Ir al contenido

Arabes

De Biquipedia
(Reendrezau dende Pueblo arabe)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Arabes
العرب
Un hombre arabe
Población total
350 a 422 millons
Rechions con comunidaz importants
Estaus panarabes 339.510.535
Brasil 12.000.000
Irán 2.000.000
Israel 1.414.000
Estaus Unius 1.545.982
Mexico 1.066.825
Idiomas
Arabe
Relichión
Islam
Mapa

Os arabes[1] (en arabe العرب, al-ʿarab) son un conchunto de pueblos que orichinariament ocupaban a Peninsula Arabica y que dimpués se n'estendilloron fuera en o periodo islamico producindo l'arabización d'atros pueblos (sirians, echipcianos, berbers, nubios y d'atros). Son mes de 175 millons d'individuos. Son de relichión musulmana y de modos de vida variatos. Os cristianos d'Orient Meyo han estau denominatos como arabes, pero son comunidaz con unas culturas anteriors a l'arabización y parlan u parlaban dica fa pocos sieglos una luenga no arabe que encara la tienen como luenga liturchica propia. O mesmo esdevién con os chodigos d'Orient Meyo.

Modos de vida tradicionals

[editar | modificar o codigo]

Modos tradicionals de vida en Arabia

[editar | modificar o codigo]

En arabia se distingue entre os sedentarios (hadar) y os nomadas (ditos arab).

Os sedentarios habitan os oasis y as marguins d'os desiertos. Bi n'ha dos tipos: os fellah u habitadors d'as aldeyas (qurà) y os madan, habitadors d'as ciudaz (madina). Os fellah pueden estar cautivadors d'oasis u cautivadors de faixas en as montanyas d'o Yemen.

Os nomadas no tienen residencia fixa y habitan en tiendas. Bi n'ha tres tipos: os habitadors d'o desierto u beduins, (badawin), os habitants d'as estepas u sâwaqa y os transhumants u qaraunas. Os beduins son os autenticos nomadas que crían camellos y caballos, os sawaca crían crabas y ovellas y son seminomadas. Os Qaraunas son transhumants y en a estación seca habitan en oasis en casas permanents, y en a estación de plevias habitan en a estepa y en tiendas.

En as rechions de plevias hibernals como l'ueste de Siria, Chordania y Norte d'Arabia os agricultors encomienzan os treballos en agüerro, cuan os pastors se meten en o desierto, pa tornar a paixentar os rabanyos en os restrollos de chulio a octubre.

Modos tradicionals de vida fuera d'Arabia

[editar | modificar o codigo]

Os modos de vida d'a población arabizata de fuera d'Arabia serán diferents seguntes a zona. En Mesopotamia bi ha una agricultura de regano. En l'agricultura tipica de regano cautivan toroncheras (y tomateras dende o descubrimiento d'America), y hortalicias. En Xat-Al-Arab cautivan roz.

En os desiertos d'o norte d'Africa bi ha nomadas beduins.

As poblacions arabes orichinals perteneixeban a diferents brancas lingüisticas d'a familia semitica. A prencipios d'o periodo islamico encomenzó a imposar-se l'arabe d'os beduins d'o desierto, que yera a luenga de l'Alcorán. Os atros idiomas semiticos d'Arabia encomenzoron a reblar, sobrevivindo-ne beluns en o sud y en camín de desapareixer. L'arabe clasico ye a luenga relichiosa de mes de 750 millons de musulmans

Historia d'os arabes d'Arabia

[editar | modificar o codigo]

En l'antiguidat os arabes yeran restrinchitos a la peninsula arabica, encara que como resultato d'una dinamica común en pueblos d'os desiertos y estepas, bellas tribus podeban emigrar a la periferia d'o desierto, fuera d'Arabia y mezclar-se con as poblacions locals. Os nabateus son consideratos arabes por bellas fuents. Os arabes yeran asimilatos por as poblacions locals arameuparlants de Siria y Mesopotamia. En a muga entre l'Imperio Bizantín y l'Imperio Persa Sasanida bi heba tribus arabes como etnias-tampón pa defender as mugas d'os dos imperios.

En tiempos de Mahoma i heba caravanas que trescurzaban os desiertos y estepas d'Arabia de norte a sud. Muitos arabes yeran pastors transhumants u nomadas que criaban dromedarios. Mahoma creyó un estau teocratico con capital en Yatrib en l'anyo 622, cambeando o nombre d'a ciudat por Medina, y este estau con o tiempo conquirió tota Arabia, y dimpués d'una guerra entre l'Imperio Persa y l'Imperio Bizantín, se convertió en a primera potencia en Orient Meyo. En pocos sieglos este estau teocratico conquerirá o Norte d'Africa, Al-Andalus y Persia. As primeras grans ciudaz musulmanas fuera d'Arabia (Kufah, Basrah, O Caire y Cairuan) yeran inicialment campamentos d'os exercitos arabés y se convertirán en focos d'arabización.

Dende o califato d'Alí o centro politico d'o mundo musulmán abandonó a peninsula arabica ya de pa cutio, encomenzando tamién a perder o papel de centro politico tamién pa os arabes, muitos d'ellos ya emigratos fuera d'Arabia. En os territorios conquiestos por os arabes musulmans cada vegata yera mes lumerosa a población arabizata, tanto por o modelo de dominio d'elites, como por razons relichiosas, l'arabe yera a luenga relichiosa y de l'Alcorán. O mundo arabe yera ya dividito en dos partes: Magreb (tierras a l'ueste d'o Nilo) y Maxric (tierras de l'este). Encara que Arabia se converte en una marguin d'o mundo islamico, o Hechaz encara tendrá importancia por estar-ie as ciudaz sagratas d'A Meca y Medina. Omán y o Yemen s'independizoron pronto d'o primer califato, y os beduins de l'Arabia central deixoron de tener papel en a politica internacional cuan desapareixioron os carmatas.

