Reformation

Dialäkt: Bäärndütsch

Der Begriff chùnt ùs em Latynische u bedütet «zrügg zum Aute u Wahre». Im ängere Sinn bezeichnet Reformazyoon Ärnöyerygsbèwègyge vo der katholysche Chiùche, wo im 16. Jahrhundert zèrsch im dütsche u dè im französysche Spraachruum sy aagschtoosse worde – im Dütsche Ryych (Sachse) vom Martin Luther (1517) ùn i der Schwyz 1525 vom Huldrych Zwingli z Züri u 1536 vom Jean Calvin z Gämf. Iry Ärnöyerygsbèwègyge hei zur Trènnyg vo der katolysche Chiùche gfüert. D Reformazyoon isch eys vo de wichtyge Äréygnis gsyy, wo d Nöyzyt yygleytet hey. – Lueg dadezue au d Artikel Evangelischi Chile und Refermierti Chile.

D Aumacht vo der katholische Chiùche im Mittuauter

Ds Mittùaùter (500 bis 1500) isch z Weschtöyroopa präägt gsyy vo der Aumacht vo der katholische Chiùche – im religyööse Läbe wy im Schtaat. Iri Voorschrifte ù Schtraafe hei ds tägleche Läbe vo de Mönsche beschtimmt. D Pryeschter sy schlächt uspiùdet gsyy u mänge Byschoff het sys Amt kouft. U zwüsche Paapscht u Cheiser isch s im Mitùaùter geng um d Vorherrschaft ggange.

Aazeyche vo Verfau und èèrschty Reformaasätz

Aazeyche vo Verfau het s i der katholische Chiùche geng ume ggä, o im Späätmitùauter. Bsungerbaar ghaperet het s dennzùmale mit der chrischtleche Läbesfüerig vom Klerùs – vom Pryeschter bis zum Paapscht. Reformaasätz het s scho im 14. ù 15. Jahrhundert ggää – zum Byschpiu vom John Wyclif oder vom Johannes Hus, wo 1415 z Konschtanz isch verbrönnt woorde. Di katholeschy Chiùche het Reforme vo unde geng mit Chätzerprozässe ungerdrückt. Si het aber eygety Reformprogramm yygleitet – mit de Konziu vo Konschtanz (1414–1418) ù vo Pisa (1511/12). Dy 'konzylyare' Reforme sy aber gschyteret, meh wy nid a de Pääpscht. Das het e Reye promynänty Theologe ùf d Paume praacht.

Umständ und Gründ

Für e Bou vom Pètersdoom im Vatykaan het der Rönessangspapscht Leo X. müesse Gäut haa. Är het im ganze 'Römysche Ryych deutscher Nation' la Ablassbryefe verchouffe: Für Gäut sy de Mönsche ìri Sünde vergää worde, begangny ù zuekümftegy. I de dütsche Länder het der Domynykaanermönch Johannes Tetzel de Lüt sètygy Ablassbryef aaträäit. Me seit, dä Missbruuch vo der Byycht u d Gäutgyer vom Paapscht heige d Reformazyoon usglööst.

D Saat isch de offebar ufgange, wiù der Bode scho vorbereytet gsyy ìsch: Mit em Buechdruck (erfunge 1450 vom Johannes Gutenberg) het mer Schriftlechs etz lyecht chönne unger d Lüt bringe. Scho d Humanischte hei ìry nöye Ydée mit Druckschrifte verbreytet: Der Erasmus vo Rotterdam isch für ne persöönlèche Läbesschtiu yyträte, ohny Voorschrifte. Der Wilhelm vo Ockham het d Trennyg vo Chiùche u Schtaat y d Diskusioon praacht.

O der Ouguschtyner Martin Luther het so syner Schwirygkeyte mit em Verfau vo der katholische Chiùche mit trùckte Schrifte chönne öffetlech mache. Aus Prior vomene Netz vo Ouguschtynerchlööschter u aus Theologiiprofässer z Wittebäärg het er o süsch Macht u Yyflùss gha.

d 95 These vum Luther

D Forderige vom Luther

Mit syne Diskussionsthese vo 1517 het der Martin Luther «zrügg zùm Aute ù Wahre» wöue, d. h. e Reformation yfüehre, ù ds Chrischtetùm vo der Späätantyke wöue widerbeläbe in ere Renaissance, das gseht men a syne theologysche Forderyge, won äär uf ds (späätantyke) Nöye Teschtamänt abschtützt ùn ùf 4 «Eley» konzäntryert:

Sola scriptura: Eley d Bibù biudet d Grundlaag vom christleche Gloube, nid d Tradizioon (Galater 2, 6–9)
Solus Christus: Eley der Christus, nid d Chiùche, het d Outorytät über die Glöybyge (Epheser 5, 23–24)
Solus gratia: Eley dür Gottes Gnaad wird der Mönsch grettet, nid dür das won er tuet (Römer 1, 17)
Solus fide: Elei am Gloube misst Gott der Mönsch, nid a syne guete Tate (Galater 2, 16)

E wichtigs Aaligge vom Luther isch d «Rächtfertigungslehr» gsy, das ghäisst, dass de Mäntsch ganz eläige dur d Gnad vo Gott us de Sünd zum Häil chunt und nöd öppe dur äiges fromms Tue. (I däm Punkt tänked au di Refermierte wie d Lutheraner.) Und en wichtige Grundsatz von em isch syni Lehr vo de zwäi Rych gsy – s üsser, wo de wältlich Staat zueständig isch, und s inner, wo d Chile zueständig isch. (Da händ die Refermierte en anderi Mäinig dezue, si gseend zwüsched dene zwo Sphäre e Verbindig i de Form vom gägesytige Wächteramt.)

