Quälltext vu Wallonische Sprache aaluege

{{DISPLAYTITLE:Wallonischi Sproch}}
{{Infobox Sprache
|Sprache=Wallonisch<br />''Walon''
|IPA=
|Länder={{BEL}}, {{FRA}}, {{USA}}
|Sprecher=1.120.000 (1998)
|Klassifikation=
* [[Indogermanische Sprachen|Indogèrmanischi Sproche]]
** [[Romanische Sprachen|Romanischi Sproche]]
*** [[Galloromanische Sprachen|Galloromanischi Sproche]]
**** [[Langues d'oïl]]
|KSprache=Wallonisch
|Unterteilige=4 Dialäkt, Standardsproch
|Schrift=basiert ùff em französische Schribbsystem
|Amtssprache=–
|Minderheitssprache=Belgie (endogeni Minderheitesproch)
|ISO1=wa
|ISO2= wln
|ISO3=wln
|SIL=
}}

'''Wallonisch''' (Eigebezeichnig ''Walon'') isch e Sprooch us dr Familie vo dr [[Langues d'oïl|Langue d'oïl]], wuu z [[Belgien|Belgie]], z [[Frankreich|Frankriich]] un im Nordweste vum [[USA|US-amerikanische]] Bundesstaat [[Wisconsin]] gschwätzt wird. Es isch vu de [[Französische Sprache|französischsprochige]] Gmeinschaft vu Belgie als endogeni [[Minderheitensprache|Minderheitesproch]] aaerkännt un isch z Belgie d'Minderheitesproch mit de meiste Bedüttig. An Variante gitt's in erschter Linie vier großi Dialäktgruppe un e Standardsproch. D'Sprächer heiße ùff Wallonisch ''walon-cåzant''.

== Härchumft vum Name ==
S Wort ''Walon'' goht ùffs zimlig alt gèrmanisch Wort ''Walh'' zruck, wuu – wie d Form [[Welsch]] im [[Alemannische Sprache|Alemannische]] – allgemein d'Sprächer vu [[Keltische Sprachen|keltische]] un [[Romanische Sprachen|romanische]] Sproche bezeichnet hät. S Wort sälber hät sich verändert un sii Definitionsberiich isch iigschränkt worre, während's anderi Bezeichnige mit de Zitt verdrängt hät. S Wort daucht zum erschte Mol im Jean de Haynin sinne ''Mémoires de Jean, sire de Haynin et de Louvignies'' ùff, wuu uss em Johr 1465 stammt un di romanischsprochigi Bevölcherig in de [[Burgundische Niederlande|Burgundische Niderland]] bschribt. Di semantischi Bedüttig vum Wort hät sich noch de französische Bsetzig, em [[Niederlande|holländische]] Regime un de belgische Uuabhängigkeit no moll verändert un vu doo aa numme no di romanische Variatione z Belgie bezeichnet. Di dialektologische Undersüechige hän im 19. Johrhundert iigsetzt un langsam aagfange, zwüsche de wallonische [[Dialekt|Dialäkt]] z underscheide; sìì hän d'Bedüttig vum Wort deno ùff s Wallonisch im ängere Sinn iigschränkt.

=== Mehdüttigkeit ===
Wil s Wallonisch vyl Gmeinsamkeite mit em [[Pikardische Sprache|Pikardisch]] ùffwiist, werre dem sini Sprächer vylmol fälschligerwiss de Wallone züedeilt. Des wird no verstärcht durch d'Datsach, dass d'Sprächer vum Pikardisch z Belgie in de offiziälle „Region Wallonie“ läbe; s Gliich isch es mit de Gaumer, wuu e [[Lothringisch (Romanisch)|lothringische]] Dialäkt schwätze, un de Sprächer vum [[Champenais]]. Vu dem här verstönn vyli under em Begriff „Wallonisch“ alli Iiwohner vu de Region bis ùff di dütschsprochige.

== Verbreitig un Variatione ==
[[Datei:Wallonie-linguistique-fr.svg|mini|Di vier wallonische Dialäkt]]
Wallonisch wird draditionäll im Großdeil vum französischsprochige Belgie un öbbe zeh Gmeinde im französische Département Ardennes gschwätzt, in de Umgebig vu de Stadt Givet. Di lokale Variatione vu de Sproch sin im Wallonische Sprochatlas ''(Atlas linguistique de la Wallonie)'' ùffzeichnet, er beinhaltet gliichzittig di andere romanische Sproche z Belgie. Als Standardwallonisch isch e Chunschtsproch gschaffe worre, wuu vyli Dialäkt drùff Iifluss ghaa hän.

