Skip to main content

Full text of "Huldreich Zwingli's Werke"

See other formats


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scannod  by  Google  as  pari  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  Copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 

to  Copyright  or  whose  legal  Copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  the 

publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  Steps  to 
prcvcnt  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  lechnical  restrictions  on  automated  querying. 
We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  fivm  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  System:  If  you  are  conducting  research  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encouragc  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  this  projcct  and  hclping  them  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  Copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  use  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  mcans  it  can  bc  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

Äbout  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organizc  the  world's  Information  and  to  make  it  univcrsally  accessible  and  uscful.   Google  Book  Search  hclps  rcadcrs 
discover  the  world's  books  while  hclping  authors  and  publishers  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  search  through  the  füll  icxi  of  ihis  book  on  the  web 

at|http: //books.  google  .com/l 


Google 


IJber  dieses  Buch 

Dies  ist  ein  digitales  Exemplar  eines  Buches,  das  seit  Generationen  in  den  Realen  der  Bibliotheken  aufbewahrt  wurde,  bevor  es  von  Google  im 
Rahmen  eines  Projekts,  mit  dem  die  Bücher  dieser  Welt  online  verfugbar  gemacht  werden  sollen,  sorgfältig  gescannt  wurde. 
Das  Buch  hat  das  Uiheberrecht  überdauert  und  kann  nun  öffentlich  zugänglich  gemacht  werden.  Ein  öffentlich  zugängliches  Buch  ist  ein  Buch, 
das  niemals  Urheberrechten  unterlag  oder  bei  dem  die  Schutzfrist  des  Urheberrechts  abgelaufen  ist.  Ob  ein  Buch  öffentlich  zugänglich  ist,  kann 
von  Land  zu  Land  unterschiedlich  sein.  Öffentlich  zugängliche  Bücher  sind  unser  Tor  zur  Vergangenheit  und  stellen  ein  geschichtliches,  kulturelles 
und  wissenschaftliches  Vermögen  dar,  das  häufig  nur  schwierig  zu  entdecken  ist. 

Gebrauchsspuren,  Anmerkungen  und  andere  Randbemerkungen,  die  im  Originalband  enthalten  sind,  finden  sich  auch  in  dieser  Datei  -  eine  Erin- 
nerung an  die  lange  Reise,  die  das  Buch  vom  Verleger  zu  einer  Bibliothek  und  weiter  zu  Ihnen  hinter  sich  gebracht  hat. 

Nu  tzungsrichtlinien 

Google  ist  stolz,  mit  Bibliotheken  in  Partnerschaft  lieber  Zusammenarbeit  öffentlich  zugängliches  Material  zu  digitalisieren  und  einer  breiten  Masse 
zugänglich  zu  machen.     Öffentlich  zugängliche  Bücher  gehören  der  Öffentlichkeit,  und  wir  sind  nur  ihre  Hüter.     Nie htsdesto trotz  ist  diese 
Arbeit  kostspielig.  Um  diese  Ressource  weiterhin  zur  Verfügung  stellen  zu  können,  haben  wir  Schritte  unternommen,  um  den  Missbrauch  durch 
kommerzielle  Parteien  zu  veihindem.  Dazu  gehören  technische  Einschränkungen  für  automatisierte  Abfragen. 
Wir  bitten  Sie  um  Einhaltung  folgender  Richtlinien: 

+  Nutzung  der  Dateien  zu  nichtkommerziellen  Zwecken  Wir  haben  Google  Buchsuche  Tür  Endanwender  konzipiert  und  möchten,  dass  Sie  diese 
Dateien  nur  für  persönliche,  nichtkommerzielle  Zwecke  verwenden. 

+  Keine  automatisierten  Abfragen  Senden  Sie  keine  automatisierten  Abfragen  irgendwelcher  Art  an  das  Google-System.  Wenn  Sie  Recherchen 
über  maschinelle  Übersetzung,  optische  Zeichenerkennung  oder  andere  Bereiche  durchführen,  in  denen  der  Zugang  zu  Text  in  großen  Mengen 
nützlich  ist,  wenden  Sie  sich  bitte  an  uns.  Wir  fördern  die  Nutzung  des  öffentlich  zugänglichen  Materials  fürdieseZwecke  und  können  Ihnen 
unter  Umständen  helfen. 

+  Beibehaltung  von  Google-MarkenelementenDas  "Wasserzeichen"  von  Google,  das  Sie  in  jeder  Datei  finden,  ist  wichtig  zur  Information  über 
dieses  Projekt  und  hilft  den  Anwendern  weiteres  Material  über  Google  Buchsuche  zu  finden.  Bitte  entfernen  Sie  das  Wasserzeichen  nicht. 

+  Bewegen  Sie  sich  innerhalb  der  Legalität  Unabhängig  von  Ihrem  Verwendungszweck  müssen  Sie  sich  Ihrer  Verantwortung  bewusst  sein, 
sicherzustellen,  dass  Ihre  Nutzung  legal  ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  ein  Buch,  das  nach  unserem  Dafürhalten  für  Nutzer  in  den  USA 
öffentlich  zugänglich  ist,  auch  für  Nutzer  in  anderen  Ländern  öffentlich  zugänglich  ist.  Ob  ein  Buch  noch  dem  Urheberrecht  unterliegt,  ist 
von  Land  zu  Land  verschieden.  Wir  können  keine  Beratung  leisten,  ob  eine  bestimmte  Nutzung  eines  bestimmten  Buches  gesetzlich  zulässig 
ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  das  Erscheinen  eines  Buchs  in  Google  Buchsuche  bedeutet,  dass  es  in  jeder  Form  und  überall  auf  der 
Welt  verwendet  werden  kann.  Eine  Urheberrechtsverletzung  kann  schwerwiegende  Folgen  haben. 

Über  Google  Buchsuche 

Das  Ziel  von  Google  besteht  darin,  die  weltweiten  Informationen  zu  organisieren  und  allgemein  nutzbar  und  zugänglich  zu  machen.  Google 
Buchsuche  hilft  Lesern  dabei,  die  Bücher  dieser  Welt  zu  entdecken,  und  unterstützt  Autoren  und  Verleger  dabei,  neue  Zielgruppcn  zu  erreichen. 
Den  gesamten  Buchtext  können  Sie  im  Internet  unter|http:  //books  .  google  .coiril  durchsuchen. 


i..eNew\brfc 
ibücUlNfary 


tt» 


itii 


sa 


le 


Ilf  Ulli  t  $  i  t'b    Sboinflli^i» 


fOi^  t  V  %  t 


1 


^rfler  S3anb 


&^r    itttttci^ett  Sti^rtftett 


etiler    Z  fi  t  il 


f 


Se^r«  unb  ^(^u  ^  f  <^  r  if  t  e  n 


Mll  1522  m  tRfit)  U2«. 


k     *      * 


•»       »      • 


•  •      •   •  «    •  • 


3  tt  c  i  (^ ,    6  ( D    3?  t  i  e b  r  <  (^   ^^  u  iV"^ V§.  *'  * 


18  2  8. 

7<» 


c:rn;:\cs3.Hö.  1  \    0 


iG 


o 


UM^MaMMM«* 


THE  NEW  YORK 

PUBLIC  LIBRARY 


AÄtOR.  i-ßNOJL  AND 
tlWDEN  FOUNDATION» 


»  * 


•  •      • 


•     •■«••    ••'    ••      • 


t 

fßt  wxm  ORfaRfit  SItIctil  je  i^em  9MU  M  VMH  ittfnnmm 
Ali  Stt^t  |tt  fMoi;  «Kttn  Ui  von  me^t^ern  6(tten  ^c&u^ttte  ^ßte* 
taagen  r  Mb  eme  ^cobc  M  Qanjnt  iu  fe^cn ,  neb^  eintam  b(9  b(C 
VntAttbigtmg  nkbt  geabnäen  Sorf&atit ,  betoegt  utii  je^t  bm  ft{len 
9aiib  tfite  aCttn  icfdKinen  iu  laffni ,  mit  bm  9Eßunf(b(  ootnebmlt(b  > 
b«<  9e{nib(ii  b(i  an  b<m  fBtrfe  l^cilnebmcnbcn  ^ublifumi  äbe^ 
bonvt  nnb  inibcfonbcre  Ui  ctni&fttse  ttttbeit  fad^vecfünbtscc  SR&nntt 
«ufi  (b^  boeftbec  iU  Mcnebmen,  um  bamacb  uni  im  Serfolgc  Ut 
VÄctt  IM  ri(bt(n  nnb  au(^  dcgininnflen  obtt  Sm^tigunstn ,  Menn 
vui  totUn  ittgcbcnr  naibiubctng«n;  toobct»  toir  getto^  moarten 
bftcfen ,  man  toecb«  bie  gtjiiffene  S^enu^ung  ater  ^Alfimittel ,  tpt((bc 
b(v  iNi'et(&nbif(b*Ittt(r«cifcbe  nnb  biflocifcbe  S(ei§  b(r  ^ottingec, 
$ft|ltr  Ctmmlet,  j^efft,  U^eri  batgereiibtr  fc^pn  an  biefem 
9anb(  UMbrncbmcn  r  too|n  )Wat  ttnige  btt  folgmben ,  gr6§em  Xb^iM 
Anecdou  begtetftnb«! ,  SMnbe  mebt  Vntaf  geben  n^eebeni  aM 
bcr  iNndtegenbe ,  Ut  «n^  nKnigen  neinetn  titeln  ober  Sngoben  (oit* 
trr  f(bon  gebnnfte,  in  bec  Ucfpracbe  jebpc^  beteiniefte,  ium  ttitii 
ftbr  fUten  gehwrbene  ^tfi<te  entb&(t. 

2>ie  J^ulgabe  bet  erfien  9lbtbei(nngr  bie  in  itvep  ober  bre^ 
Binben  bie  ncfpänglidb  teutfcben  0 cbciften  nnb  bief  in  bec  unvetAn* 
boten  9Runbaet  geben  foK ,  gebt  aui  bem  geboppetten  ®cunbe  ttmi 
Ingliamc  »on  statten  >  toetf  wegen  bec  gcofen  Secfc^iebenbeit  bec 
€mdit  i»on  bem  J^ocbteutfcben  nnfecei  dabcbunbecti  bie  ecforbecüi^e 
Cmettne  febc  )»iel  2t^  nnb  SRi^  (oftet;  onbecfeit«  »eil  jebec  S5anb 
biefec  Vbtbeilmig  in  geboppeltec  9ltt<gabet  tentfd^,  tote  SwittgU  ftibjl 
geftbrieben,  nnb  in<  S«tinif<be  ium  ZIttü  neu  öberfe^t,  itoe^mal  fo 
i»ie(  Itcbeit  ecbeifcbt ,  aH  bie  ttcfpdtogri(^  latinifcben  6(briften  beifetbeiir 
beten  Sinbe  bann  att(b  fo  biet  unbectoeiltec  gefectigt  Mecben  (bnnen. 

2Ke  (SiRri(btung  bei  ganten  tßecfel  totcb  (aut  nnfittec  i»ocIiia> 
#gen  Knieigen  Mgenbe  ie9n:  bie  ecfle  Vbtbeffung  begreift  aOe  bie 
ncfpcAngltc^teutftben  Gereiften;  A.  biebomiietifcbeni 
bibaCtif(ben  nnb  090logettf<^enf  a)  betcefienb  ben  Utbec» 
f^citt  Mi  bem  ^apfttbum  tue  ci»angelif4ien  ffiabrbeit  nnb  $re9* 
^;  b)  betceffcnb  bie  Xinfecet^  nnb  He  flceitige  Vbenbmabti- 
Sebre.  B.  bie  übrigen  tentft^  Ck^ften  «ermifcbte«  3nbalte< ,  a)  Me 
f«etifi4<n  I  b)  bie  p&bogpgif^en  r  e)  bie  9oHtif;;ben.  '^  SHe  CtA<(e 
jAef  itt^H  MiAett  ^conologifcb  tnfnmmngeotbnet. 


IV  SSomort  der  ^eratt%e6er. 

%\i  ^i^ans  1)  3>i9Hf»it  Ht  $BMMMn%  ml  bcr  6i)nta); ,  fo 
ttel  befftn,  jum  ^erfl&nbnilfe  ber  S^inalifc^en  6(^rtft(n  erfbrbetKc^ , 
tne^t  eine  fpflematifc^e  Ueberftc^t  beutU<i^  mac^n  f ann ,  ali  i»etetn« 
tette  ^Uimettungen  dn  jebev  (SteKe»  tm^  ettanij  bergUic^en  ottfPjt;  aa(^ 
dled^enfc^aft  }ua(et^  Mit  bendlegeln,  mäi  benen  man  bet)  beeComftut 
toerfabren  tft.  2)  9lipbAbeHf(^e  6amm(uns  ber  SSSoctecKAtuttsen  burc^ 
bie  beiei(^nenb^en^  bod^teutft^en  mobemen  Ku^btfttfe,  hmI  befon« 
beti  mdi  an  eti)mo(odtf(^  J^imoetfunden  atrtfaKen  tottb. 

IDiefelbe  Jlbtbetlunfl  Mitb  aber  au<^  in  ber  dcl^btten  Cvtai^t 
poraSeT  I)eraud9edeben ,  fo  tote  lirnqüi  tm  S^^S^noffen  tmb  Sreunben 
Ut  Sitfpvmttti ,  i»on  Seo  3nb,  SDlesanber  unb  ©toalter, 
bte  gebat^ten  64)rtften  Abetfe(^  toorben.  9ßa4  btefe  übrig  liefen , 
unb  bie  f  (einem  ober  grbiem  Hdtn.,  bie  be^  ^enauec  äJerglei^ung 
fi(b  leigen ,  »erben  bie  J^an^eber  au^i  «ii  Ueberfe^er  1  fo  gut  fte 
fbnnettr  erg&n)en. 

3ur  iweQten  ^ibt^eifung  geboren  bie  urfprändlic^  (ati* 
nif^en  6^riften.  A.  bie  glei^iartigen  6^riften  in  berfelben 
Orbnungi  »ie  bie  teutftben,  ibrem  (Scgenflanb  nnb  3^^^  nA<^ 
B.  bie  e);edetif<^en  Aber  bai  Klte  itnb  Ui  9lene  Sle^oment 
C  bie  »tiefe. 

^U  ^nbans  bie  Iatinif(ben.®efammt«9ledifier,  1)  ber  6a(^n 
ttttb  ^erfooen,  2)  ber  jiberfe$ten  unb  erK&rten  6d)rift^eQen  1  3)  ber 
^nfäbrungen  «ai  ben  ^ir^bAtent  unb  jtlaffifem*  4)  Sn^Hver* 
iei<^ni§  Ui  ga^iien  SOterM. 

Sßir  bo^en  mi  bemAbet ,  tote  ber  ^genft^ein  {eigen  mag ,  burd^ 
bie  Einleitungen  gu  ben  einnebien  6tA<ten  >  bie  burcbgAngigen  bifloct' 
fc^en  unb  (itterartf^n  9lotiien  ,^  bie  ^g&niungen  mi  fpitern ,  ettiKrt 
\»ermebrten  ^u^aben ,  unb  bie  9(nfAbtungen  mi  ®egenf<briften ,  bert 
3nbaft  aufi  befte  {u  beleuchten  unb  m^  ben  bi^f<b(n  Sufammen« 
iKUig  ber  e^iriften  }tt  {eigen ,  fo  »ie  mit  (SrlÜrang  ber  unberß&nb« 
li^m  SBbrter  unb  dteben^arten  M  Ser#inbni$  von  €$eite  ber  €vra<be 
itt  erlei<i^tem;  unb  Abetott  bur(b  bie  6orgfa(t  unb  freue,  bie  man 
einem  nafflft^en  Sietfe  f^ulbig  tft,  ba^gefcbcntte  3utrauen  {u  red)t* 
fertigen.  2>a<  etfie  ^ineinlefett  in  bie  teutfcben  0(briften  3toing(i'4 
urirb  itoor  notbta^enbig  ni(^.t  bfod  beti  bo(^teutf(^-  Sefem,  fonbem 
mon^ctn,  bem  bie  f^itoeiierifiben  snunbarten  unfer<  3abrbunbertt 
toobi  betannt  ftnb ,  etiMi  SttAbe  to(len.  2>enn  fo  ine(e  i»era(tete  ober  in 
ber  Sebeutung  \MrAnberte  SSbrter«  dtebenlarten  t  Serbinbungen  (egen: 
bem  fcbneBen  9Mt<b(n  man<ben  Knftoü.tn  ben  fSeg.  9(b(r  mau 
loife  fidi  ja  ni^t  abfc^retfcni    l^ftm  Vtc  0enu#i  uM^bem.  etficbe 


9!k>den  tan^INtt  finb ,  fo^tit  bie'KnihHMdund  tetcllt^  9Ber  mit 
Un  (Sigoit^äiiilic^tettni  btefer  snunbattett,  xoit  ^t  bet  ^n^ang  su 
Ut  tcfm  kWttilm^  in  (inem  tui^eii  Sttbegtiff  vortegen  toicb ,  ft(^ 
tefonnt  denMK^t,  Wieb  M  (t»a<  ioiff(nf(^afHi(^  ^iftung  fol(^(  6(^)01^ 
tigtctieii  baib  ittctwinbcn  unb  an  bett  )tt«til  abfc^tedenben  ^Äcten 
tctnoi  Knjioi  mbnxn,  fonbcni  jttaft  unb  <Ra^btu(f  batin  ftnben; 
fi  taandm  Soctbei( ,  ben  bi«  gebunbnece  Cc^ulgmc^tigteit  bct  6<^nfU 
fDcad^e  b<tttiittofl(  nic^t  eint&umt  2>a4  be^e  ^i^Ifimitttl  abee  i^  bie 
9!knit(ttn9  bee  (otinifi^eti  Uebtcfd^ungen  t)Pit  Swingli't  3<itgetioü(en 
mib  Srcunben.  S>i(fe  entfc^eibet ,  100  man  immer  Abtt  ben  6intt 
mib  a^trfkanb  einet  6teKe  )toeife(n  mbc^te.  ^ee  @cbtau(^  biefei 
^(UfümitteM  tann  babet  mcit  genug  em»fbb(en  wetben. 

9938^  ttie  burften  in  dtädftc^t  auf  Ottiograp^ie  imb  3ntet)>uncH9n, 
nm  bo^  Sefen  lu  ee(ei(^Unt ,  ifl  be«  ber  €ocreftur  gefc^eben.  ^ivdxi 
üiA  fogor  bie  Dtigind  •  9fu^aben  bet  eintelnen  €i<^ften  fi(^  feib^ 
ft|c  ungleich ;  monc^mal  f6mmt  ein  unb  eben  badfelbe  Sßott  auf  einer 
6eiteinmebrfa(^(t0^reibart»or,  ).9-$r(b,  ^rHb,  Sr6wbi 
Steutob,  Sreub.  dint  Ung(eid)beit ,  bie  tum  Ztitil  ben 
6e(em  mag  bevgemeffen  Werben ,  benen  bat  Drtbograpbifi^  /  f(|(int 
ti,  bepnabe  gan)  iiberlaffen  Mar.  2>emna(^  gefcbA^  toobl  bet 
(Nbmiie  I  ber  Saben) ,  bem  mebrem  9ber  minbem  SRa^brutf  man* 
^  iu  liebe;  unb  in  ber  6(^rift  fowobi  atö  im  mönblicben  ^ßvt* 
ttose  belierite  man  ft(9  je  bec  1Cu^ra(^e  eber  a^ortform ,  to>e(<^e 
(toi  am  be^en  ber  3unge  ftd)  f&gte ,  ober  jum  9(ffe(te  beS  fKebneri 
m  metfien  pagte. 

2>ie  alemannif(^e  dpro«^  no(|  im  Knfange  bei  i6ten  3abr* 
bniAerM  mbcbten  Wir  beibdlb  mit  ber  grie<bif(^  im  J^ometifcben 
3eitalt«r  toerg(ei(^en ,  bevor  bie  r»erfi$iebenen  SDlunbarten  vMIig  obge* 
itetett  waren  unb  ^benb  geworben ,  unb  m  Snbe  fi(^  eine  gemeine-f 
goni  geregelte  6(briftfi»»i(!^  auigebilbet  batte.  Sßir  f&brten  fot^e  2)inge 
in  ben  3HHngIif(^en  6^riften  auf  baf  ®ebrAu^It(^fle  unb  93orberr* 
Menbe  in  benfelben  iueiM,  weil  ben  beutigen  Sefem  ein  fol^er  9Se(^ 
fei  oflitt  anfttiig  wire.  IDie  Snterpunetion ,  bie  ebenfaVi  ung(ei<b 
laSh  nacb  ber  ^x^ntcip,  bdSh  nat^  bem  Siebe  •  9((eent  beftimmt,  of^ 
mckH  rcgefloi  erfd^eint,  ja  bem  9!)erfUnbnif{e  mebr.|um  ^bemiifei 
üi  6ef^rberIi(b ,  fäbrten  wir  inimermebr  auf  bie  em«^  luräd  aRo« 
bemi^  aber  baben  wir  nic^ti ;  wir  (ieien  bem  6(^rift$eKer  ba<  ICn* 
tile  friner  6i»ea<M  1  bie  im  Orunbe  nic^t  feine  6a(^  ifl ,  fonbeen 
bie  ftinel  3)o(te<  unb  feiner  Seiten.  3)enn  wir  boben  mU  Aberiengt, 
bot  er  vMm  weniger  wollte  oU  aefonnatoc  a»4  bet  eprad^e  wec« 


VI  SBortoprt  htt  ^nttwOiiilkt, 

ten ;  UMi  mit  ton  dmigai  Stpede,  friiicm  iiA<H(n  9(tiiitf<^«i^ttbri« 
tum  mH  Ut(^teiU  i»«tiünb(t(^  lu  M^ben,  fi^  AM  iftttcascn  ^ttc 
Ueb(c^au9t  mul  UfvvlM  M  Hn  teutfi^  ek^rtftm  SwiiidU'i ,  um 
i(n  (itttg  |tt  imOnütn,  ftmmt^titt  9(f(^4fHbcaii<i  in  «nft^rod 
ft(bra(^t  toecben,  btc  Uomufi^,  topnmtcc  ftixtt  ^tlkc  (impfte ,  utib  feie 
J^afl ,  topmit  n  feiiK  6(^ti^  ati<  Si4lt  goi.  3mti  tkb(r((fen  r  d«* 
iöfio^t  tum  Uebnocbeiteii  iml  aRunbirm  futb  «  ttine  3dr,  toi< 
et  (ie  ntib  ba  feibfl  ((a^  3>  9$.  6. 63  i.  biefM  Sonbe«.  SDer  Zejet 
^e  oBei^ngi  mit  (etd)tetee  Sfcbeit  mpbemiflrt  tnib  ou^gedlittet  tpetboi 
(tonen ;  aber  toie  \>ie(  ^fKgef  nnb  ®em&t^(idMf  tt>ie  i»ieC  6<^bAfte<, 
3tonif(^ ,  StoiiM  in  SBrabungen  nnb  KirfbcAden  Mite  babnr(^  i»er* 
toifc^t  topcben ,  ipol  nun  in  frinee  OriginoKtit  ben  £efec  bAuüd  mi* 
fiene^m  Abertafc^t ,  in  einem  onbecn  Jtleib  ober  fein  6a(i  tmb  edfVMÜi 
ttxUtttn  toötbe.  2)iei  ijl  ber  eine  9$Pttbei(  i  ben  bie  »evbebottunfl 
bec  um»ec&nbecten  SRunboct  geivAbtt;  ber  anbete  i^  ber  ®etoinn,  ben 
tPir  an  gtAnblid^etet  ^enntnii  nnferer  aRuttetfprac^ ,  ibcer  9i(bung, 
ibtet  C^mp(pgie,  ibrer  tum  Xbett  t»emaWttdten  W(t  nnb  SRan* 
niflfoltigfeit  an  9Cu<brA^,  SDetbinbungen ,  Sßenbunden  unb  an 
einet  detec^tem  SßAtbisnng  bet  alemannifc^  SItunbact  machen  — 
ein  ®en)inn,  ben  nic^t  b(p§  bet  gelebtte  .<5vra4^(^et  unb  jebet 
Sebtet  bet  SDtuttetfptac^ ,  fiNibem  iebet  flebübete  Sentf(^  toitb  in  * 
f(^$en  toifien. 

S>a<  9labmenfbet)ei^ntf  bet  ^ßetibnen ,  toelc^  bntc^  ibre  Un* 
tetf^ft  fp((M  2>en(mabl  Swinflli'i  auffftbtbat  ma(ben  unb  fnn  9n« 
ben(en  ebten  topKten ,  fammt  bem  9iibmff<  beffetben  Mitb  am  f&d* 
I«^^  bem  erfen  9^be  bet  ntfptAnftlic^  (otinifcben  6(^riften  bei}* 
gegeben  Metben  t  tii  tpe((^et  ben  betete«  Vu4gaben  gemeinfam  fin^n 
toitb.  9^N  bie  aoibtA<t(id^e  SEBiVenimeinung  bp(ba<^tbacet  ^ecfpnen , 
t.  95.  M  ^mn  Dr.  64uberpff ,  (Pnnte  bie  herausgebet  befUm* 
meui  fl(b  auf  bem  SiteibCatte  in  nennen.  6pnil  toitb  man  )>pn  ibret 
■  <ßetfbn(i(^(cit ,  ibren  auflebten  unb  S^einungen ,  in  bem  ganien  ®er(e 
ni(^ti  \>emebmen ,  tppbur^  bem  Uttbeile  ber  Sefer  auf  irgenb  eine 
Steife  pptgegtiffen  n)&te ,  pbet  toPton  itgenb  eine  Ginnet «  unb  ®^ 
mAtb^att  fub  ^p$en  (bnnte. 


3Atic^,  1.  ^(tmpnat  1828. 


t>it  |)eratt^9eber. 


VII 


f 


Sn^oU^^SSerMnig  bei  etilen  ^anbel. 


I.    a}on  crfiffctt  unb  fttif^tit  ber  f99ftn.     SBon  jfrgmtttf  uttb     6cit( 
tyctböfcrung.   Ob  man  gwalt  ^ab  bie  fpQfnt  jü  cHtc^cn 
ixfitn  t^cvbictm.   dRcinuttfi  i>u(brt)(^m  Swinali«  sä  3titi<^  ' 
Sfpttbistt  IStl.  1* 

n.  (Sin  fr£[nb(t<^  bitt  unb  erntanung  tüi^tt  priefler  ber  ctb« 
fiCttoiTcnrc^afit  i  bafi  man  bau  betlis  ct^angelium  prcbiscn 
nit  abfc^Iabe  i  noc^  unwiUen  barob  cmpfacft  i  ob  bie  vto 
biflcnben  argmtuf  }ti  ilemQbtn  ftc^  cc(i(^  bcrmic^Knb.         SO. 

m«  SBon  notbdt  unb  gemfiffe  ober  unbctrogltc^e  Ui  »orM 
90tte<i  t»on  ^u(bt9(^en  3»tngU  ein  vvcbig  getbon  unb 
bcMribctt  sä  Sättd)  1922.  52. 

4 

IV.  <Ein  Dtebig  i^on  ber  ewig  reinen  magb  SJIaria  /  ber  iMttter 
3eru  SbrifUt  unfer«  erlftfer^^  }ä  S&ttäi  get^on  bon^uCN 
mc^en  3wtngtt  1S22.  8S. 

V.  i^nib(ung  ber  oerfammlung  In  ber  (bbltc^en  (latt  3Si^t(6 
uf  ben  29.  tag  jenner^  üon  wegen  bet^  bcibgen  et^angeüi 
gwäfc^enb  ber  eerfamen  treffen(t(ben  botf(baft  bon  Softens 
unb  ^ulbrqdben  Swinglif  prebigcr  be^  et^angelü  (Fbrifiif 
fammt  gemeiner  priejlerfc^aft  br^  gansen  gebiete  ber  erge« 
nannten  ^att  3uri(^,  uor  gefefnem  rat  befc^eben  1523.         105. 

VI.  Umlegen  unb  grunb  ber  Tcblufreben  ober  artitien  burd) 
^ulbrqc^en  B»iufltt*  2^i^  uf  ben  19.  tag  jenner«  1523 
umgangen.  169. 


VIII 

vn*    tBtn  fiittßc^er  unb  menfcbHAcv  qimiiücffiiti  wie  bie  sem-      0eite 
men  fcftinb  unb  flanbmb.    (iin  ptt^t  ^IbrtHl  Switigli« 
Ott  fant  Softannrt  tüufcM  bis  flet()on  15U. 

Vin.  Vcta  ober  flfAiAt/  wie  e<  uf  bem  oefDtft^  ber  togen  26  r 
27  itnb  28  »qnmonaM  in  ber  äatifimliäivx  ftatt  3fiti<6 
tot  tim  eevfamen  gefefnen  flrofen  uttb  tteineit  rat»  otic^ 
in  bqrqn  mee  bann  SOO  Dtiefleren  unb  i»i(  anbem  biber« 
ber  (Uten  etflangen  ifti  onbetteffeiA  bie  gb(^  unb  bic 
mef  1S23. 

IX«  (Kn  lurje  (^ti^nRcfte  «nlettmigr  bie  ein  eerfamir  rat  ber 
fiatt  3fiti4  ben  feelforgem  unb  »rSbieanten  in  jren  (litten  r 
(anben  unb  gebieten  mnbdfik  tägefanbt  bobenb^  bamit  f9 
bte  ebangeltf(|)e  »arbeit  einbeQig  fSrobin  bertfinbinb  unb 
jten  unbettbonen  prebiginb.  Ulgangen  uf  ben  17.  tag 
V  .nobembri«  tS2S.  UU 

X.   Statfc^Iitg  bon  ben  bilbem  unb  ber  mef.  S66« 

XI*  Sbriftenttcb  ontiourt  burgermetfler«  unb  rate«  }i  Süti^ 
bem  bo4wtirbfgen  tc.  berren  i^ugeUf  bifcbofcn  iä  So^}i 
Aber  bie  unberri^t  beiber  artiKen  ber  biiber  unb  mef 
jnen  j&gefcbidt.  9llfo  ia  gbttticbcr  UHir^eit  gegrfiilbtf  baf 
mengli(6  erfeben  magr  »a«  batron  unber  d)ri^em  bolf 
bittid)  fbUe  gehalten  »erben.   1524.  SS«« 

xn.  2)er  bittf  wie  man  bie  waren  (briftenlic^en  birten  unb 
wiberum  bie  faifcben  erfeuneUf  ouc^  wie  man  fUb  mit 
inen  kaum  fbQei  burdb  i>u(br9clb  Swingli  beft^ben.  1S2«.      SSL 


«Ott  tvtiffm » itttö  ft^'^eit  hev  f9^fm 
Bott  äviiemufifi  mtii  ünfvifevnm 

^tett  üevffietm 

8ü  Süti^  stprtbtact  im  MDXXIL  jar. 


«Miht<  aXottMi  XI.  28. 

itumtncnb  }u  mit  Mt  Mc  arbdttnb  unb  bttaltn  (inbf 
unt  t(^  wiU  ti(^  cäw  mac^tn. 

2)(f  matt  Oott! 


SonMcfet  erßen  !Dcu<f v^cift  S^tnaKI  ^at  man  \»iev  ^u^ga^en:  itoet) 
jin^  fi<f)  gUi(^ ;  bte  bcttte  tt>ei(^t  in  (cc  Crt^ograp^e  ttmai  ah ;  bie 
ttertt  i#  fp&ter,  unb  ^at  einige  SufüQ«.  Ufim  (iteranfc^ec  ^n^anj 
|tt  3v»in9(ii  £(ben4bef(^r(tbung ,  r»on  3*  <£•  4^ß-  ®'  307  tf-  ^uöolf 
(Booltec  ^  fu  in4  Sattnif(^e  öberfe^t  in  Opp.  Zwinglü  Tom.  I. 
foL  324,  a—  339|  b.  0la(^b(m  SwingK  in  einer  $tebigt  emiefni 
^ttt ,  bafi  Ui  3)erbot^  getoüfec  6peifen  in  bec  Sa^ieit  feinen  @cunb 
in  ber  €^tift  ^bc :  machten  einige  S^ärger  ©ebrauc^  'om  biefee  c^cifl* 
Udita  %tvci\nit ,  u>ucben  abet  <Ai  ^ecU^et  bei  ^icc^engebot^i  bet)  bent 
Satik  Von  3ätic^  angetlagt  @ine  @efanbtfc^aft  bei  S3tfc^ofl  t>oit 
jton^an}  tarn  na^  3äct(^ ,  um  ))ov  folc^n  Steuerungen  ju  n)amett. 
3tttng(i  tect^eibigte  biefe  Srepbeit  etil  ))or  ^cobjl  unb  ^apitei,  bann 
\i9r  bem  groten  dtatbeju  3äci(^r  (8.  unb  9.  ^prU  1522.)  2)iefec 
foibertben  S5if(^of  auf,  bie  <Streitfad^e  ini  Slaxt  su  bringen;  t)erbot^ 
Aber  bii  auf  »eitere  ^erfögung  bie  ^erlei^ung  bei  ^aflengebotbel 
(S^J^ti  9e9tr&ge  iur  (^rikterung  ber  @(^n>eii.  3itf,  @efd).  I,  25. 
II,  s.  IV,  125.)  3toingK  fa^  fic^  nun  genbt^igt,  feine  'IJrebigt,  bie 
er  ilber  biefen  ©egen^anb  gebalten  batte ,  burc^  ben  ^ru(t  befonnt  iii 
machen  (16.  ^pr.  1522.)  ®rpf  n>ar  ber  ^inbrutf^  ben  fte  bcr\>o^ 


Snrntfi'i  fimnU.  6<^ften  I.  eb. 


2  !Bon  frq^cit  bcc  fp9(en. 

braute.  HXr  SBif^of  (ie§  ^ingeaen  einen  ^rtenbrief  im  @ef{lK(^e  unb 
Saien  ergeben  r  xcovin  er  i^ot  fold)en  Steuerungen  »amt  unb  bat)on 
abnui^nt  (2.  üRao),  ben  bann  &tbafHan  tHeyer  unb  Serd^olt> 
^aOet  ju  93ern  mit  wiberlegenben  ^nmerfungen  bructen  unb  \)erbreitcii 
IteBen*  (3tt)ing(i  ad  Erasmum  Fabricium  bei)  Ujleri  in  ben  Slad^* 
trÄflen  lu  3»inaKÄ  ßebenÄefc^reibuna  i^  J^eft  ©•  53  —  67.    Zw. 

ad  Myconlum«    Herrn.  Buschiu3  Zwinglio.     3n  ber  Saflen* 


Wim  frommen  d^tirtfienmenfc^en  }u  Btirtc^ 
»tinf(^  td)  ^ulbrt)(^  StvtngU 
ein  einfältiger  t^ertänbet  bc^  Q^t^ongeltt  g^rtiU  3cfti 
gotte<  gnabf  barm^crsigteit  unb  frtbcn. 

9lad)bent  jr  anerUebllen  in  gott«  jel^  im  stierten  a)  jar  bo<  SuangcUum 
unb  bcr  b^iligen  boten  leer  fo  burfitg  geb&rti  bie  bec  aUmäc^tig  gott  burd) 
mtd)  Heinftigen  ^  fid)  begnabet  b<)t  ^  üd)  {e  offnen :  ift  bet  meerteil 
fitoer  treffeniid)  ^  entjtinbt  (boeum  foe  gott  bcutt)  m  ber  Itebe  gotte^  unb 
i:i  näd)flen;  ^abenb  ou^  angehebt  bte  <£i)angeüfd)  leer  unb  fr^beit  trömlic^ 
umfnben  unb  }ä  tid)  bruden»  ^  baf  üijf  nad)bem  jr  bte  fu^e  beef  bimmc« 
(ifd)en  brot^,  bartn  ber  menfd)  (ebti  i^erfud}t  unb  empfunben  b^benbi 
bbetn  anbre  fpq^  färbin  t^t  weUen  fd)me(ten.  Unb  mt  bte  tmbrr 
3froett  je  an  ber  erfler  bo  f«  ui]  (^qpten  gefurt,  nod)  un(Dbig  ^ 
unb  ungen^on  be^  fdftweren  retfenHf  etmann  unwtQig  (td)  wiberum  in 
Q^AQPten  wänf^tenbf  iu  ben  ber(a$nen  fPQfen,  ali  tnobiou^f  böUen/  ^ 
(otuj^  t  b^fen  mit  fletfi^  i  babenb  ft)  boc^  föUd^er  Hag  gar  bergeffen  a(^  fy  m 
ba^  berbei^en  länb  fommen  unb  ber  (tebltd)en  fräd)ten  innen  worben  ftnb. 
9((fo  oudb  etli^  unber  un^  am  etilen  onftec^en  un}üd)ttg  gumpet  ^  unb 
gfprungen  (aU  nod)  et(id)  tbunbf  bte  (td)  wie  ein  pferb  bon  bem  fporit 
ben  (SbangeUi  nit  mögenb  nocb  börftnb  entfd)ütten } :  ftnb  fq  bo^  mit  bet 
}qt  fo  jam  morben  unb  gewon  be<l  (£bangeltfd)en  fallen  unb  guter  frud)teni 
fo  fi)  barm  fo  n}d)Itd)  fbibenb«  bap  fi)  bte  borbrigen*  finilermiTen  ^  arbetti 
fptE)^  unb  jod)  (Eg^ptt  nit  nur  fd)tibenb,  funber  oucb  berbunnenb^  allen 
bräberen  i  ba^  iü  Q[briflenmenfd)en  i  mo  f9  (id^  nit  birenb  ^^  fn)(id)  ^^ 
Sbrifttitbtr  ftt}b<it  gebru^en.  ^  Unb  r6(td)n  an}ä}etgen,  babenb  jr  etltc^ 
tAtfd)e  b)    gebtebt  (aifen    u<gon;     etU^e   frünbttcben    uf    fhtben    unb 


^)  netnfSgtgen/  flertn^cn.  *)  ftcb  finfibtg  emtcfen  bat  ^)  febr«  ^)iu  ^er^enneb« 
men.  ^)  un^ebulbtg.  «)  3n»tebe(n.  ^)  ungebetbid  ficb  auf^etvorfen.  *)  t^ortgen  /  fruberti. 
')mtMnnenr  mit  UntviDe«  feben  /  (bter  in  flutem^iime;.  *^)  ftd)  erföbnen.  ")  frcp. 
*»)  beWettcn. 

•)  @eit  SReujabv  I5i9.  b)  Stutfd^  (Sebi(bt< :  ««ftn  fm*»  Oebt<bt  /  fo  n&toüd^  tin 
tttr90t»ifd)ev  bur  /  bem  iDUrtin  Cuter  unb  ftner  (eer  su  ebriih  (ob  unb  ftnen  wibetmär« 
tt^en  gu  fpott  ^emocbt  b<it/''  -  ^n  fRartin  6ARaer  au9  Sftnben.  S^imÜ  Uef  t§ 
bttr4  ben  O(odenai<ter  •Oantf  ^üfiii  bevouegeben.  (Biti,  neuere  ^ti».  X*  (9. 1. 203  f.) 


H  ((cfcOfM^  Itfputtttt  unb  grttbt ;  rttid^e  a)  je|}  tum  kiitn  itt  btfet 
foftett;    (al<  fi)  gemcmt  ^abenb,  cn   mög  (1^  nieman  mcer  tetböfvcn) 
in  irm  ^äfrcettr   unb  fo  fQ  69  einanbet   sfqn  (tnbr    fleifd)  aerfTm  unb 
n)ct|  NM  un^  anbet  fpQfcttr  fö  bi^^at  uttflebrud)!  ({nb  in  bcr  faflen;  wrfic^t 
aber  mtinund  etn  anbtm  wtgr   bmn  (q  gemeint;  ucigefc^tagen  ifl:  bann 
ein  lct{  Mi  baran  öbe(  »etböfttet  unb  ba^  u<  gdtet  etnfdlttger  meinung. 
!Det  onbet  teil  nit  M  Uebe  gotte«  no(^  itnet  geboten  (att  ge  befolgen  ift)i 
funber  baf  ft)  mSc^tenb  nibcr(cgen  ba< ,  fo  ben  gemeinen  menfc^en  luvt  unb 
fter^utf  baf  fp  nit  mitbeUen^  n^eUenb  jren  anf(f)(ägenr   b^benb  getbon  att 
ob  ft)  oer(el|ft  (^enb  Ober  oerbSfret ,  bdmit  fy  bie  unriuo  meertinb*    !Der  britt 
teil  ber  g(9d)^neren  einn  falfcbcn  geifti  W  ouc^  berg(qd)en  getbon^  unb 
beimltd)  2ugef(f)tirtf  baf  ber  gewalt  ßli<tf^  nit  »eUte  nod)  föUte  Iciftn  (igenr 
e€  würbe  bie  faften  ubtilgen ;  glpd)  ato  ob  fp  ntmme  faften  Knntinb  1  mnn 
ber  notburfttg  arbeiter  ber  in  bifer  mt  beH  glenjetl'  am  idimtfitn  bie  burbe 
unb  ftil^  be^  tage«  tragen  müf  1  su  ufentbalt^  bei  (qbl  unb  ber  arbeit  föUc^ 
f99f(n  tffe.     3a  bife  aUe  bobenb  bie  fac^  a(fo  befcbwert  unb  oeräblet  1  ba| 
ein  eerfomer  rat  unfer  jlatt  genSt  morben  ifl  barinnen  }u  banblen.    Unb  aU 
bte  «wrbcrurten  (EoangeUf^  geleerten  iid)  emofunben  babenb  geflraft  meCfett 
tperbenf  *  ifi  jr  Meinung  gfqn  (td)  mit  ber  gefdjrift  je  befcbirmenr  bcro  ober 
it(6  nit  ein  jeblic^er  M  rat«  bat  weOen  unbernemmen  gu  oerflon  ober  bie 
»erwcrfen  ober  galten.  ^    ^ai  foUt  id)  tbdn  benen  bai  uffcbcn  ber  feelen  unb 
(Snongeltum  empfoleUf  anbem  meber  bie  gefc^rift  eigentiid)  erfudben  f  ^  unb  bie 
oU  ein  UtdH  in  bifen  jinihen  irrfaC  tragen  f  bamit  nieman  uH  unwuifenbeit 
ober  imertanntni§  b<n  anbren  berlebenb  unb  angrqfenbr  mö^cbte  in  großen  vü* 
trat  fatfen«  namlid)  fo  bie  efienben  nit  mAtwißcr  ober  geit  poffenr '  funber 
eerfame  (fit  unb  guter  eonfeieng'  (inb;  befMb  mir  gar  übel  geflanbeur  ba^ 
üb  oii  na  unfrutiger  '  bitt  unb  ber  nur  ben  nul^  attüd)t  um  (ieffe  (ummen 
bte  fc^f  fo  miner  trilw  empfoien  itnbr    ba|  i^  bie  bldben  nit  flärfte  unb 
bte  ftarten  nit  bebute.    <^ab  alfo  ein  prebig  getbon  bon  ertiefen  ober  unber« 
fdKib  ber  fppfen  1   in  bero  ntit  bann  bal  beiUg  Q^bangelium  borfiir  gogen  1 
tmb  ber  boten  leer ,  n^elidbe«  bett  gr&jhn  teil  trcffenlicb  erfreuet  unb  ftxi  ge« 
mad)t   9(ber  bero  gmut  unb  eonj^ieng  unfuber.  ift/  att  ^au(u<  fagt^    bot 
ti  ntte  wilb  gemad)t.     6qtmal  aber  id)  nfit  anber«  benn  oorgemelbte  ge« 
fäitift  bürfur  bracbt ,    unb  baruf  ft)  nät  bef  minber  unbiUtcb  fc^rpenb  f  fo 
lut  baf  man  anberimo  jr  gefcbrep  oud)  bi^^^t  1  unb  bie  bStenben  M  einfal« 
üglett  unb  unmiifien  ber  fad)  Perböferet  werbenb ;   buntt  micb  not  fyn  bie 
fad)  M  ber  gefd)rift  gu  erHäreur   bamit  ein  jeber  (td)  an  bie  giMtc^en  ge» 
f^rtfir  (a({enbe  mbge  entbaiten^^  wiber  bte  f^enb  ber  gefcbrift.    2)arum  tefenb 
tinb  perfionb  r  tbunb  uf  bie  ougen  unb  oren  bei  b<tgenl  unb  (ofenb  ^^  unb  fe« 
benb  »al  unn  ber  geift  gottel  fag! 


