënseisoen in die stroom oor.

’n Kort afstand stroomaf van die samevloeiing met die Luanginga is die dorp Lealui, waar die Lozi-mense woon. Na Lealui draai die rivier suid-suid-oos, waar talle klein strome van die ooste daarby aansluit, maar sonder enige noemenswaardige samevloeiings vanuit die weste vir 240 kilometer. Dan vloei dit op die Ngonye-waterval uit, waarna dit aan Namibië se Kaprivistrook raak.

Onder die samevloeiing van die Cuandorivier en die Zambezi draai die rivier byna reguit oos. Hier is die rivier wyd en vlak en vloei dit stadig, maar soos dit ooswaarts vloei na die grens van die groot sentrale plato van Afrika, bereik dit ’n diep kloof waarin die Victoria-waterval stort.

Middel-Zambezi

Die Middel-Zambezi tussen Zambië en Zimbabwe

Die Victoria-waterval word as die grens tussen die bo- en middel-Zambezi beskou. Onder die val vloei die rivier verder oos vir sowat 200 kilometer, waar dit deur loodreg mure van basalt 20 tot 60 meter uitmekaar in heuwels wat 200 tot 250 meter hoog strek. Die rivier vloei vinnig deur die Batoka-skeurvallei, waar dit voortdurend deur riwwe onderbreek word. Verby die skeurvallei is daar ’n klomp agtereenvolgende stroomversnellings wat 240 kilometer onder die Victoria-waterval eindig. Oor hierdie afstand val die rivier met 250 meter.

Op hierdie punt vloei die rivier in die Karibameer in, wat in 1959 gebou is nadat die Karibadam voltooi is. Die meer is een van die grootste mensgemaakte mere ter wêreld en die hidroelektriese kragopwekkingsfasiliteite by die dam voorsien krag aan groot dele van Zambië en Zimbabwe.

Die Luangwa en die Kafue is die twee grootste sytakke links van die Zambezi. Die Kafue sluit by die hoofrivier aan in ’n stil, diep stroom van omtrent 180 meter wyd. Vanaf hierdie punt vloei die Zambezirivier reguit oos. By die aansluiting met die Luangwa gaan dit Mosambiek binne.

Die middel-Zambezi einding waar die rivier by die Cahora Bassa-meer invloei. Die meer is in 1974 gebou, toe die Cahora Bassa-dam gebou is.

Laer-Zambezi

Die Laer-Zambezi

Die laer-Zambezi se 650 kilometer van Cahora Bassa na die Indiese Oseaan is navigeerbaar, hoewel die rivier in die droë seisoen op talle plekke oor die groot vallei waardeur dit vloei, vlak is. Slegs op een plek,  die Lupata-skeurvallei 320 kilometer vanaf die monding, is die rivier tussen heuwels vasgekeer. Hier is dit skaars 200 meter breed. Op ander plekke wissel dit tussen 5 tot 8 kilometer in breedte en vloei dit rustig in talle strome. Die rivierbed is sanderig en die oewers is laag met baie riete. Op sommige plekke vloei die strome egter in die reënseisoen ineen om een breë, vinnig vloeiende rivier te vorm.

Sowat 160 kilometer vanaf die see ontvang die Zambezi die dreinering van die Malawimeer deur die Shirerivier. Soos die rivier die Indiese Oseaan nader, verdeel dit in ’n delta. Elk van die vier primêre verdeelkanale, Kongone, Luabo en Timbwe, word deur ’n sandbank versper. ’n Meer noordelike tak, wat die Chinde-mond genoem word, het ’n minimumdiepte (by laagwater) van twee meter by die ingang en vier meter dieper in, en is die tak wat vir navigasie gebruik word. Honderd kilometer verder noord is ’n rivier genaamd die Quelimane, genoem na die dorpie by die monding. Hierdie stroom, wat besig is om toe te slik, ontvang die oorloop van die Zambezi in die reënseisoen.

Delta

Die Zambezidelta

Die Zambezirivier se delta is vandag omtrent helfte die breedte wat dit was voor die konstruksie van die Kariba- en Cahora Bassa-damme, wat die seisoenale variasies in die vloei van die rivier beheer.