Verbreitig vo der Reformation

Em Luther syner These un Idée sy enangernaa y ds Dütsche übersetzt, trùckt ù verbreytet woorde. No nye isch e sone breyti theologeschy Dyskusion y Gang gsetzt worde ù de no so tìfig. Mit der Übersetzyg vo der Bibu dür e Luther in es oschtmitteltütsch-oschtfränkisch basierts Dütsch (1534) isch de der Damm volländs proche. Di katholeschy Chiùche het d Looslösyg vo de proteschtantysche u de reformyerte Länder nümm chönne verhindere.

dr Zwingli

Der Luther het aber nid eifach auy Tradyzyoone vo der katholìsche Chiùche abglehnt: A Tradyzyoone, wo em Glöybyge e Hiuf gsyy sy, het er nid grüert, we sì der Gschrift nid widerschproche hei. Zùm Byschpiù isch er dergäge gsyy, dass mer d Biuder us de Chiùche ruumt. Der Zwingli u der Calvin hei auy Tradyzyoone verworfe u nume no d Gschrìft la gäute. I irne reformyerte Chiùche sy Biuder nümm toleriert woorde. Der Luther isch bi der Mäss plìbe, der Zwingli ù der Calvin hey nöyi Lytùrgyye yygfüert.

Zäntùme sy proteschantischy u reformyerty Landeschiùche entstande. Das het o d Outonomyy vo de Landesfüürschte gschtèèrcht, öppe z Hesse, z Württebärg, y der Kurpfalz, z Sachse und z Brandeburg (spääter: Prüüsse). So isch es zu Chryege zwüsche Proteschtante ù Katholyke cho – y der Schwyz zwüsche de reformyerte Stedt u de katholysche Orte. Y der Schwyz het me di Chryege 1531 mit em zwöute Landfrìde vo Chapù (Kappel) ùn im Dütsche Ryych 1555 mit em Ougsburger Religionsfrìde chönne byylege: D Löösyg het gheysse: Cuius regio eius religio. Das heisst: «Wäm si Land, däm si Relygyoon», de Füürscht het auso d Religyoon vo sine Untertaane beschtimmt. Die proteschtantische Füürschtetümer sy so bi irem nöye Gloube plìbe.

Uswirkige

D Reformazyoon het em relygyööse Läbe vo de Mönsche mänge nöyen Aaschtooss gää. Si het i letschter Konsequänz d Autorität vo de Chiuche über de Mönsch i Froog gstellt u asewääg der Uufklärig u de Freiheit vom Individuum dr Wääg uuftaa. S Näbenang vo verschidene Konfessione het nach viu Urue zu Toleranz u Religionsfreiheit, daademit aber au zu atheistische Wäutbiuder gfüert. D Reformazioon het d Gseuschaft veränderet, en Ernöierig vom Schueu- u Biudigswäse gförderet, daademit nöii Forschig müglech gmacht u im Vouch d Luscht uf Mitspraach gweckt, aso schliesslech zur Demokraty gfüert. Em Wirtschaftsläbe het si indiräkt nöii Impuls ggää u derewääg au em Kapitalismus d Baan gläit.

Literatur

Hie cha me meh über d Reformazyoon läse:

Koch, Ernst: Das konfessionelle Zeitalter – Katholizismus, Luthertum, Calvinismus (1563–1675) (Kirchengschichte in Einzeldarstellungen, II/8), Leipzig 2000, ISBN 3-374-01719-3
Küng, Hans: Das Christentum, 1994, ISBN 3-492-03747-X (Kapitel IV: Das protestantisch–evangelische Paradigma, neuartige Sicht auf die Kirchengeschichte, eher katholisch)
Lindberg, Carter: The European Reformations, 1996, ISBN 1-55786-575-2 (Sehr umfassende Geschichte der Reformation vom Spätmittelalter bis zur Gegenreformation, die sämtliche europäischen Länder mit reformierter Geschichte einschließt – aus amerikanischer Sicht)
Moeller, B.: Deutschland im Zeitalter der Reformation (Deutsche Geschichte 4), 1999, ISBN 3-525-33462-1 (die profanhistorische Reihe zeichnet sich durch einen sozialgeschichtlichen Zugang aus)
Roll, Christine (Hrsg.): Recht und Reich im Zeitalter der Reformation. Festschrift für Horst Rabe, Frankfurt/Main u. a. 1996, 531 S., ISBN 3-631-47923-9
Schnabel–Schüle, Helga: Die Reformation 1495–1555, Ditzingen 2006, 313 S., ISBN 3-15-017048-6
Sierszyn, Armin: 2000 Jahre Kirchengeschichte, Reformation und Gegenreformation (Bd. 3), 2000, ISBN 3-7751-3247-3. (umfassende Darstellung, viele Quellenangaben, aus landeskirchlich–evangelikaler Sicht)
Stickelberger, Rudolf: Kirchengeschichte für Jedermann, 1969 (Kirchengeschichte mit Schwerpunkt Reformation, etwas Schweiz–lastig, aus reformierter Sicht)
Völker–Rasor, Anette (Hrsg.): Oldenbourg Geschichte Lehrbuch. Frühe Neuzeit, München 2000, ISBN 3-486-56426-9 (Lehrbuch des Oldenbourg Verlags)
Zweig, Stefan: Ein Gewissen gegen die Gewalt: Castellio gegen Calvin, 1936 (Roman)