=== Dialäkt ===
Es gitt in de Hauptsach vier Dialäktgebiet:
* De Ostwallonisch Dialäkt wird in de Brovinz [[Lüttich]] gschwätzt, ussgnuu di dütschsprochige Gmeinde Baelen, Plombières, Welkenraedt un Umgebig, wuu Ripuarisch gschwätzt wird. Dezüe chömme de Norde vu de belgische Brovinz Luxeburg, s Salmdal un d'Region Ourthe et Aisne. D'Dialäktgruppe underdeilt sich in di nadürlige Regione Ardennes, Condroz, s Hespegau un s Land Herve.

* S Mittelwallonisch odder Namurerisch (vu de Stadt Namur) wird in de Brovinz Brabant, em Brabanter Hespegau, in de Brabanter Ardenne un i'me-ne Großdeil vu de Brovinz Namur gschwätzt (ussgnuu d'Fagne un d'Namurer Ardenne). Usserhalb vu Belgie chunnt no e Deil vu de Region Givet dezüe.

* S Wallopikardisch, fälschligerwiss au als Westwallonisch bezeichnet, isch e Übbergangsdialäkt zwüschem [[Pikardische Sprache|Pikardische]] im Weste un em Namuererisch im Oste. Zu sinnem Gebiet ghöre d'Region Charleroi, d'Thudinie, de Südweste vu de Brovinz Namur (Fagne) un e baar Dörfer im französische Département Nord. Im Weste gränzt s Dialäktgebiet an d'Brovinz Brabant.

* S Südwallonisch odder Lothringisch-Wallonisch wird in de Brovinz Luxeburg (bis ùff Gaume un s Arrondissement Arlon) un im Südoste vu de Brovinz Namur gschwätzt. In de Dörfer Doncols, Harlange, Sonlez, Tarchamps, Watrange, wuu im Land [[Luxemburg|Luxeburg]] lige, isch es hǜtt braktisch ussgstorbe.

=== Wisconsin ===
Im US-amerikanische Bundesstaat Wisconsin gitt's um Green Bay umme e Region, wuu e Variation vum Namurerisch gschwätzt wird. Des goht ùff e Usswanderigswälle im 19. Johrhundert zruck: ab 1850 sin öbbe 15.000 uss de Umgebige vu Gembloux un vu Wavre ussgwandert, allerdings sin zimlig vyli vu-n-ene im Lauf vu de Reis umchuu. Di erschti Wälle hät sich im Norde vum Staat nidergloo, 80 Brozänt devuu z Kewaunee, z Door un z Brown. Obwohl hǜtt no rund zwanzigdausend Lütt Wallonisch schwätze, isch d'Sproch in de USA vum Usssterbe bedroht, wil si, obwohl si no rèlativ lebändig isch, chuum no vu junge Lütt Wallonisch gschwätzt wird. Allerdings zeige zahlriichi Ortsnämme de wallonisch Ursprung vu ihre Iiwohner: Brussels, Namur, Rosiere (de Rosières), Champion, Walhin, Grand-Leez.

== Gschicht ==
E „Geburtsdatum“ aazgee isch nit möglig, nit numme wil d'Sproch nit vu einem Dag ùff de ander entstande isch, sundern au wil's devuu abhängt, wuu mer d'Geburtsstund aasetzt. De Louis Remacle hät nochgwise, dass di meiste hǜtt typische Veränderige vum Wallonisch zwüschem 8. un em 12. Johrhundert stattgfunde hän. Ab em zwölfte Johrhundert hätt sich s Wallonisch düttlig abzeichnet.
[[Datei:Fosses-la-Ville JPG06W.jpg|mini|e französischi und e wallonischi Dafele z Fosses-la-Ville]]
Ums Johr 1600 umme isch s französisch Schribbsystem im wallonische Sprochruum iigfiehrt worre; nochdem mer sich übber d'Chluft zwüschem Französisch als gschribener un em Wallonisch als gsprochener Sproch bewusst worre isch. E wallonischsprochigi Literatur isch ùffchuu (hauptsächlig satirischi un underhaltsami Drivialliteratur), für offiziälli un formälli Gebiet isch abber s Französisch di einzigi Sproch blìbe.

Wallonisch isch bis zum Aafang vum 20. Johrhundert vu de Mehrheit vu de ostbelgische Bevölcherig gschwätzt worre, während d'Oberchlass un di bildeti Schicht Französisch gschwätzt hän. In de Bolitik un in vile wittere Brüef hät e Zweisprochigkeit gherrscht, während in de Ise- un Mineindustrii vor allem Wallonisch bruucht worre-n-isch. Gmeindröt hän sich vylmol in beide Sproche verständigt.