^••*^h4i*M«*BaMM^U»*<WMB>d^MAaab^^.>i*«MaAMaa«h^*«IMai^MB.a^h^«^HM 


^)  bepilimmeti/  teppfftcbten.  *)  ^rftbltnfll.  ^)  Unterbattung»  ^)  fub  im  ^Mt  fait« 
ben  (foben),  baf  man  fie  beftrafeit  «ocBte.  ')  ob  Ut  eö)tift  btctüber  gu  Perwerfeit  ibef 
gcttenb  nt  madKu  fep  ( m  banbbaben  M  Qefe(. )  ^)  genau  erforfcben.  0  Ceiibtferrtge 
foffenretfer.  <)  gemi(fenbafte  £eute  ')fabriamger.  ^<^)  erbauen  /  bebauptett.  ^Obordiet. 

a)  Unter  anbern  ?ro flauer/  ber  0tt<bbruder  ittib  SucbbAnbler/  .5attptmAn« 
•  uittbefm  imb  ber  f(b»Armertf(b  bcfHae  SBilbclm  Koitbit  (9Rft«  JCunbfd^afUn 
in  6tiRmI.  6amm(0.) 


4  $on  fnjttit  bcr  fptjfen. 

3um  rrlhn  rDrid)t  Si)rtfiU)l  SDIatt^.  am  XV.  17.  2>a«  ba  qit «lot  in  bni 
muttb ,  t^rrmo^gct  ^  ben  mcttfct^cn  nit  tc.  Un  ben  tvorint  mertt  (in  jcbct 
mel  baf  {ein  fpQH  fo  f^  mit  nui^  unb  b^ntbarttit  genommen  ntirt  r  ben  men« 
fd)cn  i^crma^gm  mag.  Dag  aber  big  bie  meinung  babi  {eist  ah,  bag  btt 
^barifclrv  ab  bcm  moct,  aU  bacnad)  (tat,  übel  t^erböftct  unb  etjurnt  tcut* 
bcnb  /  barum ,  bog  fq  nad)  3übifct)et  orbnutig  t^il  bieUenb  tyon  bem  ctfieftti 
ber  fptjfen  unb  abbrud)  i  bau  aber  alM  Sbtiflu^  W  meUcn  im  nürnrn  tcfia« 
mcnt  abgrtbon  fpn.  !Z>ife  nioct  Sbtifti  rtbt  SRatcu^  am  VIL  IS.  noc^  tlittv : 
iRttt  ift  ufierbalb  bc<  menfcben  ba0  in  jn  tummenbr  jn  möge  t^ttma^gen* 
e^id)  aber  bie  meinung  Sbttfti  ftjn  i  bag  aUe  fp^fen  glqe^  ftnb  ber  vermaß* 
gung  balb,  unb  ganj  unb  gar  nit  mbgenb  Derma^gen. 

3um  anbren,  ali  in  ben  gefd)id)ten  ber  boten  gefc^rqben  ftat  am  X.  10.  bo 
Vetrud  in  poppen  (bie  man  it%  3apbet  nennet)  wa^ ,  ifl  er  dn  einem  tas 
um  bte  fed)0te  (lunb  }e  obreft  inH  bu^  ufbin  gangen  i  bat  ba  metlen  beten  # 
unb  ifl  bungrig  worben  begerenb  eifen;  unb  inbem  ba^  gfinb  sucüfl,  ift 
er  Perjuitt  werben ,  unb  fid)t  ben  bimmel  ufgetbon  unb  ein  bere(tfd)aft '  barab 
tummeu/  glt)d)  aU  tpär  e^  ein  grog  Iqnin  täcb  mit  b^n  Pier  }öpfen^  jem« 
Qien  bunben  unb  niberge(a(Ten  uf  bau  erbr^ef),  in  totli&itm  t&dj  aUerte« 
PierfufTtge  tbitr  unb  milbe  unb  Irüd^enbe  unb  ^ägenbe  in  bem  luft  tparenb* 
T>o  bot  ein  flimm  }u  jm  gefprocben:  &tanb  uf  ^etre,  mejg*  unb  if. 
9lber  ^etrun  bat  geantwurtet :  ^err  niemhrmee !  bann  id)  Perboten  ober 
unreine  fpp^nie  geeifen  bab.  2)o  bot  biefHmm  n^iberum  ;u  jm  gefprod)en: 
HBa^  gott  geretniget  bot/  fotft  bu  ntt  Perboten  ober  unrein  achten  k.  9lun 
bat  gott  alie  bing  rein  gemad)t  unb  mi  nät  Perboten  i&  efTen ,  cAi  (tne 
nAd)^en  wort  eigentlicb  bewärenb.  93}arum  befcbwerenb  wir  un^  muttvilfig 
mit  Perbot  ber  fpp^?  ^le  mo(bt  aber  ein  gegenwurf  grd)eben  alfo:  Dife^ 
nmnber,  9etro  erjeigt,  bat  nun  bebiit,  baf  er  bie  ;^eiben  nit  fd)ube/  funbet 
fq  oud)  }&  ber  gnab  be^  (SPangelii  berufte,  unb  barum  mag  e^  nit  Per> 
ilanben  werben  Pon  ben  It}blid)en  fpt^fen.  STntwurt :  Wt  bing,  bie  gott  je  wunber» 
bartid)  bat  getbon ,  wie  wol  ft)  bebdtenb ,  bobenb  fq  bod?  einen  wefentlid)cit 
Perbrue^  unb  banbel  gban.^  9(U  bag  ano^fei^  mit  ber  röten  bat  ben  felftn 
ber  Art  ber  baPon  wafTer  gab,  ift  ein  bebfitnig  gewefen  be^  waren  felfen  QFbtijtti 
w  bem  un<  aUt  abwafd)ung  ber  fänben ,  unb  gnab  bimmeird)er  gaben  ge» 
ff  offen  ftnb  unb  ewiglich  flüffenb ,  nüt  beg  minber  ifl  ber  feU  n^arlidb  an  brr 
srd)td)t  berürt  unb  bot  wafTer  geben.  Wo  oud)  bie,  wie  wol  big  wunbet 
bratet  bot,  ftnb  bod)  bie  wort  ber  flimm  gotte^  beiter:  i>ai  gott  gereiniget 
bot  foUt  bu  nit  unrein  fcbä^n.  Sin  mir  ber  Worten  angeben!,  id)  wirb 
fQ  mee  brucben. 

3um  brittenfcbnjbtqjaulu^xuneorintbteml.  (5ap.  VI.  12.  Wxt  Jim« 
menb  aOe  bing ,  ftnb  aber  ntt  oUe  nüb ,  mir  jimmenb  oUe  bing ,  bod)  wir^ 
id)  mi&t  unber  bbeine«  gwoit  (ofTen  gwingen ,  bie  fppn  bem  bud) ,  unb  ber 
bud)  ber  fpp^,  ober  gott  wirt  bie  unb  ben  obtbün.  t>a^  ifl,  mir  ftnb  al(c 
bing  frp ,  wie  wol  etlid)^  wdger  ifl  P^rmitten ,  wo  e<l  ben  näAflen  }ü  Pt( 
perbbfret  (Pon  ber  Perböfrung  wirb  i(b  bornod)  funber(id)  fogtn).    Unb  bar« 


«)  pcrunretnigt,  befledt.    «)  OeWfi.   ^)  Sipfete.    *)  fcbtocbt*.   «)  waren  fie  bocb 
wtrftid)c  Gegebenheiten  unb  ^onMnngen. 


« 

«n  maA  mi d)  tticntan  ücn  mtnrc  fnjfteit  unbct  ititett  gtvaU  bnn((m.  Cpni 
»trt  (^mommrn  in  ^it  bud)  oU  ein  gboltet  }ti  ufcntbatt  bc^  Icbrn^.  €)b* 
nunbct  bnd)  unb  bit  fpDl  ab<|ctbon  unb  derben  tvcrbcnbi  Itt  ndtbtan  toai 
einet  effe  ober  womit  et  bau  jetbtuc^Uci)  (eben  nä'te. 

3um  t»tetten  fprid)t  aber  9aulu^  am  t^lll.  8.  ber  borsenannten  Srnfiel: 
3)it  fpt)^  inad)t  um  flott  nit  wert:  bann  n»ann  wir  fc^on  effenb/  finb  wit 
nnt  bef  fumemet;  unb  fo  mit  nit  efTenbr  b^benb  mit  nut  binbet«  *  Dife  mott 
tebt  ^aulucr  tbn  ben  fpqfen  bie  ben  abc^ötten  murbenb  (^eopftet^nit  nun  bon 
t2i|Iidber  fppö.  SRetf  aber  ju  (utctem  Perflanb.  3u  ben  jQten  9au(utf 
bie  Spiflel  aefcf)riben  bati  ftnb  nocf)  \>H  un<)li5ubic^e  gKnn,  ja  meet,  cli  mi(^ 
bebttttf et  I  benn  Sbtiflen :  bie  felben  b^benb  nad)  jrem  brud)  jren  abgötten  tbiet/ 
aü  tälber,  fd)af,  ober  anbet  fvt)^  uf()eopfertf  im  felben  ufopften  aber ,  gab 
man  ein  a^offen  teil,  etmann  gat  mibet  }u  effen  ben  opftenben«  Unb  ali 
unoloubta  unb  Sbtiflen  butd)  einanbet  manblctenb ,  mutbenb  bie  Sbtiiten 
bid  geloben  übet  peifcb  obet  fpq^ ,  bie  ben  qbc^ötten  }ti  eeren  uff^eopfetet 
morb.  2>a  watenb  etlic^  Sbviften  bet  meinung ,  e^  )immte  nit  bet  fpi;^  effen ; 
efltd)  aber  meintenbr  fo  fp  bet  abgStten  fppn  ifTcnb,  bod)  bbeinen  glouben 
batttnb  tn  bie  abgöttr  mic^te  jnen  bie  fpt;^  nit  fd)aben,  unb  meintenb,  fq 
»Artnb  ftfkt  im  glouben  bie  (Blic^H  ftq  bötftenb  tbun  i  benn  bie  uü  tteinmft« 
ttge  unb  sagbett  nit  bitftenb  effen  a(fe  fpqfl.  Difen  }mittad)t  ju  entfdjeibeni 
tebt  9au(u<i  bie  etjAIten  mott :  2)beiner(et}  fp^ü  wertet  un<l  gott.  Ob  einet 
fcbon  bet  abgötten  fpp^  ifiet,  ifl  et  gott  nut  bef  wettet,  obet  ntit  beffet, 
bann  einer  bet«  nit  iffet ,  unb  we(id)et  fd)on  nit  tj;tf  i(i  ntit  bef  b$fet.  6id) 
lüt  tüixt  bid)  ttejfenlicb  wunbet  bunfen,  baf  nit  nun  ba«  fleifd)  nit  Petbo* 
ten  tfii  funbet  ob  ti  f^on  ben  abgötten  geopferet  waii  botft«  ein  Sbtifl 
effen. 

3um  fünften  (priest  9au(u«  in  ber  (Epifler  1.  Sot.  X.  25.  VtTed  fo  in  ber 
mejg  »etfouft  witt,  effenb«,  nfit  gwqflenbe  pon  bet  gwfifne  wegen!  3>ife 
toott  (tnb  Hqv  I  bi)tfenb  {eine«  uülegen« ;  bann  ba$  fq  unbet  anbten  wotten 
fiottb  bet  Petbifetung  Pon  bet  abgötten  fpQH.  ^a«  laf  abet  bid)  ntt  itten! 
td)  Witt  be  fcanbalo  Pon  Petb5fetung  gnug  fagen,  unb  fo  fiatUcb  aU  PiUqc^t 
ntt  gebött  bafl. 

3um  fed)«ten  eben  bet^aulu«  }un  Soloffetn  am  ü.  16.  9lieman  foU  iid) 
tttteiten  in  fpijd  obet  tranf  obet  Pon  fpten«  wegen.  Spitzt  abet ,  baf  bu  nie« 
man  twn  fpp«  obet  ttani  wegen  gut  utteilen  foUt  obet  bin,  et  e{fe  tva^  et 
wette.  WM  einet  geni/  fo  e(fe  et  tat.  ^ie  foK  attweg  Petflanbcn  wetben  bap 
wir  nit  tebenb  Pon  bet  maf ,  funbet  attein  Pon  bet  geflalt:  nad)  bem  gefd)led}t 
unb  geftait^  bet  fpqfen  bötfenb  wit  alU  fpqfen  eifen  su  notbutft  be«  leben«! 
nit  ntit  unmaf  be«  äberfutten«. 

3um  (ibenten  aber  ^au(u«  1.  Simotb«  IV.  1.  3)et  geifl  gotte«  fagt  tt«et« 
fdbeibenlid) ,  ^  baf  in  ben  nad)fo(genben  jqten ,  wetbenb  etlicb  wpd)en  Pon  bem 
glouben  unb  (ofen  ben  Petfutenben  geiflen  unb  ben  (eeten  bet  tuflen,  bie 
in  g(iK^«netp  lugen  tebenb,  Petbtennt^  unb  Petma«get  in  jten  confeien^en 
bie  petbietenb  ficb  ju  Petbeitaten  obet  Peteen,  abbted)enb  bie  fpp«  bie  gott  gfd>af« 


^)  Rubt«  mtnqtt,  feinen  Siacbtbeil   ^)  bet  Oottung  unb  SefebAfTenbett.   ^)  mn* 
bnidlid^.   ^)  ^ebran^marft• 


6  !Don  fn}^(it  Ut  fpQfen. 

ftn  ftot  jA  nirflen  plrv  (rucken  mit  (anfbatfcit  Im  fllSuMflcit/   unb  benm 

fo  tu  toar|)cit  ectennt  b<i(cnb  i  namlic^  taf  aüt  flefcf)opftc  ^  ((ottc<  gut  i  unb 

tiit  gu  Dctmcrftn  ifl:  fo  (9  nun  mit  (anlfdgung  genommen  ober  geeffen  wtct: 

tonn  t<  mirt  gc^ciliflet  hicd)  bau  mort  gottt^  unb  gebet«     2>tp  (inb  oUl 

n^prt  9auU.    €i(t)  an«  »a«  mog  beitevev«  gerebt  tverten!  er  fagti  b<i#  bts 

geift  gotten  ge  fiirfeben'  fötid)«  gerebt  bab;  barnad)  ba|  (icb  bef  werben  un« 

berftoni  bie  nit  ein  red)ten  feften  glouben  bobenbi  bte  nit  aÜ  jten  ttoiti  gu« 

ferftcbti  unb  t^ertruwen  in  gotti   funber  in  jre  mtli  bte  fq  jnen  fetbtr  er« 

üefenb  oU  guti  ^aben  metbenb.   2>arnad)  baf  jnen  fSUcb^  ivitt  Don  irrfS« 

liflm  geiflen  1  ja  tüon  ben  täUen  angeben ,  bie  (tc^  (I^ffenb  ben  menrcben  mit 

bet  glQdxneti) ,  batf  td  mit  einer  u^wenbigen  geftalt^  obfuren  iron  bem   t^cr« 

trunien  in  gottf  gu  bem  bertrumen  in  itd)  felbl    Unb  n^erbenb  bod)  bie  feU 

ben  in  jnen  felb«  aUweg  mo(  ertenneUf  bat  fp  uneerlicb  n^iber  gott  banblenbi 

unbbenflic^  aUn^eg  empfinbeui  unb  toüf[tti  jre  fp  fcbanbUd)e  untruWf  ba$ 

fq  nun  iren  nub  ober  begirb  unb  gqt^  be«  bergen«  anfebenb ;   »ellenb  bocb 

(td)  Dertoufeui  aU  ob  fQ  batl  nit  um  jrer/  funber  um  gotte<  »iUen  tbfiinb: 

bau  iil  ein  baggenbrennte  ^  confeiens  baben.    !Dama(b  gilt  er  an  1   tva€  (q 

ftir  böd  merbenb  ben  menfcben  Perbieten:  man  foUt  bie  ee  nit  mit  einanbern 

belieben  ober  beiraten«    6i(6  bie;  baf  bie  fcbanbtid)  gebaCten  reinigleit  je 

perbot  pom  tflfel  urfprüngUcb  Mi  welid)«  gr5{Ter  (ajler  in  ber  weit  gebraebti 

ppeber  bbein  e{fen  bbeiner  fpp< ;  bocb  i{t  bie  nit  (latt  bapon  gu  fagen.    3tem 

perbieteUf  man  (9Ue  bife  unb  jene  ivtjt  nit  eifhif  n^elicbe  aber  gott  gu  gutem 

ben  menicbtUf  unb  ufentbalt  gfcbaffen  bat.    @i(b  Wi  n^a«  fagt  9au(u9? 

baf  bie  (i^lid)  fet^eit  ben  (fbriflen  mit  jrem  gebot  Perfcblieifenb  1  bngcfpro* 

cten  merbenb  f\)n  Pom  tdfel,    Sb^t  icb  ba«!  Tprad)  ber  wolf  f  bo  ber  tapp  ^ 

uf  ber  fu»  faf *   9lun  bat  gott  ben  menfcben  am  erften  ber  gefcbSpft  im« 

bertporfen  aUe  bing  gu  bieneui   baf  ber  menfdb  im  aUein  biene«     Unb  ob 

fcbon  im  alten  teilament  et(id)  topfen  perboten  gfpn :  iinb  fp  bocb  im  näwcn  i 

frp  liberum  aUe  erloubeti  aU  bie  Porgemelbten  wort  SRorci  am  VII.  15*  bei» 

ter  anjeigenb  im  erften  artitet  angegogen«  unb  Sucd  am  XVI.  1$. ;    !Da<  bte 

menfcben  bod)  buntet ,  barob  bat  gott  ein  grof  mif faQen.    X>a<  gefab  unb 

Q^ropbeten  (inb  nun  ein  bebütnuf  gwefeui   ober  babenb  nun  getpdrt  bü  uf 

^[obannfen«  J|>9rejl  bu/  baf  toai  bie  menfd)en  ein  grof  bing  buntti  Pon  gott  tref« 

fenlicb  gefd)Oben^  (iftbatf  tport  abominatio )  unb  ba«  gfabi  fo  Pt(  ti  ceremo« 

ftifd)  unb  gerid}ttfbänb(igi  abgetbon  iit«   X^arnadb  Vittft  bu  nit  fcbdblicb  ben 

inenfd}en  fpn  mi^gen  1  efje  wai  er  meU  1  fo  e«  mit  bantbarteit  genoffen  wixU 

Wltxt  reebte  bantbarteit  fpuj  baf  ein  menfcb  fefUglid)  gloubt  all  unfet 

narung  unb  leben  aUein  Pon  gott  befd)eiben  unb  ufentbalten  werben  (bann 

wir  (tnb  je  mee  unb  werter  bp  gottf  bann  bie  PSgel  be«  tuft«  bie  er  fpp^t/ 

mi  on  gwpfel  Pilmee)  unb  barnatb  im  barum  baut  fagt«     Docb  ift  bie 

grifft  bantfagung  gwiif Ud)  ertennen  /   Pon  im  M  unfer  notburft  un<  gegeben 

werben.  *  fDon  bifen  Worten  nit  meer« 

Sum  ad)teni  na.d)  bem  9aulu«  Xito  am  L  Qfap«  10,  angegeigt  b<iti  baf 
pU  unge^orfam  wArenbf  Pi(  Ipd}tferigfi  gfd}wdb^fi  unb  Perfurer,  bie  mtifte 


^)  Sdibvfun^  ')  sttr  Sorft(bt/  baf  man  fi4  Porfebe.  ^)  ®4ein.    ^)  9eia»   ^  gt« 
bvanbmarfte  auf  Pen  Sadetu    ^)  Stabe.   ^)  acfcbeut/  Petabfcbeut. 


i«<m  lI&m9tn^nt:  SMt  er  laxMdj  ftmjß:  ©m  reJmn  finblaffe  Wng  tritt  i 
ab«  ttn  »rnnoügctcn  uitb  uttgWubtc^cn  ift  nflt  tcitt,  funbtr  jt  fltnüt  unb 
gewänne  (inb  Dnrnta^grt.  ^ie  pcbft  bu  obcti  ben  3flbtfcl)fn  fottim*  (Itte  tüd 
nit  boben  tvtUcn  lafTett  f  ba^  HarltcD  an^dgenb  bie  nffd)ihn  t^ort  babofi 
bfl  rr  fprid)t :  ©orutn  bcrtcf)t  ober  (traf  ft  fd)orf/  (brrftanb  oUcttt  tttlt 
tportm)  baf  fo  flattj  unb  fltrcc&t  ftenb  itn  flloubctti  ttU  uflofcnb  3abifcl)eii 
fübttn  utib  mfnfcf)Uci)ett  geboten  /  bie  bie  toarbeit  uetfetrenb ,  funbet  fq  ftabenb 
bie  nfiioen  Sbriflen  weUen  tn  jr  berbot  ber  fppfett  giebett  f  ftirgcbenb ,  e< 
fnenb  etUcf)  fpofen  unrein  >  bie  nit  jtmme  )ü  efjfen :  bie  bot  aber  ^aufutf  an* 
(|(;tigt  irren,  itnb  (|efagtf  bag  benen/  bie  ein^  reinen  gtouben^  ftnbi  aUe 
bing  rein  (inb  i  ober  ben  unc^lSubic^en  ft^e  nüt  rein.  Urfae^ :  jr  gntut  unb 
eonfciens  (i^e  befiedt.  UnglSubig  finb  bfe,  fo  bie  erlöfung,  ({nob  unbfrt)t)eit 
Cbrtfli  nit  fo  (^rof  unb  mtjt  ({loubenb  fpn,  aU  fir  aber  iftf  ber  geflalt  dtiti* 
M  frib<^  fine  junger  befcbaltt^ '  baf  fq  (leinglSubtci  marenb/  SRattb.  am  XVI.  8. 
unb  am  VI.  30. ,  an  we(i(f)en  orten  mir  (^ivttf  (i^  geleert  werbenb ,  baf  mir  nit 
nun  i>on  jm  tdglid)  sefpt}fet/  funbet  oud)  t^on  jm  trümtid)  unb  t>äterlict) 
grrtsiert  unb  gemifen  /  jb  mit  un4  aUein  in  ßne  mort  unb  gebcif  bertr9flenb 
unb  (affenb;  be^balb  (tt6  ein  jeber  Qfbrrd  mit  (tanjem  bergen  unb  glouben 
alffin  an  jn  t^erla^en',  unb  (inen  morten  gcfnilid)  ungefAmantet  berttumen 
foll.  eid);  fo  bu  ba«  ttiu^  i  fo  gtoubfl  bu  mü)  bb^n  fpQ^  mSge  ben  men» 
fd)fn  berma^geuf  unb  fo  bu  ia^  gmup(ict)  gioubil»  ift  e^  gmuf(id)  alfo: 
bann  (ine  mort  mSgenb  nit  betritgen.  ^t%  (inb  bir  nad)  bifem  artifel  alfc 
bing  rein »  marum  ?  3)u  bijl  gloubig ,  bir  f^enb  alle  fp^fen  rein.  2)er  un« 
g(9ubig  aberi  ift  unrein f  marum?  er  bat  ein  }mi}flenb  gmuti  ba^  bie  gri((fe 
unb  frqbrit  brt  gnaben  gotte^  eintmebertf  nit  gloubt  ober  nit  fo  grof  f^u  M 
fQ  Unb,  befbalb  er  jmqfleti  unb  fo  bolb  er  jm^fleti  fo  funbet  er  cU  9ti$m: 
am  XIV.  m. 

3um  nunten ,  ;un  Hebräern  fpridbt  aber  9au(u^  am  Xni.  9. :  3r  foffenb 
fid)  nit  la(ren  abfuren  mit  anbren  unb  anbren  ober  friJmben  teeren.  Dann 
aUrrbeft  i(l ,  ba«  brr)  mit  gnab  gefeftet  merben  t  nit  mit  fpbfen  bie  nSt  nß^ 
ftnb  gemefen ,  benen  fo  bartn  gemanblet.  3n  bt(ttn  mbrten  bör  jum  erjlen , 
bof  tt>ir  mit  mengerleq  leeren  nit  foKenb  ab  ober  umgefört  merbeui  fo  t(i 
oud)  on  swpfel  ein  gmä(Te  leer,  bero  mir  bertr&d  unb  on  jmt9fe(  mÖgenb 
unb  (olfenb  anbangen,  on  allen  argmon  ba^  beitig  Q^bangetium.  !^ar* 
nttd)  fqe  aderbefl  ba^  hm  mit  gnab  befeflet  merben.  SRun  ifl  ba^  (Sban* 
(|e(tum  ndt  anbete  bann  bie  gut  botfcbaft  ber  gnaben  gotted;  uf  ba^  f&(« 
Unb  mir  unfer  ber;  legen ,  ba^  i(l  bie  ^Dangetifcb  gnab  alfo  gmtif  unb  be* 
rtit  mSifen ,  unb  üertrumen ,  baf  mir  in  bbeiner  leer  anber^  unfer  btr^  be« 
ftilinbi  unb  nit  bertrumen  in  fpt)fenf  ba^  ifl  in  effen  unb  abbru^  (bann 
flifo  öerftat  oud)  Ofbr^foftomud  bife  mort)  bifer  ober  jener  fptjef:  bann  fölicft 
uffcben  ber  fPD^  unb  erfiefen  fije  nüt  nu^  gemefen  benen  i  fo  (id)  bero  ge« 
nietet^  babinb ,  ift  tlar  gnug« 

Dero  funbfcbaften  bunft  micfe  gnug  ftjn,  u*  ber  gefdbrlfl  gö  bemÄren, 
N  alle  fpijfen  eim  Sbtiftglöubigen  menfcben  gimme  jü  effen.  Dod)  müf 
icb  benen  ein  ^eibifA  argument  fürmerfen ,  bie  geleerter  (inb  im  9lri(lotele, 


^)  Saanten.   ^  befcbilt.   ^)  baran  fed  gebatteiu 


4  $on  frtjttit  bet  Mn. 

3um  rrlhn  rm(i)t  Sl)rtfiu^  snott^.  am  XV.  17.  2>a«  ba  qtiflat  tit  bm 
munb  t  tnmü^tt  ^  im  mcnfcf^cn  nit  k.  U^  bcn  toortcn  mrtf t  ein  ytitt 
mel  ba$  tcitt  fpQ^  fc  ft)  mit  mo$  unb  .bqn(bar{ett  genommen  tpirt  /  bcn  mm« 
fd)cn  i^ctma^()m  mag.  Da^  aber  ii^  t>i(  meinung  babi  jrigt  ah/  ba$  bit 
9barifc(rr  ab  bcm  tvortf  al^  barnad)  flat/  übet  iverbSfrct  unb  rtjurnt  tvut« 
btnb  /  barum  ^  bof  fq  nad)  3übifct)cr  otbnutig  bil  btcUcnb  tyon  brm  erficfen 
bcr  fpi^fen  unb  abbrud)  /  ba^  aber  aüti  SMfiutf  bat  meUcn  im  nümen  tcfia« 
mrnt  abgetbon  fpn.  !Z>ife  n^ott  Sbrifli  rebt  SRavcu^  am  VII.  13.  nocb  tl&ttt : 
9ltit  ift  uficrbalb  bei  mcnfcben  ba0  in  jn  tummenbe  jn  mdge  bttmalgcn. 
e^id)  aber  bic  meinung  Sbtifti  f^n«  baf  alle  fp^fen  glq^  ftnb  bet  berma^ 
gung  balbf  unb  gans  unb  gar  nit  mögenb  bermatlgen. 

Sunt  anbteUf  aU  in  ben  gefd)id)ten  bet  beten  gefcbrtjben  ftat  am  X.  10.  bo 
Vetrud  in  poppen  (bie  man  it%  3apbet  nennet)  »an,  ifl  er  dn  einem  tag 
um  bte  fed)0te  flunb  }e  obreft  inn  bul  ufbin  gangen ,  bat  ba  weden  beten , 
unb  ifl  bungrig  werben  begerenb  eifen;  unb  inbem  bal  gftnb  sutüflf  ift 
er  bersu(tt  morben ,  unb  fid)t  ben  bimmel  ufgetbon  unb  ein  bereitfcbaft '  batab 
tummen,  glt)d)  aU  tpär  el  ein  gro^  Iqnin  täd)  mit  bb  Pier  }öpfen^  sem:* 
Qien  bunben  unb  nibergela(Ten  uf  bau  erbr^d)  /  in  mlt&itm  täcb  aUerlei) 
PierftifTtge  tbier  unb  wilbe  unb  (rud)enbe  unb  ^dgenbe  in  bem  luft  tparenb* 
2>o  bot  ein  (Hmm  gu  jm  gefprocben:  &tanb  uf  ^etre,  mejg*  unb  if. 
9Iber  ^etrul  bat  geantwurtet :  ^err  niem^rmee !  bann  icb  Perboten  ober 
unreine  fppi  nie  geeffen  bab.  2)o  bat  bie  (limm  miberum  ju  jm  gefproAen : 
tBatl  gott  geretniget  bat/  fo((t  bu  nit  Perboten  ober  unrein  acbten  k.  SHuii 
bat  gott  aüe  bing  rein  gemad)t  unb  mi  niit  Perboten  ju  efTen,  all  fme 
nAd)flen  wort  eigentlicb  bewc(renb.  93}arum  befcbwerenb  wir  unl  mutiviKig 
^  mit  Perbot  ber  fppn  ?  S^it  mö(bt  aber  ein  gegenwurf  grd)eben  alfo :  2)ife^ 
'wunber,  9etro  erjeigti  batnunbebiit/  baf  er  bie  ;^eiben  nit  fd)ubei  funbet 
fq  oud)  }u  ber  gnab  beü  (Sbangelii  berufte,  unb  barum  mag  el  nit  Per- 
ilanben  werben  Pon  ben  (t^blicben  fp^fen.  STntwurt :  Mt  bing,  bie  gott  je  wunber» 
bartid)  bat  getbon ,  wie  wol  ft)  bebdtenb ,  babenb  fp  bod?  einen  wefent(id)en 
Perbrueb  unb  banbel  gban.^  9(U  baf  anopfel  mit  ber  röten  bat  ben  felfen 
ber  Art  ber  bapon  wafTer  gab,  ifl  ein  bebfitnif  gewefen  bei  waren  felfen  QFbtifti, 
un  bem  un<  aUt  abwafd)ung  bet  fänben ,  uttb  gnab  bimmelfd)er  gaben  ge« 
floffen  (inb  unb  e wiglicb  fldifenb ,  nät  bef  minber  ifl  ber  ftU  n^arli^  an  bet 
gfd)id)t  berürt  unb  bat  waffer  geben.  9C(fo  oud)  bie,  wie  wol  bif  wunbet 
brütet  bat ,  (tnb  bod)  bie  wort  ber  flimm  gottel  b^iter :  i>ai  gott  gereiniget 
bat  follt  bu  nit  unrein  fcbä|en.  Sin  mir  ber  werten  pngebent,  id)  wirb 
fp  mee  brucben. 

3um  brittenfcbtpbt9aulul}unSorintbieml.  Sap.  VI.  12.  Wie  {im» 
menb  alle  bing ,  ftnb  aber  nit  alle  nü^ ,  mir  jimmenb  Mt  bing ,  bod)  wirb 
id)  mxit  unbet  bbeinel  gwalt  (äffen  jwtngen ,  bie  fppn  bem  budb ,  unb  bet 
bud)  bet  fppü,  abet  gott  witt  bie  unb  ben  abtbun.  Dal  ifl,  mir  iinb  alle 
bing  frp ,  wie  wol  etlid)l  wdger  ifl  P^rmitten ,  wo  en  ben  näAflen  ju  Pi( 
petbefret  (Pen  ber  Perbüftung  wirb  icb  barnacb  funberlid)  fagen).    Unb  bar« 

-      «)  Perunretniöt,  beffedt.    «)  Oe«g.   5)  3ipfel«.    *)  fd)la*t«.   «)  »oren  fte  bocb 
wtrflid)c  Segebenbetten  unb  ^onMnngen. 


um  maa  mtd)  tttcmon  t^cn  mtntt  ft^^eit  unter  fimn  p^aU  brtn((m.  C^l 
»itt  i^cnommcn  in  Un  bu(^  a(^  ein  flf)a(trr  }ti  uftntbatt  bcn  lebrn^.'  €)b< 
nunbcr  bud)  unb  bic  fpDiP  ab<)ctbon  unb  ftcrbrn  tvcrbcnb  i  Itt  ndtbton  tvai 
einet  effe  ober  tvömlt  er  lat  jerbtüc^Kcb  leben  ndre. 

3um  t^ütrien  fprid)t  aber  9aulu^  am  t^llL  S.ber  ivor^enannten  Spifiel: 
3)tt  ivx^i  niad)t  un«  flOtt  nit  wert:  bann  mann  wir  fc^on  effenb/  ftnb  wir 
nät  bef  fumemer;  unb  fo  mir  nit  efTenb,  babenb  mir  ntft  binber«  *  Z)ife  mort 
rebt^autucr  tOn  ben  fpqfenbie  ben  abc^jStten  murbenb  (^eopfret«  nit  nun  i9oh 
ta<|tid)er  fw^.  SRerf  aber  }u  luterem  perflanb.  3u  ben  jQten  ^aniui 
bie  Spiflel  aefcf)rtben  batf  ftnb  nod)  Dil  un<|töubic^e  gf^n^  ja  nteer,  M  mic^ 
bebitntet  i  benn  Sbtiflen :  bie  fe(ben  babenb  nad)  jrem  bri^d)  jren  abg9tten  tbier, 
oM  tdibcrr  fd)aff  ober  anber  fvq^  uf({eopfertf  im  felben  ujbpfren  aber ,  gab 
man  ein  groiTen  teil;  etmann  gar  miber  }u  effen  ben  opfrenben.  Unb  altf 
uni)l5ubt(^  unb  Sbrillen  burd)  einanber  manbletenb ,  murbenb  bie  Sbtiften 
biet  srlobtn  iiber  peifcb  ober  fpQ^  /  bie  ben  qbc^ötten  }ti  eeren  uff^eo^feret 
ivarb.  2)a  marenb  etlic^  Sbriflen  ber  meinun^r  etl  ^immte  nit  ber  fpi;^  efien; 
ctltd)  aber  meintenbf  fo  fp  ber  abgStten  fppn  ifTcnb;  boc6  bbeinen  (ilouben 
b^ttinb  tn  bie  obcfitt  i  mochte  jnen  bie  fpnd  nit  fdbaben ,  unb  meintenb ,  fq 
tvärtnb  frfler  im  glouben  bie  fBU(^<  frt)  borftenb  tbun ,  benn  bie  uü  tteinmtt« 
ttse  unb  jagbrit  nit  b9rftenb  ef]en  aüt  fpp^.  Difen  }mitrad)t  ju  entf(t)eibenf 
rcbt  ^atxlM  bie  er}A(ten  mort :  S)beiner(ei}  fp^ü  mertet  un<l  gott«  Ob  einer 
fd)on  brr  abgötten  fpt}^  ifTet/  ifl  er  gott  nüt  bef  werter,  ober  ntit  befTeri 
bann  einer  ber«  nit  iffet,  unb  welid)er  febon  nit  ij;t,  ifl  nfit  bef  bbfer.  €5i(f) 
ba«  Wirt  bid)  trejfenlicb  munber  bunfen,  baf  nit  nun  ba«  fleifd)  nit  Perbc* 
ten  tflf  (unber  ob  t*  f^on  ben  abgötten  fleopferet  wa*,  borft<l  ein  Sbrifl 
cffen. 

3um  fänften  (priest  9au(u«  in  ber  Sptftet  1.  Sor.  X.  25.  VtTed  fo  in  ber 
tncss  perlouft  wirt,  efTenbü,  nät  iwqflenbe  Pon  ber  gwfifne  wecken!  2)tfir 
n^ort  (tnb  ftar  i  börfenb  feine«  umlegen« ;  bann  baf  fq  unber  anbren  Worten 
fionb  ber  oerböferung  Pon  ber  abgötten  fpQ«.  ^a«  (af  aber  bid)  nit  irren! 
td)  wiQ  be  fcanbalo  Pon  PerbSferung  gnus  fagen,  unb  fo  tlarUcb  aU  PiUqc^t 
nit  sebirt  bafl. 

3ttm  fed)«ten  eben  ber  9au(u«  }un  Soloffern  am  n.  16.  9lieman  foU  iid) 
urteilen  in  fpij«  ober  tranf  ober  Pon  fpren«  wecken.  ^9rfl  aber ,  baf  bu  nie« 
man  Pon  fpp«  ober  tränt  wegen  gut  urteilen  foUt  ober  bii ,  er  effe  wati  er 
weUe.  98iU  einer  gern/  fo  effe  er  tat.  Spit  foK  aUweg  Perflanben  werben  bap 
wir  nit  rebenb  pon  ber  maf  i  funber  altein  Pon  ber  geflalt:  nac^  bem  gefd)led}t 
unb  geflalt^  ber  fppfen  b&rfenb  wir  alle  fpqfen  effen  ju  notburft  be«  leben« i 
nit  mit  unmaf  be«  öberfuKen«. 

3um  fibenten  aber  9aulu«  1.  Stmotb-IV.l.  3)er  geifl  gotte«  fagt  tt«er« 
fd)eibm(id)  t  ^  baf  in  ben  nad)folgenben  sqten ,  werbenb  etlid)  wpd)en  Pon  bem 
glouben  unb  tofen  ben  Perfurenben  geiflen  unb  ben  leeren  ber  tüflenf  bie 
in  glm^«nerp  lugen  rebenb;  Perbrennt  ^  unb  Perma«get  in  jren  confcienjen 
bie  perbietenb  ftcb  ju  Perbeiraten  ober  Pereeu;  abbred^nb  bie  fpt}«  bie  gott  gfd>af« 


*)  mcbt«  weniger/  feinen  Siaebtl^etL   ^)  ber  OaUund  ml  9efcbAffenbett.  ^)  ou«« 
bridUd^.   ^)  ^branPmarf t. 