A meyatos d'o sieglo X confioron a un descendient d'os quraisís a función hereditaria de xarif d'a Meca. En l'anyo 975 o xarif d'A Meca reconoixió a sobiranía d'os fatimís d'Echipto. Os suyos descendients estioron baixo a sobiranía nominal d'os selchucidas (1070- meyatos d'o sieglo XII), y dimpués d'as dinastías echipcianas d'os ayubís y dende 1280 d'os mamelucos, pa estar en a subchección d'o soldán otomán dende 1517.

que estió a calendata en a cuala Muhammad ibn Abd-al-Wahhab como líder relichioso (os d'a suya secta serían conoixitos como wahabistas) y Muhammad ibn Saud como líder politico (un capitoste de tribu en o Neched) estioron os establidors d'un estau unificato en o centro d'a peninsula arabica, encara que teneban que luitar d'una man con atras familias destacatas d'o territorio y d'atra man con l'Imperio Otomán y con Echipto, potencias foranas con muita influencia politica y relichiosa en a pensinsula en ixas envueltas. Ibn Saud y os suyos succesors convirtioron por a fuerza a lo wahabismo a muitas tribus beduinas, que quedoron unitas. En l'anyo 1773 sozmetioron Riad, en l'anyo 1792 Qatar y en l'anyo 1793 a rechión de Hasa, habitata por chiitas. En l'anyo 1802 os saudins atacoron Karbala y destruyoron los puestos santos d'os chiitas. En l'anyo 1803 conquirioron A Meca y forachitoron a los pelegrins. Estos exitos obligoron a los otomans a intervenir seriament. O soldán otomán ordenó d'actar a lo pachá d'Echito Mehmet Alí, y os echipcianos ocuporon Neyed en os anyos 1818-1824 y en 1837-1840. O estau saudita quedó redueito a Riad y a suya redolata, y en l'anyo 1880 Riad fue preso por os shamís de Hail, que yeran aliaus d'os otomans.

En 1902 Abdelaciz ibd Saud dimpués d'estar exellato en Kuwait conquirió a ciudat de Riad, que dica ixe inte yera a seu d'un clan arabe rival d'os shamís. Riad se convertió en a suya propia capital, sozmetió o Neched, forachitó a los otomans de Hasa en 1913 y creyó colonias de ijwan, beduins sedentarizatos convertitos en combatients d'o wahabismo. En l'anyo 1913 l'Imperio Britanico y l'Imperio Otomán se repartioron as arias d'influencia en Arabia oriental. Os britanicos consiguioron a part d'Arabia orientata enta a costa d'o Golfo d'Adén y d'a Mar arabica d'o Golfo Persico dica Qatar. Neched y Hasa pasoron a estar en a esfera otomana. En Arabia occidenal o sharif d'A Meca Hussein, o emir d'Asir Muhammad al-Idrisi y o imán de Yemen Yahya reconoixioron l'autoridat otomana. Este equilibrio se crebó en a Primera Guerra Mundial.

En 1915 os britanicos yeran en guerra con os otomans y permitioron que os liders arabes se rebelasen contra os otomans pa protecher a Canal de Suez y os suyos intreses en o Golfo Persico. Os britanicos contemploron a posibilidat de creyar un Califato arabe. En aviento de 1915 os britanicos firmoron un alcuerde con Ibn Saud que permitiba a los saudins de liberar-se d'a sobiranía otomana. O sharif d'A Meca Husein fue proclamato por os britanicos rei de Hijaz.

Dimpués d'a I Guerra Mundial bi heba rivalidat entre a dinastía Hachemí (de Husein) y a dinastía saudita (de Ibn Saud). Ibn Saud se refirmó en os militants ijwan, qui creyoron importants colonias dende 1919 que yeran partidarias de Ibn Saud y él reivindicaba. D'esta traza Ibn Saud se fue extendillando por o Hichaz, y os britanicos lo permitioron como premio por a suya colaboración con os Aliaus mientres a Primera Guerra Mundial. En l'anyo 1920 conquirió a mayor part d'o territorio atribuito a lo emir de Kuwait en 1913. En l'anyo 1921 s'anexionó o emirato d'os shamís y o norte d'Arabia. Os ijwan penetraban en Irak y Transchordania y esto obligó a la Royal Air Force a forachitar-los en 1922. Os britanicos preboron de mediar entre os saudins y as atras dinastías, y Ibn Saud acceptó as mugas con Irak y Kuwait. Hussein no querió negociar con os saudins.

O 4 de marzo de 1024 os turcos abolioron o califato, Hussein se proclamó Califa y os britanicos li retiroron o refirme. Ibn Saud enampló suyos dominios por tot o Neched en una expansión contina dica 1926. Entre agosto de 1924 y aviento de 1925 Ibn Saud conquirió Hichaz. En chinero de l'anyo 1929 Abdelaciz ibd Saud se proclamó rei de Hichaz y soldán de Neched, territorios que fuoron unificatos ta establir l'actual Arabia Saudita en 1932.

Bibliografía

[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién

[editar | modificar o codigo]

Referencias

[editar | modificar o codigo]
  1. (es) Francho Nagore Laín: Vocabulario de la Crónica de San Juan de la Peña (versión aragonesa, s. XIV), Universidat de Zaragoza, 2021, ISBN 978-84-1340-315-1, p.81