=== Abgränzig ===
E Underscheidig zwüsche de Regionalsproche z Belgie hät erscht am Änd vum 19. Johrhundert durch de dütsch Philolog Altenberg stattgfunde. Èr hät festgstellt, dass mer s Wallonisch weder ùff de Lièger Dialäkt bschränke no bis ùffs Pikardisch ussdehne cha:
{{Zitat|De Dialäkt vu Liège döönt e bitz düttliger vum Pikardisch verschide wie d'Dialäkt in de Brovinze Namur un Hainaut. Obwohl de Dialäkt vu de benochberte Gmeind z Frankriich e Art Übbergang zwüsche Wallonisch un Pikardisch darstellt un obwohl sich di südlige Dialäkt vum Wallonisch ans [[Rouchi]] aanöchere, lönn sich bi de Phonologii un dört bsunders bi de Konsonante düttligi Underschid zwüsche Pikardisch un Wallonisch feststelle.<ref>« Der Lütticher Dialekt steht freilich dem Picardischen weit fremder gegenüber als die Dialekte der Provinzen Namür und Hennegau. Wenn auch der jetzige Dialekt der französ. Grentzgebiete (...) eine Art Mittelglied oder Uebergang zwischen wallonisch und picardisch dartsellt und sogar die südlichen Nuancen des Wallonischen sich dem Rouchi nähern, so zeigt doch der Lautbestand, zumal der Consonantismus, des Picardischen und des Wallonischen durchgreiffende Unterschiede. » W. Altenburg, Versuch einer Darstellung der wallonischen Mundart nach ihren wichtigsten Lauterverhälnissen, I, Eupen, Theil, 1880. Fräi übbersetzt vu de französische Wikipedia.</ref>}}

Wäge de verspötete Abgränzige werre vylmol au anderi Regionalsproche vu Belgie fälschligerwiss em Wallonisch züedeilt, selbscht vu ihre eigene Sprächer.

=== Standardisierig ===
Sitt em Aafang vu de 1990er-Johr versüecht e Gruppe vu Schriftsteller un Widderbeläber, s Feller-Drankskriptionssystem widder iizfiehre. Es isch vu un für d'Dialektologe erfunde worre; de Zwäck isch gsìì, s sprochlig Erb z erhalte un d'Sproch besser undersüeche z chönne, d'Schaffig vu-n-ere moderne Sproch hät nit zu sinne Zyl ghört. Bim Fellersystem handelt's sich durchuss au um e gschribeni Sproch, wuubii di zahlriiche Variante (wuu sich d'Sprächer einewäg no übberregional verstönn) in de Schrift berucksichtigt werre – soo deet mer de Digraph ''ea'' wie in ''vea'' (Chalb) im Weste wie ''ia'' ussgsproche, im Oste degege wie-n-e langs ''e''. Des Schribbsystem wird abber all nò nit vu alle Sprächer aaerkännt – zum eine, wil's numme eme chleine Deil vu de Bevölcherig übberhaupt bekannt isch, zum andere, wil regionali Variante ùff de Ebeni vum Wortschatz wenig berucksichtigt werre.

== Linguistik ==
=== Iiordnig ===
Wallonisch ghört zu de [[Langues d'oïl]] un hèbbt sich vu denne vor allem durch sii latinische Archaismus un e starche gèrmanische Iifluss im Beriich vu de Phonetik, em Wortschatz un de Grammatik ab. Phonetisch gseh isch d'Sproch rèlativ alt, ihri jetzigi Form isch all no noch an derre vum [[Hochmittelalter]].

=== Alphabet un Usssproch ===
S wallonisch Alphabet basiert ùff dem vum Französische un isch durch e ''a'' mit Kroužek ergänzt, wuu zum Bispil im Wort ''Årdene'' vorchunnt. Säll Sunderzeiche wird abber genauso wenig als eigene Büechstabe im Alphabet aaglüegt wie s ''é''. Bim Büechstabiere werre fast übberall di gliiche Bezeichnige bruucht wie im Französische, numme wird s ''w'' wie im Dütsche ''We'' gsait un s ''y'' hät näbe ''i grec'' au de Namme ''Jott''.