6  !Don  fn}^(it  \tt  fpQfen. 

fen  ftat  jA  nicfTm  pltv  ituditn  mit  (anfborfcit  len  fllSutiflciti  unb  betten 
fo  bie  tt^arbeit  ecfenttt  Menb  i  ttattiUd)  baf  alle  flefcf)9pfte  ^  sottet  gut  i  uttb 
tiit  iö  betmerfett  i{l:  fo  fq  ttutt  tttit  battlfdguttg  senotttttiett  ober  ({eeifett  tvirt: 
totttt  ti  tvitt  gebeiliflct  butdb  bau  tport  gotte^  uttb  gebet     2)i$  (titb  aU^ 
tvprt  9auU.    €i(t)  att,  tta«  tttog  bettevev«  gerebt  tverben!  et  fagti  baf  bec 
geift  gotte^  je  fürfebett '  (ottc^^  getebt  bab ;  barttad)  bat  (td)  bef  werben  utt« 
beeftotti  bie  ttit  eitt  te(f)teit  fefteit  glouben  bobettbj  bie  itit  aü  jtett  trofli  ju« 
t)ev(td)t|  uttb  bectruttren  itt  gotti   funbet  in  jre  mxti  bie  fq  jnen  felbet  et» 
Üefenb  oU  gut/  ^aben  wetbenb.   !Darnad)  baf  jnen  röUcf)^  Witt  i)on  ittfd« 
ligtn  geiilen » ja  &on  ben  täUen  tingeben ,  bie  fiö)  (I^ffenb  ben  menfc^en  mit 
bet  glQd)iinett}  f  batf  {(l  mit  einet  u^wenbigen  geftalt^  obfuten  bon  bem  bet« 
ttuwen  in  gottf  iu  bem  betttumen  in  itd)  felb«.    Unb  wetbenb  bod)  bie  feU 
ben  in  jnen  felb«  aUmeg  mo(  etfennen,  bat  fp  uneetlict)  wibet  gott  banblenbi 
unb  ben  {lic^  aUweg  empfinbeui  unb  toüf[txi  in  fp  fc^nbUd)e  unttäwr  ba§ 
fq  nun  iten  nuft  obet  begitb  unb  gtjt^  M  betjen«  anfebenb ;   tveUenb  boc^ 
(td)  i9ettoufeni  M  ob  fQ  batl  nit  um  jtet/  funbet  um  gotte<  wiUen  tbAinb: 
bau  id  ein  baggenbtennte  ^  confeiens  baben.    !Datna(6  siU  et  an  i   iva^  f9 
föt  bbd  wetbenb  ben  menfd)en  betbieten;  man  föUt  bie  ee  nit  mit  einanbetn 
belieben  obet  beitaten«    eidi  bie ,  baf  bie  fcbanbtid)  gebaltcn  teinigteit  je 
betbot  bom  tflfet  utfptdngUc^  batj  welid)^  gtSifet  (ajiet  in  bet  weit  gebtac^ti 
webet  bbein  e{fen  bbeinet  fp«^ ;  boc^  i{t  bi(  nit  (latt  babon  )u  fagen.   3tem 
betbieteUf  man  f9Ue  bife  unb  jene  fpi^i^  nit  eifeui  weiicbe  abet  gott  ju  gutem 
ben  menicbeni  unb  ufentbalt  gfc^aifen  bat.    @ici)  bie»  wa«  fagt  9au(u«? 
baf  bie  f&lid)  fei^eit  ben  (fbtiften  mit  jtem  gebot  t»etfd)Ueifenbi  qngefpto« 
d^en  wetbenb  f\)n  oom  tAfet.    Sbät  id)  ba^!  fptad)  bet  wolf ,  bo  bet  tapp  ^ 
uf  bet  fuw  faf  •    Sflun  bat  gott  ben  menfcben  am  etilen  bet  gefd)öpft  utt« 
betwotfen  M<  bing  ju  bieneni   baf  bet  menfi^  jm  aUein  biene«     Unb  06 
fd)on  im  alten  teilament  et(id)  topfen  betboten  gfpn :  (tnb  fp  bo(6  im  näwen  i 
ftp  wibetum  alte  etloubeti  aU  bie  botgemelbten  wott  SRatci  am  VII«  15«  bcfc» 
tet  anjeigenb  im  etften  atttfet  angesogen,  unb  Sucd  am  XVI«  1$. ;    ^«  bie 
menfd)en  bod)  buntet ,  batob  bat  gott  ein  gtof  mif faQen.    X>a<  gefaft  uxA 
Q^topbeten  (inb  nun  ein  bebdtnuf  gwefen,  obet  babenb  nun  gewdtt  bitf  uf 
^obannfen«  J|>9tejl  bui  baf  toai  bie  menfd}en  ein  gtof  bingbunfti  bon  gott  ttef« 
.  fenlicb  gefd)Oben^  (ift  ba^  wott  abominatio )  unb  ba«  gfa^i  fo  btt  e«  eetemo« 
ftifd)  unb  getid}ttfbänbligi  abgetbon  ift.   X^atnad^  böte{t  bu  nit  fd^dblid)  ben 
inenfd)en  fpn  mi^gen  1  efje  wa«  et  well  1  fo  e«  mit  banfbatf eit  genoffen  witt* 
ffflKxt  tecbte  bantbatteit  fpn,  baf  ein  menfcb  fefliglid)  gloubt  all  unfet 
natung  unb  leben  allein  Pon  gott  b(fd)eiben  unb  ufcntbalten  wetben  (bann 
wit  finb  je  mee  unb  wettet  bp  gott,  bann  bie  P9get  be^  luft«  bie  et  fpputi 
mi  on  swpfel  bilmee)  unb  batnatb  im  batum  bant  fagt«     Doc^  ift  bit 
gtb<l  bantfagung  gwuf lid)  etfennen ,   bon  jm  all  unfet  notbutft  un<  gegeben 
wetben.  *  fDon  bifen  wotten  nit  meet« 

Sum  ad)ten,  na.d)  bem  ^aulu«  Xito  am  L  Qfap.  10.  angezeigt  bat,  baf 
bit  unge^otfam  wAtenb,  bil  lpd}tfetigfi  gfd}wd^efi  unb  Petfutet,  bie  m&fte 


^)€45pfttnd.  ')stttSoWi(bt/ baftnmificbPorrebe.  ^)  ®(be{it,    ^)Oeia»  <)  gc« 
bvonbmarfte  auf  beti  9ad<n.     ^)  Stabe«   ^)  acrcbeut/  Petabfcbeut, 


» 

mcn  üUttomUti :  Sftät  et  bornad)  tainii:  ^Dm  reinen  ftnb^atfe  bin(t  tein, 
ober  ten  lyemto^geten  unb  unglSubtc^cn  ifk  nftt  rein«  funber  jr  (imut  unb 
%müfnt  (tnb  »cmiö^grt.  ^ie  (Icbft  in  aber,  ben  3flbifcl>en  fönten*  (ine  tud 
nit  büben  n^eUen  (afTcn  /  ba^  HarltcD  on^eigenb  bie  nffd)ihn  mort  batrori 
ba  er  fprtd)t:  2>arum  bertcf)t  ober  (traf  fq  fcf)arf,  (berftanb  aUetn  mtt 
»orten)  ba$  fi)  flon}  unb  flereci)t  ftjenb  im  ()(oubeni  nit  uflofenb  Oubtfdien 
foblen  unb  me nrcf)lici)en  geboten  /  bie  bie  warbeit  bcrf eerenb  /  funber  fq  t)<ibenb 
bie  nfi»en  Sbriflen  n^eOfen  tn  jr  verbot  ber  fppfen  gießen  f  fttrgebenb ,  etf 
fqenb  etttcf)  fpDfen  unrein  i  bie  ntt  jimme  i&  cffen :  bie  t^at  aber  ^aulutf  an* 
(|t;ti()t  irren  f  unb  flefagtf  baf  benen,  bie  ein^  reinen  fltouben^  (tnb>  alle 
btnq  rein  (tnb ,  aber  ben  unqlöubic^en  fi}c  nät  rdn.  Urfac^ :  jr  gmut  unb 
ecnfcims  ft^e  beficdt.  UnalSubig  finb  bte;  fo  bte  erl9fungr  Anab  unbfrt)t)eft 
CbirtfK  nit  fo  ()rof  unb  voxjt  gloubenb  ft^n,  aU  f!e  aber  iflf  bcr  aeflalt  dtitu 
ihi<fcCb«fine  junger  befcbaltt,'  baf  ft;  tleingldubic)  marenbi  snattft.  am  XVI.  8. 
unb  am  VI.  30.,  an  we(i(f)en  orten  wir  c^mit^Iid^  geleert  werbenb,  iafi  wir  nit 
nun  i^on  jm  tdgtid)  sefpt)fet/  funber  oud)  t^on  im  trüwlid)  unb  t>äterlict) 
gertgiert  unb  geroifen  /  fo  wir  und  alfein  in  ßne  wort  unb  gefteif  üertrSflenb 
unb  (affenb ;  be^balb  (t(^  ein  jcber  Qfbrrd  mit  ganjem  berjen  unb  glouben 
aUfin  on  jn  t^erlaffen',  unb  finen  Worten  gcinslid)  ungcfcf)wantet  i^ertruwen 
fcU,  eict),  fo  bu  bad  tftufl,  fo  gtoubfl  bu  ouc^  b()ein  fpqd  mSge  ben  men»  . 
fd)en  tKrmatfgen,  unb  fo  bu  ba«  gwupfid)  gloubjl,  ift  ed  gwäfUd)  alfo: 
bann  (ine  wort  mSgenb  nit  bctritgcn.  ^e^  (tnb  bir  nad)  bifem  artifel  alfc 
bmg  reint  warum?  2>u  bijl  gloubig,  bir  f^enb  alle  fp^fen  rein.  2)er  un« 
gläubig  aberi  ift  unrein,  warum?  er  f)at  m  swqfimb  gmut,  bad  bie  gr9(fe 
unb  frt)l)f it  ber  gnaben  gotted  eintweber«  nit  gloubt  ober  nit  fo  grof  f^n  aW 
fi)  (Inb,  ^gbalb  er  jwqflet,  unb  fo  balb  er  }W9fIet|  fo  funbet  er  M  9t3m: 
am  XIV.  23. 

3um  nflnten ,  jun  ^ebrÄern  fpridbt  aber  ^aulu*  am  xni.  9. :  Jr  folfenb 
fid)  nit  ia(fen  abfuren  mit  anbren  unb  anbren  ober  frömben  teeren.  Dann 
oUerbeft  i(l,  bad  i)(r}  mit  gnab  gefeftet  werben^  nit  mit  fpofen  bie  nSt  nil^ 
(tnb  oemtfen ,  bcnen  fo  barin  gewanblet.  3n  biftm  wbrten  ^Sr  jum  erflen  r 
baf  »lit  mit  mengerleq  leeren  ntt  foKenb  ab  ober  umgefurt  werben  i  fo  tfl 
ou^  on  }wqftt  ein  gwtl(fe  leer,  bero  wir  bertri^ft  unb  on  }W9fe(  mÖgenb 
unb  (dtfenb  anfangen,  on  allen  argwon  bad  Zeitig  Q^bangetium.  j^ar* 
nöcb  ft)e  alterbejl  bad  fterj  mit  gnab  befeftet  werben.  SRun  ifl  bod  ®t?an- 
flrtium  ntit  anberd  bann  bie  gut  botfc^aflt  ber  gnaben  gotted;  uf  bad  fö(« 
tmb  wir  unfer  ber}  legen,  bad  ifl  bie  ^bangelifc^  gnab  alfo  gwtif  unb  be« 
rtit  wil(fen ,  unb  üertruwen ,  baf  wir  in  b{)ciner  leer  anberd  unfer  f)er)  be« 
ftftinbi  unb  nit  i^ertruwen  in  fpt)fen,  bad  ift  in  effen  unb  abbruc^  (bann 
alfo  i^erdat  oud)  Qfbrqfoflomuü  bife  wort)  bifcr  ober  jener  fpt)0:  bann  föHc^ 
uffcben  bcr  fptjd  unb  erficfen  fije  nilt  nü^  gewefen  beneui  fo  (td)  bcro  ge« 
nietet^  babinb,  ift  tlar  gnug. 

2>ero  funbft^aften  bunft  mic^  gnug  ft)n,  uü  ber  gefd^rift  }&  bewffren, 
baf  alle  fppfen  eim  SbrtflglSubigen  mcnfd)en  jimme  }u  e(fcn.  !&od)  muf 
id)  benen  ein  ^eibifcb  argument  färiverfen ,  bie  geleerter  (tnb  im  9tri(lotele, 


tmmf 


0  6aamen.   ')  bef^ilt.   ^)  baron  feil  gei^atteiu 


s  9ton  fr^^eit  ter  fpQften« 

lern  Stfongetio  o^rt  ^au(o.  Cagenb  on  tocbrr«  tncimnb  jr  notburfHgre ' 
fpn  bcm  ntcnfcben ,  gelt  ober  fpt)^  ?  SRein  id)  tvol » jr  mrrbinb  fagnt  r  ba|i 
bi(  fpt}^  notburftigtr  fqt  bann  ba^  gtU,  funfl  mcUtcnb  n^ir  ilc^  mit  bcm  gell 
n^ol  bunger^  toben  r  aU  SDIiba«,  ber  jm  felbl  aU  bie  Poeten  Tagen f  er« 
iviinfd)|tf  ba$  aUeii  fo  bon  jm  berüct «  gu  gelb  berteert  würbe ;  atfo  l)at  mäfTeti 
t^erberben*  3e  fo  (igt  bie  fp^^  näW  an  t  ba^  (eben  ^ü  entt)a(ten  bann  ba^ 
gc(t:  bann  ge(cbt  bat  man  ber  fpq^/  ee  ba^  ge(t  erbad)t  marb.  9lttn  fagt 
^(riitotele^ ,  ba<l  gelt  ft)e  inbifferentl ,  ba^  iil  für  ^<t)  felb^  weber  hü  nod)  gut; 
e^  merbe  aber  gut  ober  bö^  mit  ben  brud^«  obü  einer  recl)t  ober  unred)! 
bru<t).  SRod)  Dil  mee  bie  fpi}^  i(l  an  jr  felb^  »et^er  gut  nod^  b5^  (ba^  aber 
ict)  nur  je|  nac^af)  funber  notburftig  unb  befi^alb  meer  giitr  unb  mag  nie« 
mer  bön  »werben  r  bann  fo  fq  mit  einer  unmaf  gebrückt  tvirt:  bann  bie  sut 
mag  f^  nit  böfren ,  aber  ber  mi^bruc^enb  menfd)  /  fo  er  f9  mit  unma^  obet 
ungloubnu$  biu(f)t. 

Unb  mt  n^ol  ben  Dorgejälten  lunbfcbaften  ein  jeber  (!brift  nit  mog  wU 
berrcbeUf  er  welle  bann  (tc^  mit  Perldugnen  ber  gfc^rift  bfd)irmen;  er  ift 
aber  bann  bbein  S^rifl  meer  i  fo  er  ber  Sbrifllid)en  teer  nit  glöubt.  &inh 
bod)  etlic^f  biebargegen  uüjug  nemenb,^  ober  mit  ben  SQteUr  ober  mit  bem 
fallen  /  ober  mit  bem  gebot  ber  menfcben  t  ober  mit  ber  firgemuf ;  benen  i&i 
allen  i)ernacb  gütlich  u^  ber  gfd)rift  antwurt  geben  mill  mit  gott. 

Unb  alfo  ju  bem  erften  werfenb  fp  bie  }i}t  entgegen :  ob  fc^n  alle  biiia 
rein  fmb  unb  frp ,  ifl  bau  bod)  nit  ju  allen  ji^ten  i  aU  i  in  ber  fafleM  f  fron« 
faflen;  frii}wo^en/  bannen'  faflabenb,  fr^tag  unb  famdtagr  iimmt  ^di  mt 
fleifc^  effen/  in  ber  faflen  barju  niteqer  unb  mild)  unb  wai  bon  mild)  tummt« 
Qlntwurt.  3d)  flr^t  nit  i  ba$  e^  pon  menfd)en  nit  Perboten  fpe :  wir  fel)enb 
unb  i)örenb  bac^  täglich  gefd)eben ;  funber  all  mine  arbeit  fämpft  barum  i 
ob  wir  u0  göttlid)em  gfa^  an  unb  unber  bife  unb  jene  st)t  gebunben  fpenb ; 
fafle  jeber,  fo  biet  jn  ber  geifl  eintf  redeten  glouben^  manen  wirt  SDofi  aber 
wir  u^  bem  gfab  ^f)rifK  alle  mt  frp  fqenb,  fo  merf: 

3um  erften )  smarci  IL  23.  SIU  Sbriilu^  uf  ein  i^t  am  fabbat  burd^ 
lornä'der  gieng,  ^übenb  (tne  junger  w  iU  Aber  abbrechen  (unb  effen), 
9(ber  bie  fPbarifder  fprac^enb  jü  jm :  &i6)  j  wai  tbänb  bine  jünger  ?  ba«  (td^ 
nit  }immt  am  fabbat?  Unb  Sbrijlu^  fpraeb  i^  Jn^n:  ^abenb  jr  nit  ge« 
(efen/  tt>ü^  DaPib  get()on  t^ati  bo  jn  bie  not  jwangf  bo  in  unb  bie  bp  im 
wurenb  f  f)ungret ;  wie  er  in  ber  spt  bei  oberiltn  prieileri  9(biatbar  in  batf 
t)ul  gottel  gcmgen  ifl,  unb  t^at  geeifen  bau  broti  ba<  gott  ufgeopfirret  warbf 
welid)tl  nieman  simmt  effen,  bann  allein  prieflerni  unb  gab  el  oucb  benen  i 
bie  bp  jm  warenb ,  unb  fprad)  }tt  jnen :  ber  fabbat  iil  Pon  bei  menfd)en  we« 
gen  gemad)t,  unb  ber  menfeb  nit  Pon  bei  fabbati  wegen.  Unb  barum  iffc 
ber  fun  bei  menfd)en  oucb  ein  berr  über  ben  fabbat.  Spit  merfenb  jr  wolf 
ba^  bie  notburft  nit  nun  menfd)lid)i  funber  gi^ttlid)  gfa^  fibertrifft  unb  brid)t! 
bann  ben  fabbat  gölten ,  iil  ein  gbttlid)  gfa^ ;  nod^  W  ber  bunger  ber  jfin« 
ger  on  fd)ulb  ben  fabbat  nit  gebalten,  ^ber  mertenb  jr ,  baf  bbein  ilatt 
wiber  bie  notburft  ifl/  baf  liDaPib  borfl  in  notburft  in  tempel  gon.  9(6er 
mertenb  jr  wol/  la$  bie  perfon  in  notburft  oud)  nit  irrt!  benn  t)aPib  unb 


^)  (fiHwen^un^  ma<ben.    ^)  dciannte. 


«    • 


%9n  fn)|(ft  ht  fpvfok  9 

Vit  (tttm  MNivm^  nit  vrirftcri  nfTcnb  abn;  bie  fpq«,  btc  aUetn  tnt  i^rirftcm 
immt  cffcn.  2>if  srifl  td)  nun  oit/  ba§  jr  (rmcnb,  wa^  Don  einem  um« 
fkonb  ücrcbttf  »erbe  tn  btt  8fd)ttft  Acmeintgüd)  t^oti  aUcn  umilänbcn 
»cTftanbnif  (•  c«  an  imtiianb  gc^cnlt  ober  bon  umftänben  gejoden  nnrt. 
Umiläiib  fitib  tvOf  tvie,  ivann/  unb  perfott;  ober  gegen  wen.  9C(|b  S^ti* 
ibt«  fptid)t  ORattb.  XXIV.  2S.  QS^enn  sut  felben  29t  ehvar  }ü  a$  wut» 
fprcc^  f  nemenb  war !  Me  tfl  (S^rtflu«  ober  bort  /  foUenb  jr  jm  ntt  glou« 
tctt.  &i4r  ba<  tft  ber  umfionb  mö|  ober  ort;  ber  meinung,  ba§  ntt  an 
ctimii  ort  mee  (SOe  gott  anzeigt  funben  merben  /  benn  an  bem  anbren.  3a 
wenn  ha$  Me  falfc^en  Vrop^eten  »erbinb  reben,  föUe  man  jnen  nit  g(ouben« 
iStx^  ber  geftalt  foUt  bu  tnä)  i^erilon  ben  umflanb  ber  it)t  unb  anber  um« 
$äni  I  baf  nit  mee  gu  einer  jQt  bann  su  ber  anbren  1  foU  gott  barm^erjig  ober 
soniig  angejeigt  merben  r  funber  ju  aUer  gqt  glpd^ ;  ober  aber  er  n^ äre  ber 
gqt  r  bic  mir  ern»At  ^ättinb  1  unberworfen  r  ober  er  »är  terwanbelbarlic^  / 
Ut  aber  bftein  dnbrung  C^ben  mag.  9((fo  oud^  t^on  ber  perfon.  2>enn  gott 
t#  ntt  bereiter  ober  ufget^oner  einer  ffimemen  perfon;  benn  einer  fd^tec^tett 
in  gnab  unbbarmberjigfeit,  aU  ber  heilig  ^autul  fpridbt  act.  am  X.  34.  3t| 
bet  nKirf>eit  bab  td)  funben  1  baf  gott  nit  ein  anfe^er  til  ber  perfonen  ic. 
Stirn  bebi^rfenb  wir  bifer  bttv&xnii  bie  nit/  ba  wir  weUenb  bemdreu/  aUe  }qt 
ben  ntenfc^en  frp  fqn :  benn  bic  mort  Sbriili  (tnb  \>on  jnen  fetb^  bciter  gnug  $ 
ndem  er  fprte^t:  Z)er  fabbat  id  Don  be^  menf(t}en  wegen  gmad)t,  unb  ber 
menfd)  ntt  Pon  betf  fabbatü  wegen  f  batf  ifl,  ber  fabbat  tfl  in  bem  gwalt  M 
mtniöitn  1  unb  ber  menfc^  nit  in  bem  gwalt  be<  fabbatd.  &umma ;  ber 
fabbat  unb  alU  3t) t)  (tnb  an  ben  menfc^en  gebunben  1  unb  ber  menfc^  nit 
an  ben  fabbat.  3il  nun  bau  war  1  ba$  ber  fabbat  foU  unti  unberworfen  ft}n  /  ben 
goti  felb^  ufgfe^t;  nod)  bt(  mee  bie  iXjti  bic  unl  bie  menfc^en  banb  ufge« 
iegtf  ja  nit  nun  bie  }Qt,  funber  ouc^  bie  perfonen/  fo  bie  {Qt  babenb  a(fo 
gebunben  unb  ufgelegt  /  foUenb  ntit  anber^  f^n  /  bann  biener  Sbtijli  unb  jtU 
biener  ber  beimtic^en  btngen  gotteü  /  bie  ben  menfc^en  nit  offenbar  (tnb.  di 
f^lfenb  wä)  ben  SbriftfU/  bie  felben  gübtener  nit  obligeu/  aii  baMberren 
gebtetenb  /  funber  aUein  bereit  f^n  ber  bienjlbarfeit  unb  gutem  ber  Sbriftem 
mrnfcben.  Darum  fpri^t  9auCu^  1.  Sor.  VII.  6. :  3)al  fag  td)  tidb  W  8»« 
trm ,  nit  baf  tcft  tt^  ein  ftrict  well  anlegen  /  ba<  ift  /  nit  baf  iöi  ticb  mit 
eim  gebot  faben  ober  jwingen  wcU.  903iberum  fprid)t  er  ba  felben  avx 
da»,  m.  21. :  Mt  bing  (tnb  tiwer ,  e«  fpe  9au(u«  /  VpoUo  ober  ^tttui  1  bie 
mit  f  ba^  (eben  ober  ber  tob  /  gegenwärtig«  ober  tänftig«.  i>ie  (t(bil  bu  Aar« 
li(6  aüt  bing  unber  ben  menfd)en  ober  ju  bienfl  bem  menfc^en  /  nit  ju  einer 
bfi^merb  ben  menfcben  Perorbnet  fpn  r  ja  bie  ^poilel  fetbl  ben  menfd^cn.  ge<< 
eignet  /  unb  ntt  bie  menfd)en  ben  5tf poitten.  £>  uberfluffenber  brunn  ber  gna< 
ben  sötte«!  wie  wo(  fpridbt  '1>au(u«/  baf  btfe  bing  nit  erfennt  werbinb^  benn 
burt!^  ben  geifl  gotte«.  3)arum  babenb  wir  nit  empfangen  ben  getfl  bifer  wetti 
funber  ben  getfl  ber  u<  gott  ift  /  baf  wir  er! ennenb  wie  groffe  bing  mi  Pon 
«Ott  geben  f^enb.  Q^tf  erftnnenb  (eiber  jr  frqbeit  wenig.  Urfadb :  bie  falfdbtn 
^roi^eten  mac^enb«  jnen  ntt  funbi  furenb  fp  Pil  (ieber  wit  ein  gebemmte  fuw 
am  flrietf  unb  mbc^tenb  aber  wir  armen  ftinber  bbeinen  weg  ee  in  bie  (iebe 
gotte«  gefurt  werben  /  benn  fo  wir  ge(eert  wurbinb  ben  gcift  gotte«  in  un«  sü 
berufen ,  baf  wir  ertenntiitb  bie  groffen  bing  bie  un<  Pon  gott  geben  (tnb. 
!Z)enn  wer  mMit  bem  nit  bantbar  fqu/  bem  fo  gfitigen  gott  /  unb  in  ein  wun< 


10  Sen  fcQ^dt  Ux  fpqfett. 

terbatlt^e  ÜtU  f!n  fltsesen  tocttett.    ^te  ^ttmtd  eud)  i  tdf  nit  ttc  mcf% 

nung  Sbrifit  fqe ,  baf  man  ben  fabbat  nit  galten  f9U(  ( un^  Q^briflm  ifl  brt 
fot\ntafl  für  ben  fabbat  <)<orbnet)  funber  mo  unftr  brud)  ober  nctburft  etn 
anbcti  bctfcf)ef  foUbcr  fabbat  fe(b^,  ntt  nun  bie  anbrt  }t)t  un^  unbcrworfcn 
fqn.  2)u  foUt  oud)  bit  (c^tcn  notbutft  t^it  nit  t^crllon  f  bo  man  f  ummm  ft)e 
in  bie  nSi)c  bc0  tobe^ »  aU  btc  itrmbtn  S^eo(oc|f  tcoumcnb »  funbtr  bcn  tfic^* 
liefen  notbutftisen  btud).  S)ann  bie  >iin<|et  S^riili ,  M  fq  am  fabb<tt  (te 
a^et  abbtod)en  t  babenb  fo  ntt  bie  (e jten  not  erlitten  i  ober  aber  fp  bc(ttinb  (S{)rifto 
nit  warlid)  geantwurteti  al«er  ft)  fragt  &ucd[  am  XXII.  35.:'  3>o  ic^  ffc^ 
Aefenbt  bab  on  fa(f  ober  täfcl)enf  bat  dd)  etma^  c^ebroften?^  9(ntwurtend 
biejtinger:  nut.  Ud  we(ici)em  eigentlt<!b  Derflanben  n^irt»  Sbriilum  fine 
jünger  nie  gelaflen  b^ben  in  fö(id)e  not  fallen  i  funber  bie  not  i  bie  fp  an 
bem  fabbat  ertittenb/  toa^  nfit  anberti/  bann  ein  tdgKd)  gebruc()ter  ^  btm» 
ger^  alt  oud)  ba^  »ort  notburfl,  in  unferm  brud)  ntt  ben  lejten  ar* 
titet  ber  not  bebtitet^  funber  erforbreten  bruc^,  aM  wann  einer  fpric^ti 
iö)  b<ib  min  notburft  i  meint  er  nit  nun  ben  (e;tcn  ober  gr5flen  breflen  ^ 
}U  erfe|en  t  funber  ein  gnugfame  bef ,  ba^  ber  täglid)  brud)  erbcifc^t.  ^(fo 
iil  ber  jqt  natb  ou(^  frt)  bie  notburft  unb  brud)  aller  fpt)fen ;  baf ,  n^etc^t 
fPQ<  ber  {ommltc^  täg(id)  bruc^  beifdbet,  mögenb  wir  ^ü  aUen  tagen  unb 
SQten  gebrud)en  i  bann  bie  }t)t  un)$  bienen  foU. 

3um  anbrenfprtd)t€bri<lu^i  fiucd  am  XVII.  20:  S)a^  rtjc^  gotte^fummt 
nit  mit  erfpdben  oudb  n^erbenb  fq  nit  fagen  ft^  bie/  ftd)  ba.  X)if  mort  er^ 
fpdben;  (atinifc^  obferPatiOi  b^^t  bife  bcbdtungf  aU  ba  einer  ^Difig  uffeben 
^at  uf  ein  bing  ba^  (in  }Qt  unb  ougenblid  b^t  i  unb  nimmt  er^  nit  in  bcm=> 
felben  ougenblidf  t^ergat  e^i  aU  bie  fifd}er  unb  i90gler  gewont  finb,  bann  btc 
f{fd)  unb  oögel  b^benb  tbt  gen^uffe  }9t/  unb  (tnb  nit  aUe  sqt  fä'big.^  9ltt 
a(fo  ba^  rpd^  gotte^i  bann  e^  wirt  nit  (ummen  mit  erfpjiben  be^  iViM  ober 
fiätttn  unb  orten«  6^Qtma(  nun  bie  irrenben  Sbeo(ogi  fagcnb,  wir  Derbic^» 
nenb  oon  un^  felbtl  ba^  rqd)  gotte^  mit  unferen  werten/  bie  wir  nt  frt)ent 
willen  'erwälenb  unb  nad)  unferen  triften  Perenbenb :  ^  fo  gebenb  antw'urt  baruf 
bife  wort  Q^^riftii  ber  nit  lügen  mag:  tummt  ba^  rqx^  gotte^  nit  mit  er« 
fpdben  ober  uffeben  (t^erftanb  be<l  jqtil  ober  flatt  unb  aller  umilanben;  wit 
ba  oben  im  ndcbflen  artifel  bewcfrt  ifl)  unb  ffl  aber  au  etttcber  jt}t  abbrud) 
gebieten  ber  fpq^  bie  gottfrp  b<it  gelaflfen,  nut  anber^  benn  ein  erfpäbeui  fo 
Wirt  oud)  ba^  rpd)  gotte^  nit  bereit  mit  abbrud)  ber  fppfen.  ^t^  m&t  ber 
übbrud)  je  nüt  mögen  bringen  beü  spt^  b^ilb;  unb  Dernimm  allweg  ba$  un« 
fer  meinung  nit  i{t  pon  ber  maf  bie  ju  reben  /  funber  aUein  Pon  ber  gflalti 
oudb  nit  üon  ben  jpten  bie  gott  geboten  bot;  funber  üon  benen  bie  menfcben. 

3um  britten  fd)r^bt  ^autu«  jun  (Salatern  am  IV.  9.  Slber  jcfe  nadbbem 
jr  gott  ertennt  b<ib(nb  ^  ia  Pon  gott  ertennt  (tnb  i  warum  teerenb  jr  ä^ 
wiberum  jü  ben  fd)wad)en  unb  armen  elementeni  benen  jr  »on  niiwem 
bienen  wellenb?  3bt  b<Jbenb  ein  uffeben;  ober  b<Jltenb  bie  tag  unb  monat, 
gpt,  unb  jar.  ^ie  bore(t  bu  bcn  sorn  ^anli  ühtt  bie  @alateri  baf  fp; 
nad}bem  fp  gott  erlernet  unb  ertennt  bä'ttinb  (mliiii  lernen  aber  unb  erten« 
nen  nüt  anbertl  ft)e  benn  Pon  gott  ertennt  lat  ijl  erlücbt  fpn);  b^binb  fp 


Oidcmangclt   ^  crfobrener.  ^)  Oebre<ben*  ^)  faufibar«  ^)  pollenbctk 


Son  fr9^eit  b«  fpofeti.  li 

(td^  to(4  toibetumitett  su  brn  ((emetttm  i  bte  et  So(oif.  dm  Ü.  cm>.  20.  etflmU« 
dKc  befc^rqbt,  boc^  fo  mir  bi(f<(btrt  tvort  f^arnac^  ouc^  muficnb  ctftrntltc^tc 
bttu^m  unb  cttlärenf  (aiTcnb  wix  fn  je^  faUcn,  unb  weUcnb  un^  uctnusm 
l^c  iii  tDuffitn  toa^  btc  b(9bm  eUmmt  foenb,  (atinifd)  unb  gtiec^tfc^i  wctbcnb 
bic  bü(f)ftabcn  (bmeitta  genennti  batumi  wie  aÜK  bing  jemmen  mctbtnb  gc« 
fc^  unb  gmac^t  utf  bm  tUmtnUtii  alfo  ouc^  ein  jcblic^^  wort  M  ben  buc^« 
^bcn.  91  un  b^benb  bte  3uben  unb  «Reiben  ttt^tntiö)  aUwcg  bcm  buc^fta« 
ben  ber  gefa^  angebanaet/  bet  aber  treffenUc^  befd)i9ert|  ja  tSbeti  aU  9au« 
Iu4  fpri^tf  unb  batf  ntt  nun  im  alten  teilament,  funber  in  bem  numen  be« 
fc^nmrt  er  oudb  nod)  bat  jum  tas*  3it  bal  ntt  ein  fc^wcr  wort  STlattbäi 
am  V.  22*  SIber  tc^  fagltid^  iaij  mWx  jomig  wirt  öberftnen  bcuber»  bet 
fft  sctittfi«  toüviiqi  fo  el  nac^  bcm  büd^flaben  ermeiTen  mirt;  ja  un^  bloben 
menfc^en  unmugUc^  ju  bdUen?  Unb  barum  bat  ti  Q^brtflui^  geben  f  baf  mit 
baron  uoftren  breflen  er(emettnbr  unb  bemnat^  aUein  iu  jm  flubenb,  bet 
tmfren  breften  barmbersifllid^  begnabetef  att  er  ruft  SRattb*  XI.  2S.  ^ummenb 
iii  mir  aUr  bie  arbeitenb  unb  belaben  ober  befc^wert  (inb/  unb  t^  wiü  üdf 
t&w  geben.  !Oer  aber  bifen  ringen  weg  }ü  ber  gnab  gotte«  burd)  S^riflum 
nit  »eift  ober  »üfTen  toiüi  ber  unbernimmt  jic^  mit  ßnen  eignen  fräften 
M  gfatf  3u  erfüllen I  ber  jt^t  oucb  oUein  ben  bucbilaben  an,  unb  wiU  ben 
fliMCtigUcb  erfuUen ,  unb  fd)r9bt  jm  fe(b«  für  bife  unb  anbre  tdfligung  ^  unb 
abbrui^  bei  wMi  ptten,  unb  anbrer  umilflnbeni  unb  nacb  bem  aütm  er« 
fSttet  er  bennod)  bal  gfab  nit ,  funber ,  je  meer  er  (ic^  fetbi^  f(f)dbt  ba< 
gKaU  erfÜiUt  baben,  je  minber  erl  erfüllt  bot,  bann  in  bem  (inem  Ävf  ^^^ 
er  nun  in  jm  fe(b<  ^offärtig,  wie  ber  Vb^rifSer  be;  fiö)  oucb  be<  eUmeht« 
rimtf  ba<  ifl,  ber  werfen  bte  er  bu(^(lab(t(b  erfäUt:  ic^  fag  bir  baut 
t  ftotti  baf  t^  nit  bin  wie  bie  anbren  menfcb^tt;  tcb  fajl  le.  €!ic6  bie 
Kttge  ^ommteit  bie  (id)  \>on  flunb  an  über  anber  menfcben  erbebt;  u<  b^einer 
anbren  urfad),  bann  baf  er  nad^  (inem  rat  ober  meinung  unb  fr.c[ften  ficb 
fUidii  erfuUt  b^ben  bertruwt,  unb  bagegen  ftd)  oud)  ben  $ub(icanen  in 
bbetn  ottber  bing  boffen,  bcnn  in  bie  tt^äitn  barm^erjigfeit  gottcl  unb  nfit 
finer  guten  werten  erbäten ,  funber  aUein  fpred)en:  O  gott  bt<  barmberjig 
mir  (änbigen  menfc|)en:  3fl  aber  bemnac^  ber  ^ubCiean  gered)ter  bt)  gott 
erCmnt  benn  ber  ^^riffler,  Ul  bem  aUtm  bernimmfl  bu  bte  bibbcn  '  e(e« 
meitt  nut  anbert  fpn,  weber  ein  menft^Iic^en  rat  unb  anfcbtog  ber  fe(tgbeiti 
ba  ber  menfd^  etntweberl  bermeint  bal  gfab  nacb  bem  bucbflaben  (!d)  weU 
le«  unb  mdgen  bitten,  ober  aber  fiürfc^rQbt  jm  felbl  et(t(bt  werf  jä  tbuUf 
lie  aber  gott  ntt  geboten,  funber  ftti  gelaffen  bot,  unb  wiU  bemnacb  für 
gwfif  Ratten  baf  ftn  erfünben  wert  fqe  jm  ein  flfir  jä  ber  feligbeit,  unb 
banget  alfo  (inem  (tun  f(bib(id)en  an,  bef  (td)  9au(u«  bie  tiagt  t^on  ben 
Oalatem,  baf  fQ  (td),  na^bem  f^  gott  gndbiglid)  erlflcbt,  in  bie  ertannt» 
titf  ftner  gnaben  unb  waren  gloubenl  gfurt,  wtberum  feerttnb  }u  jrem  etg« 
nen  rat  unb  i^ertruwen,  bal  i(t  {ä  ben  b(9ben  elementen,  bero  (td)  bie  ^u« 
benunb^qben  biettenb,  unb  bcittinb  nit  fo  ein  (larten  glouben  in  gott,  baf 
fo  aUein  jm  bertruwttnb,  unb  aUctn  in  ibn  bo(fttnb,  aUein  (tnem  gebot 
itiA  witfen  lofettnb ,  funber  torlicben  (td)  wiberum  an  menf^li^en  ~  anfcbiog 


•«■M« 


^>  JTaikimttg/  9i(fttttt.   *)  bieten. 


13  9toit  4t9(ett  tof  (pfiftn. 

Itttiivlti  (tr  ba  gl^^  oU  ob  er  ta<  fo  l^on  gott  t^crfumt  foc  b<iferrrtvctf, 
jm  fdbii  für  flibt  bi§  tag^/  Vxf  monatdi  bifrr  jt^t  tviUt  tu  btfcn  ober  jenen 
dbbruc^  galten  (ba^  tcf)  ntt  n>ttt  gefc^olteit  babcn  f  fo  el  ftxi  gefci^id)!  bcn 
lq(I)ttain  ^  }tt  meificrttf  unb  (ein  bertruwen  batqn  gefegt  r  noc^  ^ocgfart  boru« 
funbet  nun  bemuttgbeit  enifprinst)  unb  nta(f)t  bamad)  jm  *  fe(b^  ein  flebet 
bavutff  unb  berebt  f!(t)  felb^,  fo  er  etf  nit  haltt  fo  fänbc  er.  e!t(f)'b(ii  tft 
ftn  eigen  confciens  mutwiQig  brennen ,  t^ermo^gen  r  unb  in  ein  wäre  abciöttet^ 
füren  unb  aU  Dauib  fprid^t  am  LXXXI.  pfolm  9. :  QSanblen  in  (inen  er^nbun« 
gen.  Dan  aber  gott  im  felben  9falm  burd)  ben  munb  2>ai^ib«  ^t  nKUeti 
i^erfeben  ',  fprec^enb  alfo:  ^5rr  o  min  Mtf  id)  erman  bid)  treffenlicft 
3frael  (ban  iflf  ber  gott  fit^t  unb  fo  gwiif  i^ertruwetf  ba§  er  fx^  ün  gma(tf<i^ 
weift)  börfl  bu  micgf  fo  wtrt  in  bir  tein  nümer  gottf  unb  wirft  b^eirf 
frbmben  gott  anbeten,  bann  td)  bin  bin  ^err  gott  bcr  bic^  u<  (SgQpten  ge» 
fürt  ^ab ,  tf)u  uf  binen  munb ,  fo  wiU  iöi  bir  ben  erfStttgen  ober  ftiUen ; 
unb  min  Dott  hat  min  flimm  nit  gehört;  unb  9frae(  Hat  ifti  ber  3fraf( 
ft}n  foUt)  ^at  mir  nit  ufgemerttf  unb  td)  ^an  (^  gelaufen  nad^  jreü  ^rjenf 
begirben;  ft)  werbenb  wanblen  in  jren  erftnbungen.  O  re(^tg(3ubiget 
S^riflenmenfc^ r  ermif  bife  mort  wod  beftc^  ft)  biet,  fo  (id)fl  baf  gott  mitt 
jm  aUein  geXofet  werben.  9SeUenb  ädjt  wir  (in  gewattig  fqn,  fo  werbe  Jti 
un<  ihtin  nflwer  gott/  nit  ein  menfd)  für  gott  angenommen,  nit  ba^  eigen 
crftnben  ftir  ein  gott  gefc^dl^t.  9(ber  fo  wir  bie  trAwen  ermanungen  got^ 
ten  nit  ^5renb/  werbe  ttnni  lalTett  wanbUn  näc^  ber  begirb  unfern  ^erjen« 
unb  nad)  unfren  erftnbungen;  0e^enb  wir  nit  je))  in  menf(!^(id)en  erftn« 
bungen  meer  trofln,  bann  bt}  gott  gefud)t,  burftiger^  ge(traft  werben  bie,  fd 
ber  menfd)en  gebot  übertreten ,  weber  bie  gottn  gebot  nit  nun  fibertretenb ,  fun« 
ber  i)erad)tenb  unb  l^erfc^upfenb?  0id)  bau  (inb  bie  nfiwen  abgött,  bie  wir 
in  unfere  btr Jen  gegoffen  unb  ungejlocben  ^  ^abenb.  93on  bifen  Worten  ^aufi 
i(l  nun  gnug  gerebt,  en  i(t  oud)  tunbfc^aft  gnüg  ju  bewdren  ba$  unn  bie 
S^t  aU  wenig  na^  göttlichem  gfa^  i^erboten  iil,  aU  bie  gef^ted^t  ober  ge^- 
jialten  ber  fo^fen. 

3e^  werfenb  ft;  aber  bie  fajlen  ober  aUt  failtag  entgegen,  man  werbe 
nimme  fajlen  fo  man  fleifd)  eifen  börfe.  9(ntwurt.  ^aft  bu  bann  Dor^n 
jiun  barum  gefallet  baf  bu  nit  bBrftefl  fleifc^  eifen ,  glt}d^  alt  bie  b5fen  finb  ? 
will  man  jnen  nit  fleifd)  geben ,  fo  weUenb  fy  lat  m&t  ^  oud)  nit  effen  ? 
93}e(id)er  faften  wi(( ,  ^at  er  nit  alt  wo(  ben  gwatt,  fo  bie  arbeitenben  fleifcft 
rffenb ,  (At  fo  f9  mit  bem  mii(figen  ge}wungen  wecbenb  abbrue^  }u  galten  i 
unb  be$  minber  »ermögenb  jrer  arbeit  gnug  tbun  unb  erbarren.  6ummai 
baf  id)t  (ur)  mad),  wiUt  bu  gern  fallen,  tf)u  tt;  wiUt  bu  gern  ban  fteifd) 
nit  effen,  if  tt  nit,  laf  aber  mir  babp  ben  St)tiflenmenfd)en  frp.  3)tt  bifl 
ein  mufftggAnger,  foHt  Di(  faflen,  i^il  abbrechen  iit  fopfen  bie  bid)  geil  ma« 
c^enb,  bem  arbeiter  t^ergat  ber  gammel^  wo(  am  farfl,  im  Pflug,  im  fclb. 
^prid)ft ,  tt  werbenb  aber  bie  muffigen  on  not  oud)  fleifd)  effen.  9(ntwurt. 
Sben  bie  felben  fäUenb  ftc^  mit  noc^  lu|lbarlid)eren  fpt)fen ,  bie  noc^  t>H  mee 
entsünbenb ,  alt  bie  fafl  gefaUnen ,  gepült^reten.  *    Unb  wenn  fic^  bie  f (agenb 


*)  &eib.   3)  i^orfeben,  i^erbSten.  ^)  feiner  mM^tiq,  tbetd^afti^.  ^)  idfitfttf  etfrtdcr« 
')  auftgemetfeU^   ^)  Sre^.   ^)  SDtut^wiHe/  l'ederes*   <}  detvftrsten. 


Som  gebot  (et  menfi^n.  ^3 

tH  (ntd)^  abgiiiig  i'  i (l  rt  itfit  bann  ein  t?cr6unA(l  ^  i  fq  fc^rnb  ungern  ttin  ci(* 
mtinth  nienfd)en  jimmcn  ta^  fo  an  jnrn  frlbd  wol  crfr^en  möamb  on  be^ 
fdjwcrb  ober  absang  M  Inb^i  ja  mit  moUufi;  bcnn  fffd)  effen  tfl  sat  nad^ 
in  aller  tpclt  ein  moUujl.  €Sprtci)il  aber  e^  ftnb  oi(  tie  fiiUd)  frqbeit  nit 
ui  bnrbunnftf  funbcr  u^  gottedford)t  nit  mi^trib  (qben.  9(ntwurt.  O  jr 
furmt^taen  g(t)d)^ner  i  nteinenb  jr  laf  tttvai  fc^aben^  ober  gfarlidj^cit  fpg 
in  bem  ba^  gott  fiat  frq  getaifen/  fltmb  ein  gefärb  ber  ferl  barin  i  gottbätt 
ti  imi>crl>otcn  nit  gelajTen.  3tem  ball  bu  fo  grof  forg  über  einen  anberen/ 
titttt  n*a^  er  nit  effen  fiüt  i  mann  mtUt  bu  (tn  armüt  ci^faren  unb  ber  fclbrn 
;tt  btlf  tumntcn?  9BiUt  bu  ein  cbrifMid)  gmüt  baben,  tbu  jm  alfo.  fieert 
bid)  btr  gtfft  bine^^^oubrn^/  fo  faflf  gtinn  aber  babq  bim  ndd)ilen  baf  er 
fid)  m5gc  (4rtfl(id)er  ftqbeit  gebrud^n  f  unb  förd)t  gott  übet  n^o  bu  ftnc  ge« 
b^t  übertreten  bajl  i  macf)  oud)  nit  grSffer  bor  gott  ba«  bie  menfc^en  erba(i)t 
t^avit  I  wtltt  la^  gott  gef)ci{fcn  b^t  i  ober  aber  id)  wiü  ein  glQ(i)^ner  u^  bir 
brtben,  wenn  bu  ein  f9lid)er  mafer  bifl;  nun  in  bic^  felbtf  bermunben  unb 
in  bin  nrftnbung  bertrumenb. 