Voordat die damme gebou is het die seisoenale vloede van die Zambezi ’n heel ander impak op die ekostelsel van die delta gehad, aangesien dit nutriënt-ryk vars water na die kusvleilande van die Indiese Oseaan gebring het. Die laer-Zambezi het ’n klein vloed vroeg in die droë seisoen ervaar, aangesien reën in die Gwembe-opvangsgebied en noordoostelike Zimbabwe deurgevloei het terwyl reën in die Bo-Zambezi, Kafue, Malawimeerkomme en Luangwa tot ’n mindere mate deur moerasse en vloedgebiede gekeer is. Die afvoer van hierdie stelsels het tot ’n veel groter vloed in Maart of April bygedra, met ’n gemiddelde maandelikse maksimum vir April van 6 700 kubieke meter per sekonde in die delta. Die rekordvloed was meer as drie keer soveel, 22 500 kubieke meter per sekonde in 1958. In teenstelling was die afvoer aan die einde van die droë seisoen net gemiddeld 500 kubieke meter per sekonde.

In die 1960’s en 1970’s het die bou van die damme die patroon heeltemal verander. Stroomaf was die gemiddelde maandelikse minimum-maksimum 500 kubieke meter tot 6 000 kubieke meter per sekonde; nou is dit 1 000 kubieke meter tot 3 900 kubieke meter per sekonde. Veral mediumvlak vloede, die soort waarby die ekologie van die laer-Zambezi aangepas het, gebeur minder gereeld en duur korter. Soos met die Itezhi-Tezhi-dam se nadelige uitwerkings op die Kafue-vlakte het dit die volgende gevolge gehad:

• visse, voëls en ander wildlewe se eet- en telingspatrone is versteur
• daar was minder grasvelde ná vloede vir wild en kuddes om te wei
• tradisionele boerdery- en visvangspatrone is versteur

Ekologie van die delta

Seekoei in die Zambezirivier

Die Zambezidelta het uitgestrekte seisoenale en permanent gevloede grasvelde, savannas en moeraswoude. Hoewel die damme die jaarlikse vloede van die laer-Zambezi beperk en veroorsaak het dat die area van vloedgebied drasties verminder het, het dit nie vloede heeltemal gekeer nie. Wanneer swaar reën by die laer-Zambezi met goeie afloop hoër op saamval, kom massiewe vloede steeds voor en die vleilande is steeds ’n belangrike habitat. Maar die krimpende vleilande het tog skade aan die wildlewe berokken, saam met onbeheersde jag op diere soos buffels en waterbokke gedurende Mosambiek se burgeroorlog. Vandag die konflik tot ’n einde gekom het, is die kans goed dat die vloedgebiede se dierebevolking sal aangroei. Die enigste bewaarde area van vloedgebiede is die Marromeu Wildsreservaat naby die stad Beira.

Hoewel daar ’n afname in die getalle groot soogdiere was, woon daar steeds ’n paar spesies, soos rietbokke en migrerende elande. Karnivore wat hier te vinde is sluit in leeus, luiperds, jagluiperds, hiënas en gestreepte jakkalse. Die vloedgebiede is ’n toevlugsoord vir migrerende watervoëls en daar kom ook 'n groot verskeidenheid visse voor, onder andere tiervis, kurpers en skreeubabers. Die volgende spesies is na die rivier genoem: Zambezi elektriese-baber, Zambezikurper, Zambezi-suierbekkie, Zambezihaai, Bo-Zambezi-geelvis, Zambezi-papegaaivis en Bo-Zambezi-skreeubaber. Reptiele soos krokodille en slange woon ook hier, saam met ’n aantal inheemse skoenlappers.  Die rivier en omliggende gebied bied ook ’n tuiste aan seekoeie, sebras, kameelperde, olifante en die Afrika-visarend.

Geskiedenis en etimologie

Vasco da Gama

Die eerste Europeër wat die Zambezirivier besoek het was Vasco da Gama, in Januarie 1498. Hy het anker gegooi by wat hy Rio dos Bons Sinais (“rivier van goeie omens”) genoem het, nou die Quelimane of Qua-Qua, ’n klein rivier aan die noordelike end van die delta, wat in daardie stadium deur navigeerbare kanale aan die Zambezirivier gekoppel was. Op ’n paar van die oudste kaarte word die hele rivier met daardie naam aangedui. Maar reeds teen die vroeë 1500’s het die rivier ’n nuwe naam gekry, die Cuamarivier (soms “Quama” of “Zuama”). Cuama was die plaaslike naam vir ’n buitepos wat op een van die suidelikste eilande van die delta (naby die Luabo-kanaal) geleë is. Die meeste ou kaarte dui die delta aan as die “riviere van Cuama” en die Zambezirivier as die “Cuamarivier”.

Die Portugese kroniekskrywer João de Barros noem dieselfde Cuamarivier in 1552 egter die Zembere, na die binnelandse mensegroep van Monomatapa. Die Portugese Dominicaanse geestelike João dos Santos, wat Monomatapa in 1597 besoek het, doen verslag van die Zambeze (Bantoetale wissel dikwels tussen z en r) en het navraag gedoen oor die oorsprong van die naam. Hy is gesê dat dit na ’n mensegroep genoem is.