:{| class="wikitable" 
|-
|'''Graphem''' || '''Usssproch''' || '''Bispil''' || '''Graphem''' || '''Usssproch''' || '''Bispil'''
|-
| '''A a''' || [{{IPAlink|a}}] || gade (Geiß) || '''L l''' || [{{IPAlink|l}}] || éle (Flügel)
|-
| '''Â â''' || [{{IPAlink|a|b=ː}}] || diâle (Düfel) || '''M m''' || [{{IPAlink|m}}] || mwin (Hand)
|-
| '''Å å''' || [{{IPAlink|ɔ|b=ː}}]/[{{IPAlink|o|ː}}]/[{{IPAlink|ɑ|b=ː}}] || djåzer (schwätze) || '''N n''' || [{{IPAlink|n}}] || nawe (ful)
|-
|'''AE ae''' || [{{IPAlink|a}}]/[{{IPAlink|ɛ}}]|| glaece (Is) || '''O o''' || [{{IPAlink|ɔ}}] || soris (Mus)
|-
|'''AI ai''' || [{{IPAlink|e|b=ː}}]/[{{IPAlink|ɛ|ː}}]|| maisse (Meister) || '''Ô ô''' || [{{IPAlink|o|b=ː}}]/[{{IPAlink|ɔ̃}}]/[{{IPAlink|ʊ|b=ː}}] || rôze (Rose)
|-
|'''AN an''' || [{{IPAlink|ã}}]/[{{IPAlink|ɔ̃}}]|| blanc (wiss) || '''OE oe''' || {{IPA|[wɛ/ø/ɛ/œ]}} || moes (Monet)
|-
|'''B b''' || [{{IPAlink|b}}]|| bén (güet) || '''OI oi''' || [{{IPAlink|w|a}}]/[{{IPAlink|w|ɛ}}] || moirt (dot)
|-
|'''C c''' || [{{IPAlink|k}}]/{{IPAlink|s}}]|| crole (Schlaufe) || '''ON on''' || [{{IPAlink|ɔ̃}}] || djondou (griehrt)
|-
|'''Ç ç''' || [{{IPAlink|s}}]|| çoula (säll) || '''OU ou''' || [{{IPAlink|u}}] || atouwer (duze)
|-
|'''CH ch''' || [{{IPAlink|ʃ}}]|| chal (doo) || '''OÛ oû''' || [{{IPAlink|u|b=ː}}]/[{{IPAlink|y|ː}}] || noû/nû (neü)
|-
|'''D d''' || [{{IPAlink|d}}]|| wårder (bhalte; hiete) || '''P p''' || [{{IPAlink|p}}] || aprinde (lèhre)
|-
|'''DJ dj''' || [{{IPAlink|dʒ}}]|| djin (niemer) || '''Q q''' || [{{IPAlink|k}}] || qwè (quoi)
|-
|'''E e''' || [{{IPAlink|ɛ}}]|| efant (Chind) || '''R r''' || [{{IPAlink|ʀ}}] || arester (aahalte; verhafte)
|-
|'''É é''' || [{{IPAlink|e}}]|| pés (schlimmer) || '''S s''' || [{{IPAlink|s}}] || sûner (sickere)
|-
|'''EA ea''' || {{IPA|[ja/eː/ɛː]}}|| bea (schön) || '''SS ss''' || [{{IPAlink|s}}] || dissu (drunder)
|-
|'''ÉN én''' || [{{IPAlink|ẽ}}]/[{{IPAlink|ɛ̃}}]|| tchén (Hund) || '''SCH sch''' || {{IPA|[h/ʃ/ç/sk]}} || scheter (bräche, zerbräche)
|-
|'''EU eu''' || [{{IPAlink|œ}}]/[{{IPAlink|ø}}]|| feume (Frau) || '''SH sh''' || [{{IPAlink|ʃ}}]/[{{IPAlink|s}}] || shîjh (sechs)
|-
|'''EY ey''' || {{IPA|[ɛj/ɛːj/iːj/iː]}}|| åjhey (eifach) || '''T t''' || [{{IPAlink|t}}] || tins (Zitt)
|-
|'''F f''' || [{{IPAlink|f}}]|| filozofe (Philosoph) || '''TCH tch''' || [{{IPAlink|tʃ}}] || tchant (Gsang)
|-
|'''G g''' || [{{IPAlink|g}}]|| gueuye (Schnùrre) || '''U u''' || [{{IPAlink|y}}] || pus (blus, meh)
|-
|'''GN gn NY ny''' || [{{IPAlink|ɲ}}]|| fignesse (Fänschter) || '''Û û''' || [{{IPAlink|y|b=ː}}] || hût (acht)
|-
|'''H h''' || [{{IPAlink|h}}]|| hoye (Chohle) || '''Un un''' || [{{IPAlink|œ̃}}] || djun (Juni)
|-
|'''I i''' || [{{IPAlink|i}}]/[{{IPAlink|ɪ}}]|| pitit (chlei) || '''V v''' || [{{IPAlink|v}}] || vint (Wind)
|-
|'''Î î''' || [{{IPAlink|i|b=ː}}]|| pîd (Füeß) || '''W w''' || [{{IPAlink|w}}] || walon (Wallonisch)
|-
|'''IN in''' || [{{IPAlink|ɛ̃}}] || rinde (zruckgee; mache) || '''X x''' || [{{IPAlink|k|s}}] || taxi (Taxi)
|-
|'''J j''' || [{{IPAlink|ʒ}}]|| jate (Dasse) || '''XH xh''' || [{{IPAlink|h}}]/[{{IPAlink|ʃ}}] || pexhon (poisson)
|-
|'''JH jh''' || [{{IPAlink|h}}]/[{{IPAlink|ʒ}}]|| prîjhon (Gfängnis) || '''Y y''' || [{{IPAlink|j}}] || yebe (Chrütter)
|-
|'''K k''' || [{{IPAlink|k}}]|| stoumak (Mage), || '''Z z''' || [{{IPAlink|z}}] || zûner (brumme)
|}