SJom  gebot  ber  menfc^cn. 

^ie  n^itf^  erfl  ubel  gon«  wann  man  su  benen  fpric^ti  bie  alfo  ffa« 
genbf  fett  man  ba«  gebot  ber  frommen  »cfter  ab  laffen  gon?  SBo  banb 
c«  bie  Mter  ober  concilia  geboten/  baf  man  in  ber  faflen  nit  föUfe  fleifi^ 
efihii  fo  fonnenb  fp  bbetn  concilium  anzeigen/  funber  fp  (ummenb  tnit 
ber  faflen  barfüri  be  con  bi  \>.  40^  @oU  man  bie  faflen  nit  balten? 
ttntwurt.  QSer  rebt  ober  leert  ba^?  ^ail  bu  nitgnug  an  ber  fallen  /  faft 
bie  faflnad)t  barju ,  ja  id)  fag  gar  ein  göt  bing  f^n  einen  menfd)en  faflen , 
ber  ba  faflet  wie  ber  fafltag  Don  ^briflo  geteert  wivt,  ^attt).  VI.  16.  unb  bon 
Sfsia  LVni.  6.  Seig  aber  mir  an  ba^  einer  bq  fleifc^  nit  t5nne  faflen  /  M  ber 
f^cittgen  gfd)rift;  unb  ob  ba^  fd)on  war,  ba^  aber  nit  gefunben  wirt/  fo  weift 
bu  bed)  wo(i  bat  bie  arbeitenben  be^  faflen^  jod^,  nad)  binen  red)ten  erlaffen ' 
finb.  ^it  erforbere  id)  bid) ,  jeig  mir  an  wo  ifl  bem  ber  nit  fc^ulbig  ifl 
}ii  fa^f  ba^  fleifc^  verboten?  fo  winbenb  fq  ßd)  be  obfert^atione  jejunio» 
riratf  unb  jum  (ejten  lummenb  ft)  all  an  ba^  (lap. :  !S>enique  bi  4«  unb 
ba  btt  ein  roUwagen  begerft«  butenb  f9  bir  tin  ^admeffer.  i>ai  Sw.  De« 
ni^ttc  gebut  nieman  baf  man  ben  laqen  filU  gebieten  nit  fleifdb  i&  eflen  /  ti 
tetge  lool  an  i  bafi  }ü  ben  fetben  gQten  bie  lat)en  an  ben  fonntagen  in  ber  faflen 
Öd)mrcfu((tenbmitfleifd)bann}u  anbren  tagen,  ^örfl;  mee  bann  }u  anbren 
tttgni  f  fo  affenb^  an  anbren  tagen  bi^r  id)  wol  oud)  fleifc^ ,  aber  baf  fq  t«  ün 
fMiRtaflenbi^Sttmttternad}ttri)benb/  ba^muet^@regoriumi  a)  nodbfprte^terman 
ßlfe  ft^  nit  t^on  ir  gewonbeit  bringen/  baf  fq  nit  unberflunben  b$fer^.  9(ber  bie 
Vric^r  unb  !Diacono^  ermant  er  }ü  abbruc^  betf  fleifc^^f  e^er  unb  tä$i 
lf<  c^  wol  unb  mit  urteil,  fo  finbefl  bu  ee  ba<  wtber  bie^  ifl  benn  fär 
btc^.  THmnQdi  (ummenb  fq  mit  bem  Sboma  b)  glqc^  M  ob  ein  einiget 
bettcbnfinc^  gewalt  bab  gefal^  bor  gu  fc^rpben  allem  ^briflenbolf.  3um 
""  "'     ■■■'■■■-  ■  I  ■  ■■  ,     1 1 II       .1 .  ■„       I     I       .    ,1,  ,-     ^ 

'^)  mtifipmt.  ')  entf äffen.   ^)  mSbet^  macbt  9Xüit. 
a)  9a9^  Oredor  ber  Orof <.   b)  3:i^omaff  t^on  aqutno* 


14  Srnn  gtM  Ut  menf^cn. 

(c}ttti  m&ffmb  fl»  it(6  (et  gemengt  brl^clfriif  unb  htn  oHm^  ttr  fnftn 
ein  (icwoni)rit  (aifcn  fmt.  9Btc  aU  ai^tr  tic  ftcwon^cit  f9r  mSfletA  tDtr  nil 
ctgentid)  iPttiTotr  funter  t»on  tcm  flitfc^r  aber  M  abbtudii  ler  rpcrenf 
Um  ntt  funbct  alt  fqn  i  bann  ctttc^  nati$ncn  noc^  ^ut  }um  ta^  m  9limtf<b 
crloubnuf  txitt  cffrnb/  aU  in  &ilctrq^  tinb  anbct^tve.  a)  Z)a^  mut(^  ^  iil  in 
einet  SQbgenoffd}aft  erfl  in  ben  ^unbett  jäten  funb  wotbeni  tfnb  wibet 
tKtgeben.  Unb  fo  id)  boc^  batq»  »efaKen  bin  /  mu^  id)  bit  ein  6iibf<6  fluctli 
aeigen  /  bantit  bu  bid)  bot  bem  SQt  bet  «eifHic^  aewaltigen  befc^itmen  ma^ft 
a(fo.  Unfet  (ieben  (gQbsenoifen  bonb  etfl  innet  bunbett  jäten  ba^  mul^cn  et« 
louft  bon  bent  9}ifd}of  }u  fRonti  ptobor  bann  bie  btief  ligenb  batum  {u 
fiucettt.  3e6  fd)(uf  unbet  bifen  btiefen  ^inbet^in  ba^^  unb  <)ebenf  tvai 
itnfet  botbten  bot  bet  nacftlafTung  geeifen  ^abenb,  (annft  nit  fpted)en  baf 
f9  il  A^eifen  bei^inb  ^  benn  in  bet  buU  »itt  (laftl  man  bab  in  unften  (an« 
ben  nit  geioonet  &(  }e  e(fen  f  je  fo  banb  fb  bie  (anbbtii(|)i(ien  fp««  i  miUti  $ 
{iget  r  IM  f  anf en '  seeifen.  3fi  nun  ba^  ftinb  gewefen  i  watum  babenb  bann 
bie  9(5mif(6en  Sifd)&fe  fo  futtlic^  ^  %ttoadjtt  i  baf  f9  e«  11  bunbett  jat  l^anb 
laffen  efien?  3fl  ti  nit  funb  (aU  el  nit  i(t)  watum  bonb  ft)  geU  batum 
etfötbetet  ^  baf  etf  mSge  nac^gelaffen  loetben.  Siebet  fptid)  alfo  f  ie^  ftc^ 
baf  e^  loft  iflr  unb  ft(6  baf  bie  9t5mif(6en  Sifc^dfe  anflejeiflt  bobenb  el 
{be  fdnbr  nun  baf  jnen  gett  wutbr  ptobOf  fo  oalb  fi)  e<  fut  fanb  onjeiiitr 
l^abenb  (b  cl  bon  (lunb  an  »ibetum  um  seit  bettouf^  i  unb  i)abenb  alfo 
unfet  einfalttg^eit  mif btu(f)ti  ba  abet  mit  biUid)  foUtenb  gefe^en  bintr  tbäte 
c^  fflnb  ut  bem  gefai  gotte^  i  mMjtt  ti  b^ein  menfd)  nac^lajTen  9  bann  baf 
man  jeman  tBben  m9ge  1  ba^  ein  gi^ttlidb  betbot  ift  1  mag  bftein  menfd)  nad)< 
laifen  1  toie  »o(  in  bifem  uneetbatlid)  oud)  gefteflet  n^itt.  U^  benen  anju« 
gen  allen  mettfl  bu  oud)  baf  ffeifc^  nit  eifen  tin  langet  btud)  ift  1  ber  abet 
batna^  butc^  ftebel^  etlid)et  geifili<4en  angebebt  ifl  geboten  toetben.  €0 
abet  bet  btuA  nit  hH  nod)  uneetbat  ift  r  foU  man  jn  biUid)  galten  /  fo 
lang  unb  bil  ftc^  bet  gtbifet  teil  bet  menfc^en  dtgeten  mdc^te  am  ubettteten. 
Vntwutt.  Dti  will  Idngct  »ql  (abeu/  batum  n^iU  id^  je(  bon  dtgetnuf 
obet  betbi(fetung  fagen. 

9)pn  llrgetnuf  ober  )>et(5fetuns. 

9(etgetnuf  obet  betböfetung  1  gtiec^ifd)  1  fcanbalon ,  tottt  in  jwe en  weg 
betjtanben.  (Einefl  ba  einet  anbte  menfÄen  dtgtetr  baf  fQ  itc^  betfunbenb 
tnit  tid)ten  obet  utteileUf  obet  bSfet  n^etbenb,  unb  bon  beto  wellenb  n^tt 
}um  etilen  fagen«  Sunt  anbten  loitt  Atgetnuf  /  wie  wol  nit  in  bet  gfd}tiftf 
bo(^  i)ie  bon  un^  genommen  r  ba  ein  menfc^  in  jm  felb  fänblid)et  obet  bi* 
(et  obet  ein  ganje  gemeinb  in  ein  bSfeten  ftanb  mit  mütwillen  ^  gefutt  mitt. 

3um  etflen  et^tbtet  S^tiflenlidbe  lieber  baf  flc^  ein  jebet  bute  bot 

*)  SKolfen,  JD?tld)fpeife.  «)  Cuttet,  ^)  faul,  ttfige.  *)  geforbett.  *)  fred)e  «n- 
maf una*   *)  borfa^U'd). 

a)  @.  S'fAttbi  Gbron.  Helv«  ad  a.  1456.  IL  582.  sq.  ^ott.  ^elb.  Jt.  0.  III« 
429.  437.  S)te  9une  fagt  mttii^ :  S)te  6(bn)et}et  (oben  fett  unbenf (idxn  Seiten  in 
ber  galten  OtiMfbetfen  geejkn  unb  laben  nun  }ttt  SefHebigunü  tbret  Oewtffen  üi* 
penfatton  bevlandt  Z)et  9apil  bcattfttaot  ben  Sif^of  / .  f cb  bon  bem  ^acbbetbalt  la 
betfic^etn. 


SBon  icdmittfi  pber  toeciif(tuag.  is 

kmi  hat  ßncn  nädiütn  menfcfttn  t>cr(ofmn  obVr  ärgeven  ituiSf  fo  fce 
(od)  taf  tcm  gloubtn  nit  gcfcbabt  tvcrtc ;  i^ecüan^  tt  alfo.  @o  man  in 
tifcn  jarm  (a^  (£bangcUum  fli^iTig  aeprebic^ct  l)ot  /  itnb  t^U  iaxab  bcffer  unb 
S0tt^f3rd)tt9cr  »ottmf  bi(  aber  bargcgen  böfet.  Unb  fQt  ba$  bU  tviber« 
gangm  xokt  jten  bdfrn  nteinunsen  unb  anfdjtägen  t  fd^tttcnb  fi)  ba^  iBt>an^ 
gdiuni  /  ba((  aber  bie  fluten  nit  erleben  ntögenb  i  funbcc  wiber  fq  fir^tcnb. 
Va  iprli(t)rm  liberum  bie  böfen  f(l)rqenb;  t(^  meUtef  baf  ba^  Suanflelium 
Sil  aeprebigrt  n^urbe  i  tt  maö^t  unii  tinanberen  mibemdttig.  ^ie  feil  ntan 
Uxvm  nit  m^cl^en  i  funber  ^tt  ^  bot  ou^en  boben  ba^  Sbciihi^  fptic^t  anattb. 
am  X.  32 :  ^in  jebet  bet  ntid^  t)er3id)t '  Dot  ben  menfd)en ,  ben  wirb  oud)  iöf 
iKrjäben  bor  mtnem  bater  ber  in  ben  binimten  i{l  /  mlidjtt  aber  minen  löufl« 
«n  ^  tvirt  ucr  ben  ntenfc^en  i  be$  wirb  ouO)  id)  (ougnen  bor  minem  bater 
ter  in  ben  f)tmm(en  ifl.  ^t  fbUenb  nit  meinen  baf  id)  tummen  fqe  friben 
uf  bie  erben  jü  fenben  (berflanb  babQ  ben  friben  mit  ben  sott(ofen  ober  fün« 
ttrcn ).  3d}  bin  nit  lummen  friben  je  fenben  /  funber  ba$  fd)mert  i  bann 
i(b  Ihr  tummrn  ben  menfd)en  je  fd)eiben  miber  (tuen  bater  ^  unb  bie  tod)ter 
tßitn  jr  muter  ^  unb  bie  fd)nuren  »iber  jr  fd}wiäer  unb  werbenb  be^  men« 
f(bm  ^enb  i  (in  eigen  geitnb.  3n  ben  werten  flärtt  un^  (IFbrtfluij ,  ba^  wir 
mt  onfebinb  ben  unwiUen  bero  i  bie  üd)  bie  warbeit  nit  weUenb  (äffen  be« 
ntm,  unb  ob  fq  fc^on  unfer  aller  näc^j^en  unb  tiebflen  fi}inb;  föHe  un^  nit 
tetimmrtn ,  cb  fy  ftd)  bon  umi  teitinb  f  aU  er  fprid)t  barnac^  /  unb  Sucä 
am  XIV,  26 :  2Be(i^er  bater  unb  muter  (ieber  t^at  benn  mic^  i  ber  iilmin  nit 
»utbis ,  unb  we(id)er  ßnen  fun  ober  tod^ter  lieber  bat  weber  micb  i  ber  ift 
min  nit  würbigf  unb  weli^er  nit  (in  Iru}  nimmt  unb  mir  nachfolgt/  ber 
ift  min  nit  tvurbig.  eic^  wo  e^  bie  eer  gotte«  f  ben  glouben  t  ba^  boffen 
in  gütt  antrifft  i  f^Uenb  wir  ee  aüt  bing  lt}ben  ee  wir  un^  lafftnb  barbott 
kingen.  9Bo  aber  ein  bing  bem  gtouben  nit  fd)aben  mag;  unb  berböferet 
obec  ben  nä(f)fien  i  ob  e^  fd)on  nit  fünb  ifl  i  foU  man  bodb  be^  näd)ilen  fc^o« 
ntn  feof  man  in  nit  beriefe ;  alt  fleifc^  eifen  ift  u^  bbeinem  g9ttUd)en  gefa(^ 
berbotm  gu  b^einer  ix^ti  wo  aber  ba^  ben  näc^ilen  berietet  ober  ärgeret  f 
foU  man  ba^  on  urfad)  nit  effen  i  man  foU  ben  {(eingtöubigen  bor  ftfl  im 
giouten  ma^rn.  2Bo  aber  (jum  britten)  einer  (tcb  bie  götttid)en  warbeit 
nnt  gfcbrift  nit  weQtt  laflTen  w^fen  alt  ia  einer  fprid^t  /  iöi  gloub  fefUgUd^ 
M  Sbriilu^  mir  bbein  iv^t  berboten  f^at  ju  b^einer  jQt  f  unb  ber  fleingISu« 
üi  mU  ba^  nit  nad)(aifen  ober  glouben ;  tvit  wol  man  im  iit  gfd)rift  barum 
yigt:  ba  foQ  ber  ben  glouben  ber  frpbett  bat/  jm  ba^  nit  nac^laffen/  wie 
»o(  er  jm  folf  ba^  na6geben  ba$  er  nit  fleifc^  effe  bor  jm  i  jn  {winge  benn 
nfod) ;  funber  ber  gfd)rift  flarf  anfangen  i  unb  ba^  fuf  jod^  G^rifli  unb  l^d}» 
toi  burbc  nit  lajfen  berbittren ;  bamit  e^  ben  menfd)en  nit  erleibe  ^  ober  min« 
^  gefalle  /  unb  bab«  anzeigen  baf  e^  ein  menfc^lid)  i  unb  nit  göttlid^  ber» 
i^  fqe.  @lQd}  alt  ba  ein  burgermeiiler  ein  antwurt  gibt  in  Ui  tatt  nameui 
vHb  nad)  ber  antwurt  etwa^f  rud}^  ober  bart<i  bin^utbüt  /  ba^  jm  ein  rat 
rnt  befolen  bot  nod)  (in  meinung  i(l  gfon  i  fpricbt  er ,  lat  reb  id)  bon  min 
felb«  wegen  i  ein  rat  bot  mir^  nit  befolen.  9(lfo  foUenb  oud)  alle  bie  in  bem 
Bomen  gotte^  leerenb,  jre  gebot,  fabungen  unb  befc^werb  nit  für  gotte^  ge« 
bet  bertoufm  i  bamit  (tner  gnaben  jod)  wiberwärttg  m9^te  jeman  werben  i 

* 

^)  fioiav.  ')  }tt  mir  <i(b  befennt.   3)  micb  berUuanem  ^)  suwiber  werbe. 


16  !BQtt  fttdemüg  ober  t)et((f(rund. 

funttv  frq  (affm.  2)0«  brnSt  iii  but^  btt  mrtnung  Qfftrifti  SKatt^-- 
am  XXIV.  49.  unb  Sad  am  XIL  45.,  ba  tt  nit  tvtU  baf  ciiur 
finm  mfttnrd)t,  ba^  tftr  mitc^rtften  btfd}metf  fp»(i}enb:  ^enn.abrr  bcr 
toc^t  b&^^afHc^Kd)  lourb  rebcn  in  itnrm  bcrscn :  min  bttr  fumt  ftdb  (ang  je 
(ummcn,  unb  bubt  a(fo  an  st  fd)lab<n  {!ne  mittnecbt;  unb  ftrffcn  unb  iu* 
ftn  mit  ftiUrrcn  %  fo  witt  bet  ^rrv  be^  (nrc^M  f ummrn  an  rim  tag  ba  cr^ 
nit  getoartct  b^tt,  unb  tintt  flunb  beten  er^  nit  weift,  unb  witt  jn  t>on 
dnanbet  in  }meen  teil  jerfcbmjben,  unb  be^  b5fen  fnecbt«  teil  ju  ben  ^t)a» 
tifiecn  tbun.  ^it  tbü  bie  ougen  uf ,  unb  ftd)  ob  nit  ber  (ned^t  btm  emfo- 
len  iil  bie  iMfli  Sbriftt  }e  »eiben  lan<te  }Qt  hat  (ine  mittnedbt/  mitc^riilm 
Sefdjtafttn ,  unb  er  aber  aefoffen  unb  praifet  mit  ben  trunf nen  bab,  unb  glQc^ 
(tu  ob  bbein  flOtt  wärt ,  demutwiUet  unb  mit  Stoffen  butbinen  bie  Sbriflen* 
menf(i)en  bef(i}mert  (ic^  teb  oon  ben  böfen  Sifdjdfen  unb  pfaffcn,  nimm 
bi(b  bef  nit  an  frommer  mann)  alfo  feer,  baf  ba^  fitf  joc^  C^briftt  cMtn 
CFbriften  ein  bitter  Irut  sewefen  ift.  €idb  oud)  bargegen  wie  ber  b^rr  mit 
(inem  liec^t  (ummen,  unb  bie  weit  mit  bem  Si^angelio  er(üd)tet/  baf  f9  jr 
frpbeit  ettennenbe ,  binber  ben  ofen  unb  in  bie  Ünflernif  ficb  nimme  treUend 
füren  laffen ,  baru^  ein  iwet)un9  (ommen ,  baf  wir  dtientid^  febenb ,  ba$ 
Äott  bie  ^barifler  ober  slqcb^ner  geöffnet  unb  ein  befunbren  tei(  gemacf}! 
%üt.  3a  in  bem  faU  alfo  gebar  idb  wol  b^iffen  (Irrten  wiber  bie  ba< 
fcbwer  jocb  ber  glqcb^neren  lieber  weUenb  bebalten  weber  ba«  füf  Sbrifli 
uf  (td)  nemen ,  unb  babq  aber  ftd)  flpffen  nieman  in  t^erböferen ,  funber  fo 
Dil  an  jnen  ifl,  tvit  $autu«  fpricbt,  frib  mit  allen  menfd)en  ^aben.  SBeld)^ 
aber  nit  ein  jeber  (ann,  weift  oud)  nit  wie  lang  er  t^orgeben'  ober  ftd) 
Gbriftlidber  frijbeit  gebtucben  f^K,  batum  weUenb  wir  bie  meinung  9auU 
b9ten  »on  ber  ätgernuf. 

3um  anbren  leert  ^aulu«  in  ber  Q^piilel  gu  ben  9t'6meren  am  xrv. 
unb  XV.  cap. :  wie  man  ftd)  büten  ^Ut  Por  drgetnuf  i  bef  wort  id)  mee 
nacb  bem  ftnn ,  weber  nacb  bem  bud)flaben  bie  in  ttitfcb  (eeren  unb  jSlen  ^ 
Mü.  2)em  (fprid)t  er)  ber  in  bem  glouben  bl&b  ifl  bem  b^lftnb,  aber  nit 
fttrenb  in  in  mee  forg  be«  }wt)feU.  (Siner  gloubt  im  simme  alle  bing  lü 
effen ,  ber  anber  aber  btöb  im  glouben  iflet  nun  (tut.  9Belicber  nun  Pertrutvt 
aUe  bing  i(Teti  foU  nit  perad)ten  ben  ber  f9lid)«  nit  gebar  (perflanb  u«  Iteinc 
be«  glouben«) :  unb  ber  nit  gebar  alle  binge  effen ,  foU  ben  effenben  nit  urtet« 
(en ,  bann  gott  bat  jn  angenommen  unb  Perttöjl.  Du  fd)wa(ber  wer  btft 
bu  baf  bu  eim  anbren  (inen  (necbt  urteile(l?  (Sr  wirt  (inem  eignen  berm 
ufved)t  blijben.  ober  fallen ,  bocb  witt  er  befeflet  ober  ufred)t  blqben ,  bentt 
iott  bermag  in  wol  (teilen  ober  feilen.  Q^iner  entfdbeibet  einen  tag  Pon 
bem  anbren,  ein  anbrer  aber  f&iä^t  alle  tag  glpcb«  <Ein  ieber  fi)e  in  bec 
eignen  meinung  wol  betid)t,  alfo  baf  ber  einen  tag  für  ben  anbren  wer« 
fet ,  ba«  felb  gott  jü  eer  tbue ,  unb  welid)er  nit  er{ie«t  einen  tag  Por  bem 
anbren,  ba«  felb  ouc^  gott  jü  eeren  tbäe  (perflanb  baf  er  ein  fo  feflen 
glouben  bab,  baf  er  gewuf  Pertruwe  ftcb  an  bbein  {ijt  u«  gotte«  gebetf 
gebunben  fpn ,  bann  bie  gr5fle  eer  gotte«  ifl  in  red)t  erfennen ,  unb  tva^  un^ 
pon  im  geben  fpe.    3ob.  XVII.  3.  unb  1.  Sor.  II.  12.)  oucb  baf  ber  allerlei 

fP9fen  ift,  bem  betreu  ba«  felb  tbäe  baf  er  gott  banfbar  fpg,   unb  Uti 

, _- , m 

^)  ^Attfmt.  ^  nofbKbett.  ^)  er}<bt<n.   '  ^ 


9ton  irgernufi  obev  bet(6tl6tattd.  17 

nft  i$ti  l^ut  ta«  ou(^  in  tev  cet  flottei^r  unb  ifl  gott  ouc^  banfbori  >inn 
bbrinct  tfti^cr  uni^  Übt  jm  fclb«!,  unb  b^emcr  ilitbt  jm  fclbf.  (S«  fps  baf 
ivirlrbcnbr  fo  lafiVnb  un^  btm  Ferren  Ubcnr  ober  ba$  »tt  fletbrnb^  laf* 
fmb  nn^  Um  i^tttn  ficrben;  unb  barum  wir  (tbinb  ober  flrrbinb^  fo 
fmb  mt  U^  t^nttn.  2>rntt  uf  lai  til  (S^rifht^  grftorbcn  unb  erftonbrn 
»ibrr  Icbenbfg  worbni;  ta^  er  kbrnber  unb  tobtcr  etn  bcrr  f^f.  ^tlbcr; 
tu  blStttj  tvarum  urttilfi  bmrn  brubcr?  ober  bu  fiarfrr  rffcnbcr/  warum 
brracbirft  btittn  brubcr?  fi)tma(  wtr  bod)  oU  floti  wcrbenb  bor  bcm  ({triebt 
ebrtili.  3)enn  t«  flat  gefd^rtbcn  Sfaj.  am  XLV.  23.r3ct)  leb,  fprtd)t  btr 
bcrr.  9Rit  tvrrbntb  fiij  bucten  aUr  (näw  f  unb  aUt  junc^nt  wcrbcnb  mir , 
bcr  3$tt  bin ,  berjdben.  ^  2>arum  wtrt  unfer  icbUc^cr  rrd^nung  gebm  flOtt. 
Wittum  (affcnb  un^  nit  alfo  rinanbrcn  urteilen/  funber  iai  fqe  unfer 
urteilen  i  ba^  b^einer '  finem  bräber  wiberwärtig^  Ü^&  ober  ärgernuf  geb. 
3(^  mi9  unb  bin  iäniliäi  berieft  in  bem  berren  3efur  baf  bbein  btng 
»on  ftner  natnt  unrein  ifti  umgenommen/  baS  em  unrein  ifl  bem,  berl  un« 
rein  fc^äl^t.  SBenn  ober  bin  bruber  bon  ber  fp^m  wegen  truret  ober  ber» 
lebt  Wirt ,  fo  wanblefl  bu  nit  m6)  ber  liebe  (berflanb ,  baf  bu  ber  fp^^ 
ntt  abflaft,  bic  binen  bruber  berieft  ee  er  wol  berici)t  werbe),  fiieber, 
iKtbifer  obtr  t^erberb  binen  bruber  nit  mit  ber  fp^m,  für  ben  (Sbriftutf 
Srjlorben  ifl;  bargegen  foU  oud)  üwer  gutem  (baf  jr  alle  bing  im  glouben 
tftünb,  jr  ef(tnbr  fqrinb  ober  nit)  nit  gefd)md(bt  werben.  3>enn  ia^  rt}(^ 
gottem  ifl  ntt  fp^m  ober  tränt/  funber  frommfeit/  friben  unb  freub  in  bem 
beiligen  geift.  QBe(i(t)er  in  benen  bingen  Sbrifto  bienet ,  ber  ift  gott  gefällig 
unb  bewärt  bor  ben  menfc^en.  2)arum  lai{cnb  unm  erfolgen^  bir  bing,  bie  ftd) 
)u  friben  ju^enb ;  unb  baf  wir  einanber  erbuwinb  (bam  ift  red)t  unberw^finb) 
macb  bam  wert  g^tem  (perilanb  frommteit,  friben  unb  freub  wit  ob(lat) 
nitientttt  t^on  fp^m  wegen.  ^Ue  bing  (Inbretn,  aber  böm  iftm,  baf  ein  menfct) 
mit  i^erle|en  unb  ärgernuf  effe.  Sm  i{l  tommlid)  unb  giJt/  baf  einer  nit 
fHfd)  ef{e,  noc6  wpn  trinte,  ja  nfit  ejTe  barinne  bin  bruber  berieft  wirt, 
tKrärgeret  ober  barin  er  tränt  i^*  ^aft  bu  {tarier  ben  glouben  /  bab  jn  bt) 
bir  )»or  gott.  €!ettg  id,  ber  in  jm  felbm  nit  }wt)flet  an  bem,  bam  er  für  ge« 
»uf  erlennet;  wclicf>er  aber  }WQ0et/  unb  baruber  bie  fpqm  iffet/  bon  bertn 
n  ^mftt  bat,  ber  ifl  verurteilt,  Partim  baf  erm  nit  um  glouben  geeifen  bat; 
^nn  warn  nit  um  bem  glouben  gefc^idbt/  bam  ifl  fiinb.  SRod)  fo  föilenb  wir/ 
bie  {toct  im  glouben  ftnb ,  bie  bl&binen  ber  fci)wad)en  bulben ,  unb  nit  unm 
\di9  wolgefallen ,  funber  allein  jeber  unber  unm  (tnem  näd)fien  wolgefoUen 
lüstern  ju  erbuwen  ober  befmng;  benn  C^brifhtm  bat  nit  im  felbm  wolge« 
fallen,  funber  aim  gefcbriben  ifl:  2)ie  fd)maclben  bero,  bie  bic^  fd)mäbenb,  jtnb 
ttf  mic^  gefallen.  Dif  finb  allem  wort  $auli,  um  benen  bu  tur^ltd)  brti 
Mngermeffen  foltt.  3um  erflen,  baf  ber,  fo  fefliglid)  gloubt,  im  jimmc  alle 
^^H  }t  eifen  }ü  allen  }Qten ,  ein  flartcr  genennet  wirt ;  unb  jum  anbren , 
Mr  ber  ben  glouben  nit  bot,  ein  bl5ber  ober  fcb wacher;  jum  britten,  baf 
itt  fefl  ben  blöben  nit  fbUe  ewiglich  laffen  bl9b  f^n ,  funber  jn  annemm 
ttxbanberw9fen,  baf  er  ou^  feil  werb,  unb  im  felben  bem  blöben  fafl  bor« 


1    ^)  beseitden/  betetmen.   ^)  nacbtroAten  ben  Sina^* 
%9iii9if«  fdmmtL  Scbriften  I.  Sb. 


18  Son  Argemu^  ober  ^eriofming. 

0rben ,  unb  jti  fVcfcnttc^  nit  DttWimn.  !fl}it  (attg  im  ahvs  f^otjegcbf n  ftjt  t 
»ixit  in  öftren. 

3um  tcittrn  fast  9au(u<  bon  »trbSfrrung  l.Q^or.  VIII.  1. 1&  tmm,  bte 
(t(^  bott^attttb  I  fq  ^&^fHnb  ivol  t>cn  bcm  r  ba^  bni  abgöttcn  geopfert  murbcr 
cfftit/  u«  (et  tttfad);  fq  mü^Hnb  wcl/  baf  f9  not  uf  tie  abgött  ^ättinb  i  unb 
bovum  mS(f)tinb  fq  on  befietfung  bet  confeieii}  fSlid)  fpqfen  effen,  uttge* 
ad)tct  bero  fo  üci)  borab  übel  ber&gretcnb ;  ja  }ü  benett  f9rid)t  et  alfo : 
aBtr  mäffenb  lool,  baf  totr  alf  tunil  ober  wü^m  babenb  i?on  ben  fpqfettr  btc 
ben  abgdtten  ufgeopfret  tverbenb.  Die  tunfl  tnadbt  ufblafen  ober  ^offärtiSf 
aber  btc  liebe  buwt.  S^tt  meint  aber  ^aidu^i  ob  bu  feller  fd)on  »eifl  bt^ 
nit  fänben/  fo  bu  ber  absötten  fpq«  tffeft,  ^(l  aber  binen  nä<^flen  Uebi  foUt 
ba  biliid)  fiacn  fd)onen  i  ba$  bu  in  nit  uerärgerefl  i  unb  fo  er  mit  ber  sqt  ba^ 
bertd}t ,  »irt  er  trejfenlid)  erbumen/  fo  er  bin  SbrtfHi^e  liebe  anfiAt  i  jm  in 
finem  unwä(ftn  fo  gnäbidlid)  überfe^en  ban.  Sfirber  folget »  nad}bem  nun 
9aulu4  gemelbetf  baf  bie  molberidbten  im  glouben  n^ol  »uf][inb,  ba^  bbein 
abgott  nit  fqe  r  funber  nun  ein  n»arer  gott  unb  ein  ^rr  3eful  S^rtilu^  i 
fqe  loäi  nit  ieberman  fo  mol  berid)t  aU  bte  erflgenannten ;  bann  etUd)  efitnb 
berabgbtttn  fpt)^  bergeflalt/  ba$  fp  nod)  tttvü^  uf  fqbaltenbr  ou(&fomad)e 
un^  bie  fpi}0  gott  nit  wert  (n^ie  ba  oben  im  erilen  teil  am  4.  artitel  anzeigt 
ifl).  3a  nad)  bem  allem  fpridbt  er  wqter :  fittgenb;  baf  üwer  gemalt  ober  frq^ 
^it  bie  btöben  ni(i)t  berdrgrt,  benn  fo  beren  einer  (tcbt  bic^  »lijTenben  gu 
tifcb  ft^euf  ba  man  if  t  ber  abgötten  fpq«  i  mirt  nit  im  c^müfnt  gebutpen  ^  ober 
qngefurt  ber  abgbtten  ivxji  iä  effen  ^  unb  berbirbt  bin  blöber  bru« 
ber  in  biner  fünft  ober  wfliTeni  für  ben  Sbriftu«  s^ftorben  ift.  @ict)r  »ie 
flart  berftd)t  ^aulu^,  baf  mit  bem  blöben  nit  gefreflet  werbe.  ^viUv  folgt 
f)ernad} :  0o  jr  aber  alfo  »tber  umeren  bruber  fünbenb  i  erfd)redenbe  unb 
fd}labenbe  ir  blöben  confcienj/  fo  fänbenb  ir  in  Sbrtftum;  barum/  wann 
fpi)^  minen  bruber  berärgret  /  will  ict)  ee  b^ein  fleifd)  e{fen  in  bie  ewigbeit  i 
bat  id)  mtnen  bruber  nit  berbftfere.  S^it  mertf  baf ,  wie  wol  bie  borbrigcn 
wort  bon  ber  abgi(tten  fpt)^  gerebt  (tnb,  jeigenb  fq  umi  boc^  ein  flare  form 
an  1  wie  wir  un^  fbllenb  balten  in  bifem  fall  ber  fpqfen »  namtici}  i  baf  wir 
un«  in  all  weg  ^utinb  boif  berböferung  (  unb  baf  ber  ntt  on  ftinb  ifti  ber 
wiber  üneit  bruber  tbut/  benn  er  tbut  oucf)  wtber  S^rtjlum,  bef  bruber 
ein  ieber  Sbtift  ifl.  €ipri^ft  aber  i  fo  (tcb  aber  min  bruber  u^  eigenricbtige' 
überall  nit  will  laffen  leeren/  funber  ewiglich  blöb  ft}n?  ^tntwurt  wirt 
im  lejten  teil  bernad)  fummen. 

3um  bierten  fcl)rqbt  aber  ^aulu«  in  ber  eegenannten  epiflel  1.  ffor.  X.  23. 
Wie  bing  stmmenb  mir ,  bringenb  aber  nit  alle  nu^  ober  gute^.  ^lle  bing 
'  gimmenb  mir,  aber  fq  buwenb  nit  alle.  SRteman  fud)e  ba^  (tn,  fun« 
ber  ein  ieber  fttd)e  (ba^  ift  fqe  flqfHig)  be^  anbren  nu^.  Sifenb  alle^f;  ba^ 
in  ber  me;g  berfou^  wirtf  nit  gwqUenb  bon  ber  confcien;  wegen;  benn  betf 
Ferren  tftba^  erbrqd)  {aU  e^  im  XXIV.  pfalm  1.  ftat)  unb  alle  fitUe  ber  erben, 
ober  aUtii  ba^  in  ber  erben  ift.  Ob  aber  üdi  ein  unglöubtger  labet,  unb  ir 
weUenb  su  im  gon,  fo  effenb  atle^/  ba^  dd)  fUrgefteilt  wirt  (bcrftonb  nacb 
ber  gejlaltf  fuft  war  er  ein  untriiwer  fraf ,  wenn  er  aü^  a§e),  nit  jwqfJenbe 
bon  bev  eonfcien^  wegen.     SBenn  aber  einer  ju  u<t)  fpred)en  würbe:    Datf 

*)  erbaut,  geftfirft.   «)  (figenftnn. 


(jt  ^m  hm  oofirr  bcr  obgöttntf  fo  effcnb  et^  nit»  t^on  bef  wecirnr  bct  tid)^ 
(r«0  6i)ti  ttnb  i^on  brt  confctcnj  wt^nt.  3(1)  fagnit  t^on  bincc  coitfctrn}  m* 
<)tR  r  funbft  UOA  ctetf  anbrrn  confcienj  tvcgcn«  Z)(!nn  tvatum  wirt  min  fri)« 
b(tt  it^ttiM  oon  cimt  dnbrctt  confcüna  ^  fo  idft  mit  imtbatqf^tit  rnitt^  ? 
nnirttm  mirb  td)  gefc^mjki^t  um  bcf  wilUti)  um  bo^  tc^  bontbat  bin?  Dar» 
ttnif  jr  tflinb  obet  trinitnb,  ober  ctwof  tbäinbr  tbänb  t^  aüt$  ju  btt  ttt  flot* 
M,  finb  unt>ct(c^id}  ^  Oubcn  unb  Reiben  unb  bct  It(<6tn  gotte^^  gtt^  aU 
id)  nrid)  fl^f  dlhn  )nenref)(n  je  c^tfaUm  nät  nä}ttnbt  bc«  mincn  r  futtbec 
brr  Mlc  ( *  i<ji$  tt)  bc^oltm  wtrbinb  /  (tnb  min«  nad)f otatr  r  ali)c^  wie  td)  ein 
naifM^tt  Sf)rffit  btn>  ^it  ftc^fl  bu  jum  er{ltn )  baf  wir  um  bt^  näc^fttn 
tmätn  mqbm  föUenb/  ba^  un6  fufl  jimmit;  jum  anbren^  bti$  umi  }immt 
«Uc«  je  eflfen  i  bii^  in  ber  me}()  berfouft  mirt ,  on  befcf)tperb  bet  eonftie«} ; 
)mn  brittenf  tvie  maft  itt^  galten  foU  mit  effcn  berbotnec  tVqfeni  nad)  bee 
Stftatt  i)on  ben  ^bgottcrf^^ftn  furiäefd)riben^  bann  ob  glQ^  unfer  ftime» 
mm  uAb  ba^  bit  in  Vdulo  nit  aUenti)a(b  <)(9d)  f  tft  bbcft  ein  gut  form  batu^ 
)o  ecjasen^  ium  liierten i  bafi  bu  f  ob  ((l^d)  bin  f^Qbeit  t^on  einer  anbren  con« 
f:ien)  nit  mag  beurteilt  werben ,  noc^  bu  9eftf}mdd)tf  bennoc^  aUmeg  bie  eet 
%tM  anfei)eii  fo((t  i  we(id)e  eer  aber  be$  sröffer  wirt  bq  ben  menfti)en  r 
<v(Bn  fm  ie^nb  bid)  biner  fr^b^it  nit  (lebruc^en  um  jren  wiUen  unb  gotte^; 
im  fSnfteiti  M  <tl(^  bing  gott  ju  eeren  ge(d)eb(n  mi^genbf  ja  tdglid)et 
trud)  effen  unb  ttinfeur  ja  arbeiten f  b^nbieu;  bie  ee  belieben;  wann  ein 
mmfc^in  atfem  finem  tbün  an  gott  bimgti  unb  uertruwt  (tc^  ju  bem  werl  bon 
sott  gebogen  unb  üerorbnet  f^n.  Unb  la$  bic^  t^it  nit  beKimmeren  ben  ge> 
jemvurf«  fo  Mr  möc^t  gefd)ebtn;  fo  wiU  ic^  gott  (cffteen)  fpiUUf  eebrec^en» 
onbet  ttbeU  begon  /  unb  gebenfen  f  td)  ft}e  t>m  gott  bajü  gejogen ;  benn  bei; 
mtnrcb  fo  alfo  in  gott  bertruwt  i(li  mag  im  nät  rö(d)<i  loflen  gefaUen.  !S>et 
boum  ift  je^  gät ,  flx^^t  it^  nun  guter  friid}ten  i  unb  lebt  ber  menfc^  nit  in 
itn  felb« ,  funber  (Ibtiftui^  lebt  in  jm  alfo  jlarf  r  baf ;  ob  jm  fd)on  ein  un» 
tu$ '  emofaHetf  bat  er  i^on  (tunb  an  (eib  baraur  fd)Amt  (td)  (tner  (tjc^tftrtig» 
feit.  %ber,  bteatfo  fored}enbf  (tnb  gottlob  r  unb  fc^mdbtnb  mit  f6lidben  re« 
itn  gott  unb  bier  fo  ben  geift  gotteti  bobenb^  (Ein  grob  bt)f»i(  ^5r:  2)b€in 
fcrfame  fromme  eefrowf  bie  ein  gefdbidten  eemann  hüti  mag  l^ben»  baf  man 
offcnlidb  tebe  i  ba^  uneerbar  f^e  jrem  gmabrf »  ober  taflen  berargwonen  einer 
milfetbatf  bie  ft)  wol  weift  jm  miffaHen.  9((fo  ber  menfd}y  in  bem  gott 
bntf(beti  ob  er  fd)on  Mob  ifl»  mag  er  boc^  nit  (t)benf  baf  jm  f(f^mA(^Ii(6 
)«  unb  wiber  (inen  wiUen  gerebt  werb.  9(ber  ein  bur  bBrt  gern  jr^  eemann^ 
fd)onb  unb  ba^  wiber  jn  ifi.  ^Ifo  oucb  /  bie  alfo  rebenb  f  (inb  gottlob  i  fuft 
Httinb  f9  gott  im  b^tjen  /  m5d)tinb  fq  folid)  fd)anbwort  nit  boren. 

3um  föif ften  bat  ^aulu^  Zimotbeum  laffen  bfc^nqben  f  wie  wol  bie  be< 
f(bni)bung  nut  nu^  toa^i  nodb  baf  er  bie  3uben  nit  i^erbi^fereter  bie  j(ur  feU 
^  nt  nodb  meintenb,  man  mufte  ba«  alt  teftament  mit  (inen  ceremonien 
ttfbeti  bem  nOwen  b<i(ten ,  lief  ttü  gefd)ebtn  a(0  ^ct«  XVI«  3.  gefd)riben  (lat 

3um  fecb^Kn  bat  6bri(bt0  felb^  nit  wellen  jeman  berbi^fereur  benn  aU  i&  da^ 
Pmuium  9etru^  gefraget  warb  SRattb*  XVIL  24:  ob  (tn  ttieifter  nit  ben  soll 
fliWf  ontwurt  ^tru0 :  ja«  Unb  nad)bem  ft)  in^  bu^  tommen^  fürtam^  Übtiflu« 

^)  Htltttt,  Ardert  nicbt*  ')  SRenge,  ^)  mitritt,  UnUigenb.  ^)  tarn  Sbrtflus 
9m  9etntt  ini^or. 