"The River Cuama is by them called Zambeze; the head whereof is so farre within Land that none of them know it, but by tradition of their Progenitors say it comes from a Lake in the midst of the continent which yeelds also other great Rivers, divers ways visiting the Sea. They call it Zambeze, of a Nation of Cafres dwelling neere that Lake which are so called." —J. Santos Ethiopia Oriental, 1609

Daar word dus aanvaar dat die naam “Zambezi” afkomstig is van ’n groep mense wat by ’n groot meer na die noorde woon. Die mees waarskynlike kandidate is die “M’biza”, of Bisa, ’n Bantoegroep wat in die huidige sentraal-oos-Zambië woon, tussen die Zambezirivier en die Bangweulumeer. Die Bisa het ’n reputasie as groot materiaalhandelaars.

Die Bisa-oorsprong vir die rivier se naam is egter nie sonder dispuut aanvaar nie. In 1845 het W.D. Cooley die Portugese handelaar Manuel Caetano Pereira wat in 1796 deur die area gereis het, se notas bestudeer. Hy het tot die gevolgtrekking gekom dat die term “Zambezi” nie van die Bisa-mense afkomstig is nie, maar eerder van die Bantoeterm “mbege/mbeze” (“vis”) en dat dit daarom bloot “rivier van visse” beteken. David Livingstone, wie die bo-Zambezi in 1853 bereik het, verwys daarna as “Zambesi”, maar maak ook melding van die plaaslike naam “Leeambye” wat deur die Lozi-groep gebruik word, met die betekenis “groot rivier”. Livingstone gebruik ook ander name vir die Zambezi – Luambeji, Luambesi, Ambezi, Ojimbesi en Zambesi – alles benamings wat deur verskillende groepe mense wat langs die rivier woon gegee is.

Verkenning van die rivier

David Livingstone

Die Zambezi-gebied was onder Middeleeuse geograwe bekend as die Ryk Monomotapa en die loop van die rivier, asook die posisies van die mere Ngami en Nyasa, is redelik akkuraat op vroeë kaarte aangeteken.

Die eerste Europeër wat die binnelandse deel van die Zambezirivier besoek het was die Portugees António Fernandes in 1511 en weer in 1513, met die doel om verslag te doen oor die handelstoestande en aktiwiteite in die binneland van Sentraal-Afrika. Die finale verslag van hierdie verkenningstogte het die belangrikheid van die hawes van die bo-Zambezi vir die plaaslike handelstelsel beklemtoon, veral die Oos-Afrikaanse goudhandel.

Die eerste opgetekende verkenning van die bo-Zambezi was deur David Livingstone gemaak in sy besoek aan Betsjoeanaland tussen 1851 en 1853. Twee of drie jaar later het hy die Zambezi se monding bereik en sy reis ook die Victoria-waterval "ontdek" . Gedurende 1858 tot 1860 het Livingstone en John Kirk weer tot by die waterval gereis en die roete van die sytak die Shire gevolg tot by die Malawimeer.

Vir die daaropvolgende 35 jaar het baie min verkenning van die rivier plaasgevind. Die Portugese ontdekker Serpa Pinto het ’n paar van die westelike sytakke bestudeer en in 1878 afmetings van die Victoria-waterval geneem. In 1884 het die Skots-gebore sendeling Frederick Stanley Arnot oor die hooglande tussen die Zambezi en die Kongorivier gereis en die bron van die Zambezi geïdentifiseer. Hy het besluit dat die nabygeleë Kalene-heuwel ’n goeie ligging vir ’n sendingstasie is. Twee ekspedisies wat in 1895 en 1898 deur majoor A. St. Hill Gibbons gelei is, het die verkenning van die bokom en sentrale gang van die rivier wat Livingstone begin het, voortgesit.

Ekonomie

Die bevolking van die Zambeziriviervallei word geskat op 32 miljoen. Sowat 80% van die bevolking is van landbou afhanklik. Gemeenskappe aan die rivier vang baie vis en talle mense reis van ver om vis te vang. Sommige Zambiese dorpe op die paaie wat na die rivier lei eis nieamptelike “visvangbelasting” van mense wat Zambezi-visse na ander dele van die land vervoer. Buiten visvang vir voedsel, is visvang as sport ook ’n belangrike aktiwiteit by sommige dele van die rivier. Tussen Mongu en Livingstone is daar talle safari-oorde wat op toeriste gemik is.