== Orthografii ==
Sitt 1100 wird s Wallonisch in geographische Eigenämme, bim nidere Gricht un ùff de [[Notariat]] gschribe. Di genaui Usssproch isch nit allewil uss em Schriftbild ersichtlig, esoo cha e ''u'' ändwäder als ''u'' odder als ''ü'' ussgsproche worre sii. Scho sällemols hän sich gwüssi typisch wallonischi Schribbwisse usebildet wie ''xh'' für e ''h'', ''ea'' un ''eie''. S ''xh'' isch au im 17. Johrhundert no in Verwändig gsìì. Im 19. Johrhundert degege hän eigeni Schribbwisse vorghèrrscht, während für einzelni Regione (Liège, preußischs Wallonie, Namur) scho Schribbvorschleg veröffentligt worre sin. Im 19. Johrhundert isch s Feller-System entstande, wuu vor allem ùff di genaui Usssproch vum Wort Wärt glèggt hät. Markant sin d'Kumbinatione ''dj'' un ''tch'', d'Halbvokäl ''w'' un ''y'' wie au d'Zeiche ''î'' (langs ''i''), ''oû'' (langs ''ou'', ussgsproche als ''u''), ''ô'' ùn ''å''.

E eiheitligi Orthografii, d. h. e Übberiichomme vu alle Wallonischsprächer, dass des un säll Wort esoo gschribe wird, obwohl d'Usssproch in Abhängigkeit vu de Region variiert, hät sich erscht im 21. Johrhundert usebildet. Es handelt sich ums „rfondu walon“, säll verfolgt s Brinzip, dass e Wort übberall gliich gschribe wird, unabhängig devuu, wie's in de einzelne Regione gsait wird. Ähnlig wie im [[Bretonische Sprache|bretonische]] Schribbsystem werre d'Zeiche jee noch Region anderscht ussgsproche. Zudem soll's phonetischi Bsunderheite un alti Draditione (z. B. anhand vu de Widderiifiehrig vu ''xh, oi'') in Eichlang bringe.

== Iifluss ùffs Französisch ==
S Französisch hät e baar Ussdrück, wuu vum Wallonisch übbernuu worre sin. Si stamme hauptsächlig uss em Vokabular vu de Mine- un Iseindustrii. Näbe de Lehnwörter nännt mer e Wallonismus au e Merchmol vum Wallonische, wuu sich ùffs Französisch übberdrait, säi's ùff lexikalischer, phonologischer odder grammatischer Ebeni.

== Rèferänze ==
<references/>

== Externi Sitte ==
{{commonscat|Walloon language}}
{{Wikipedia|wa|Wallonisch}}
* [http://moti.walon.org/ E fräis Wallonischs Wörterbüech]

{{Sprachen in Frankreich}}
{{Übersetzungshinweis|1 = fr|2 = Wallon|3 = franzeesisch|4 = 48890460}}

{{Normdaten}}
[[Kategorie:Langues d’oïl]]
[[Kategorie:Franzesischi Sproch]]
[[Kategorie:Einzelsproch]]
[[Kategorie:Romanischi Sproch]]
[[Kategorie:Sprooch z Belgie]]
[[Kategorie:Sproch (Frankriich)]]