20  93on  &tgemu$  ober  ber^ftfetung» 

Vcttum  (tct  in  on  imf^l  ft^^S^n  wo(rt  ttmat  t^ott  Um  soR)  f»tt6im^ : 
6tmon ,  wü^  Innlt  btd)  /  itrmcnt  bte  Aanig  btfrv  weit  }9U  unb  flflt  tioit 
jrcn  (inben  ober  üdn  b<n  frömben?  9(ntwurt  jm  ^rtru«:  l^on  bcti  fvdmben. 
&o  ^  f^at  3cfu^  }ü  im  afproc^rn :  fo  (tnb  ire  ttnbet  frq.  9(brr  baf  loir  ft) 
nit  i^trärgttnb  ^  fo  ^anci  jum  meet  f  unb  toirf  qn  btn  angri  /  unb  btn  erilen 
f{fd)r  fo  ufbct  lummt,  nimm  >  unb  fo  bu  (tn  mu(  mtrfl  u^^n  kan  r  n^trfl  cm 
(later  finbcn  (tfl  ein  Pfennig  gfon^  ber  für  fn  beeb  btjaten  moc^t,  bo(^  titl 
mee  go(ten  /  bann  bp  un^  bie  9erfonli(t)en  joHpfennts ;  bonnen^ar  iit)  gebcnf i 
c^  ft)e  ein  tribut  gfpn  ^  ba^  man  t?on  (Sbriflo  nnjogen  ^at)  benfe(ben  nimm 
ilnb  sib  in  für  mid^  unb  bic^.  9((fo  b<tt  S^riflu^  ein  obets^eit  nit  n^ettett 
erzürnen  f  funbet  ee  tbuUf  bef  er  (tc^  f^ätt  mögen  entfagen.  Difen  ortitct 
^ätt  id)  nit  bin}Uflfe^tf  wenn  nitmine  n»iberwdctisen  in  fpiea(etinb:  C^^ri* 
fhi^  I  fpred)enb  fp  i  ^at  fe(b^  Argernuf  n^ellen  mpben ;  benn  bifer  artitel  tft 
meewtber  benn  fuc  fpr  alfo:  @fnb  ir  fIeffd)U(f)  geiiltic^en  fo  s^neic^t  aUe 
ärsetnu^  ge  Pecbfiten  /  warum  ftelfenb  ir  benn  nit  oud)  lit  gemeinen  burbi« 
nen  tragen  i  fo  ir  fe^enb/  baf  Ut  gmeinb  übel  ftd)  baron  Verärgert  i  ia  f(brpt: 
3r  gonb  muffig  u4  unferer  arbeit  f  warum  fKifenb  ir  un4  nit  bie  burbinen 
tragen  f  börenb  oud)  babp;  iafi  S()riftu<l  ben  fd)a$pfennig  geben  i^ati  baf  er 
nieman  jü  unwiden  bewegte.  S^ü  ben  (nopf  ^  uf.  Slodb  (inb  mee  ort  im 
SuangeliOr  barin  batf  wort  fcanbalon  gfd)riben  ifi;  e^  bebät  aber  bafetben 
eintwebcr«!  fdjmac^,  ober  fo  etf  ärgernu^  bebfltf  wirt  e^  ^arfür  bracht  in  nad)» 
fo(gcnb(r  meinung.  6d)mad)  bebät  e^  unb  Perac^tung  /  Snott^.  am  XVIII.  7 : 
SBee  ber  weit  Pon  ärgernu^  wegen/  ba<  iflf  wee  ber  mü  Pon  fd)ma(^  unb 
Perad)tungf  ba  einer  ben  einfaltigen  (ber  aber  gotte«  a(^  wo(  ifl  a(^  bev 
böd)fl)  Perad)tet  ober  t^erf^upft  unb  Perwir^/  batf  benn  bie  nad)fo(genbett 
wort  tlarltd)  bewärenbr  ba  er  fprid)t:  ®oumenb'  üd)/  baf  ir  beren  tletneti 
bbeinen  berad)tinb.  9(lfo  wirt^  oud^  genommen  fiucä  am  XVII.  1.  ba^^  oud> 
ftar  ifl  M  bemi  ba^  ba  inäd)il  baPor  (tat  Pom  rpd}en  mann/  ber  bem  armen 
Sa^^aro  nit  liep  bie  bronmen  jutummen/  alfo  oud)  SDlarci  am  IX.  42«  9(bcr 
fcanbalon  ober  ärgernu^  alfo  genommen  betrifft  unfer  meinung  ^e  nit| 
barum  bab  icb^  Pon  anfang  nit  weUen  teilen  in  brd  gliber. 

Mi  ben  Porge] jfiten  (unbfd)af!ten  mag  man  e{gen(i(^  erlernen  i  baf  matt 
fid)  treffenlid)  b&ten  foU  Por  ärgemu^.  9lo^  fo  will  mid)  bunfen  /  baf , 
wie  man  bem  blieben  föUe  Porgeben ,  alfo  föUe  man  in  oud^  im  Porgeben 
teeren  unb  flarf  mad}en/  unb  nit  ewiglid)  nun  mit  milc^  fppfeu/  funber  ouc^ 
}u  fefler  fpp^  wenbeu/  bann  Sbriftu«!  fprid)t  SRattb.  XIIL  41. :  t>tt  fun  be« 
menfd)en  wirt  ftne  enget  (ba^  ifl  boten)  u<fd)i(ten  /  bie  werbenb  ni  ftnem  r^d) 
jemmen  lefen.alle  ärgemu^/  unb  litt  fo  ungott^^rd)ttg  (tnb  unb  böfeti  war« 
(enbr  unb  werbenb  fp  werfen,  in  ba<l  famin  be^  fär^.  2Berbenb  ba^  f!n  enget 
tbun?  ia.  ©o  ifl  ie  wager ,  ^  wir  tbüinb  e^  felb^  t  fo  wirt  et  Don  gott  nit  gc« 
tbon  unb  fo  ruc^  geflraft  /  ali  um  ^aului  leert  1.  Qot.  XL  31. :  OBenn  wir  un^ 
felb0  urteiltinb/  fo  wurbinb  wir  Pon  gott  nit  geurteilet;  nemenb  wir  felb< 


«)  Jfnoten.   «^  tätet.   ^)  bcffer. 


(in  bte  tmrbSfrruns  r  ntuft'fq  nit  mit  Um  ntuii  i^ttti  ^inacnommen  tottittii 
iu  im  mn  Ut  ^riUs  ^ulutf  un«  trijtt« 

3um  crfhn  fpti(6t  SRatti).  V«29.  Sf)riflu0:  QS^ennHn  tc4)M  oug  btd)  t)ct» 
(ofotti  srab  r«  u^  unb  xoitf  t^  i^on  bit;  bann  cei  tfl  mägct/  ba$  ein«  binec 
gliitn  umtStnm  1  bann  bcr  ganj  19b  in«  troig  fuv  geworfen  werbe.  Unb  menn 
Md)  bin  ttc^t  6anb  betböfcet  <  botv  f9  ab  unb  micf  ft)  bon  bir  1  e«  ifi  bir  wä« 
itc  K.  wie  ba  oben  gefagt.  Z)ers(t)c^n  tebt  er  oud)  am  XVIII,  cap.  8. ,  benn 
)af  er  bafelbcn  ben  fuf  mtfi  binjut^ut  S8er  ijl  nun  ba«  oug  /  banb  /  fuf  /  ba« 
um  berbofrrtnb  bin  foU  semorfcn  werben.  (Sin  oug  i(l  ein  jeber  Sifcbof 
9ber  pfinrrer  1  ein  icber  obrer  1  bie  nut  anber«  fmb  weber  ufmerter  r  unb  ifl 
Mmtt  (gpifcopu«  flriectKfd)  bq  un«  ein  uffe^er/  baruf  bie  wortbe«  beigen 
9attli  bientnb  %ct.  XX.  28.  ba  er  fpricbt  ju  ben  SSifcbofen  u«  Sp^efo :  ®oumenb 
H»er  unb  ber  ganten  fc^ar  1  in  weldjer  üA  ber  beilis  seift  gfe^t  bot  Sifcbofe 
(ta«ifl  ttfleber  unb  Wirten)  ba$  jr  butinb  unb  fp^ftnb  bie  berfammlung  gotte«, 
bie  er  gumunrn  ^t  mit  (tnem  eignen  blüt.  ^ie  börft  f urjlici)  jr  amt  fqn  i 
ttffe^en  ju  ben  f(I)aftnr  fQ  fp^feui  nit  ffbinbeui  fdbaben,  unb  mit  untragU« 
((m  burbintn  bctabeu/  ba«  niit  anber«  iilbann  berbi^ferung  geben  /  funb  geigen^ 
banitfinb  ifl,  bamit  aber  bie  blbben  eonfciensen  befc^wert  unb  in  berswqflung 
vfuit  merbcnb  1  ba«  ifl  bie  ((einen  gotte«  (äflren  unb  berdrgren  SRatt^,  am 
XVin.  6.  3(ber  bu  ftc^fl  biefelben  nad)  bem  worf  (Efaj.  LVL  10.  blinb 
i]fj[fber  morben  f^n  /  aü  unmäfTenb  flumm  ^unb  1  bie  nit  bellen  mi)genb  1  geleert 
licberlic^er  bingeur  fulenb  unb  fc^lafenbr  unb  troumenbr  ja  troum  lieber  ba* 
(mbbann  bie  warl^eitf  aller  unberf(i}amtefl  bunb/  bie  nit  mbgenb  erfättiget 
otrbm  r  birteis ,  bie  bbdn  Demunft  babenb  /  jeber  (tnem  weg  ober  mutwiUen 
iia%atf  all  gptig  bom  b'6(t)il^n  bi«  ju  ben  nibreflen  f  fprec^enb:  SafTenb  un« 
juten  opn  ttinlen  unb  bolt  werben  1  unb  wie  wir  bat  tbünb/  weUenb  wir 
Ottd)  morn  tbun  1  ja  nod)  bil  mee«  !S>a«  ftnb  all«  wort  (£faiä  r  wenig  bin^u 
tbott.  ei c^fl  bu  ^ie  nit  1  baf  fölic^e  ougen  bie  menfd)en  übel  Derb^ferenb , 
tinb  wie  wol  un«  Sbriflu«  ^eift  fq  u«grabettf  bulbenb  wir  fq  milbigUd). 
i^nb  unb  fuf  berflanb  /  bie  bir  fo  nad)  uerwanbt  ftnb  1  al«  bin  eigen  glib  t  ja 
06  ft)  bir  al«  notwenbig  ftnb  jü  ufeirtbalt  unb  fefle  f  al«  ein  ^ttb  ober  fu$/ 
•  ned)  foU  man  ft  abfegen/  wenn  fq  jr  fürneme  *  mtpbrud)enb,  Unb  ifl  bifcr 
artitel  nun  bon  mir  gefegt  je  bewä'ren ,  ia^  ärgernu^  foU  abtbon  werben  / 
ttnb  man  fi)  nit  foll  ewiglich  bulben ,  ba«  aber  alle«  mit  {Dtlic^em '  rat  unb 
brtnunftf  nit  mit  bbeine«  einigen  Dermeffenbeit  unb  frefel  ge|d)eben  fotl. 
Z^ünb  bie  ba«  nit^  benen  e«  juftat/  föUenb  wir  erlennen  unfer  fünb|  fötict)« 
um  gott  Detbient  tjabttii  ba$  un«  fo(d)e  bltnbe  ougen  blinb  berfurtinb  unb 
b(^rfd)titib.  9?ebem.  am  IX.  30.  !j)u  ^afl  fq  ermanet  in  btnem  getfl  burd) 
bine  ^ropbeten  1  unb  (9  ^anb  nit  gfolget »  unb  bu  bail  ft)  geben  in  bie  bänb 
^e  ^ilUttn  be«  erbrqc^«/  ha^  ifl,  in  ben  gwatt  ber  ungtöubigen.  Unb 
*faj.  am  III.  4.:  3*  wirb  jnen  finber  jü  fürfleu  geben  (merl  Ijit  wol)i 
unb  baben  ^  werbenb  ft)  be^errfd)en. 

3am  anbren  finb  wol  anjefeben  bie  wort  ^auli  9tbm.  XIV.  ba  oben  im 
2.  (irtifel  ber  PerbSferung  }ält  am  anfang;  ba  er  fprid)t:  !Z>eni  ber  im  gloii« 
kn  blob  ifl,  ben  beric^tenb ,  nit  }ü  meererem  tqb  ^  unb  sn^t^fel.    6id)fl  ^  ben 


*)  Somebmbett.   ^  aettgemägem«  ^)  unPerfiAnbige  SBeiber.   ^)  Streit 


22  Bon  aU^un  bet  ftrgenm^« 

bKbm  fett  man  ttit  U&b  (äffen  httf>tni  funtrv  tet  morMt  berieten» 
nit  mit  fptl^ftinbige  f  boburd)  man  nodb  gwqfcl^aftt^t  tvttt;  funbrt  mit  Ut 
lutven  finfaltiflcn  toarf)(tt|  bamit  jm  aUcr  iwt)fc(  genommen  werbe.  Dar« 
itm  td)  wol  möchte  Ixibttii  laf  bie  f  fo  bte  fefleren  un^  flärfeven  im  (|(o«btn 
gefd)äl^t  werbenb,  bie  S6ci(lenmenf(^en  oud)  unberftünbinb  flarf  je  maif)eti 
im  slDubeni  unb  jnen  eisenlid)  {e  i^evilon  A^bin^i  ma^  jnen  t^on  <)ott  <tebeit 
unb  nad)ge(afTen  fqe;  fo  t^önt  fQ  ()rab  ba«  »ilerfpit,  ifi  etma^  jlarf^f  fo 
»eUen(  ft)  ba^  felb  mibev  bl9^  machen  unb  erfcbi^etfen.  3Bee  jnen/  aU  G^ri» 
fht^  }u  ten  9()acifc(eren  fpvacti  9Rattb.  XXIII,  13. :  baf  fn  ba«  tt}d)  gotte^  tctt 
menfcf)en  t»etfd)lie(fenb  /  unb  f«  nit  bini^n  gonb  /  nod)  anbet  lät  l)tnt)n  laf« 
fenb  gon»  U«  grunb  bifet  motten  Sbvifli  unb  ^u(i  tviü  id)  mi(^  Mo 
entfc^ulbiget  ^an  ben  {umeffentff  mir  burc^  etlid)  (|lqd)(iner  (iefd)ei>en  ^  bof 
Id)  I70n  frt)6ett  ber  fpt»fen  gepcebi get  ^ab  am  britten  (\tnnta3  bifer  fafhn  /  ba 
fp  gemeint  babenb ,  id)  fSHte  e0  nit  getfton  &an.  SBarum  batf  ?  6o((t  id)  bc« 
nen,  fortd)ber  gfc^rift  bieltenb/  bie  id)  fe(b^  geprebiget  bab  jren  fd)irm  u^ 
ben  bänben  rpfTen;  unb  bie  gfd)rift  miberrufen  unb  beiifen  (ägen?  |tnb  bcn 
fd}iaifel  ber  mQ<lt)ett  gotte^ ,  wie  dt^vifin^  fptidyl  fiucä  am  XI.  52.  in  ben  b^n* 
ben  babcn  unb  nit  uftbun  ben  unwdffenben  f  funber  oud)  ben  ipiifTenben  «ee 
jren  ougen  berd)(üifen?  Sfthpf  ^  bic^  nit,  baf  bu  mtd)  beperebeft,  bu  uppigei? 
glpc^^ner;  i^  miU  bt(  lieber  forg  baben  miner  fee(;  bie  id)  fu(l  gn«g  mit 
untttffen  betaben ;  unb  fp  nit  erjl  mit  berfd)tvpgen  ber  warbeit  gar  ermflrben« 

3um  britten  ijt  mar,  Vaulun  bat  Simotbeum  (aflen  bfd)npben  9ret.  XVI.  S« 
Sr  bot  aber  bargegen  Xitum  nit  (ajfen  bfd)npben ,  aU  er  fagt  ®aU  n.  3. : 
Situ^,  ber  bp  mir  wa^i  bat  nit  m5gen  sd  ber  bfdbnpbung  tmungen  werben. 
S}at  bie  gflalt  gbabt:  S^  finb  fa(f^  briiber  unt^erfebenlid)  un^  unber» 
fd)(&uf!t  morbeui  bie  unber  un^  fummen  finb  su  erfpdben  unfer  frpb^itf  bit 
mir  babenb  in  Sbriflo  3efu,  baf  fp  un^  mibrum  fnecbt  unb  unbermiirfli<l^ 
m.acbtinb,  bero  gmalt  mir  bbein  fhinb  nie  gemid)en  itnb,  barum  bafi  bit 
m'arbeit  be<l  (Sbangelii  äd^  b(pbe.  Z)i|  merfrnb  bie ,  fo  frpbeit  be^  Sbangelii 
bfcbirmenb,  ben  eeremonieren  für  glpc^  aU  ein  fd)ilt  ober  boUmerl:  ^abe 
9au(u^  fd)on  Simotbeum  bfd)nitten,  babe  er  bo^  bargegen  Xitum  nit  laf> 
fen  brcbnpben,  unb  ob  jm  fd)on  bi(  uffa^e^ '  barum  gefcbeben  ft)e*  SBie  ift 
jm  SU  tbun?  3{t  9au(u^  jm  felb^  mibermärtig?  9lein.  €!o  er  3;imotbeum 
bat  (aifen  bfcbnpbeui  bat  er  in  nit  m5gen  babor  berböten  on  groife  unruw 
ber  3uben,  bie  (!briflen  marenb.  9(ber  latnaib  itnb  bie ,  fo  bon  ben  3uben 
dtriflen  finb  morben »  ba^  beriebt,  ba$  er  Situm  bat  mbgen  erretten  unb  ber« 
bitten  on  groffe  ufrur,  unb  wit  mo(  etücbe  begertenb  ^n  bfd)npbung,  unb 
fo  ixt  nit  bfcbad) ,  ficb  barab  übel  Perböfretenb ,  nod)  bat  er  mee  bie  marbeit 
unb  d)riilU(be  frpbeit  angefeben,  meber  et(td)er  tpb,  bie  fld}  u^  böfem  gmöt 
miber(eitenb  ^«  iDlerf  oucb  in  bifen  morten  ^auti,  mie  aUmeg  bie  falfcben 
bruber  fiOi  unbernommen  ben  ^btiflen  jr  frpbeit  abjeflriden. 

3um  beerten  fd)tpbt  9au(u(f  ®alat  im  eegenannten  n.  cap.  12. :  baf 
Ven^u^  mit  ben  Sbtiflcn ,  bie  ui  ber  ^eibenfd)aft  jum  gtouben  fummen  ma« 
renb,  a$,  iü  mit  ben  Reiben.  60  aber  et(id)e  bon  ^ierufalem  oud)  ge^ 
9(ntiod)iam  famenb,  bie  oucb  ^btiflen,  aber  u^  ber  ^ubenfcbaft  beteert  wa* 


^)  betrage,   ')  SJormurf*   ^)  bami^er  legten. 


rmbf  floflb  er  i^on  ben  ^ribetti  bomit  fid^  bte  dubcn  nit  i»etdr<irctinb.  txa 
kat  im  9aulu<  ntt  tocUcn  no^KoiT^n  /  funbcr  jn  barum  gefc^oltrn  mit  bifen 
mtttn:  Du  lc(t(i  bic  fyiUn  ^übrUni  batum  baf  tu  bon  scbutt  ein  3ub 
(Hftr  iat  ifii  fo  bu  t>on  bcr  ^ubcn  mcstn  i>on  bin  Reiben  ffäcbd»  ma Ajl 
bu  brn  ^cibtn  ein  arsn^on^  ft)  fpinb  nit  rccbt  Gftrtflen  i  ober  ft)  mufTtnb  on 
Sto9ft(  abbrud)  btr  menfc^en  unb  fpqfen  baltcn  wie  bie  3ubtni  ober  aber 
fq  (iinbinb.  Unb  borum  fpric()t  er:  &o  ict)  facbr  ba§  er  nit  rec^t  wanbUt« 
bin  id)  im  iM  ansfid)t  wibrrftanbm.  \Xi  bifrm  ortünbr(i  bu  ^auluntf 
brr  fln^Ucf)  (cert  nit  Prrböfcren  i  nit  od)ten  /  ob  wenig  (idb  weUtinb  berbbftrcn  i 
fo  er  btr  gr&frcn  tnlt  mötibt  bebalten  unDcrte^t  unb  unarsrndnig.  Denn  ie 
bie  9ubm  i  t^on  bero  wegen  ^etruci  flod)  bon  ben  Reiben ,  fxHi  oerArgretenb  i 
nod)  M  S^oulutf  ir  bbein  adjt  gebabtf  barum  baf  bie  ^eibend)ri(len  (atfo 
nenn  id)  bie,  fo  M  ber  ^eibenfdbaft  fll&ubig  worben  (inb)  fr«  mik^tinb  blQ* 
ben,  unb  nit  wurbinb  ton  brn  3uben(t)rifien  unber  bie  befcbwerb  bei  gefatel 
jogen. 

3um  fianften.  VU  (Ibriftu«  SRattb.  am  XV.  11.  gefproc^en  bot  i&  ben 
9barifäercn:  2)a^  ^ngat  in  ben  munb  bei  menf^en/  termalget  jn  nit. 
IXebttnb  bic  jünger  )u  jm ;  9Beifl  bu  i  baf  bie  9t)arifäer  t  fo  ft)  bal  wort  ge» 
borti  (td)  terbdferet  babenb  unb  oertiblet.  ^ntwurtet  jnen  CFbriflul:  fia(fenb 
'^  faren;  ft)  (Inb  blinb  unb  blinben  furer.  6ebenb  bie  bic  meinung  S^rifti 
fqn  (all  mid)  will  bebunfen),  ba§  bie  ifingtr  bie  ^barifcler  tiefienb  farcui 
unb  ft)  nadb  jrer  fr^beit  unb  brud)  tebtinb  bero  ungead)tet ;  bann  ft)  wä« 
rinb  blinb f  fäbtnb  bic  warbeit  nit  bon  fr^beit;  wärinb  oud)  fiirer  bero,  fo 
gtqcbfam  all  ft)  irrtinb.  6t)tmal  wir  nun  in  ben  üorberurten  }weDen  artif« 
len  ber  Pcrböferung  unb  bei  binnemenl  ober  abtbuni  ber  terbftferung 
(Viügfamli^  gerebt,  will  mid)  guibunlen«  aßel,  fo  terärgcrnuf  antrifft»  in 
turje  artif el  jemmen  }ieben ,  baf  ein  jeber  wutfe  t  wo  er  ^Ik  mt)d)en  ober  nit. 

I.  ^q4  tuter  bic  göttlicben  warbeit  antriift,  all  ben  gloubcn  unb  bic 
<)()cte  gottel,  ba  foU  nieman  wt)d)en,  gott  geb  man  ärgere  (id)  ober  nit, 
pfalm  CXLV.  18.  1.  gor.  11.  2.  SWattb.  V.  10.  eelig  fmb,  bic  buro** 
tung*  Ipbcnb  bon  ber  gcre^tigteit  willen.  2.  gor.  XIII.  8.  9Q}ir  mbgenb 
nut  wibcr  bic  warbeit,  aber  ffir  ober  ju  bcr  warbeit. 

II.  Die  fct)beiten,  fo  bon  gott  ben  menfd)cn  geben  finb,  antreffenb  bal 
<lfab  ber  fptyfcn  unb  anbrer  bcrglt}c^en  bing»  foUenb  gegen  gott  bebacbt  wer« 
ben  unb  gegen  menfd)en. 

III.  6o  man  Don  ber  je^  genannten  fr^beit  rebti  wir  ft)enb  bon  allen 
ßld)en  burbinen  Pon  gott  frq  crlilt,  foU  man  ber  warbeit  unb  gloubenl 
balb  nit  wpd^en,  man  Perböfrc  ftd)  ober  nit.  Denn  ^ulul  fprid}t:  Wt 
iimmenb  alle  bing. 

IV.  ^ber  fo  ber  bru*  ber  frpbeit  binen  näd)ften  bftferet,  folft  bu  in 
nit  t)erublen  noc^  Perbpferen  on  urfacb ;  benn  fo  er  bie  fld>t ,  betböferet  er  fic^ 
ntimmc,  er  welle  bann  mutwillig  böl  fpn,  all  bo  ftd)  bie  3uben  tiberein 
boferetenb  ab.  bcm  effen  ber  jüngeren  mit  ungcwäfd)nen  bänben  unb  am 
fdbbat.  3Rarci  am  II.  2i. 

V.  @unber  bu  follt  jn  frünblicb  bertd)ten  bei  gloubenl ,  wie  jm  alle 


^)  Berfolgung. 


24  Son  «bt^ua  Ut  fttgemuf. 

Mns  }inttninb  sc  cfTm  unb  ftq  fqinb.  9l5m.  XV.  1.:  OBitf  Vit  fMrler  Im 
flloubcn  (tntr  fSKcnb  bic  bl&btn  anncmcn/  be«  t(i  ttbfltn  unb  bccici}tcn. 

VI.  9lod}b(m  cbtt  b^n  i^otAcben  nut  bUft/  t^U;  wie  OFbriftutf  A>ta(^ 
aWattb.  öm  XV.  14.:  fiaffcnb  ft  jforcn. 

VII.  Unb  flebruc^  bid)  binec  fct)bcttr  ja  wenn  ba^  on  offen  unruw 
gifc^eben  mag/  wie  9au(u4  Simm  ntt  bat  laifen  befc^nt^ben  ®ol.  II.  3. 

VIII.  6o  e^  aber  offen  ufrur  bvin<ien  maft/  c^ebvuc^  bi^  je  nitr 
wie  9culu^  Sintotbrum  W  (äffen  befd}nt}ben  9(et.  XVI..  3. 

IX.  fieet  aber  füir  unb  für  mit  aller  tugenb^  bte  fd) wachen  r  bi^  fp  be« 
riebt  werbenb ,  baf  bie  sa(  ber  flarf en  fo  gtof  wirt  i  bafi  ftCb  nieman  mee 
Derärgren  mag  ober  bocb  wenig ;  bann  gwüf  (icb  werbenb  ft)  ftcf)  (afTen  lee«' 
reti ,  fo  fiarf  ifl  ba^  wort  gotte^ ,  e^  blpbt  nit  on  frud)t  (£fa j.  cm  L V.  10. 

X.  ^(fo  i^erflonb  in  anbren  bingeuf  bte  mittet  (tnbr  mt  (leifdb  effen , 
cU  werten  am  fqrtagi  naij^bem  man  ba<  gotttlwort  se^Srt  unb  gott  gc* 
noffen '  unb  berglqc^en. 


9)on  ürger  loerlen  on  göten  fitten. 

tt^  bem  atfem  Kagenb  Ü4  feer  bie,  fo  ba^  gänemen  ber  tugenben  u^ 
bem  ^riflotele  a ,  unb  nit  ni  Sbciflo  gelemet  babenb :  bq  ber  wt)<i  werbK  ba^ 
gut  wert  nit  jleifd)  effen/  foren,  unb  anbrei  ber  idb  je^  gfd}WQgf  abgon. 
SDenen  id)  ber  gfla(t  antwurt  gib:  9)i(  wirt  geirrt  mit  bem  ertiefen  guter 
werten  f  fo  wir  bocb  wol  börenbf  ba^  ber  b^i(ig  3acob  I.  cap.  17.  fagti  la^  alf 
gut  gaben  unb  fd)entinen  i?on  oben  b^cab  tummenb  oon  bem  Dater  ber  (ied)^ 
teren.  U^  welchem  wir  wol  ertennen  möcbtenb  baf  alle«  gut  t  fo  gott  gefäU 
(ig  foU  ft^n ;  uon  jm  tummen  mu$ ;  bann  wo  e«  anber^wo  bar  tä'me  i  wärenb 
je  jween  ober  meer  brunnen  be«  guten/  ber  aber  nun  einer  ifl  ^eremici  II.  3. 
6^9  babenb  mid)  t^erlaffen  ben  brunnen  M  lebenbtgen  waffer^i  unb  babenb 
inen  felb«  graben  aerbrod)en  föb »  bie  waffer  nit  balten  mögenb.  eid)  einen 
brunnen  I  ftd)  jerriffen  föb.  Stern  Sbriflu«  imdit  ju  bem  jtingting»  ber 
jn  gut  nanntf  jm  bamit  ge  ougenbienen:  2)er  einig  gott  ifl  gut.  €^0 
nun  ber  aUein  gut  ifl ,  mag  on  iwvjUi  bbein  gute  frud)t  jenenbar  tummen  j 
bann  »on  bem  boum;  ber  allein  gut  ifl.  2>ann  fld)fl  bu  an  bie  enget/  fin« 
befl  bu  /  Don  flunb  an  /  fo  fp  etwa«  uf  ftd)  bteltenb  /  ffelenb  fQ  i  berglpd)en  ben 
menfd}en,  üon  flunb  an;  aU  er  etwa«  üon  jm  felb«  biett;  fiel  er  in  ba« 
jamer/  ba«  un«  tiocb  nad)gat.  @id)  ba«  finb  bie  böfen  falfd)en  serbrod)» 
nen  föb  f  bie  nun  Don  ben  menf^en  ergraben  unb  ufgeworfen  ftnb  /  nit  red)t 
nattirticb  brunnen.  !Z)arum  fq  gemeint  babenb/  gott  werbe  gut  bunten  unb 
gefallen/  ba«  fq  angefd)tagen  battenb/  ba«  jenen  }u  eim  groffen  nad)t(il  tum« 
men  ifl/  u«  bbein  anbrer  urfad)/  al«  icb  mein/  benn  baf  fq  ftd)  be«  guten 
ober  rcd)ten  babenb  }e  Derflon  angenommen/  unb  nit  allein  gott  angebangct 
nod)  in  jn  allein  oertruwt.  9lit  baf  tcb  fagen  weif/  baf  ber  abbrucb  bet 
fpi^fen  bö«  ft)e/  ja  wo  e«  tummt  Don  bem  leiten  unb  ijnfprec^en  be«  geiiltf      ^ 


*)  SorofaU  unb  S^letfi.   s)  Stbenbmabl  gebalten. 
•)  Krt)lotele0  —  burc^  bie  @(bo(aiKfer  d^mifibraucbt. 


Son  fttficr  joerben  an  guten  fittou  2S 

SOiMr  tfl  rt  mciitim9tt  gut;  tvo  r^  aber  fnmmt  aUtin  ut  bet  fotd}l  betf 
mmfcbliÄai  gebot« ,  unb  für  ein  gjiuii(b'  gebot  gfcbä^t  tvirt;  ober  barqti 
irertrutot/  uttb  bcr  menfc^  jm  felb«  anbebt  baru«  se  gefaUen/  iil  nit  nun 
nit  gut,  funber  ou(^  fcbäblid)/  bu  leerefl  benn  mid)  u«  ber  gfdjriftr 
M  unfer  ctüntungen  muffinb  gott  gefciUtfl  f^n.  3c^  wirb  oucf)  bie  nit 
bamiber  ligcn  i  menn  bu  n^iber  mid)  reben  n^irft :  9lun  mag  hod)  ein  gemein« 
tid)  &erfamtn(ete  ti((6  Tagungen  madjen;  bie  in  bem  bitnmel  oud)  gbalten 
iverbenb.  SRatti).  am  XVI.  19.  u.  XVIII.  18 :  SBartid)  fag  ic^  äcb  /  wa«  jr  bin« 
(en  werbcnb  uf  bent  erbr«d)i  wirt  gebunben  inbem  bimme(i  unb  alle  bing/  bie 
je  entkbigcn  »erbenb  uf  ber  erben  ^  werbenb  ou^  in  bem  bimmel  entle« 
Mget  fpn.  3(1  mari  bifer  abbrud)  tfl  aber  i^on  ber  gemeinb  ber  Sbtiflen« 
i)(tt  nit  geboten  i  ja  nun  bon  befunbren  SSifc^ofen  /  iit  (tdb  ^  }t}t  bar  un« 
(eritanben  nac^  jrem  wiUen  ben  Sbriften  gfag  ufjf legen  unerfragt  bat( 
gmein  bolL  Oud^  fo  bu  fagen  murbejli  ia^  iltUfd)»t)gen  barjü  bat  ein 
gflab  bc«  »crn^tUigen^i  antwurt  icb:  S)ie  fromm  einfaltigbeit  ber  Sbriilen 
bat  iu  oU  btngen  gefd)wigen  M  ford)t|  unb  baf  jnen  jr  fr^beit  nü  bem 
SiHmgelto  nteman  i^at  mlünbetf  b^fptL  SBem  W  je  gefallen/  baf  ber 
9apft  aOc  pfrunben  bertiben  bat  itnen  bieneren?  ja  ein  jeber  frommer  bat 
oUmtg  gefprod)en/  id)  gloub  nitf  haf  ti  red)t  fi^e.  9lod)bat  man  barju  ge« 
fd)tpigen  mit  gro(JFem  fd)mer}enf  bit(  baf  bie  (^t^angelift^  warbeit  geläcbtet 
hati  bo  ifl  jm  erfl  iai  b(>ggenantlit  ^  abgejogen.  Sllfo  oud)  bie  babenbbie  gei{l« 
lid)en,  nadb  bem  ft)  ba«  miHig  folgen  ber  dbti^tn  gfebeu;  banb  angebebt 
oUe  bing  ^e  gebieten/  warum?  man  ford)t  undbaru«/  ober  mu^t  un« gelt  ge« 
bmi  »elc^er  ba«  bot  ubergieng.  9lod)  bätt  ti  cütü  gbein  fdrgang  gb^bt/ 
»enn  (olcb  befcbtperben  nit  für  g&ttltcbe  gebot  geben  n^ärinb.  !J)arfür  banb 
»ir  fy  Pertouftr  unb  wo  bergeflatt  fcbon  berwiUiget  tv&ti  naftbem  bie 
»arbeit  an  tag  (ummt;  fo  ftd)fl  bu  benu/  wie  man  bermiliiget  bat.  SBit 
tveUenb  aber  b5ren  /  wa«  9aulu«  fage  t?on  ben  werten  /  bie  bon  unfer  wQ^b^it 
angfeben  tverbenb. 

(Er  fcl)rt}bt  jun  Q^oloffern  am  II.  cap.  16.  ba«  t^  ba  oben  berbeiffen  bab  / 
alfo:  SRteman  urteile  üd)  in  fpQ«  unb  trand  ober  Don  fbren«  wegen/  be< 
nuiven  mon«  ober  fabbaten/  welid)e  bing  nun  ein  fd)atten  gewefen  itnb  ber 
tünftigen  bingen/  aber  ber  t^b  ifi  (Sbriffci.  Saffenb  fid)  nit  fiirloufen/  ob 
einer  in  gtqcbt^neter  bemuttgbeit  unb  geiil(id)e  ber  engten  fagenb/  ba«  er  nie 
fl(fd)en  bat/  ftolj  t)nbar  treten  wurb/  umfuil  ufblafen  ober  boffä'rtig  u«  bem 
rat  ober  qngeben  ftne«  fleifcbe«,  fid)  nit  baltenb  be«  boupt«/  bon  weld)em  ber 
gant  Ipb  burd)  bie  gleicb'  unb  jemmentnupfen  ernärt  ober  sügebienet  unb 
ufmtbalten/  jemmentrungen  wad)«t  in  bem  junemen  gotte«.^  @inb  jr 
nun  mit  Gfbriflo  gjlorben  Don  ben  elementen  bifer  weit?  warum  mad)enb  jr 
fal}ungen/  aU  ob  jr^  nod)  in  ber  weit  lebtinb?  Serär  nit/  i$  nit/  grtif  nit/ 
t9e(id)e  bing  alle  ju  jer^ören  bienenb  mit  bem  mifibrucb/  u«  ben  geboten 
unb  leeren  ber  menfd}en  /  babenb  wol  tttvai  gflatt  ber  wptfbeit  in  eigenrtcbti« 
m  geiillid)e  ^  unb  bemut  unb  unfparen  ^  be«  Ipb«/  nüt«  wert/  fo  bu  fq  be^: 
benleft  nacb  bem  brucb  be«  Iqb«  ober  fleifi^e«.    2>i{l  (tnb  alle«  wort  $auli  im 


*)  Stt^enlovPe.   ')  Oelenfe.  ^)  burd)  Sermetrung/  3Ba(4«t6mR  »on  Oott.  ^)  eigeU' 
M^,  rci^abertfcber  OeifUicbfeit.   ^)  SDlangel  an  6(bonimd. 


26  9)ott  ärger  Merken  an  duten  jitten. 

fiatttt  a  Aatt}  unt^crftänbßd) ,  im  ®n>d)ifc^n  rtma^  ttätct.  3>{rvum  abctHt 
ein  jcMic^cr  mol  vcrfton  inö<\f  tpiU  id)  fi)  tutjlid)  9atapt)rofttco0  u«Ui\rn. 

Slicman  foU  lief)  uecwrrfen  ottr  gut  fd)ä|^en  t^on  6t)einet(et)  fppfcn  wt* 
fitn  /  nod)  t^on  ft^ten^ ,  je  fvjtinl  ober  ntt  (nimm  aber  aUtoe<\  ten  funnta<) 
M/  bi(f  man  ta^  c^cM  »ort  <ie(>ört  i)atf  unb  ba^  i)tmmelbtot  Accffrn).  fiofTenb 
eud)  faUen  bie  näipmön(t(t)en  feil  unb  fabbat;  bennbiebing  ßnb  nun  ein  be» 
bäten  flwefen  ein^  (£l)ciilUc^en  ft}ren^  i  ba  man  bee  fünben  fqten  unb  abbre« 
ct)en  foU  I  Dud)  baf  wir  je^  ruwi()  von  fö(t(i}en  werfen  allein  in  ber  gnab 
gottet^  felis  toerbinbf  unb  fo  (fbriflu^  (ummen  ifti  ßnb  bic'fd)atten  unb  be> 
bfitungen  on  imftl  abtbon.  9lo(t}  ein^mert  Pon  ber  }Qt:  snid)  miU  bun« 
leu/  baf  bie  int  än()<li(iltci)  galten  ein  fd)ab  unb  berberben  fqe  einer  (täleit 
unb  ei9i<)en  gered)tiflteitr  alfo;  ba^  einfältig  üolf  meint/  e^  fqe  aUec^  fcl}ted>tr  ^ 
wenn  e^  nun  bie  faflen  bt^c^ter  fafte,  gott  genieife,  unb  i(l  bemnad)  ba^  ganj 
jar  berlaffen ;  fo  man  bod)  iü  aller  jQt  foUt  gott  Perjäben  /  ftommf lieb  U* 
ben  unb  anbcr^  tbun  /  ba^  wir  meinenb  nun  in  ber  faften  gnug  fnn  r  unb 
ipxidjt  aber  Sbriflu^  2Ratti).  XXV.  13 :  Darum  wac^enb,  benn  jr  wüifenb webet 
tag  nod)  ffcunb. 

Surer  ermant  er  f« »  fD  fbUenb  (t(6  nit  laffen  fiirtoufen  bie  r  (o  bemu« 
ttsbeit  glQd)«nenb.  2Ba^  ifl  fürloufen  anber^  /  weber  bie  einfaltigen  meinung 
gottetf  (igen  laffen  t  unb  ein  anbren  tär jeren  weg  }ü  ber  fdigbeit  wellen  fin» 
ben  ober  anjcigen  ben  einfaltigen  f  unb  aber  bamit  rqcbtag  fud)en  ober  na« 
men  unb  lümben  ein^  gei(Ktd)en  menfd)en.  2)arum  «»erbat  fölicbc^  ^aulu« 
unb  warnet  unei,  wir  föUenb  und  nit  laffen  furloufeUf  bad  iil  nit  laffen  betriegen. 
2)enn  biefelben  glt}d)dner  werbcnb  lugenbaftig  fürgebeUf  toit  bie  engel  mit  jnen 
gerebt  i  unb  jnen  etwad  geöffnet  b^binb ,  unb  ftd)  hatnaäi  ud  föli^em  er« 
^eben.  fyiti  wie  er  jnen  jr  eigen  färb  fo  nruwli^  an(lrt)e^t  i  nocb  wellenb 
wir  ft)  nit  erfennen«  SBad  troumt  bir  bie  oon  benen  leeren  unb  Serben/  bie 
t&'glid)  in  ben  flöffeen  an  ber  tauijel  plappet'  werbenb?  unb  Don  benfräen, 
bie  jr  etlichen  *in  bie  oren  bi)iTenb  ?  ^örfl  bu  bie  nit  f  ba$  filid)«  alld  t)n« 
geben  wirt  Pon  bem  ileifd)r  nit  Pon  bem  geiil?  benn  biefelben  bangenb  nit 
an  bem  boupt  Q^btiflO/  Pon  welid)em  boupt  alle  anbre  gliber  orbenlid)  ge» 
flaltetf  Pergli)d)et  unb  gemmenbrungen  jr  narung  ober  }dbienen  bed  bimme^» 
lifc^en  lebend  nemenb  i  unb  wad)fenb  in  einem  junemen  i  bad  gott  gefällig 
fpe.  SRerf  bie  in  bem  geiillid)en  juntmen  unb  wad)fen  ein  anbre  orbnung 
weber  in  bem  tt)blid)cjt;  3m  lt)blid)en  nemenb  alle  gliber  ju  ud  jubienen 
bed  bud)dr  im  geilllid)en  aber  Pon  bem  boupt  CFbriflo.  S&itd)  jel|  bie 
menfd)lid)en  leeren;  fu.i  fo  ber  meinung  bed  bouptd  glpd)«  fo  Tmb  ft) 
pom  boupt  }ubienet ;  (tnb  fq  jm  nit  glt)d) ,  fo  (ummenb  ft)  Pon  bem  Sud). 
£)  pentredr  o  jr  blieb«  ^tnb  wir  aber  mit  Gbtiflo  geworben  ben  elemen« 
ten  f  bad  ifl  r  wie  Sbcifiud  mit  (inem  tob  und  frt)  gemad)t  Pon  allen  fiinben 
unb  befcbwerben;  alfo  (tnb  wir  oud)  im  touf,  bad  ijt  im  glouben  Pon  allen 
9äbifd)en  ober  menfd}lid)  erbaebten  eeremonien  unb  ertiedten  werfen  erl9dt| 
bie  er  elementa  nennet.  €o  wir  nun  ben  elementen  geflorben  finb  t  warum 
befd)werenb  wir  und  mit  erbid)ten  menfd)lid)en  fa^ungen?  gtpd)  ald  ob 
gott  nit  gnug  bftnnet  nocb  bebac^t/  und' nit  gnugfame  leer  unb  weg  }u  bet 

4)  ^<<bt*  ^)  deplappert 
a)  2)cr  S3u(dote. 