Die riviervallei is ryk aan mineraalneerslae en fossielbrandstof, en steenkoolmynbedrywighede is belangrik op sekere plekke. Die damme in die rivier bied ook werk vir talle mense in die omgewing, vir die instandhouding van die hidroëlektriese kragstasies en die damme self. Talle dele van die rivier is ook baie gewilde toeristebestemmings. Die Victoria-waterval ontvang meer as 100 000 besoekers jaarliks, met 141 929 besoekers in 2015.

Fotogalery

• 
  Die Zambezirivier op die kruising van Namibië, Zambië, Zimbabwe en Botswana
• 
  Die Zambezirivier in die noordweste van Zambië
• 
  Twee plaaslike mense in die Zambezirivier naby die Victoria-waterval, Zambië
• 
  Die Karibadam op die grens van Zambië en Zimbabwe
• 
  Nasa-Satellietbeeld van die Zambezidelta in Mosambiek

Sien ook

• 2007 Mosambiekse oorstroming
• Kruisings oor die Zambezirivier
• Lys van riviere in Afrika

Bronne

• Akers, Mary (red.), Encyclopaedia Rhodesia, The College Press Pvt. Ltd., Salisbury, 1973.
• "ZM002 Source of the Zambezi". birdlife.org. Birdlife International. Retrieved 1 August2015.
• Knifton, Dulcie (July 2004). Revise AS Level Geography for Edexcel Specification B. Heinemann. ISBN 9780435101541.
• Richard Beilfuss & David dos Santos: Patterns of Hydrological Change in the Zambezi Delta, Mozambique. Archived 2 January 2008 at the Wayback Machine Working Paper No 2 Program for the Sustainable Management of Cahora Bassa Dam and The Lower Zambezi Valley (2001)
• Goudie, A.S. (2005). "The drainage of Africa since the Cretaceous". Geomorphology. 67: 437–456.
• Moore, A.E. (1999). "A reapprisal of epeirogenic flexure axes in southern Africa". South African Journal of Geology. 102 (4): 363–376.
• Barros, Da Asia, Dec. I, Lib. X, vol. 2, p.374)
• Fr. J. dos Santos (1609), Ethiopia Oriental e varia historia de cousas Notaveis do Oriente, Pt. III. English translation is from Samuel Purchas's 1625 Haklyutus Posthumus, (1905) ed., Glasgow, vol. 10: p.220-21
• The connection between Santos/Monomatapa "Zambezi" and the "M'biza" is suggested in Cooley (1845).
• "Notícias dadas por Manoel Caetano Pereira, comerciante, que se entranhou pelo interior da África", as published in José Acúrsio das Neves (1830) Considerações Políticas e Comerciais sobre os Descobrimentos e Possessões na África e na Ásia. Lisbon: Imprensa Regia. p.373
• W.D. Cooley (1845) "The Geography of N'yassi, or the Great Lake of Southern Africa, investigated, with an account of the overland route from the Quanza in Angola to the Zambezi in the government of Mozambique", Journal of the Royal Geographical Society, p.185-235.
• David Livingstone (1857) Missionary Travels and Researches in South Africa (p.208)
• Cana, Frank (1911). "Zambezi". In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. 28 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 951–953.
• Newitt, Malyn (2005). A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668. Routledge. p. 81. ISBN 0-203-32404-8.
• Howard, Dr. J. Keir (2005). "Arnot, Frederick Stanley". Dictionary of African Christian Biography. Archived from the original on 27 September 2007. Retrieved 14 December2011.
• Pritchett, James Anthony (2007). Friends for life, friends for death: cohorts and consciousness among the Lunda-Ndembu. University of Virginia Press. pp. 29–31. ISBN 0-8139-2624-6.
• Fish, Bruce; Fish, Becky Durost (2001). Angola, 1880 to the present: slavery, exploitation, and revolt. Infobase Publishing. p. 30. ISBN 0-7910-6197-3.
• Republic of Zambia Ministry of Tourism and Arts 2015 Tourism Statistical Digest
• E. C. Mills: "Overlanding Cattle from Barotse to Angola", The Northern Rhodesia Journal, Vol 1 No 2, pp 53–63 (1950). Accessed 16 December 2017.
• "Mongu-Kalabo Road – Zambia's Engineering Marvel". zedcorner.com. 13 April 2016. Retrieved 13 March 2018.
• Kooper, Lugeretzia (23 June 2017). "Zambezi fishermen warned against overfishing". namibian.com.na. The Namibian. Retrieved 24 July 2017.

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Zambezi op Wikivoyage
• (en) "Zambezi River". Encyclopædia Britannica. Besoek op 28 Julie 2020.