Son  itgitt  xotAtn  an  guten  fitten.  27 

f^rci^mtfi  btrur  boti  ntt/  if  iai  nitf  banbcl  ba^  nie;  wtl6)^  nhtt  bttuttn 
ober  cffim  iü  f(f)abcn  bcr  fcet  ttnb.jctilörnt  nit  bitntti  benn  alUin  barmn  c4  btt 
folfd)  (rermbcn  tnenfd}m  bobmb  fdbäbUd)  fqnanidgt;  »ie  »ol  fq  ))or  bm  ritt« 
fslti^en  mcnfci}cn  ein  gflall  ^abenb «  aU  ob  ft)  tvq^lid)  unb  g&tttid)  foinb  on» 
fltfcbm  I  ia  bQ  bcnm  r  bic  jncn  felb«  eisenridbtise  fleiiltic^e  fätfd^cQbtnb  r  bic 
hl  fosenb:  3(1  aber  rö(t€f)(c  abbrach  unb  Mfticiung  Ui  li^bi  ntl  cm  gut 
bin«  ?  iü  C5  nit  (in  gut  btng  i .  ba^  man  mit  gutm  fa^ungcn  imrb&trt  ba« 
fttnt«tt.  i>&t ,  wie  t>il  ^avAM  üf  fölidbcm  tonb  bab.  (£r  fprid)t  t  bic  bing 
bdbtn  nun  ein  gflalt  brtf  guten,  i^anb  fp  nun  ein  gdalt/  fo  (tnb  f^  fclb^  bi) 
gett  nit  gttti  bann  f9  fummenb  u^  (Stbelotbrifleia.  3fl  ein  @rie(t)if(^e«  »ectf 
unb  bcif  t  ein  gotte^eer  ober  gotteiiforc^t  i  bie  einet  jm  felbti  u^erwdlt  bali 
unb  bero  bamad)  eigenrid}tigücl}  anbangt  f  aM/  menger  miO  am  fr^tag  nil 
bürt  f(()eren  f  unb  meint»  er  enbiete  gott  groffe  eer  bamiti  unb  mo  er  e^  üb^t* 
trit/  fo  funbete  er  treffen(t(f)  i  unb  battet  ba^  (in  erbacbt  mert  fo  (lartf  baf  ev 
ee  brumal  bie  er  bräd)  i  ee  er  »iber  (in  fo  tlug  anfeben  tb^te.  3a  bf^9$ 
M(b  niti  ba$  e^  bt)  gott  barum  alfo  fqe/  aU  bu  biet)  felb0  uberrebt  ba(lf 
(al  ift  ein  wäre  fuperilitio  i  eigenricf)tig  ertie^ter  gei(l.  SRif  bic  oud)  bi) 
tctt  motten  ^auli  ben  meerern  teil  ber  brben  i  fagungen  >  fo  wirbe(l  bu  bubfc^ 
liag  (Inben.  9(lfo  (tnb  oucb  ber  meer  teil  ber  menfcb(l(^cn  fa^ungeui  i^on 
tenen  aber  Sbrt(lu0  fagt  9Rattb.  XV.  9, :  &X)  eerenb  mitib  umfu(i  i  fo  ft| 
Irerenb  leeren  unb  (ii^ungen  ber  mcnfcben*  (Er  fpricbt  matin  griecbifd)  b^if  t 
nnrnoglid)  f  umfu(tf  bergeben  i  ba^  rebt  bie  warbeit  felbl.  Solgt  b^rnad): 
Sber  n^t  (inb  fs  mert/  fo  bu  ft)  bebentd  nacb  bem  bruct)  unb  notburft  M 
Ixjhi.  9(Ue  fpqfen  (tnb  bem  menfcben  sc  ufentbalt  gefcbaffen ;  fo  r»il  nun  be9 
It^Micben  bruc^  antrifft/  i(l  tu  nüt  befunberei,  bu  effefl  bife  ober  jene  fpql. 
SiAer  gang  wiber  binuf  ju  ben  (uteren  »orten  ^auti,  unb  li^  ft)  noc^ 
eineftf  fo  merbenb  ft)  bir  \)il  ftareri  oud)  wurbiger  ^  in  binem  b^t^en. 

X)i(  (tnbi  fromme  biener  Sbrifli  i  bie  meinungeUf  bie  icb  w^  ber  gfd)rift 
iicb  geprebiget  bic  wibrum  jufammen  brad)t  bab  u^  gbein  anbrer  urfacbi 
bmn  bafi  bie  unwaifenben  ber  gfcbrift  mit  ber  nafen  aber  fi).  gejogen  wer* 
(inb,  unb  mie  Sbvtfiu«  bei^t,  fy  eer  erfücbinb,  unb  jr  unb  flmer  Dod  bef 
tninber  bi)  bcnfelben  gefd)ci(It  wurbinb.  !Denn  minenbalb  i(l^  mir  gan} 
iptbcr  gfqn  Pon  ben  bingen  f^rijben,  urfad)  ba^,  wenn  id)  fcbon  mit  ber 
df^btift  erobten,  al^  icb^  on  jwpfel  erobren  wiU  mit  gott,  b^n  icb  bocb  nüt 
gni^ttnnen ,  toeler  baf  nacb  gottU^em  gfal^  bem  menfcben  au  gbeiner  }i)t 
HdmcleQ  fpi}fen  Perboten  fijinb.  SBiewol  bp  ben  redeten  bemutig  ban{> 
bitrm  iii  min  fd)rpben  groflfe  freub  gebirt  in  jjren  confcienjen ,  in  benen 
fi)  ftcb  fireuwenb  ber  frpbeiti  unb  ob  fp  fd)on  fteifcb  nimmer  eifen  werbenb 
id  Perbomer  spt.  Unb  muf  bemnacb  wirfd)'  jpt  ban  bie  ärger« 
t|if  {e  Perbuten/  tpeber  bätt  id)  bie  we(t  im  won  gtaffen,  e^  wätt  ein  gött« 
U(b  afob  t  ba«  icb  <^ber  nit  bab  lönnen  tbän.  3t  wuffenb,  baf  ber  meinungen 
i^^  Si^angeltum  SJtattbfii  i  bie  gf(bid}t  ber  boten ,  bie  epi(Uen  jum  Simotbeo, 
itm  @a(otern ,  unb  beeb  >|>ctrt  t  bie  jr  aUe  Pon  mir  gebort  prebigen ,  poU  (tnb  a) 


^)  ter  üinnabme  tvdrbtger.   ^)  bOfe. 

•)  «emerfenetvertb/  aber  leetcbe  @(beiften  M  %  2:«  Swtnglt  feit  gieujaiftr  1519 
ttmbtget  batte. 


28  9}on  ftta«  Ystxhm  m  guten  (itttru 

^Ut  man  mu^  Um  UebUc^m  attfleitc^t  (E^rifli  (3U(^e  maftn  ^  uttb 
ungeftaltcn  unb  tat  mcnfct)lifci)(t  bffd)wn:bcn  abt)clfcn  unb  fiibreni  fo  tptrt 
et  und  »ibrum  li<b  i  f»  wie  bie  fufft  ftneU  joc^tf  unb  li^cftte  fmct  buvbc  rccbt 
cmpfinbenb.    ®ott  malte  ftncr  Utu !  9(intn. 

SBod  borgefc^tiben  iftf  mtbät  td)  mi^  bot  gott  unb  cütn  cttatutctt 
tec^nuns  unb  antwutt  batübet  je  geben;  bget  ou(i>t  oUe  fo  fut)  ber 
gfcbtift  betflonb,  »po  td)  bie  gfc^tift  tni^btudbt  t^ättti  mit  biefetbigen  mif«^ 
btuc^  anjejeigen;  ed  fqe  munbltc^  obet  fcbtiftUc^/  unb  nit  ^inbetmätt 
mit  unuetf(f)dmtem  gebi^c^  bie  watbeit  fci)mdf)inbr  batf  uneetbat  unb  un» 
mannlid)  ifi.  QBtU  td)  mic^  mit  btt  <ifd}tift  bed  numen  unb  alten  teftas 
mentn  attmeg  lafien  wpfen.  9(bet  bad  batnad)  folget/  will  id)  nun  fut» 
gelegt  babeur  bod)  mit  bewfitnuf  bet  gfd)tift{  unb  ein  jeben  lafien  bq  jnt 
felb«  bttmltc^  utteiten« 

DB  jemott  btc  fwfcn  glMlt  ^aB  sc  testeten. 

I.  S)te  aKgemein  betfammtung  bet  (Fbtiflen  mag  jt  fetbd  fafttog  ntib 
obbtu^  bet  fpDfen  annemen  /  boc^  nit  fSt  ein  gemein  emig  gfa^  uflegen. 

n.  3)enn  gott  fptid)t  ©eut.  am  IV,  2, :  9ft  wetbenb  nut  5Ü  bem  »ort 
tböur  bad  id)  ud)  fagi  noc^  batbon^  unb  bafelbd  am  XII.  32:  Sl)u  allein 
tat  id)  bit  gebtiti  unb  tbu  nüt  batju  unb  minbet  nut. 

in.  ^at  man  }u  bem  alten  teflament  nut  mögen  no(!^  fallen  bin^ü 
tbun/  bit  minbet  su  bem  nüwen. 

IV.  S>enn  ba<i  alt  ifl  abgangcn  unb  nie  anbttfl  geben»  benn  baf  e^ 
fSUte  jö  iinet  ivjt  abgon ;  abet  bai^  nüw  ifl  e»tg  /  ba^  nimmet  meet  mag 
dbtbon  wetben. 

V.  JDa«  jeigt  oudb  an  ba«  bettgen*  beebet  teflamtnten.  J)a«  alt  t(l  mit 
bibtfdbem  blut  befptengt  unb  gebeliget;  abet  ba«  ntim  mit  bem  blut  be^ 
ewigen  gottetf,  benn  Q^btiflu^  fptac^  alfo:  Z>a^  ifl  bet  teldb  mine^  blüt^ 
cin^  näwen  unb  ewigen  teflament^  k. 

VI.  eo  e«  nun  ein  teflament  ifl»  unb  qJaulu«  ju  ben  ©alotetn  alfo 
fagt  III.  cap.  15.:  Sin^  menfc^en  teflament  obetgemd^t/^  fo  e^  beflätifli 
öbetotbnet  *  nieman  nod)  »etad)tet. 

VII.  ®te  gebat  benn  ein  menf*  jü  bem  teflament  gotte«  binjü  tbüni 
gl9d)  aU  ob  etd  beften  welle? 

VIII.  qjaulu«  betflüAt  ®al.  I.  9.  ba«  übet  ba«  (Evangelium  anbetft 
geleett  witt,  alfo:  9Bo  üd)  etwat  witt  ptebigen  übet  unb  anbctfl/  benn  jt 
gebütt  b'anbi  ba^  fDg  ein  flud). 

IX.  6pti(ftt  qjaulu«  9löm.  xm.  8. :  3t  f^ffenb  nieman  nut  fcftulbia 
fqu;  benn  ba$  jt  einanbet  lieb  t^abtni. 

X.  ©ibtum  jun  ®alatetn  V.  1:  0tonb  in  bet  ftt)bttt|  beto  ötb  dt^tu 
ilu^  etlö^t  batf  unb  laffenb  üöi  nimmet  unbetwetfen  bem  joc^  bet  {ncc^t» 
^eit  obet  eigenfcfeaft  K 

XI.  ©olle« ein  fliit^  fpu/  welt^et  übet  ba«  leett/  ba«  ^utu«  geleett 


*)  dMtn.  ^)  beilidctt/  weibcn.  ^)  9ttmA(btni(.  ^}  ßtlt  niemanb  etwa«  binsu. 
*)  Seibeigcnfc^afi. 


-  Gb  imm  bie  fpQfen  gtoott  %ah  )e  toer(tctcm  29 

botritnfe  6et  übet  ittemn  selcect  ba«  ernefen  bet  fp^fenr  fo  tnöf  je/  bev  <« 
Srbiettn  (otr  fluc^^^tvtirMg  fi)n. 

xn.  Utib  {itib.  wie  unbet  fein  gfa^  berbunbehf  benn  ba^  gfa^  b<r 
tubti  unb  fr^bctt  bcc  fpi)fen  fcbabt  ber  Uebt  betf  nä'djfhn  näti  fp  fq  rtc^t  ()c« 
(ccrt  unb  crtcmit  witt;  fo  ftnb  wir  bemfelbcn  gebot  ober  gfa^  nut  f^uftia. 

xm.  ^etft  un<  9aultt«  in  ber  fr^beit  ^bttfU  bt^ben^  warum  beifTeil 
bu  midi  bori^on  goUf  ja  bu  wiUt  mic^  mit  Awatt  baruon  bringen. 

XIV.  Co  Sbrtilu^  3un  jfingern  fproc^,  iij  bab  ticb  nod)  Dil  je  fa^* 
genr  Met  ntt  <tefprod)enf  icb  mü  äd)  nocb  bU  leeren^  wie  jr  ben  menfd^en 
jiUenb  gebot  ufiegen/  funber  bat  er  gerebt  bon  ben  bingeu/  bie  er  jnen  ant 
felbnt  ix^t  furbiett/  bie  fq  aber  fcbwerltd)  berflünbenb.  SBenn  aber  ber  gei(t 
ber  wurbett  tummen  Wirt/  ber  wirt  äcb  aUe  warbeit  teeren/  baf  ftj  aUt 
btng  wurbinb  nacb  ber  ertficbtung  be^  betigen  geift^  berflon  /  lau  /  fo  fi)  benn* 
jemal  nit  beriUtnbtnb  ober  wi  unwäfTenbeit  ober  M  tummer  unb  forcbt. 

XV.  2)enn  wo  tfi  pon  fölcben  geboten  föUte  berilanben  werben/  fo 
bätttnb  bocb  bte  junger  gefSnbet/  baH  fq  t«  nit  geboten  bättinb  fqreu/  nit 
fltifib  efTeu/  }ä  ben  beugen  rennen/  tutten  antragen. 

XVI.  eSumma/  gott  fpracb  }ä  ^etro  3(ct.  X.  15:  2>a«  gott  gereiniget 
bat;  foUtbu  nit  unrein  nennen/  unb  tflber  fabbat  unferunberwtlrfig/  wir  aber 
ntt  M  fabbatt^  /  wie  obflat. 

2>tfe  fnSpf  bobenb  mtcb  awungen  ju  gebenfeu/  baf  bie  geiflticben  obren 
ntt  nun  nit  gewalt  babinb  f9(id)e  bing  je  gebieten  /  funber  fo  ft)  e^  gebietenb/ 
fo  fänbtnb  fq  bär(id);^  benn  je  ber  in  eim  regiment  ifl/  unb  banblet  rntt, 
tonn  im  empfoten  wtrt/  ifl  e^  flrdflicb.  SBat^  erfl/  wann  er  batf  übertritt/ 
bü^  jm  berboten  ifl/  unb  Sbriflufi  bat  ben  Sif^ofen  berboteu/  fq  föUinb 
ire  mitf ned)t  nit  fcblaben.  3{l  nun  ba^  nit  gfcblagen  /  ba  man  eim  ganjen 
i^olt  ein  berbot  qnleit/  barqn  aber  bie  aUgemeinfame  nit  berwiUiget  bat? 
2>arum  laf  icb  in  bifen  anjagen  jebem  itn  urteil  frq ;  wiQ  bo(b  benen  /  fo 
nad)  Sbrijllicber  frqbeit  bärflenb/  gern  föücl)^  b<iben  angejeigt  unbeforget 
ben  unwtUen/  ber  mir  iatM  erwacbfet.  (£«iinbbie/  benen  ber  fpif'  wiKab* 
bninnen.  6q  fi^rAtenb/  fo  ba^  fleifcbeflen  abgang/  e«  rqffe  mee  binnad}/ 
bc<  bt6bar  }um  (ufl  wo(  gebleut  bat.  2)arum  tobenb  fq  alfo  unbec 
ben  einfältigen/  benen  icb  wfinfcb/  baf  fq  in  Sbriflo  3efu  ^q  un^  fromm 
werbinb.  ®ott  fqe  mit  untf  aUen.  9(men.  3cb  bob  bif  aUti  qfenb^  ge« 
fcbriben;  barum  bernem  e^  ein  jeber  im  beflen.  ©eben  }u  Sürid)  im 
MDXXn.  jar  (im  16.  tag  9(pril«. 


>)  fd^merlicb.   ^)  Sratfptefi» 


30 

^in  fHtnMtd^  Utt  mdh  mmmtma 

etlicher  ^rtefier  ber  Stbgenoffenfc^ft/ 

^f  man  ba«  btUtg  (EiKingeUum  vrcbi^  ntt  abfd)(a^(f  no(6  imiottfcti 
tatth  empfad)  i  ob  ttic  »rrbtscnbra  Atgmtu^  ju  ocrmqbm 


3»i.9(i  mit  KN  «t««  9««.»«.  «.<  tm  <|M<fin««A«  W<mM. 
fi<^  iti  gleichet  S^it  in  einet  latinifc^en  Sittfc^ti^  an  ben  Sifc^of  wn 
Son^ant  unb  in  einer  beutfc^en  an  bie  Dbrigfeiten  bet  (SibgenotTeti« 
fc^aft  um  ©enet^miftung  itte^er  S5itten  bon  bet  ^6c^fien  SOSic^tigtett: 
^teo^ett  I  bai  Qh)anftelium  ju  ptebigen  i  unb  @eflattung  bet  d^^e  f&t 
©eifllic^e.  3ene  an  ben  S3if(^of  toatb  ju  (Sinfiebetn  ben  2.  3u{9  1 522 
mit  bet  Unterfc^tift  3wingli<  unb  feinet  ^teunbe  au<gefettigt ;  biefe 
am  13.  be<  n&m(i(^en  SRonaM  abet  obne  Untetfc^tift 

9}on  biefet  S^ittfc^tift  an  bie  (Sibgenbfftf^en  Dbtigfeiten  etfd^ien 
bie  et^  ^wic^abt  in  S^tic^  auf  s  S5ogen  in  4. ;  eine  sweote  Su^gabe 
lier  ^^tutinget  in  ^lugdburg  btuden,  34  0.  4.  QwaUet^  fat.  Ueber^ 
fe^ung  ünbet  ftc^  in  Zw.  Opp.  1 10  a.--  1 19  b  ;  bat  aber  bie  6(^(uBat« 
tiCe(ni(^t,  toel^e  bat  teutfc^e  Dtiginal  entb&It ,  (Sabttafel  im  %\am 
au«  3»-  6d)ttften  I.  30.    Ujleti  littetat.  Slnbang  9lo.  4.  6. 330.)  ^ 

Ohmijl  beQ  ben  butd^  bie  @egnet  bet  beginnenben  dlefotmation 
meijl  feinbfelig  geilimmten  SKegierungen  biefe  S3ittfc^tift  wenig  Sinbruct 
}u  machen  fc^ien ,  unb  bet  am  (Snbe  Wlaxjt  etlaffene  93efc^(ui  vor  bet 
}tt  £u)em  ttetfammelten  Sagfal^ung  /  bie  v  Untube  (liftenben  fl^tebigten 
betteffenb^  Womit  man  3^ingK<  unb  feinet  Steunbe  teformirenbe  fj^tebigten 
bejeid^nlte,  nic^t  sut&ctgenommen  watb:  fo  wittte  fie  beflo  mebt  aujf  bie 
(SeifUicbfeit  be«  3At(^(tcapiteH ,  welche  auf  einet  93etfamm(ung  ben  15. 
%ugilm.  biefe«  3abte«  einbettig  befc^loü:  ERic^ttjuptebigen,  aHwa«in@et^ 
M  9Bott  entbalten  fet).  (SBit) :  iReuete  ^tto.  ^itcbgefcb-  L  303. 3 1 4. 3 1 50 

^)  2)tc  9ittfkIIev  mxtn  o^ne  Swetfet  bte  tiAmltd^ett  /  v^id^  b(e  eittfAdfl  an  Un 
BtMof  mttt^d^ntt  l^attctt  ntitb  md^  anUxt  r  mliht  /  au«  ben  oben  fd)ott  bemerftcn 
Oriinbcn/  ft^  nic^t  bffientttc^  evnavcn  burften«  S)ie  tn  bev  Stttfc^nfl  an  b<n  Stfct)cf 
0enannten »aren  au^er 3 10 ( n a ( i :  SaltbaTav  3^va4rel/  9famriu9Irt;  Qtct§ 
6tAbe(tn  (^(9beu0)  9favrev  in  3B<tntnden/  hifff^tt  3^mM  Reifer;  SBerncv 
6teinev/  bon  3ud;  &<o  3^ub/  ^Utttt  m  <?tnfubeln;  Sraimu«  ®d)mtb 
( ^abximt )  Sborbevr  au  Sürtd)  ;@imon®tttmpf/  fßfamv  )tt  ^On$d ;  tieft  Xiiti^ 
mttftt,  (f borbeirr  SU eustrn;  Ulrich  ^fifttt,  ($tftortuo)/  Pfarrer  gu  Uvler;  (£06^ 
par  0tofimann/  (Sne^anber)  6ptta(prebtaer  »u  3«irt4;  ^obanne«  64tntb 
Oaber)  eoptan  gu  3Aru4«  Swindii  fanbte  beibe  0ittfd)rtften  mit  einanber  d<n  Supern 
an  ax^fontuo  unb  ^en  Saq  an  Steinen 


31 

AR  SDl9toiim4  ju  Stticm  }ur  ^ecbmtung  >  too^in  et  (<  gut  finbe  unb 
itt^t  ftute  Hoffnung ,  tag  jte  von  toirtfantcm  Stnjiug  f(9n  tperbm. 
an^fornu^  meldet  am  22.  ben  (Smpfang  unb  bcn  28.  betii^tet  ec : 
B  IDie  sninbetiabl  gebe  biefen  S^tttfd^riften  ju  Su)mi  ScQfttK.  SDIanc^e 
iufecn  webet  Sob  no(^  Slabet.  6te  fagen :  3bc  betfud^et  eine  6a(^e , 
bie  3bt  nt(^t  jum  enoAnfc^ten  Stoed  btingen  tpetbet  2)et  S^tfcbof; 
ja  bec  ißavfi  fann  Snte  ^itte  nt<^t  bewilligen;  nut  ein  Soncilium 
ttmite  ti  tbun.  IDie  ^tiefleil  mutten.  lDe4  Splfei  6inn  fenne  i(^ 
ni^t  —  ^Kbtt  man  toiK  ni^td  bpm  ^angeiium  toiffen;  nut  um 
ben  £rieg  fummett  man  ftc^ ,  unb  Ui  iS>immUf(^e  i{l  biefen  Seutcn 
eine  gleid>gö(tige  6a(^e ,  beq  ben  J^eibetiem  i^  Mt  baä ,  wa^  ^ti^i 
^n  mebten  foSte ,  wenig  {u  Witten ;  fie  fannten  ibn  nie.  —  9Ba4 
wollt  3btf  wenn  aKelSelt  Suc^  wibetfptic^t  unb  wibetflebt?"  — 
9ttc^  an  SSetnet  steinet  batte  3tvingli  bie  S3ittfd)tiften  gef<bictt ,  ber 
fie  bem  <ßfatter  3;ta<bfel  iu  ^tt  fanbte<    (Steiner  ad  Zw,  20.  3uri)) 

3ob<mned  SimmetmannCXpIotectuI)  su  Sujetn  entf(^ulbigte  fK^ 
bei)  Stoingli  (Suj.  30.  Sunp) ;  bag  et  bie  S^ittfcbtift  nW  untetieicbne. 
(St  f&me ,  fammt  feinet  Staut ,  babut^  in  Seben^gefabt  unb  wiitbe 
ber  6a(^e  in  Sujetn  bamit  wob(  fc^aben  abet  nic^t  ni^en  tbnnen.  — 
Sortbolome  6to4et  unb  SBetnet  6teinet  in  3ug  (an  Swingli  s.  3u(q) 
gaben  ben  9latb ,  bie  9$efanntma(^ung  noc^  fi^t  einige  3e^t  aufiufcbie» 
beit  %m  7.  3u(Q  tbeUte  Simmetmann  eine  f&t  bie  S^ittfi^tift  an  bie 
Sibgenoffen  btau(bbate  0lotij  vpn  einem  6canba( ,  bat  ein  ®eiflli^ee 
fp  eben  betutfacbte ,  unb  bat  3toing(i ,  bem  hattet  93pb(er  ju  Su&etn , 
bec  wtbet  bie  (ßtiefletebe  ptebige ,  ein  ^pempiat  bet  93ittf(btift  su  iien* 
ben.  3tPing(i  (an  Sni}fpniu4  ben  19.  3uIq)  billigte,  bai  3immet» 
mann  nicbt  untetf(^eibe.  dt  wi^nf^e  auc^,  ba$  atiti  aam&bHg 
unb  mit  dlube  bebanbett  wetbe  unb  3immetmann  wie  @ama(ie(  fi(^ 
Jufjete.  —  Snbli^i  fcbteibt  3obpfui  C3o<l)  Äitcbmetjet  mi  gujeitt 
an  3wingK  (13.  %ug.)>  bag  et,  fp  wie 99etnbatbin  (Reifet  ju  €b<im 
om  3ugetfee)  wegen  ibtet  ^bebetlbbuiffe  in  Sebendgefa^t  fielen  unb  ft(^ 
tut  9(u<wanbetung  beteit  machen  muffen. 

3pbanne«  Spjbeim  }u  Spniiani  mefbet  an  Fabian  in  6t.  ®alKen 
(30. 3u(9)r  tpie  Swinglinebft  bet  S^ittfcbtift  an  ben  S^ifcbpf  au<b  biejenige 
an  bie  Sibgenpifen  bem  S^ifdjof  eingefanbt  unb  Sep  3ub  bie  6^tift  Sutbet^ 
,\)on  ben  üRbncb^geläbben"  i^betfe^t  babe ,  wot&bet  alled  S)p(t  in  Stflau« 

nen  fe9  (mirabllem  omni  populo). 


32  (lin  fr&nUtc^  bttt  unb  ecmamtna. 

IDen  fcommen  färfld^tigen ,  cerfonien ,  \09fcn  (etren  Stbdtnoffiw  i>oti 

fldttett  /  (an(tn  unt  juflmattbtcn  r  unfctm  snäbigen  1  gänjltstn  1  Ucben  Herten 

rnbiettnb  utiftr  ettid)  prieftcr  unb  t^ettuntec  Iti  (i^DahgcUt  3cftt  unfet  ft(^ 

^ocfame  gutotatge  tienit  unb  unbartbättiabrit  in  Um  fittxtn  ^tiu 

S^riflo,  unfctem  rclSfer. 

SBei^ot;  frommen  f9r(t^ttgfn  ic.  ifl  unfer  bemäHg  bitt/  ümt  m^fmt 
»KUe  ntt  einen  unwtUen  x^on  ilunb  an  empfaben  ab  ber  fac^/  bie  nHt  fSt 
öd)  ttagenb  a((l  ju  unferen  t^dteren,  ob  fq  äd)  fc^on  aum  erflen  feltfam 
ober  unbiUic^  bunten  würbe.  SBtr  ^nb  ber  bof^ung;  fo  jr  fQ  binben  unb 
not  mo(  ertennenb  nadb  unferem  erfcbeinen^/  »erbinb  jr  mit  gnäbigem  willen 
barinnen  banblen  /  binban  gefegt  aQe«  oerwunbren  ober  unwiUen  /  g(Q<^  al^ 
ouc^  bem  beitigen  ^aulo  befcbad)  9(ct.  XVXI.  17.  ^U  er  }ü  9(tben  anbüb 
prebigen  oon  unferem  berren  Gbriflo  3efu  unb  oon  ber  ur(länbe  ^  ber  tobten  # 
i>erlaci)tenb  fq  in  3U  bem  erflen  1  aber  nadbbem  fq  ber  fad)  gänjUd)  bertd)t  § 
wurbenb  jr  i^il  ium  Sbriflenglouben  teert  1  unb  tnfunberbeit  ber  obreflen  rid)« 
teren  einer  genannt  Dion^fiu^  1  unb  ein  ftirneme  frow  2>amarif^.  9((fo  bof« 
fenbwtr  ou^f  fobte  facb  gdnsU^  oerbftrt/  werbinb  jro  atte  i^emunftige  ber« 
gen  guniKg.  Unb  ifl  bie  fadi) ;  bamit  ft)  nit  länger  Oerbaiten  werbe :  mir 
banb  t^ernommeu;  wie  etliche  u^  unferen  berren  ber  (Sibgnoifenfc^aft  (tcb 
babinb  laffen  unrichtig  madb^n^a/  baf  man  ba<i  beUig<£))angeliumf  fo  je( 
in  aUer  Sbriihnbeit  barfur  gat|  prcbigef  gtqdb  ali  ob  e^  etwa^  näwei9  un« 
geb&rt^  *  wä're  1  be$  fd)ulb  aber  oiaQd)t  bero  ift  /  bie  fötid)  bimmltfcb  leer  nit 
gu  bem  tommlicbflen^  b<mb  tonnen  bartbuni  ober  barunber  oermtfd}t  banb 
ttwa^  I  ba^  nit  lan&  gebort.  6unil  wfiffenb  wi)»  wo(  /  ba$  in  einer  lob(id)en 
Q£ibgno(fenf(6aft  nieman  ifl/  ber  fid)  wiber  ba^  wort  gotte^  unberflünbt 
qnselegen.  !t>e|^ba(b  wir  un^  angenommen  mit  bifer  gfcbrift  männigUd)  ;t 
berichten  ein^  turjen  inbaU^  be^  Soahgetium^,  bamit  fid)  baran  nieman 
fcbäblicb  oerte^e^/  unb  befd}id}t  ba^  au  gutem  einer  gemeinen  (Stbgnofi'en» 
fc^aft  unb  jü  trofl  aUer  forgfältigen  confcienjen  ^. 

9lun  ifl  ba^  (Simngelium  r  aU  ^aulu^  fd)n)bt  fHim.  I.  16.  nfit  onberd 
benn  bie  traft  gotte^  }u  gutem  ober  beil  einem  ieben,  ber  gloubti  er  fqe  u€ 
ben  3uben  ober  i^e^ben^  toit  wo(  ben  3uben  oon  je  wetten  bar  jum  erflen 
geöffnet*.  €r  fpricftt/  e«  f^e  bie  traft  gotte^f  fort  atfo  oerflanben  werben: 
60  ein  jeber  menfcb  be^  guten  unb  fiföli(^en  leben«/  ba«  nad)  bifem  Üben 
geoffenbart  wirti  begirig  ifl  (benn  ba<{  laffenb  oucb  nacb  bie  9bitofopbt, 
unb  empfinbt  e«  ein  jeber  menfcb  in  im  fe(b«/  baf  er  tftl  angfl.unb  forg 
bat/  wie  e«  jm  nac^  bifer  sqt  gon  werbe/  unb  aber  babQ  burcb  ftcb  felb^ 
Weber  ben /  ber  feligbeit  gibt/  nodb  ben  weg  }ti  jm  erlernen  mag):  ifl  jm  je 
not/  baf  er  bilf  böbe  oon  einem/  ber  grBflfer/  flflrter/  wtjfer  unb  gewuffet 
bann  er  fpe.    QBelidbt  not  unb  gebreflen  ^  ber  attmad)tig  gptt  Don  je  wel» 


*)  beleucbten/  War  machen.  «)  «uferftcbung.  ^)  üU  tt«red)t  »orilellen.  ♦)  un- 
evbMe«.  5)  am  jwedmAfitgflen.  ®)  fci)Abtt<^en  /  mbcrbltcben  anflog  nci^me.  0  be« 
fotflten  Änflftltd)en  Oen>t<Ten.   «)  geoffenbort.   ^)  Oebrtcben. 

a)  ^ease  quosdam  in  Helv.  civitate  piinci|>e8  viros,  qni  Er.  praedicatio- 

neminiquius  tulerint).   S)er  eeftblug  wiber  bte  ntlnrube  ftiftenbeu  ^rebtdtcn''  burc^ 
SroingU»  SeiRbe  t^emrfa(bt/  war  eben  geaen  btefeti  dert<btet 


frAnMi(^  Htt  uiA  ermantttio.  53 

Im  hat  ((iiAiflHtb  btbac^t  uttb  ccfc^t  bot  r  tn  betn  /  baf  er  fldi  un^  offmes 
in  cütt  gute  <i<offnet  unb  bctannt  3<mad)t  bat/  barum  baf  wir  in  btr  br« 
gerb  unb  munbcr^  bcr  (unfti()cn  }t)t  nacb  bifrm  leben  nit  irrig  ober  t^er^^ 
iVQfIrt  wurbtnb;  bat  oucb  atiraec)  benen;  fo  Jn  alfo  seoffhet/  angenom« 
tarn,  unb  jr  }uDerfi(t)t  in  in  gfe^t  bonb  i  fin  traft  unb  segenwilrttgbett  erjetst 
fo  fcbbnborlid)  i '  bof  man  fidb  ab  ünen  gnaben  nimmer  gnug  t^erwunbren 
mag.  Sr  bot  mit  9(bamen  flnabtgUcb  gebanblet  naö)  gflalt  ber  fod)  r  9(be( 
hn  grecbten  gerodjen  r  (Snod)  u^  bifer  jQt  bermanblet*/  ^  Slot  i>or  bem 
(unbfluf  swarnet  unb  berbütet/  ^brabam/  Sfaac^  Siacobr  aRoqfen/  !2>a« 
bii/  mtb  onber  un}a(bar(i(b  fo  offenltcb  gewtfen^  unb  lieb  gebabt;  baf 
jr  nam  unb  gebäc^tnif  nod)  bat  bq  tag  ba^  anzeiget  r  baf  aüti  nüt  anber^ 
i^i  bann  ein  gndbig  offenboren.  (In  felb^  un^  armen  menfcbtn  }ä  gutem  r 
ttnbbai  »irt  genennet  lai  (Ebongettumi  ifl  ol^  i^il  aU  ein  gute  botfcboft  in 
tutfd)er  fprocb:  benn  toai  möcbte  beffertf  bem  armen  menfd)(icben  gfcblecbt 
emboten^  merben,  fo  en  in  bem  unwuffen^  gottet^  unb  ber  feltgbeit  irret  r 
tpcber  fo  fid)  gott  jm  lunbbor'  macbti  fürt  unb  feiig  mad)et?  3ft  ba^  nit 
bie  traft  gotte^  r  nit  eind  menfcben  trafit  ?  3fl  batf  nit  bie  f roft  bie  un^  fe« 
ttgMt  gebirt,  unb  nit  ber  menfcb  im  felbe  ?  iDorum  er  (id)  ben  menfd)en 
mit  gute  ;um  erflen  erjeigt;  baf  fq  in  bq  ber  gute  ternetfnb  erlennen  aU 
(inen  bater.  3>arum  un^  oucb  Sbriftu^  geleert  bat^  baf  wir  in  einen  bater 
nrnninb  t^or  ollen  bingen  i  ee  wir  fünft  titi^  an  in  begerenb  i  fo  wir  fpred)enb : 
boter  unfer  f  bi)  welcbem  wort  wir  geftcbret^  werbenb  i  baf  wir  all  unfer  troft 
imb  sttPerßd)t  ftcber  in  in  feb^n  mögenb:  tummt  bod)  oUtf  u^  ftner  traft. 

60  nun  ber  aUmäd)tig  gott  burd)  iai  alt  tefloment  bat  burd)  ftit 
traft  ftcb  ben  menfcben  bid^  geöffnet  burd)  mitrebeu/  wunberwert;  unb 
anbre  ftud/  bamit  bie  menfd)en  olUqt  ber  traft  unb  gnob  gotte^  innen  wur* 
binbi  unb  ober  ft)  burcb  iren  mütwiUen  unb  bärte  be^  berjen^^  ftd)  bon  im 
aeufret^^  banb/  bat  er  }ul()ten  bur^  ftnen  eignen  fun  mit  bem  menfd)lid)en 
flffcbleAt  wellen  banblen  i^ebräer  I.  1.  ber  ouc^  mit  ben  wunber^eicben 
oU  Slitobemu^  rebt  3ob.  III»  3.  unb  warbafte^^  ber  leer  gewuflid)  anzeigt 
h(tti  baf  er  ein  fun  gotte^  i(t/  bamit  ftn  uberfieffenbe  gnob  ben  menfd)en 
nod)  bil  ri}d)lid)er  ufgctbon^  würbe*  S)ann  toit  er  bormaU  ficb  nun  bem 
3ubifdKn  gefd)lcd}t  geliebet /^  olfo  bat  er  burcb  ftnen  fun  alle^  menfd)ltd> 
gfd)l(d)t  wellen  burcb  gute  )ü  im  gieben  unb  an  fid)  bringen  ^  ba^  un4 
tlarer  wirt/  fo  wir  bie  färnemen  ftud  ber  tbaten  Sbrifli  erj&lenb*  3fk 
ba<  nit  ein  grofTe^  träftige^^^  ftud  gelaffenbeit  }e  leeren  ^  baf  ber  fun  göltest 
fünft  finem  iHiter  alleweg  glqcb;  ftd)  genibret  bat  bi^  ju  onnemen  bet 
m(nfd)lid}en  blobigteif^^  ^biliper  II.  6.  barum  baf  wir  ollen  boc^miit 
betlieffinb  unb  gu  gott  föminb?  2)af  er  tfrmlicb  in  einer  tripp  geborn 
tinbbemnad)  bort  mit  arbeiten  erjogenift  9  leert  batf  nit  gut  beracbteui  narung 
mit  ber  bänben  arbeit/  nit  mit  gwalt  ober  wucheren  gewännen?  Spbefer 
nil.  28*  Dof  er  bie  tränten  allentbalb  gfunb  gemacbt  bat«  fo  ft)  ir  Per« 
truipen  }u  im  fabtenb/  leert  ba^  nit/  bof  wir  oU  unfer  )Uberftd)t  oud>  i& 
im  baben  föUenb/   unb  ie  einer  betf  anbren  notburft  }e  bilf  tummen? 

^)  6taiuen  über  --  ^  offenbar.  ^)  pcrfe^^t.  «)  tlar  qtm^tn,  gefairt«  <)  an««- 
*oU«-  •)  Unerfenntmf .  0  offenbar.  «)  Mrßcbert.  »)  oft.  *»)  entfernt.  ")  SBabr- 
kftigfeit.   t2)  eröffnet.    ^)  mit  fitebe  iugemanbt.    ^^)  wtrtfameef.   ^^  @(bwad»e. 

Swinali*!  fOmmtL  e^nften  l.  »K  3 


A 


34  (iin  ft&nMic^  bitt  unb  etmomms; 

Qotot.  VI«  10.  Daf  et  fBr  un< brn  WmäiblUttm lob «eUttett»  batnsttir  im« 
M  Um  flwalt  b<<  tobe«  unb  rt^d)  bet^  tflfeU  tmb  ber  ffinbett  vAiittf  hat  Ui 
titt  aUe  menf(t)(t(lb<  gäte  überttoffeti?  3>af  tintt  oiUQd^t,  aU  9oulu<  f(6n)btf 
ju  9t5m  V.  7.^r  einen  fleted)ten  menfd)en  (Urbt;  fo  et;  bet  geted}!  t(lf  fut 
unt^  fdnbet  unb  unitetec^ten  ^  ben  tob  gelitten.  b<xtr  leett  uM  iüi  ntt  uf  unfet 
Sete(i)tisteit  ntt  buwen/  fttnbet  in  ftn  tec^tmacfteni  etlöfen^  begnoben  aUei»/ 
fb  wtt  bod)  dUe  ftinbet  ftnb?  2)of  et  am  ttä)  inmitten  aUe«  fd^metjen« 
unb  Iqben«  für  bie  mbtbet  fine«  (ebenti  finen  bimmltfc^en  oatet  anruft: 
SBetgib  jnen!  fq  wäfTenb  nit;  wüi  fq  tbünbf  leett  un«  ba«  ntt  untdcbliÄ^ 
fqin  on  baf  r  on  mibetteb;?  Unb  bet  (tu(tennod}  tteffenlic^'  oi(/  bie  man  ti%* 
tid)en  bbrt  ut^  bem  btitigen  (Soanselio.  Slun  »eUenb  mit  (in  ieet  out^  et» 
lid)et  }a(^  oetböten«  Seett  et  uM  nit,  baf  mit  ntit  Oott  uM  felb«  oermi« 
fltnb  nod)  fi)inb  ja  oud)  in  ben  bittgen  i  fo  ben  Iqb  antteffenb  i  on  jn  /  fo  et 
SDlattb-  VI;  27«  fpticbt:  Slieman  mag  }u  (inet  IqNtam^  ein  eUn  tbun;  {wat 
baf  mit  betflanbinb :  fo  wit  {um  Iqb  nut  tbun  mbgenb  /  au  bem  n^it  aber 
alletmeifl  oetmbflen  metnenbr  baf  wit  on  jwqfet  in  aUen  bingen  attein  an 
jm.  bangen  mdffinb«  Seett  et  um  nit  in  natung  M  (qbtf  unb  im  jemmen« 
fammten  bet  tqcbtagen  nit  fotgfältig  fqn  mit  bet  liebli^en  glqc^nuf  bet 
btiimen  uf  bet  btibe  unb  bet  bbglen  be<  lufw  r  bie  et  fo  fcbBn  betleibt  unb 
fpi)dt?  fieett  et  nM  nit  »ol  alle  bing;  fo  vmi  not  ftnb  }u  feel  unb  b}b 
futUtcb  bon  jm  begeten  mit  ben!  batet  .unfet?  fieett  et  un«  nit  mol  hai 
göttUcb  toatltdb  anbeten;  ba«  jm  aUet  gefäUtgefl  fqe  3ob«  IV.  14:  2)ie  wa* 
ten  anbetet  metbenb  ben  batet  im  geifl  unb  in  bet  woi^it  anbeten  ?  fieett 
et  UM  nit  ttüwlid)  in  allem  anligeu/  tummet;  unb  ttüb^ali  mit  föUenb  li 
jm  lummen  SRattb.  XI.  29:  J^ummenb  jö  mit  aller  bie  atbeitenb  unb  be» 
laben  itnb;  unb  id)  will  ucb  t&m  geben?  fieett  et  un<  ntt  ben  weg  bet  ge» 
te(bttgteit  unb  bet  watbeit;  fo  et  fpttcbt  SRattb«  V.  37:  Uwet  teb  fpe 
ia  idi  nein  nein.  SBa«  äbet  ba«  binju  tbon  witt;  ifi  bon  bem  böfen? 
fieett  et  uni  ben  meg  bet  »arbeit  nit  ttütid^r  fo  et  fotid)t:  3<6  bin  bet 
weg,  bie  watbeit  unb  ba«  leben  3ob«  XIV.  6,  unb  baf  wet  but(b  in  ' 
vngat,  bet  wirt  toeib  finbtn  3ot).  X.  9?  fieert  et  un«  nit  gwtif  ba«  ewig 
leben  etobten,^  ba  et  fprtd)t  3obanni<  VI.  40.:  93$arlid)r  watltcb  fag  tcb 
tid)r  welicbet  in  micb  gloubt/  bet  bat  ba^  ewig  leben?  fieett  et  um  ntt; 
wie  t)ertruwt  wir  un^  bbtenb  uf  fine  wott  laffen,  fo  et  fpttd)t,  nit  ein 
tfittet  nod)  bucbflab  werbe  oon  finen  worten  unb  bet^  gefa^e^  bingon ;  M 
baf  alle  bing  barin  begriffen  erfsat  werbinb  SRattb*  am  V.  18  unb  XXIV.  SS? 
@inb  aber  bife  alle  unb  nod)  bil  meer  ntt  gewäffe  fluct  bet  guten  botfebaft; 
ba  fid)  bie  ttaft  gotte«  uftbdt  bet  menfd)licben  blöbtgbeit? 

SBie  nun  ee  gemelbt,  ifl  bie  gnab  gotte«  nie  tqd^et  ufgetbon  bamt  butcb 
ben  bitten  Sefum  Sbtiflum  unferen  erlöfer,  unb  ba«  barum;  baf  wir  uon 
bero  ftnet  äbetfiafftgbeit  allfammen  neminb  3ob.  I*  16.  bte  fo  grof  iftr 
baf  fq  alle  menfd)en  lu  je$  gfi)n  ftnb;  bie  jeb  ftnb;  unb  immer  werbenb; 
rt)db  in  gott ;  unfd)ulbtg ;  unb  feiig  machet  <^ebr.  X.  Dann  fein  anbrer 
nam  ifl  unber  ber  funneu;  in  bem  wir  mögenb  feiig  werben  ^ct.  IV.  12; 
benn  in  bem  namen  3efu  Sbrtflt;  ba  man  aber  ntt  allein  bte  ftlben  ober 
bücbftabcn  be«  wort«  3tfu  üerfton  folf;  funber  feiig  werben  in  jtncr  frafi;  in 

^)  c(ne  9laci}e^   ^)  überauü.   ^  einige  Steile.   ^)  itiMqtfiM.   <)  erlattgen. 


etil  ft&iAIi(^  hin  ttiA  etmannna.  35 

üner  ^ntf^f  ttt  Onem  («bntr  üCfo  M  matt  tcti  namnt  Sefu  mflmilc 
<]|M  fui  wAfcn  unb  t^anUlf  in  »cKc^c^  wir  t^ertruwcnbe  janh  iloubtnU  fc» 
(i((  vetfemb:  bann  tv  uf  bt|  evbn)cf)  {urnrnrn  til  bte  fanber  felis  unb  gfunb 
icnadbcnr  bic  et  oudb  fo  ftunbUÄ  bcim9efud)t  6at|  baf  man  jm  bamni 
(iM  icbti  ba^  <t  aber  a(fo  btrantmurt  bat :  Die  gfunbcn  bdrftnb  bc<  arjcM 
att,  Ainbet  bte  tranf tn;  futnemcnbei^  baf  bte  bocmbersiflbtit  gotte«  bereit 
f^c  tie  funbev  ju  aUen  mttn  be^nabeni  unb  ftd)  bacum  in  bie  weit  turnmen 
(i)n/  ba|  et  bai^  bettänble  unb  gemüfUc^  bewärte.  ei^  r  ob  ba<  ein  gute 
iotTcbaf^  Oje  ober  niti  bafi  fic^  gott  itnet  gnaben  mi  fo  batmbetjifltic^  em« 
toten  bot  on  aUen  unfeinen  i^ecbienil;  ja  bo  wir  bon  natut  ttnbet  be^ 
ioen^  worenb  Spbef.  II.  S.  Obglod)  wir  aUt  menffbeit/  bat  et  bie  tQ(f)e' 
(mer  gnaben  unb  (iebe/  mit  beto  et  uni  bat  lieb  gebabti  flbet  uni  etseigtr 
unb  tvien^ot  wtt  in  fdnben  tob  tvatenbf  ^t  et  un^  (ebenbig  gemad^t  butd) 
)en  tob  ^btiilt  i  »tbtum  ufetwedt  r  unb  ben  bimme(  je  beftl^en  betotbnet  ist 
S6riilo  3^Uf  bamit  et  ben  tänfUgen  menfd)en  öffnete  bie  äbetflieflenbett 
nnbe  jinet  gnabeui  bie  et  fo  fanftmutigUd)  äbet  un^  bat  lafien  gon  bute^ 
€^iilttm  3efttm.  ®ndbis(i(b  unb  »etgeben^^  itnb  mit  gfunb  flemad)t  obet 
tet^oUm*  butc^  iai  betttuwen  unb  glouben  (betflanbi  bafi  gott  (bliebe  mit 
Ulli  pdbigtid)  gewüttet  Me)  unb  ba«  nit  u^  untf:  ti  ift  ein  gab  gotte^r 
nit  t^  unfetett  wetten  i  bamit  fic^  nieman  turnen  tftnnt.  Z>enn  mit  ftnb 
f«  vmiditt  in  (Ebtiflo  3efu  gefcbaffen  }u  guten  wetten  r  i&  benen  un«  gott 
«tmbnet  bat;  baf  wit  batin  wanbUnb.  &ebenb  ^ie  ben  fdjönen  ftnn  u* 
im  beiUgen  9aulp|  betgnjfenbe  ^  Mt  banbel^  gotte^  mit  un^  atmen 
{onieten  r  »et^nblet  butc^  finen  einigen  fun  unfeteü  bitten  unb  etlbfet  3[e« 
fum  Qbttflum.  2)a<  aüti  nut  anbete  ijl  bann  ba<  (Sbangelium  /  ba0  ift 
Ne  gute  botfc^aft  unb  bettänbung  bet  gnaben  gotte^  i  beto  wit  aKe  notbutf» 
tig  ftnb;  unb  wie  wo(  et  fptid}t:  Z>ie  gfunben  bötfinb  be^  atjet^  nit,  unb 
id)  bin  nit  turnmen  bie  getecbten  je  betufen  /  funbet  bie  fänbet  jii  beffetung 
nnb  rdn^n :  ift  bod)  nit  bie  meinungr  baf  jeman  gtecfit  f^e ;  abet  wo!  etlicb 
f(b«btenb  itc^  getecb.t*  2)iefelben  {al$  9(ugu(Unu0  fpticbt)  watenb  bon  flunb 
m  ungeted)t  r  nnb  too  f(i>on  bbein  anbce  utfae^  wdtei  bie  fq  untecbt  mad)tef 
irite  bocb  ba«  ubetnemen  eignet  gte(^tigteit  ein  gniig  gtoife  fiinbi  att 
ml  anzeigt  btt  ^battfäet;  bet  iü  t^otn  im  tempel  ft(6  bod)  tttmt  toa^  et 
tbatt  tutä  XVIII.  11.  2>atum  foUtenb  bife  botgejälten  wott  ^ault  bon 
aUen  benen  i  fo  bad  (Et^angelium  ficb  tümenb  ptebigen  /  flQ^ti^  ut^gelegt  wet« 
bm  bem  i^ottf  bamit  ein  jebet  tec^t  betOunbe  be^felben  inbalt  unb  ftaft. 

2>ife  bing  a(fo  nac^  bet  tutje  anjeigt  i  geben  un^  ein  tkine  geflatt  ' 
b«  StHingeUuml  i  weitere  abet  t(atli<ib(r  unb  t^oQtummnet  in  ben  btunnett 
(tfttnbm  wtttr  webet  in  ben  büben'  obet  (acben.  Z>ie  brunnen  itnb,  bie 
»Ott  unb  tbat  Cbtifti  3efu  but^  bte  ®bangeli(len  SWattbäum,  Soannem, 
Sucam  unb  SRatcum  jum  teil  befc^ribeu/  fo  i^i(  einem  jeben  menfcben  m 
ftltgbeit  not  ifl.  t>am  M  bet  beilig  3oanne0  anzeigt,  toät  t^  ein  unmöglich 
«brttoUe  wott  unb  wett,  bie  ßbriftu«  getbonbat,  anfcbrpben«  3o.  XXI.  25. 
2^natb  ftnb  bie  brunnen  /  ba«  uUptebigen  unb  btfic^  bet  ^eiligen  boten  i 


^)  otKtgeitb«  <)  ben  9tet(btbum.   ^)  umfonft.  ^)  ttWttn,  gerettet.   <)  begret« 
fn*.  •)  »erf.  ^)  SoriteUun^   »)  qjfÄien.  »)  befcbfetben. 


36  (Sin  ft6nMi(^  hi\t  un%  ermanims; 

unl  Ut  9rop6etfit  oorfag  i  ml  ^aMatdjtn  gfoub.  Z)eto  cUti  fo  jd  ftifm 
gqten  ba<i  (S&ansettum  prcbtitenb  ober  mit  grfcf)rtft  fecrent;  ift  ein  srofftr 
unbrtfd)rtb :  tonn  ttUö)  u^  bcn  marm  brunnen  frlbif  trink nb  /  unb  anbrrn 
oud)  fc^rnfcnb;  ctKd)  aber  mm&gtnb  ober  bie  btunnen  nit  it  iummttti 
fitnber  gonb  nun  an  btc  b&'c^H  /  fo  iatui  geftoffe n  finb ,  bie  aber  atftvrg  etn>a< 
toctmifc^te^  ^abcnb  unb  unfuberertf  webet  bie  brunnen  felb<;  unb  finb  bem« 
nad)  geneigt  ba^  aUer  unnö^eflf  ^  ob  ti  g(qd)  wot/  ift  e^  bo(^  gummiribilen 
}e  achten  r  ui^jeprebigen  r  ber  geflalt  aber  tibel  Der(el^t'  bie  jungen  ober 
tletnen  in  S^riflto.  3>arum  jnen  gar  fltiflitf)  }e  feben  juflat/  we(i(t)e^  ba< 
aller  notwenbigefl  fqe  jti  bem  btil  ber  feelen  unb  rum  unfer  armen  menfcben ; 
unb  mo  ft)  föltd)^  nit  t|«  jnen  felb^  ermeffen  m^genb/  f&Uenb  ft)  tut  I)an 
bero  f  fo  ber  brunnen  genietet  ^  finb  r  nit  ber  irrig  geteerten  bi)  ben  f6rfd)eren 
unb  ianggereUf  bie  nun  in  ein  gröfTeten  s WQfet  furenb  i  funber  bero  i  fo  be^ 
red)ten  St)angelifd)en  brunnen^i  bveidft  finb.  SBo  ba^  Don  anfang  befd}eben 
n^äre;  ifl  mol  }ü  gebenfen^  baf  nieman  tein  unwiUen  baran  gebabt  t^&ittt 
ober  bo(^  gar  n^enig.  QBelicbe  aber  bie  fqinb,  bie  bie  recf)ten  brunnen  fd)5* 
pfenbi  mag  nit  ein  jeber  oerflon  ober  muffen«  2)arum  i{l  not  ein  bttbnuf 
fflr^fcbrpben  t  *  bamit  ber  einfältig  fid^  anhebe  baruf  i^erflon.  2Beli(f>er  pre* 
biger  aUe  arbeit  babin  }tid)t/  ba|  ber  miU/  leer^  metnung^  unb  eet  gotte^ 
geäfnet  unb  fiSrbracbt  »erb/  unb  bfe  funbigen  menfcben  }e  rüwen ;  unb  bce 
Detfummreten  ^  confcienjen  getrieft  /  binbangefe|t  jr  ttvj  nu6/  unb  nvtirbei 
unb  ba^  tbünb  mit  ben  ))orge}älten  ®  brunnen ;  finb  aM  fid)  wtl  it  l^erfeben 
tfl  /  ber  meinung ;  bero  Q^briftud  gf^n  ifl  i  ber  nit  finen  nu$  i  funber  unfer 
beil  gefucf)t  bat.  IßeUdbe  aber  nut  benn  je  gerid^t  mit  jren  fcbä'flin  gonb  / 
nun  prebigen  oon  jrem  gugang  be«  opfert  /  ber  ginfen ,  ber  gebenben  /  alfe 
tag  einen  nuraen  b^i^g^n  finbenb/  bem  man  opferen  föUe/  t)i(  ablaf  bod)tra« 
genb  unb  u^legenb,  \)on  jrem  gematt  unb  mürbe  aUe  prebigen  fpi(fenb/  ^ 
mie  grop  ba  fije  be^  ^abfi^  gemalt,  bie,  aiij  ge  beforgen  ift,  finb  mee  forg- 
faltig  um  gQtlicb  gut  meber  um  gottel  eer  ober  frommteit  ber  confcien^en. 
iRtt  bafj  man  mit  opfer,  gebenben  unb  anbren  ein  eerfame  notburfrige  ^rie* 
flerfcl)aft  nit  föUe  ufent^alten ,  ^  funber  ba$  allein  uf  bem  ligen  ein  gqt 
mill  angeigen. 

J)arum ,  eerfamen  m^fen  xc.  gnäbige  Heben  btrren !  ob  üd)  etltdj ,  bie 
nitmSgenb  lt)ben,  ba^  jrem  mutmillen  narung  entgogen  merbe ,  unberfl&nbinb 
gü  t^erbä'rten  ober  Deräblen,  ia  man  föUe  ia«  Stangelium  verbieten  ge  pre* 
blgen ,  ober  bodb  alfo  ge  prebigen ,  baf  etf  un^  nit  fcbabe ,  notb  unfer  laflet 
tnbeete ,  fo  lofenb  jnen  nit ,  ober  jr  murbinb  in  ungnab  gotted  gemäf ti^ 
fallen.  S«  ifl  gar  ein  bb^  t^ermeffen  bing,  menn  fid)  ein  üppiger'  menfdl 
nit  mill  m^fen  laffen  burc^  einen  anbre;t  menfd)en.  SBie  til  fd)äbti(ber  ifl 
e«,  fo  ber  menfd)  gott  nit  mill  lofen,  bamit  er  bemfirt,  **  bap  er  nit  u^ 
gott  ifl.  93Jelfd)en  boc^mut  unb  gebreflen  ber  beilig  ^ropbet  (Efaja«  gar  wol 
angeigt  am  XXX.  9:  «^  ifl  ein  üolf,  ba^  micb  nun  gü  gorn  reijt  (ber 
^ropbrt  rebet  in  ber  perfon  gotte*).    ©ij  fpre^enb  gü  benen ,   bie  fönfttge 


*)  «erittfi^e.  *)  fdimeren  «nftofi  gtett  ben.  —  ^)  fefl  t>errtd)ert.  *)  in  einem 
Oleidintß  gu  befd)r<iben.  «)  bettimmcrten.  ß)  t>orflemelbten.  ^)  anfÄUen*  »)  crbaltcn. 
^)  anmagenber/  bocbmätbtger.    ^^)  bemet^ft. 


(Sin  fränMic^  Htt  unb  ermanung«  37 

Kttft  ffbenb :  ft|)en(  uM  nüti  unb  bcn  anfcgoucnben :  fc^ouenb  ah(l  nät  on  i 
ba^  tt(t)t  ifli  rel)cn^  Vin^i  iit  uni  sefaUcnb^  furfcl)cnb^  un0  irrtunt/  t^ünt 
i»on  UM  btn  tocA  unb  bcn  qn(eitenbm  füfmc^i  ber  bcilic)  gott  3fi^del  b'itt 
b9  un^  ttf  gcptrbtget  tvccbcn !  0  wie  übtl  i(l  [iliän^  gct^on  r  aM  »it  tool 
mcrttn  tn&atnb  u^  bcm  ^rop^rten  /  fo  et  ^ernac^  fptid^t :  2>ai:um  /  baf  je 
ba<  »Ott  (fft  on  itoQftt  ba^  aottcdmort)  D(rfd}upft^  ftanb  unb  tiroct  trutoen  ^ 
in  ludenen  unb  unirum  gcfe^tf  barum  totrt  ud)  btfe  bod^ctt  glqc^  aU  ein 
bnict)  in  einer  ntur  /  bie  fq  }um  faU  bcin<)t  fci)neQ  unb  unt^etfe^en.  9Q}ar« 
Ud)  ba^  wort  gotte^  iil  nie  on  groffe  fhraf  uberfet)en ;  e^  ifl  oud)  aUtveft  fia^ 
lid)  qfqn/  fo  e^  9ef)5rt  unb  folg  ^at  etb<^bti  mlidii  S^riflu^  felbi^  gar 
ttüliäi  anseigt  bot  Suc Jl  VI*  11 :  3n  »elid^e  flatt  jr  f ummen  »erbenb , 
unb  man  ud)  nit  annimmt  (t^erflanb  bie  Seligen  boten  unb  bie  bau  (St^an^ 
<(elittm  dhtiiü  prebigenb } ;  gonb  miberum  an  bie  flraH  unb  fpre(6enb :  3>f n 
jloub  I  ber  an  un^  bi)  ud)  gebanget  ifl/  erfc^titten  ^  wir  aber  udb ;  bod) 
ouifitnbf*ba$  äd)  bat^  rqcb  ber  ^immlen  genaM  waK!  ouc^  fag  id)  uc6f 
ba$  c^  6obomen  Iijc^ter  gon  wirt^  benn  ber  flatt;  Oerflanb/  bie  mid)  jro 
gtorebtget  nit  bat  »eUen  annemen.  Oud)  fprid)t  ber  beilig  Vetrutf  2.  ^etrt 
h.  20 :  €So  einer  ben  Perma^gungen  ber  weit  entrunnen  tft  in  erf annt« 
nuf  unfern  ertöfer^  be^  berrcn  3efu  ^brifU  unb  (td)  benfelbigen  wiberum 
i^nmidlenbe  ^  dberwunben  wirt^  ift  e^  nad)bin  bbfer  bann  Por.  On  }raQfe( 
tft  nut  fd)äblid}er$  be^  menfd)en  feel/  bann  bon  beni  nät  wellen  böten/  in* 
bem  er  ertönt  til,  (Sbriflutl  3efu(i. 

S^  foll  un^  oud)  in  bem  banbel  leeren  iaii  fo  mit  ben  jüngeren  per« 
banbtet  tft  in  bem  anfang  jre^  prebigen^  i  bo  jnen  bie  3uben  Perbotenb  gar 
nut  se  prebigen  Pon  3efu;  barüber  ft)  aber  antwurt  gabenb:  manmüfitemee 
gott  grborfam  f^n  bann  ben  menfd)en  ^ct.  V.  29.  unb  baritber  für  unb  für 
prebtgttnb  i  bU  ba^  man  im  rat  gan}  über  fp  Perubiet  ^  warb.  6o  (lünb 
ein  frommetf  wqfer  mann  nfi  mit  namcn  @amaliet/  btef  bie  9(po{lel  /  ba^ 
jfl  boteni  u^flou/  unb  rebt  alfe :  ^utenb  ober  fürfebenb  äd)  wol;  toa^  jr  mit 
bifrn  menfd)en  banblinb.  (£0  babenb  in  Pergangner  3i)t  Sbeuba^  unb  oud) 
3ub<i^  ein  anbang  jnen  felbd'ju^ogeni  ber  ift  aber  jerflört  unb  aller  fo  mit 
inm  PerljreOet^  banb.  Unb  barum  gonb  Pon  bem  PoK  unb  Perlaffenb^ !  benn 
fft  ti  Pon  gott  angefebeu/'  fo  mögenb  jr^  nit  Perbieten  nod)  abfletlen.  S>enn 
jr  »ogenb  gott  nit  äberftrpten ;  ifl  e<i  aber  ein  menfcblic^  erfunbner  an« 
fd)lag,  fo  Wirt  tu  jerrutt«  9tlfo  til  oudb  üö)  it  gebenfen,  gnäbigen  berren! 
fo  man  beiter  ftc^t/  baf  ber  aUmäd)tig  gott  mit  erjeigen  (tne^  angeftd)t< 
burd)  ftn  leeri  ba<^  ifl  ba«  beilig  ^Pangelium  /  bie  fo  übel  Perbb^reten  weit 
6eimfud)t  unb  iü  befferung  berufen  wiÜ;  gimmt  und  nit  }e  wiberfhreben. 
2>enn  ifl  ed  ud  gott;  mbgenb  wir  ed  nit  wenben ;  tft  ed  aber  allein  tin 
nienfd)Ud)er  anfdblag  i  wirt  er  Pon  jm  felbd  iergon«  ^aul::^  warb  in  Sp« 
ftria  Petileiniget/  ba#  man  jn  für  tob  lief  ligen;  nod)i  bo  er  wiber  in  jm 
fdbd  tarn  r  gieng  er  wiberum  in  bie  ftatt  1  unb  warb  bemnad)  bie  ftatt  lu 
«briflo  bcf  eert  5lct.  XIV.  19 :  3)erglpd)en  warb  er  oud)  in  Äorintb  burd)äd)tet,  • 
wdi  (iff  er  nit  nac^,  bid  er  bie  flatt  }u  Sbrifto  beteerti  unb  toa^  er  gegen« 


«)  i9«i#faiet.    ^  perworfen.    ^)  pettrauen.    *)  f*Ättelit,  •)  in  -  Perwidelnb. 
*)  er}iinit.   ')  ittfammengebaUem  *)  aitdeorbttet«  .')  Perfolgt. 


38  d^in  ftänbKc^  hitt  unb  (tmanitnfi. 

loärrig  nh  tbün  mochte  t  t^dt  <t  mit  dtfd)rifi.  T>tm  oott  fprac^  }ä  jnt  ttocbM 
jn  (tärftn^e  9(€tXVni.9:  DufoUtbirmt  füx6)Un,  funb«r  erb  unb  fcf)tpi}<t 
tiit !  bann  id)  bin  mit  bic.  9(lfo  ifl  c«  oud)  in  Spbefud  <|<in()(n :  matb  ein 
ttfrur  in  bet  sangen  flatt  i  alfo  bafi  man  ®aium  unb  9(riiiard)um  bit  flfrKm 
9auU  üensf  unb  fQ  in  milttn  im  mutntben  bolt  l^xtlti  iai  f!ct)  tlac^ti  bit 
eer  bet  grofjfen  göttinn  SDiana  »tUte  abgon.  Unb  warb  9au(u^  t)crf)ttt| 
baf  er  nit  unbcr  ba^  Hll  tanti  toit  wol  vc  barunbtc  bc<tert  9(ct  XIX.  30. 
3c  bodb  }um  Ujten  ifl  bic  ttt  bct  abgöttinn  3>ian<i  unb  anbrer  abg5tttn 
abgangcn  f  unb  bt<  rer  be^  waten  gotte^  uf.  !Z>ann  bit  gonj  ftatt  balb  bar« 
nac^  ium  Sbtiflengloubm  beteert  ift ;  unb  ifl  ba  mit  greifen  erren  begraben 
ber  beiHg  bot  unb  (Sbangelifl  Joanne«.  !Z>ife  bqfpil  jeigenb  wir  äwer  wi)€« 
^ett  an  /  baf  bie  baran  er(erne  /  baf  nad^  ben  werten  ®QmalvtU  ben  fürgang 
be^  ®i?ange(ii  nieman  Mnbren  mag ,  wo  er  u«  gott  ijl ;  unb  barum  mit  nie* 
maii  ge^it  werbe.    S>ann  ifl  t^  nit  M  gott»  wirt  e<^  bon  jm  felb^  }errutt. 

9lun  ifl  unfer  ffirnemen  t  frommen ,  fürfic^tigen  w^fen !  ba^  beilig  &>m* 
gelium  mit  träwen  je  prebigen  nac^  bem  (utre^en  fo  unf^  mfigUcb  ifl;  }tt 
gutem  gemeiner  (£tbgenoffd)aft.  3>attn  aU  je^  bie  fad)en  ftonb»  bebatf  man 
wolf  baf  ber  aUmä^tig  gott  uM  iä  einem  befferen  frommeren  leben  jiebc 
burd)  ftn  leer:  fufl  ifl  jä  beforgeur  föUte  man  fär  unb  für  in  f^U^eni 
wefen  blt)ben ;  e^  würbe  }um  (ejten  i^on  gott  nit  erlitten.  *  Unb  ob  man 
unt^  unb  anbren  fd}on  bdti  Si^angetium  prebigen  berbieten  würbe »  wirf  e^ 
nit  bef  minber  ein  fflrgang  f)an :  benn  wir  mögenb  fpredjeu/  wie  bie  iiTnger 
fprac6enb|  bo  man  jnen  }e  i^ierufalem  Perbot  bon  3eftt  je  prebigen  9(et.  V.32 : 
SRan  mäf  gott  mee  geborfam  fpn  benn  ben  menfi^en.  SBir  febenbr  baf 
ettic^  groffe  fürflen  unb  berren^  Sifcbof  unbprAlatenr  irie  wol  fq  bem  Span« 
gelio/  alt  fq  weUenb  gefeben  werben^  nit  wiberflanbinb^  mac^enb  ft)  bod)  bic 
facb  wiberwärtig  unb  Perbad)tf  fo  f9  allen  r  fo  ba^  (£pange(ium  prebigenbf 
bdfjitg '  namen  }ulegenb  /  fq  fqinb  fiutberifcb  ober  i>uf(tfd)  ober  U%n ;  fo  boe^ 
ber  geteerten  aUentbolb  fo  Pil  ifl  i  bie  ui  ben  waren  brunnen  fd)opfenbe  un^ 
bie  bimmetifd)en  leer  borfärtragenb;  iaf  man  bbeiner  «puffen  ober  Sutberen 
barf.  ^at  ber  Sutber  ba  getrunteu/  ba  wir  getrunfen  b<ibenbf  fo  bat  er  mit 
un^  gemein  bie  (£pangelifct)  leer.  Unb  (lebt  man  aber  wol  i  bap  bbetn  Per« 
bieten  bitfl.  <£^  wadi^t  bie  warbeit  ber  (SPangelififten  Iter  je  mee  unb  mee. 
Stlfo  {eigenb  wir  tiwer  wp^beit  an ;  baf  wir  warli^  nOt  gemeinti  b^benb 
Weber  mit  bem  fiutber  nocb  mit  bbetnem  anbren  /  iai  Sbriflenlid)er  leer  unb 
ruw  üiit  fcbaben  mögr  ja  gar  bbein  gemeinfame.  SBir  trinfenb  nad)  un« 
ferem  Perm^gen  bie  Q^Pangelifd)  leer  M  ben  waren  brunnen  /  on  bie  nieman 
mag  feiig  werben  ^  baf  wir  biefelben  unber  bem  polt  ber  frommen  <&ibge« 
noffenf^aft  mit  aller  }U(bt  unb  trfiw  u«fpred)inb  ben  bungerigen  feelen,  ba« 
mit  ix  wp^lofett  ^  confcienjen  getröfl  unb  befeilet  werbinb.  X>ann  bie  nie« 
man  fo  wol  tr&flen  mag  al^  ba<  wort  gotte^/  aU  Dapib  anzeigt  im  LXXVII. 
pfalmen  /  P*  3,  4.  fBHin  feel  bat  fidb  nit  wellen  tröflen  laffen  i  unb  te^  ge« 
bacbt  an  gott:  ba  ban  tc^  lufl  funben.  Oucb  SbWilu«  felb^  aRattb.IV.  4. 
2>er  menfdb  lebt  in  einem  jeben  wort/  lai  ui  bem  munbgotte<{  tummt;  unb 
barum  wäre  abfd}laben  ba<  gotte^^wort  nut  anber^  bann  ben  feelen  jren  troft 


^mimimm'^Kmmmymm' 


^)  gebttibet  <)  dcMff«e/  Ptrbafte.   ^)  ratblofem 


(Ein  ftäiiMit^  litt  ml  txnmvm^.  39 

4bfi&I<^ni;  %a<  ober  üxott  metnuns  <tar  tiit  tft;  aU  wir  »o(  iviinmb.  9Bo 
ober  icman  ungcfc^ittet  in  btm  ürrtunben  bc^  St^angdit  fqn  murbc  webtr 
ttd)tra)  tft  lool  }u  grbentfttf  boMtt  unrecht  ifl  i  wo  man  bcm  felbtgcn  fc^m^* 
am  gcbiit ;  baif  ober  »tr  (ob  ftott  wtU)  <)ar  ntt  tbun  wcQenb  /  funber  mit 
oUcr  truw  utib  flpf  }u  <)tttem  ber  Sbtiftgl&ubigtn  mmfdbtn  ba^  (SDatt({flium 
iKttfinbctir  bem  ober  nttt  mtt  fcf)dbrn  mac^t  baf  jm  nit  gcfotgrt  wirt;  bann 
btc  unittc^t  ^  ober  (afler  /  unb  Dor  aUen  (afteen  bie  untuterf e it ; '  barum  wir 
jc^  äw.  WQtfbeit  bon  bcr  fclbigen  oucb  fagm  wcUenb  für  bm  anbrcn 

triU     Ütott  rtrfam  wq^btit  b^t  Ui  %at  stfrben  bat^  unctrbar  fd)anb(i(6 

lebtttf   hai  wir  (eiber  bitibar  gefurt  bobenb  (wir  weUenb  aUein  i^on  nn^ 

feib^  Strebt  baben)  mit  froweni   bamit  wir  männistid^  übet  t^erärgret  mtb 

i»erbS#tet  babenb;  toU  wof  bie  fcbulb  gu  eim  tei(  bcr  jugenb^   bie  nieman 

gan}  nteifiren  mag  i  gum  anbren  bero  ifl ,  bie  m'e  babenb  weifen  bie  falfcb« 

gl9d)Meten  ^  reinigbeit  ufboren  gebieten/  wie  wo(  fp  gefeben  b<ibenb  bie  nit 

gcbabtn  werben/  ja  felbt^  gebatten  aU  gott  wo(  weqft«    Unb  bättinb  aber 

bie  frlbigen  bat^  gebot  wol  mögen  nacblaffen :  benn  e^  ifl  nun  ein  menfc^Iid) 

crfunben/  nit  ein  gbttlicb  gebot;  ja  in  fotttenb  e^  nac^elaffen  baben/   für 

bof  f9  fabenb/  ba^  ti  nienan  gebatten  warb;  nnb  aber  fo  groife  fcbanb  unb 

2rgemuf  bem  billigen  (EiHmgelio  baru^  erwucb^.    2>af  e^  aber  nit  gefcb^« 

ben  r  tft  se  beforgen  /  tu  f^e  babar  lummen  /  baf  e^  fo  groffen  nub  iro  etli' 

fbm  gebracht  bat:  benn  bo  man  um  ein  abfoluj  2/  3  ober  4  gufben 

geben  muf  /  wa^  groffer  fumm  gelt^  meinenb  jr  ba^  eintf  iar«  bringen  ?    (B^ 

rrwa^M  oucb  bte  gar  ein  groffer  argwon  ber  fatfcbglqcb^^ten  retmgb^t/  baf 
f9  mtt  um  geM  wiUen  weber  um  gotte^  willen  fqe  angefeben :  benn  bi)  ben 

dmt  (fbriflen  warb  bbeiner  ein  inriefler  gemad)t/   bit^  baf  er  über  So  iar 

Eomr  unb  }immt  jnen  bo;ema(  offenlid)  w^ber  baben.     2>emna<^  aber  bat 

man  bem  alter  abgenommen  unb  24  jar  gemacbt  unb  babq  wt^ben  9t> 

beten.    €febe  ein  jeber/  wie  ftd)  ba^  gemmen  rqme  ober  wie  w^^lid)  ti  an« 

gefirbm  fi^e/  bof  bem  alter  abgenommen  iftr  unb  in  mitten  aller  fleifcbtid^n 

mifn^ng  /    bte  um  bie  24  jor  om  gr&ilen  ifl  /   geboten  nit  ge  wqben  /   on 

aUen  grunb  ber  beiHgen  gef(^rtj|^r   bie  ben  priefltren  bie  ee  nienen  «verbat  i 

funbet  etwann  gebtit/  aM  wir  Üw.  9B«  f urgticb  welfenb  ongetgen ,  bamit  bie 

febe/  worin  unfer  fSrnemen  gegrünbt  f^e  ber  ee  botbf    bie  wir  annemen^ 

(inb  b)  bo4  on  tiwer  berieben  unb  Unwillen. 

3um  erftenfpric^tSbriflmr^efu^/  unfer  erlöfer/  i^on  ber  reinigbeit  9Rattb. 


«)  Sttcbtloilgfett.    >)  Uitreimgfett;  ünUmUit     ^  bcuc^terircbe.     ^  rä)lte$en. 

a)  ^^  £v.  importaniufl  —  ^  annuntUnl')«     ^tefi  defAob  aber  aucb  Wtrflicb 

bOR  i»e9  ber  Sittikeaeni:  3^ra(bfel  gu  %rt/  aber  ben  aRpfoniu^  bei  Swingli  lUgt/ 
wie  mit  fetner  Unbefonnenbeit  be^  ber  ^etratb  unb  in  9rebi§ten/  'er  ba«  Soff  ge^en 
M  onfgebracbt  babe ;  (4.  9lug.  1522)  itnb  Stumpf  gu  «ßOn^d  /  ben  ber  9latb  gu  Saricb 
int  S>ee.  1523  bes  SanM  t^ern>ie0  liegen  fetiter  9vebtgten/  Steben  unb  anbem  Sacben; 
befimbenf  teetl  er  feinen  Souem  fagte :  üe  fei^n  Sinfen  unb  Sebenten  md)t  mebr  gu 
«den  fdbttibig  (6.  9iHilt*0  ee9tr.  gur  @(bw}.  91.  9.  II.  43.  IV.  lOO  -  135.)  ^ 

b)  «itttdittm  matrimonii  nos  coepit').    Sracbfel  (atte  fcbon  1521  im  Sttllen 
bie  (Fbe  gef(blofTen ;  ( ^Xpf.  an  3n).  2.  ^uL  1521 )  md^  Stmmermann  unb  jff ilcbmeper 

Vi  8tt{etR  lebten  in  gebetmer  Cbe.   Xplot.  im  3w.  30.  ^u».  JttUbm«  an  3a.  4.  2>€C« 

4522.) 


io  dm  fd^nbltc^  bitt  utA  ttmammi. 

XIX.  10.  S<  iü  nit  eiti  jeter  fäf)is  trt  morW,  be«  t ft  (ttp  rcMg^dl^ 
funket  aUrin  tit  /  benen  c^  galtet  ^  tfl  t^on  goit  i^ic  f)ftrt  ein  iebcr  r  ba# 
«tntgbrit  ntt  an  um  li^t  }e  balttni  funber  an  gott.  QBie  tann  nun  brt  nicitf4 
gebieten  ba«  /  fo  allein  an  gott  (igt?  glQCbfam  einet  uf  ein^  attbten  fedel  sectm 
tvelite;  e0  wäre  (in  wtU  ober  ntt  ®ott  bat  on  jtv^fel  bie  bimmelifd)en  tu« 
genb  bet  reinigfrit  alfo  in  ftnem  gemalt  behalten  weUenr  ba^  ber  menfA  Od) 
bero  nit  m&d)t  ttberbeben  nod)  rumen ;  funber  erlannte  fp  allein  gotte^  (911* 
^enn  gott  tfl  nüt  mee  ivtbertvdrtig  bann  ein  bodbfärttger  '  geiit,  ber  aber 
gar  (i}(f)tlid)  mfurt  biei  fo  reinigf)rit  baltenbi  in  bem  baf  fi)  inen  felbi  anbe» 
benb  gefallen  ber  geflatt:  aeb  n>it  bi^  bod)  bu  fo  fetig  ^  baf  bu  ntt  btft  i9te 
biei  fo  on  fö(ict)e  werf  ntt  nt&geiib  leben !  mie  btfl  bu  fo  bil  reiner  unb  befier 
bann  bie  felben !  9nag  aber  babt)  nieman  wAifen;  wie  retn  ba^  ber}  innren« 
big  ifl.  2)ann  bie  »Ql  mir  ben  breil^aften  li)c^nam^  an  un«  tragenbr  ift 
gemöfi  baf  tt  un<  mlfälttglid)  anftcbt»  ja  e^  wirt  oft  bon  benen^  bie  man 
gan}  rein  W%t  /  gar  t>il  fcbnüiber^  beimlicb  (eiber  (begangen  1  bann^  wo  fq 
(id)  uermannet  ^  ober  gewi}bet  bä'ttinb.  QBir  toeUenb  oudb  bie  nit  angerurt  ^ 
ban  bie  frommen  reinen  /  bie  M  gab  gotte^  rein  (tnb ;  unb  iai  mit  ban& 
barteit  an  jn  erfennenb ;  mir  flagenb  aber  unfer  tiartfetigbeitf  ^  baf  1  fQtmal 
UM  gott  rein  je  leben  ntt  t^erliben  bot»  bie  menfcben  fo  unmilb  gegen  un# 
ßnb  /  ba^  fQ  UM  in  unferem  breflen  1  ^  ben  mir  mit  inen  gemein  b<mb  1  erft 
mit  len  uneeren  befc^merenbj  baf  un^  nit  foUt  jimmeni  ba^  einem  jebcn 

gimmet. 

3um  anbren  fprid)t  aber  Cbriftuft  eben  ba  fe(bd  SRattb«  XIX«  12 :  9Se(t« 
dber  bie  reinigbeit  boiten  mi^g^  ber  b<t(te  fq.  ^ie  mad)t  ert^  froi  fo  er  fprict)t: 
me(td)er  ft)  boiten  mögi  ber  balte  fq.  9(lfo  1  mag  eni  balteni  fo  b^lte  fq ;  mag 
tr^  nit  balteui  fo  bermäb(e  (t(b.  &o  nun  ba^  ba(ten  nit  an  unfrem  t>tx* 
mbgen  {tat»  funber  an  gott,  mie  fprtcbt  er  bann:  ber6ba(tenmbgiberbo(t«? 
2HI  ber  berilanb,  batf  mbgen  foU  man  nit  i^erftoUf  aU  ob  etf  »on  un^  fumme, 
funber  baf  e^  Pon  gott  geben  mirt/  unb  bot  ben  iinn:  meltd)em  bon  gott 
geben  mirti  ba^  er^  balten  mag,  ber  batte  fq!  mirt  e^  im  bon  gott  nit  ge* 
ben  I  ifl  er^  nit  fdbulbig  }u  t^alUn.  SBie  babenb  bann  bie  menfd}en  fq  bSren 
gebieten ,  fo  fq  gott  t>on  ir  fcbmere  megen  nit  bat  mellen  gebieten  ?  funber 
gebeUf  mem  er  moUt;  unb  mem  er^  geb,  ber  mürbe  fd)ulbtg  fqn  je  balten. 
Q}3elid)em  e^  nun  geben  mirt,.  empfinbt  eti  mol;  e^  barf  nit  fubtiler  frag: 
mie  mag  i(^  muffen,  ob  e^  mir  geben  fqg  ober  nit?  9llfo  nun  tfl  bie  fumm 
li9  artif eU  ober  motten  QFbridi :  melicbem  e«  Don  gott  geben  tfl,  baf  er«  bal« 
ten  möge,  ber  batte  e«!  unb  ftnb  bie,  benen  ti  nit  geben  mirt,  nit  fcbulbig 
3e  balten  M  bbeinem  gbttlicben  gfal^. 

3um  britten  fprict)t  aber  Sbriflu^  am  eegenannten  cap.  b.  4.  )u  ben 
9>barifSern :  ^anb  ir  nit  gelefen,  baf  ber  iM  menfd)(t(b  gefd)ted}t  anfä'rg» 
lieb  gemacht,  mann  unb  mqb  gefcbaffen  bat,  unb  bat  gefprod)en,  baf  Don 
bef  megen  ber  menfcb  Dertaffen  merbe  oater  unb  mttter  unb  mirt  ange^eft* 
fqn  ftner  eefromen,  unb  merbenb  im^  ein  fqbi  alfo  baf  barnacb  nit  imxi 
merbenb  fqn ,  funber  ein  fleifcb  ober  Iqb.   Z)a«  nun  gott  jemmen  gemetten  ^ 


T— 


«)  defcbenft   ')  bocbmiititi^er.   ^)  gebrecbliAcn  Ceti.   ^)  gemannet  /  einen  9R(um 
genmmen«  ^bttft^rt/angegrifien.  ^)  iSläbfeUgf eit«  ^^ttjKM^.  *)  vereint.  *)mbtttt6en» 


Cte  fdknMtil^  (itt  unb  ennintmd.  Ii 

yti  foO  ttt  meitfd)  nit  t^on  dnanber  fc^ibcn.  S>it  69tcnb  Jr  }fl  Um  er» 
ihn,  la$  btc  r<  fo  ^od)  gt(i(f)ttt  ift  tt)  gott,  M  ^o^  natfirlici}  gfa^  jr  wictiti 
iRbcm  (of  er  fpncbt :  e^  werbe  tin  eemenfc^  i^ater  unt  mäter  I9er(af]^n  unb  Onem 
smo^el  ^  onbottgen.  9Ro$)  nun  ein  menfd)  i^ater  unb  ntuter  uerUffen  i  ia$ 
obrr  bo«  notürUd)  unb  cfitAiäi  Afa^  nit  nad)  lief,' bann  aUetn  in  bem  fall; 
bi(  minber  mag  bbein  menf(i}lt(^  g(a^  bie  er  berbteteni  bof  f9  nit  be}D({en  ' 
ipcrbef  nod)  fo  fq  bejogen  i%  zertrennen.  2)ann  wie  wäre  ba^  tiMj  baf  bal 
gSttU^  Sfa^  ber  ee  wi)d)ef  unb  ba^  menfAttdb  n^^Ute  jr  nit  wqcben  ?  2>antt 
]tt  bem  fprtd)t  er :  Da^  gott  jemnten  sewetten  ^ab  i  batf  H^Ue  ber  ntenfc^ 
irit  fd)eiben.  Stimmt  nun,  ber  ^riefkr  ein  nn}b ,  fo  ifl  etf  ein  }emmen  ge« 
»ettne  ee  bv  gott«  !Dann  nac^  sbtt(td)em  gfa^  mag  er  wo(  eewqben.  60 
feU  oucft  biKtn  menfcb  nod)  mag  bie  felben  ee  gertrennen. 

3um  bierten  forid)t  9au(u(i  l.  Stox.  VII«  2. :  93on  untufc^^eit  wegen 
foU  ein  jeber  ein  eigen  wqb  baben ,  unb  ein  jebe^  wqb  einen  eignen  mann ! 
III  weiteren  Worten  bifer  eigenUct)er  finn  ermefTen  wirt  r  baf  ein  jeber  menfd^  1 
ntmian  umgenommen  (benn  welic^er  fpric^t/  ein  jeber,  laft  nät  ul),  fo  er 
mtpftnbt  (td)  ber  unf äfc^l^eit  nit  m&gen  emberen  /  ^  einen  eignen  gmabel  ba« 
bcn  foU  unb  fid)  bei  einigen  bernugen.  SBrlid)!  unl  biUid)  teeren-  foUt,  baf 
ein  jeber  bater  )u  iinen  ffmen  rebete :  Sieben  fän ,  lebenb  reiniglid) ;  unb  fo  je 
je  empünbenb,  baf  äd)  ber  mütwiQ  äberringen^  weQe,  fagenl  mir;  fo 
»iU  id)  ud)  eigne  wqber  geben«  2)erg(qd)  oud)  jebe  mäter  ju  jren  to^te» 
ren.  SBo  bai  befd)ä'f)e,  wurbenb  bi(  minber  ^uren  werben ;  bil  minber  ban« 
fottm;^  unb  fo  man  ^xd)  bereet,  ^  bi(  minber  eebruc^l.  €u{l  gfd)id)t  oft^ 
baf  nnfre  tinb  jnen  eigen  böten  ulerf tefenb ;  unb  fo  fq  nit  nac^  jrem  wiUen 
lermdblet  werbenb  /  febenb  jnen  jre  finn  unb  beut  ^  }u  jren  gmablen  glqcft 
oll  bie  bdupter  uf  einem  taifer«  trüber  jemmen  fe^enb.  9Bo  aber  bie  eege« 
nannt  *  orbnung  gebatten  würbe ,  tbnnten  fQ  nit  wiberbclf^en  '  nod^  werren  1 
bemi  man  bdtte  f9  bon  tinb^wefen  uf  alfo  gebalten ,  ba^  fq  jr  antigen  wo( 
bitfHnb  fagen.  SBirt  nun  ber  ^riefter  oud^  angefo^ten  mit  untüfdb^eiti  fo 
betft  in  ^aulul  Pud)  tin  eigen  eewqb  nemen :  bann  er  bat  nieman  uige« 
nommen. 

3um  fillnfhn  fortd^t  eben  bafefbl  ^aulul  b.  8. :  3(^  fag  aber  ben  un« 
bennableten  unbwitwen:  (Si  ifl  jnen  tommlid)  ruwig  ober  gutf  ob  fq  alfo 
Mi^benb  aU  oud)  id) ;  wo  fq  aber  ftc^  nit  oerbaltenb ,  ^  fo  be^iehinb  bie  ee ! 
tonn  el  ifl  Wäger  mannen  ober  wqben  weber  brünflig  fqn.  Ul  ben  wor« 
ten  9auti  m&genb  wir  wol  merfen ,  baf  bie  ee  nit  bejie^en  unb  reiniglid)  leben 
ein  ruwig  tommli^  bing  ifl.  SBir  berbännenb  oud^  bie  felbigen  tugenb 
nieman  r  funber  alle  bie  alfo  blqben  mbgenb,  fd)ä^enb  wir  btt  werter  weber 
wii ;  wir  begerenb  aber  babq  bal :  fqtmal  wir  leiber  erfaren  ^anb/  baf  wir  un^ 
nit  bebalten  m9genb,  barum  baf  el  unl  gott  nit  geben  (Kit,  baf  oud)  uM 
nit  nerfd^lagen^^  werbe  bie  ee.  3>ann  ^aulul  gäcbt  hit  b^ein  anbre  urfad) 
^ctm  I  bornm  man  fic^  berbären  föUe  bann  allein  bie  inbrunfl.  2>ie  beten« 
rnnb  wir  leiber  an  unl  fqn ;  wann  wir  finb  bon  jren  wegen  in  fd)anb  tum« 

^)  9emabl  t.  Oatten.  ')  t^olfiosen.  ^)  entbalten.  ^)  Aberwinbem  ^  «Durftiibtr. 
^  »eicUid)t  ^)  Oebonren«  ^  i^orgenonnlen.  ')  wderbdffeti/  beUeii/  wtberfprec^en* 
n  ooMtctt.    *»)  »erbiiÄert/  >erfogt. 


42  Sin  frftnMic^  bitt  ml  ecntonimd» 

mm.  SRan  foDouc^  Me  tie  intrtthft  t>tvfbont  jTo  tev  ittenftA  (ut^  tle  ott« 
ftc^tung  It^  fiti^dti^  atfp  entjüttbt  wittr  (of  er  min  na(^  bcm  toü  fct^  flctf<jb^ 
ringt.  2)rm  tfl  wdflttf  ce  t^crmäftU  (tcft  i  bümttbod  gcmät  ft^ev  mtU^  imb 
ttit  alfo  nun  in  föUd)tn  <t(bdnten  mute. 

Sunt  ftc^^tcn  obtt  bafelb^i  1.  Sot.  vn.  25.  S^on  bet  iungfrowfAafk 
l^ab  td)  bf)(tn  gfal^  bc^  bttrm  tc.  Snetfenb  ^te  b<n  bttitsrn  ^ttlum  (uter 
ertcnnen/  baf  er  ntt  gcbtttm  mSgc  b^etnem  rnrnfften  bie  jungfrowfd)aft 
barunt  baf  <tott  bättn  nät  geboten  ^ob.  O  b^ttinb  ba^  eud^  tboui  bte  mcbnr 
mtt  fünft  ^  nod)  tugenb  bem  betUgen  ^au(o  nie  g(qd^  (tnb  morben  r  bof  ^  »o 
sott  ein  bing  nit  geboten  bot  i  f9  ou(6  bbein  gebot  ^ngeleit  bättinb.  3>ann 
^au(i  metnung  ifl  ^  f^tmaf  gott  reinigbeit  nit  geboten  i  labt  ec  nit  gnniU  bie 
fetbigen  je  gebieten ;  unb  wa^  aber  gefraget  t>m  ben  ^orint^ereur  3Ö  benen 
et  bife  wort  fcbr^bt  i^on  ber  reinigbeit  wegen;  ber  geflaU»  ob  ficb  }immte  rein 
iü  b(i)ben  /  ober  ob  jentan  fbUte  awungen  werben  rein  je  Mqben ;  ift  fin  ant> 
tvurt  bur^  ba^  gan)  capitel :  reinigbeit  bo{ten  f^e  ntt  nun  gott  gefäUig,  funber 
oud)  lommUd) :  *  bann  in  ber  ee  fqe  t>il  mit  1  Derflanb  ber  forg  be^  toqb^ 
ober  mann^  r  ber  f tnber  unb  anbrer  anr&renben  ^  gfd>äften.  Z>arum  rate  eri 
fi)e  jentan  bie  reinigbeit  uerli^en  t^on  gott  je  bolten  /  baf  er  bie  b<tUe !  9(ber 
bbein  gebot  b&re  er  i)ntegen.  Denn  gott  ^ab  fq  felber  nit  geboten»  unb 
barum  Derii(f}t  er  }mier  int  felben  cat)ite(|  (inen  rat  fbUe  man  nit  ein  ge« 
bot  fc^d^en;  er  gebe  ou^  ben  rat  nit/  baf  er  jnen  ein  flrict  weUe  antegen. 
Sq  ben  Worten  9au(i  t>ermertt  man  ou^/  baf  er  oud)  bie  wott  Sbrifli»  in 
ben  iwetjen  erflen  artillen  borfiir  bra^t/  gl^c^  toit  wir  Derflanben  bot. 

3um  übenten  fcbr^bt  er  1.  Simotb.  hl.  1:  J><a  ift  gwüf  1  welicber 
ein  pfarrf  filcbböre/  ober  parod^e  begert/  ber  begertein  eer(td)  amt.  2>arum 
fo  muf  ein  Sifcbof  (bau  ift  ein  uffeber  ober  pfarrer  $  {ilcbberr  ober  (utprie^ 
fler ,  bie  aUefammen  nacb  gried)ifd)er  fpra<^  (Epifcopi  1  iat  ift  ^ifcbof  ober 
uffeber  genennet  werbenb)  unt^ergrqfli^  ^  fpn  1  ein  eemann  nun  einet  wqb^  k. 
hierin  (ernenb  wir ,  baf  aUe  Pfarrer  $5ifd)of  ftnb.  2>er  meinung  oueb  ift 
ber  beitig  ^ieron^mu^.  Ouc^  ba^  ftn  amt  ift  uffe^en ,  unb  ift  Sifd)ofamt 
nit  ein  bobe  würbe,  aU  fq  jeb  pracbtenb,^  funber  ein  amt  bat  on  räw  Per« 
forgt  wiü  fpn.  Denn  ftUte  ein  ufjfe^er  uf  einer  wad)t  ober  turn  ftd)  felbt 
für  einen  groifen  Ferren  fc^ä^en  unb  nit  flpf  (icb  wad)en ,  würbe  jm  ntt  ge« 
ftattet,  funber  nian  bebarf  ftnen  nfit,  benn  allein  se  wad)en.  9nfo  oucf)  barf 
man  bbeiner  Sifcbofen,  bat^  ift  uffeberen,  baf  fq  nun  junfberren  fpinbi 
funber  on  unberla^  wad)inbr  wie  wo(  fp  gar  bUnb  worben  ftnb  (gfota  LVI.  10. 
Darnad)  (ernenb  wir  /  baf  er  frommt  {uc^tigd  (eben^  fpn  foH  1  baf  man  in 
ttit  (pd)t(ict)  eint  fcbnbbm  ^  (ebent  oergrpfen  ^  ober  fc^elten  mbge.  2)arnad)r 
baf  er  nit  oi(,  funber  nun  ein  eewpb  boben  foU;  ba  beift  ^aulut  ben 
uffeber  ein  eewpb  boben.  Sebent  aber  ein  jeb(i(i)er  PernänfNger  menfcbi 
wot  b9fen  bingt  et  ift  ein  unpermäbleter  pfarrer,  ber  ober  nit  rei« 
nigtid)  (ebt;  ja  ein  gefarlid^  bing/  baroon  ober  wir  bie  nit  mee  fagm  weU 
lenb  in  boffnung/  ber  aQmäct)tig  gott  werbe  ftn  Polt  erluc^teu;  ba§  fp 
nacb  eer  jrer  eignen  Sifcbofen  bringen  werbinb  /  fo  fp  ^örinb  ben  beiligen 
^aulum  gebieten/  baf  ein  SSifc^of  ein  wpb  ^aben  foK/  bo(^  nun  eint 

^)  Xtmtnifi.  ')  3utrd(i(tcb.  ^)  t^orfontmenben.  ^y  utttobel^.  ^)  bamtt  ^radit 
treiben.  ^)  fcbAnblic^en.   '')  attftagen. 


€in  fdmW^  W  unb  ermooans.  43 

3tm  a^tm  1.  Z<nt.  m.  12. ,  tUn  la  lit  wtUiq  hnib^^afk  ftot:  Diacom 
(forid)t  9ou(uO  ia^  ift  litntt  Ut  9tfd)ofm  fHüttib  ccmann  ft^tt  ctne^  mb^i 
eit4^  jrtn  ttttbcn  mol  i^otlebni^  uiib  iren  srftnbm.  Diacont  finb  Mti  fo  beti 
SNf(^Sfcn  i)flfmb  in  bitn^arfttt  bcr  fleiflitcticn  brngen  ^  btc  man  ytti  nmnet 
btifirr.  3a  bte  ^ttft  ber  ^ft(t()  9au(u4  oud)  mitt  ^obm,  bomtt  gröffitrc 
laficrf  eebrud)  unb  jungftowm  fid}mdd)en  unb  ^urq  berntilten  blt}b.  (£i^  ifl 
gar  eilt  fotglid) '  tbier  ein  junger  pfoff  f  ber  guganfl  ^aben  mag  bon  fitieil 
ümM  megtn  2Ü  jungem  bott  ^  e^  fpinb  m^ber  ober  jungfiromen«  ^trom  bom 
fiir!  ®äbnian  jnt  ein  wQb/  »urb  er  mie  ein  onberer  biberber  man  gemuet' 
mit  ber  forg  be^  ^u^gftnb^  i  wt)b^  i  tinberen  i  unb  anbrer  bingen  i  bamit  jm 
bil  ^i|en  ber  b&fen  anfed)tungen  genommen  murbinb. 

3ttm  nfinttn  wq^fagt  ^mlui  1.  Zimot^.  IV.  1:  2>er  geift  rebt  u^er^- 
fAeibenlid)  /  *  baf  in  ben  nadjtummenben  }9ten  etlic^  bon  bem  glouben  wi^öm 
tverbinbf  uflofenbe  ben  berfärenben  geijhn/  unb  ben  leeren  ber  täfteUf  bie 
in  g(9(f)«ner9  (uginen  angeben  merbinb ,  unb  bodb^n  jren  confeienjen  ft^anb« 
{i4  gebrennt  ftnb ,  bie  ba  berbteten  toerbenb  bermdc^Iung  k.  ^e  ftc^t  maa 
f(ar(i(f)i  baf  ^aulu^  ben  groffen  f(f)aben  ber  feel  borbin  i  ee  er  täme  f  ermefr 
fm/  bat  meUen  i^erfeben  baf  er  nit  (äme;  ou(b  ftc^t  man;  baf  f6U(6er  fc^ab 
bom  tiifel  9ngefpro(I}en  morben  ifki  nun  bie  feelen  ge  berfuren  mit  einer 
guten  gfialt/  nämlich  baf  ti  ein  anfe^en  t^ati  fo  man  fprid)t:  3ft  e^  nit  ein 
biibfcb  bing  um  rrinigbeit?  ^üi  »o  ifl  ft)?  wie  mirt  ft)  gehalten?  ^arum* 
bat  ber  tu^l  mit  pitiiitt  gfialt  bie  menfd)en  weUrn  blenbin  r  baf  fq  ftd)  brr 
rcinigbett  unbememinbi  unb  barnac^  mit  fb(ic()(r  f(i)anb  barbon  fieUnbi 
ba  nit  f«  aUein  gefd^änbt/  funber  oud)  bie,  mit  benen  ft)  ftc^  btrgonb.  3a 
frq(i<^  ^t  ber  täfel  mie  in  aUem  ftnem  anfed)ten  ein  gef(I}minb  ^  flud 
brucbt.  2)ann  mir  finb  fo  närrif(f)i  fo  man  un^  nun  ein  ^äbfdKn  fpiegel 
fürbalt  ober  mufleri  fo  mänenb  mir,  e^  ft)g  üli  fc^lecbt,^  unb  meUenb  e^ 
fn)  mSgen  fialttni  unb  muft  ber  tüfti  mo(,  baf  ti  bem  gemeinen  menfd)en 
tvol  gefallen  mürbe,  menn  man  fprfidje:  3a  fr^Ud)  f^Uenb  bie  priefler,  bie 
flOtt  bebenb  unb  legenb ,  reinlid)  leben.  <Sr  muft  oud)  barbq ,  baf  f«  not  bef 
minber  menfd)en  btpbinb ,  fleifd)  unb  blut ,  brefl^af)  ^  in  allen  tugenben ,  unb 
tvurbe  lat  fltiidj  barum  fine  tuet  nit  berlaffen,  funber  ft)  fällen  in  gr&ifere 
fAanb.  6umma,  ba^  brrbot  ber  ee  ben  geiflltci)en  angelegt,  ifl  bom  ttifrt 
unb  nit  bon  gott,  man  ^5rt  mol  bie  mort  9auli  bi<-  Z)ar)U  fprid}t  ouc^ 
(fbrifht^  SRattb«  XV.  13 :  (Sin  jebli(f)il  pflanzen,  ba^  min  binime(ifd)er  bater 
nit  gepflanut  bat,  ba^  mirt  u^gerätet.  SRun  ifl  ba^  gebot  ber  reinigbeit 
»on  gott  nit  gebeiffen  noc^  geben ,  unb  finb  aber  nit  mee  benn  jmeen  p^an« 
}er,  gott  unb  ber  tufel.  ^o  e^  nun  bon  gott  nit  ifl,  fo  muf  e^  je  bom 
tttfrl  ft)n.  Unb  rebenb  bit  allmeg  bon  bem  gebot  allein:  reinigbeit  ifl  on 
}»i)fel  gar  ein  tluge  gab  unb  tugenb;  bem  f9  gegeben  mirt,  bem  frolocfenb 
i»ir  griflid) ;  mir  Hagenb  aber ,  baf  bie  menfd)en  un«  mutmillig  je  fd)an« 
ben  bringenb,  bef  fq  gbem  anjug*  no<6  re(f)t  banb  ni  g&ttlic^er  gefd^rtft; 
ja  Iq$  in  QFoncilien  bormaU  angefcben  ifl  mit  mqfer  betrac^tung ,  ^abenb 
f4  bannen  get^on ,  baruon  mir  ouc^  ^ie  reben  mellenb. 


^)  »orftebcn.  ')  ^fabrltcb«  ^)  bemäbt  *)  befKmmt.  ^  lifhge«.  <)  rc(bt#  ^)  mon- 
l^m.  »)3cnantf. 


(i€  l»ab<ttb  bic  altm  ^ättx  im  Oatigrenjt  concUio  t^trfcbmr  i^on  ttm^Un 
lv(  mtfittttii  unb  flonb  bic  mort  bc^  urteilt  nod)  but  bt)  tüA  in  bcn  >&äbil* 
Itc^tn  rtcbtftt  bt*  XXVIIL  Q.  6t  qui^.  alfo:  Ob  jcman  lattti  baf  ein 
priedrr  bon  bt$wt(|cn  ^  baf  er  srtfHid)  toär  /  föUtc  er  jin  rctvi}b  ucrlaffm  i  bcr 
fqe  i>crflitd)t  3ttm  tvibrunt.  S.  ft  quid  bifccrnit.  ibib.  Ob  jcman  einen 
l^ermäbleten  ptieflec  funbrcte  ober  f(t)upfitei  glqd)  oU  ob  er  um  be^tviUen 
baf  er  ein  eewqb  l)ätte/  nit  föUte  mef  b(t(ten  unb  jn  borum  fd)ut)ef  ber  fpc 
iKrflud)!!  ^ie  (Irqtenb  mir  alfo  mit  jren  maffen.  3(1  bod  ®anArenftf(Ji) 
GoncUium  im  bcilisen  geift  ucrfammletf  aU  ed  oud)  ifl,  benn  ett  b^t  bem 
(Eiyanflelio  unb  ^poilottfcben  leer  fltQd)  <)eb(tnblet :  worum  b^^benb  bann  bie 
tiad)fummenben  badfelbig  nit  laffen  bl^beu/  bie  aber  iai  gefa^  on  urfac^ 
ft<t  flfcbrifit  bannen  getbon  babcnb.  9S3i}teri  wirt  etl  ui^  bem  tiifet  ^ngefpro« 
c^enr  baf  man  bie  ee  uerbäte  ui  ben  porgejälten  »orten  ^ault^  unb  bie 
nad)tummenben  babenbd  on  flärfe  ber  göttlichen  afci)rift  verboten :  fo  banb 
f9  td  je  ttd  bem  tufet  qn()efproct)ett  getbon  i  unb  bat  ba«  tufelifd)  gebot  bie 
göttlicben  fr^btit  mtriben,  3Bol  geleertert^ateri  t9oU  unb  fatteri  tbunb  ben 
(QUogifmum  ufr  ober  aber  ber  ful  bufmirtbarniber  ligen.  9Bqterf  foU  man  nit 
eim  jeben  geifl  gloubeui  funber  bemären^  ob  ft)  M  gott  f^inb  1.  3ob.IV.  1. 
unb  bad  geja^  im  ©angrenft  conctlio  ifl  bem  nad)la(fen  Sbtifli  3)lattb.  XIX.  11. 
unb  ^auli  mt  obflat  unb  bitf  aUentbalb  glqdb;  fo  ijl  ed  ud  bem  maren 
geifl  gotted.  QS)}terf  bat  nun  jnen  jimmt  bad  gitttid)  mit  menfcblicbmt  ab« 
tbun  /  marum  foUt  eim  jeben  ^briilen  nit  }immen  (td)  iti  göttlichen  baU 
teUf  namlid)  fo  iai  menfcblid)  luter  flrqt  unb  mibermä'rtig  iil  bem  gbttli* 
djen.  2)enn  reinigbeit  )9on  gott  frq  gelaffen  fqn  i  unb  Don  menfcben  gebo« 
ten ,  ilrt)tenb  gan)  unb  gar  miber  einanber.  Sitcm  ed  bilft  oud)  nit  bie  qnreb  t 
ba  fi)  fagenb:  Sl  flat  aber  in  ber  nc!d)ilen  biflinction  barnacbi  ba#  bie 
fa^ungen  im  ©angrenft  concilio  mit  eebafter  urfad)  f)}inb  abgetbon^  bann 
baruber  mag  man  alfo  antwurten:  SBer  bat  aber  jeman  gwalt  geben  r  baf 
bad  I  fo  t?on  gott  frq  gelaffen  ifl  i  föUte  t)on  menfcben  angebunben  tverben  i 
oucb  bad  ein  ganj  concilium  red)t  angefeben  i^ati  föUte  einer  unb  ber  an« 
ber  $ap{l  abtbün  ?  ober  fo  }weq  concilia  wiber  einanber  urteilenb ,  tbünb  fq 
t^^  nüt  be$  minber  im  beiligen  gcift?  Oft  er  alfo  jm  felbl  roibertvärtig 
worben  ober  uergeflicbf  ba$  er  but  ein^i  morn  ein  anberd  qnforid)t?  6o 
nun  bad  nit  fqn  mag;  fo  mü^  man  je  fageuf  baf  rölid)^  M  breiten  ber  Q^on« 
cilien  b(fd)ed)i  biefelben  foU  man  aber  nad)  bemfelben  probiereui  nacb  ber  fd)nut 
ber  gfd)riftr  mic  obflat.  6o  man  nun  ic^  concilium  ©angrenfe  alfo  probiert  ^ 
mag  ed  bie  prob  erleben.  2)enn  ed  bat  ftd)  ber  göttlid)en  nad)laftung  glt)d)« 
förmig  gemacht;  barum  ed  biUid)  befton  foUf  nnb  bad  bem  göttlicben  miUen 
nit  glt)cbförmig  iflf  folf  on  )mt)fel  bbein  bflanb  b<m.  ^arju  babenb  bie 
priejter  lang  barnacb  bem  ®angrenft  concilio  glebti  unb  nit  bero  fal^ungr 
fo  bie  priefler  }u  reinigbeit  banb  wellen  iwingen.  2)er  beilig  ^itariud  i  lu 
finer  SQt  ein  liecbt  ber  6btiflenbtiti  bat  eclid)  wi}b  unb  (inb;  biewt)l  er  ein 
Sifd)of  }u  <|^ictat)i  gfqn  iil  i  gebabt.  Sff  ftnb  bid  uf  (tbenbunbert  jar  nod) 
Gbriftud  geburt  etlid)  prieilerfün  .$äpfl  morben  ato  bi.  LVI.  gefd)riben  ifl: 
^o(iu«  ifl  etepbani  fubbiaconi  fun  gfqn  unb  ein  ^abfl.  9)onifaciud  ^apft 
efteind  priefler^  fun  gfQU;  b^^t^ucunbud  gb^üTen;  9tgapetud  ein  fun  ®or« 
btoni ,  pricfter« ;  Sbeoborud  ein  fun  £beobori  Sifcbof^  )ü  3erufalem ;  @ilbe« 
riud  ein  fun  6iit)eriir  S&ifd}ofl  ju  9lom ;  Z>cudbcbtt  ein  fun  3ucunbi  {  prie« 


fcönW  >ttt  trnb  ermanunft.  AS 

Ittrt;  S<fir  ber  ni|  SeUct^  mritfhrl  fun  bärtifl  l^oit  9tom;  Orfdjluf  ein 
9lfetr  fun  QSalerü  btfcf)ofi0;  %ai>ctud  t^on  Korn  bärtig,  ®orbtam  ein« 
priest«  futtf  a((c  9ä))|l  iü  9lom  gcmefen.  QSic  wol  bie  QFanontfirtt  Mc 
fosett  tiKUtnb  i  fi}  fpenb  uneclid)  gtborn  i  t^ünb  ft)  cd  nun  barumr  ba^  fq  bie 
ttP9tflcti  rtintabctt  bcfeilcn  mb<)inb ;  tinb  bie  /  fo  on  3wt)ff ( cc(id)  gt bom  f!nb  i 
4fd)änbcn  fi}  etil  nac^  jtem  tob.  !2)ann  bife  ^äpft  jtnb  oUe  nod)  fo  Pot 
alten  spten  gfi^n  /  bo  ftomntfeit  unb  eet  \>H  mee  fbtg  <(ef)abt  f^at  benn  }ti  un« 
fettn  Sitten ,  alfo  b<i$  man  nit  fo  lQ(f)t(i(^  r  bie  fo  fd)n&b  ^  geborn  märenb ,  jd 
fo{id)et  furneme  bätte  lafien  fummen.  S)annenbar  wol  }e  flcbenten  iflr 
(9  fpenb  nit  fo  fcbnpb  geboten.  S)ann  f(I}(e(f)tli(f)  bie  ee  bet  ptiefletfd)af^ 
i^  nod)  gü  beitfelben  }qten  btud)ig  gfqn.  2>enn  9lico(audr  bet  etfl  Ui 
nomen^i  tfi  ^apfl  motben  nod)  gebutt  dFbtijli  859  jat;  unb  i^at  bie  ee 
bet  priejlren  beiifen  bu(ben.  2)ie  S5ü(gaten  (floffenb  an  Unget(anb)/  b(e 
jn  forfc^etenb  / '  »ie  fQ  ftd)  bitten  foUtinb  mit  jten  ptiefteten,  bie  ft^ 
Permäblet  battenb,  bet  meinung  fq  je  t^ettt^ben;  benen  et  antwutt  bi« 
XXVIII,  (Sonfulenbum*  SBie  ml  fp  begrpflicl)^  obet  fteflid)  gebanblet 
^benb,  f9Ue  man  fp  bod)  nad)  bem  bpfpii  3(fu  Sbtifli  bulbeu;  bet  bie 
bofcn  unbet  ben  guten  bulbe  k.  9(uguflinudf  bet  bttüg  leetet,  fo  man 
in  red)t  beitd)t  Sonfeifionum  (ibto  fepto  cap.  XVI.  ifl  ftn  Hag;  ba$  er 
bie  Potbtigen  fton^eui  bie  et  mibtum  in  9(fticam  t^ct  (aifen  }iebenf  bp  beto 
et  ein  fun  gebabt/  fo  Ueb  bat  gbaui  baf  et  nit  ein  eewpb  genommen  f  fun« 
bet  bie  gangen  >  }pt  jtd  abwefend  aUtveg  gebofft  i  fp  (cfme  wibtum  gu  jm  r 
unb  batum  gbeine  wellen  gu  bet  ee  nemen^  funbet  bie  ungebulb  bet  liebe 
ttfe^t  mit  einet  anbten  ftomen  /  bef  et  (td)  Pot  gott  Kagt  t  unb  meint  un« 
ted)t  getbon  baben :  bann  ed  n>äte  gwat  wäget  gfpn  itd}  Permdb^tt  baben  /  oM 
et  fe(btf  gipcb  batpot  cap.  VIL  anjeigti  bo  et  9(lipium  libetmunben  bot 
unb  betebt/  baf  et  fpta^/  et  weUte  fid)  Petmä'bten,  bad  et  bocb  nie  mät 
t^tu  gbabt ,  bod)  nun  Pon  bef megen ,  baf  im  "iluguilinud  bie  ee  fo  ttefitn* 
0(6  gliebt  ^  bätte.  Ui  welid)em  eigen(id)  Petmetft  tvhti  gü  9(uguftini  gpten, 
bet  nad)  gebutt  Sbtifli  433  gelebt  batf  gat  bbein  wibetteb  bet  ee  bet 
l^tkftten  gfQn  iil,  ja  ba$  9(ugutlinud  bie  gmep  wpbetr  bie  et  nad)  eih« 
anbten  gbabt  r  an(latt  eempbeten  gebabt  bot  nod)  bem  befd)luf  in  Soletino 
conetlio  befd)eben  bi.  XXXIV.  *  3^  qui.  3Beld>et  nit  ein  eewpb  bot , 
funbet  fut  bie  ein  fcblofwpb ,  ^  ben  foU  man  nit  Pon  bem  oltot  obet  ge« 
metnfome  bed  foetomentd  Pevttpben;  jo  wenn  et  ftc^  Petnugen  loft  ein« 
fp^b«!  et  nenne  bie  tin  eewpbf  obet  fdblofwpb.  Z)onn  9(ugu(Hnu«  {logt  fteb 
finet  blöbigteiti  bof  et  nit  bot  mögen  motten  i  bi«  bof  bie  ni  Slftieo  wibet» 
fime  (wie  wol  fp  nie  tom);  bod)  bobe  et  ftcb  einet  onbten  einig  Petnägt. 
2>erg(pcben  bewämuifen^  mbebtenb  wit  wol  ein  gtoife  gol  gefommen  btin« 
gen.  2)enn  enblid)  Pon  bet  fod)  ge  teben  /  man  lege '  pn  wie  Pit  gebot  mon 
ipetfef  fo  lo^t  ftcb  bie  notut  nit  fo  lpd)tlid)  bfimmen;  e«  mu$  bie  ftoft  got« 
M  teinigbeit  bolteu/  nit  unfet  Petmögen.  2Bie  gbot  mon  bann  ein  gebot 
anlegen  i  fo  e«  bem  menfcben  unmttgUd^  ifl  ge  bellten  nod)  finet  ftoft.  3a 
ti  ifi  ndt  onbet«  bonn  ein  glpc^dnetp  (bodb  unonbettttt*  bie^  fo  fbli^ 

^)  imeitltd).   ')  ftcb  bep  tbm  evrimbt^ten.   ^)  otnbenBwettb.   ^)  b^ltefet   ')  0eti* 
(drfftfmnn.    *)  Sewetfen.   0  flebe.   «)  unonaefcdjtcn. 


46  ^  frSnMft^  bitt  nnb  ermattttttfi. 

gnot  i^ott  flOtt  ^t).  2>imti  teinis^it  tiit  battttt  ifl  Un  alten  frotnmm 
i^dtern  ouc^  anocbanset/  fq  matcnb  oud)  ntcnfcfttn.  SBic  tvo(  }i  unfcrcii 
}qttn  teittifltcit  ein  29t  wn  etUd)en  bäbf(f)U(f)  slQ^net  ^  n^irt ;  abcv  balb  (um« 
mcnb  f9  batmK^  httfütt  bühtni  (inbcc  b9  bafen  gmoci}t/  ctbcod)cni  iuna« 
fromm  ^txfWii  1 '  ^aru^  biet  groffe  jamer  entfpvunflen  ftnb ,  tobfd}ldg  1  an« 
berl  ubtL  Gumma:  Slaturam  <ppeUa^  furcar  tamtn  u^quc  tecurriti  tfi: 
3agfl  bie  natut  fc^on  mit  einem  ftetfen  Mi  (ummt  fq  boc^  wtbet.  Uniret« 
mpbenlic^  breiten  '  müf  man  ntt  »eUen  äberfhqten ;  *  funber  anfeften  f  ^  wit 
man  (9  }um  (ommlt^ilen  ^  bulben  m&ge. 

3um  {ebenten  fdjrijbt  aber  9au(tt^  an  Sit  I.  5. :  SBon  bef  wegen  hab 
.  i(b  bi^  tn  (Sreta  (ifl  ein  infel/  bie  man  jeO  Q^anbia  nennet  r  baru^  man  bm 
flRalbaüer  bringt)  gelaffenf  ba#  bu  ba^  äbrig  rec^t  anfcbidefl;  unb  in  jcber 
flatt  eerfam  alte  mäniter  berorbnefti  mt  ict)  bir  empfolen  babf  fo  einer  un« 
»erlümbet  i(i  unt  nun  ein  wpb  Wi  ou(b  trdwe  unb  gibubige  (inb,  bott 
benm  man  ficb  nit  {tagen  m&ge,  baf  fq  mutwiUtglicb  lebinb,  nod^ 
ungeborfam  fqtnb :  benn  ein  9ird)of  foU  alfo  fqn  1  iai  man  nät  ab  jm 
llagen  möge.  Z)ife  »ort  ^anii  (tnb  nod)  (lärer  bann  bie  ba  oben  im 
VII.  arttte(|  mt  wo(  bie  meinung  g(i}4  iftr  bocb  (inb  gute  fluet^  bariti« 
nen  je  merfen ;  ba^  erft  1  ba#  man  a(te  eerfame  mannen  in  einer  jeben  ftatt 
)u  S^ifcbofeUf  ba^  ifl  Pfarrern  ober  (ätprtefleren  f  macben  foU.  ^an  mu# 
fQ  ntt  bon  9(om  beftbitfen  1  bannen  fq  untf  (ein  gbttlicbe  leer  bringenb ,  fun* 
bcr  wie  gut  bcr  »qn  <£\xt$ '  fqe  unb  wie  bnbfd)  kutanen  ^  uf  Sampo  iloro* 
T^ci  anber;  baf  bif  wort;  nun  ein  wqbi  atfo  berflanben  foU  werben  1  baf  er 
nit  mee  bann  ein  eewqb  f^abt  itmali  unb  nit  nad)  Subifcben  ober  ^ibi* 
fcben  fttten  mee  bann  ein  eewqb  unberflänbe  }e  baben.  3>a^  brittr  baf  bie 
S5tf(bof(ugtnbf^^  baf  jre  (inb  jticbtiger  erjogen  werbinb  bann  gemeinlicb  bec 
bru(b  fqe.  Z)a^  Piertf  baf  jr  börenb  ein  S5if(bof  nut  anber^  fqn  bann  ein 
Pfarrer/  unb  laffenb  fld)  nit  be(itmmerenr  baf  er  fpri(bt  in  jeber  flatt;  et 
bcrflat  burd)  batf  wort  flatt  ein  jebUcb  tiidifiitt.  iDenn  }ü  (Epbefu^  in  ei« 
ner  flatt  warm  Pi(  SJifcbof  9(et.  XX.  17.  Hi  ifl  pfarrer.  €unfli  fdUte  man 
SStfcbof  berflon  nacb  ber  geflatt  ber  je^igen  Sifd^ofen;  bärft  einer  wo(  jebn 
(Spbefen.  Z)al  fünft;  foU  ein  Stf^of  ^r  anbre  menfcben  frommtf  wanbetf 
fqn.  QSie  (ann  aber  er  gut^  wanbeU  fqn ;  (0  im  nit  }immt  ein  eewqb  )c 
licbtn  unb  mag  bocb  tiit  reinli^  leben.  S8ie  menger  priefler  ifl  ein  firom« 
mer,  wo(  geleerter  triiwer  Sifcbof  ober  uffeber;  bem  man  nit  }ü  mid>tt 
mcffen  einerlei  lafler^f  umgenommen  baf  man  fprtcbt;  er  (ebt  nit  reinlicbi 
ober  er  ifl  ein  burenpfaff.  Gebenb  r  iai  einig  lafler  nimmt  jm  aUen  glou« 
bm  bor  bcn  menfcben ;  er  bab  gott  wie  lieb  er  welle;  er  leere  wie  trülicb  er 
welle;  fo  fallt  e^  alleft  }e  ruggeu;^^  wenn  man  bött;  er  leb  nit  frommflic^ 
ber  unluter(eit  balb.-  ^a^groffen  f4)abentf  aber  ba^  bringe;  mag  ein  ititt 
i^erniinfliger  menfcb  wol  ermeffen.  9tcb  wie  blinb  ifl  man  bod);  baf  man 
bie  fd)qnb  nit  binnimmt;  fo  bocb  gott  barju  günnet^  unb  alte  uernunfl? 
3um  eilften  fcbtqbt  ^aututi  }u  ben  ^ebr.  XIII.  4:  2>ie  ee  ifl  ein  ftiru« 


^)  fcbOn  aeiencbett.  *)  su  ?aD  qthxüd)U  ^)  feiler.  ^)  iiberwtnben.  ^)  sufebeit. 
^)  fiidUcbft.  7)  2)tnge.  <)  2Bcin  wa  eorfica.  ^)  ^uren.  *<>)  feben,  fd)anen.  ^^)  m 
«oben.   *»)  uHUtgt. 


din  ftiiMä^  bitt  ti»b  etmonung.  47 

fofttorli^  bfaifli  ou(f>  ün  u tn^ermaigct  ^  btttt  abtt  bit  ttnUnfc^bt  uit^  n» 
bnd)n  wtrt  gott  ttc^tnt.    2)if  tvort  9au(t  ^abctib  aUwcg  bie  i^on  ber  ®tte« 
i^tfid^  t^ecfammlunfl '  cntsesen  geworfen  btn  Sömifc^en  fürmanberm^  Ux 
8l9(^Metctt  retnigteit:  bie  ee  fi)e  ein  ecrfam  foflbar  bing.    3nm  etilen  fqe 
fi}  nie  Mn  efan  gDtitleVr  funber  bon  gott  ufgefe^t;^  barna^y  fo  fqe  ft)  ein 
otsnq  U€  la^tti  b<rt  un^  onetborn  i(li  unb  on  bef  Anfechtung  nteman  ifli 
biemqt  et  lebt.    Unb  bat  jten  gtunb  in  bem  gfo|^  gotte^:    !Z)u  mitfl  btnen 
dmmenfc^en  aU  Iteb  ^an  aU  btd)  felb^.    2)ann  ber  oUmäd)ttg  gotti  ein 
rtfennet  unb  etbatmet  unfet  breiten.-  bontit  er  benen  je  ^tlf  t&mti  bat  er 
bie  et  mit  bem  glouben  unb  träw  i^erwictlet,^  o(fOf  baf  weU(i)er  glouben 
unb  ttfl»  t)altet  in  ber  eei  beut  {inb  bie  eelic^en  merf  unfc^^Iid);  barum 
baf  flOtt  ben  glouben/  ben  n»ir  bem  näd)ilen  baltenb,  unff  berre^net^  a(« 
ivdt  tt  im  gehalten;  ja  er  ift  jm  gebatten*    "Datum  foric^t  Me  9au(u0: 
un»  ein  unDerma^get  bett.    2)ann  wa^  einer  {tnem  ndict)(len  t^üt,  t^üt  et 
gott*    3a  gott  fd)ä((t  itd)  nit  lieb  gebalten  merben ;  ber  näcbil  menfcb  »erbt 
boim  ottd)  lieb  gebalten.    Z>atum  b^ift  er  bie  gab,  fo  man  ufopfren  meUte, 
uf  bttn  oltar  (igen  (offen  i  bil  man  ilcb  mit  bem  ebenmenfcben  bereinbart 
bab|  unb  fe^t  fin  eer  nad)  bem  guten  unfer«  ebenmenfcben.    Oud)  bat  bit 
ee  einen  grunb  in  bem  natärlicben  gfal^:  SBa^  bu  bir  nit  wiUt  gefd^eben, 
hai  tbu  tim  anbren  oucb  nit!  9BiUt  bu,  baf  bin  gmabel  bir  einig  b(t)be, 
(of  tim  anbren  imen  oucb  unbefümmret,  alfo  bon  anbren  perfonen,  tocbte^ 
rtn ,  bitnibndgben  }e  reben.  Unb  be$ba(b  babcnb  ftcb  bte  ©rtetben  nit  meUen 
lafftn  jwingen  unber  bie  g(Qcbdneten  reinigfeit;  (tnb  bocb  fo  gut  Sbriilen 
bat  bi)  tag  aU  toir  ja  beffer,  in  bem  baf  f«  {icb  bernugenb  einiger  gemob« 
len,  unb  unr  müti^iUenb,  wie  ti  \XM  geliebt,  unb  mögenb  bie  boben  Si» 
fd)of%a^,  a(^  }e  beforgen,  iii  mol  er(qben:  e^  gibt  fpect  in  bie  rofwärü,  un« 
bebad)!,  baf  tu  fo  groffe  bcrärgernuf  gebirt  bor  ben  ebenmenfcben,  bie  aber 
f9  wt  aütn  bingen  oerbuten  foUtenb  na^  ber  meinung  Q^briiU  SRattb. 
XVIII.  7:  3Bee  bem,  burcb  ben  berärgemuf  fummt.    9lun  tummt  bit 
jt^  üerirgemuf  bon  nieman  benn  bon  ben  boben  Sifcbofen.    Z)ann  bon 
gott  ift  reinigfeit,  nocb  bon  ben  beUtgen  boten  nit  geboten,  funber  bon 
ben  Sifcbofen.    <£^  mag  oucb  bie  nit  gefprocben  werben ,  bie  jetzig  prtefteri» 
fdKift  fpe  fo  flppig  morben;  bor  a^ten  babinb  bie  pricfter  rein(icb  gelebt. 
SSit  fprecben  nein.   Z)enn  fo  man  ba^  !Z)ecret  (iil  tin  ^äpilticb  recbt)  erlifeti 
finbtt  man,  baf  bie  Z)taconi  unb  ^qpobiaconi  aUweg  itnb  wiberfpänig  gfq^n 
biftm  gebot,  berglt)d)en  oucb  bie  prie(hr:  benn  ber  betUg  ^tlariutf;  i&  {tuet 
2qt  ttn'liecbt  aller  Sbtiikn,  eelicb  WQb  unb  finb  gcbabt  bat.    9locb  ein 
fibtl^  gfcbid)ti  bai  gott  gan)  wibrig  iii  in  ben  fcbn&ben  untänfcben  ^  ber  prie« 
fkerfcf)aft,  namlicb  bof  bie  tinber  fo  babon  geborn  werben,  (aüerbaft,  un«' 
eetlitb  unb  oerwäriling '  gefcbä^t  werbenb  gemeinlicb*    SBannen  fummt  ed  ? 
2>a  bannen ,  baf  bie  menfd)en ,  ba^  iii  bie  boben  Sifcbof ,  bobor  itnb  geilan« 
ben, ^  baf  fq  nit  banb  m5gen  eeli^ geborn  werben;  unb  {tnb  bie,  fo  bon  gott 
recbt  aefcbai^ ,  eril  bor  ben  menfcben  gefcbänbt  worben  burcb  ba^  gebot  ber 
menfcben,  bal  aber  ^btiilu«  treifcnlicb '"^  berbüt  SHattb.  XVHL  10,  6. 

^)  unbeiledte«.  ')  Sitd^t,  Xtrcbettdememf^baft.  ^)  PtforeAem  ^)  etn^efe^t. 
')iKrbttnben.  <)  an«/  )uvecbnet.  0  Unfeufcbiftetten«  ^)  ^wM&xfimu  ^)9e^tnbett 
lolen.   ^^)  emMt<b* 


48  (iin  frfifiMi^  (ttt  unb  ennanund* 

S>&Mib  ü^i  bof  ix  Uimn  In  tlünvxi  Ht  to  ^  mid)  gloubntb  r  gcfcbAiblnb  t 
bann  wt(idi)et  einen  beten  gefc^dlnbt  ober  fd)ntdi(^t  (benn  alfo  berflot  m  bem 
Ott  bet  beilts  G6tt)foilomu^  oad)  bol  toott  fconbolon)  bem  toäxt  toägßtt 
man  bcintte  jm  etn  mdUflein  an  ^aU  unb  oetfenfte  jn  in  bie  Hefe  be^  mee» 
te^*  3a  bte  f(i)anb/  benen  atmen  finben  bon  ben  menfc^  angeieitr  flebirt 
bitf  M  atge^:  bann  ifl^  ein  toct)tet|  xoiM  nit  balb  i&  ben  eeten  btad)tf 
funbet  oft  i^etjmqilenb  an  ben  eeten  bebt  ft)  an  liebetlid)  (eben  i  unb  btijbfc 
alle  jt  tag  ein  but  jü  einet  dtgetnuf  aUet  menfd)en.  QBeUenb  bod)  benen 
nit  an  jt  eet  getebt  f^atti  fo  ftommfUcb  (ebenb,  ob  ft)  fc^on  pfaffenfinbet 
finb,  beten  ob  gott  wiU  ein  stofle  lai  i(l,  funbet  angezeigt  baf  bis  sefct)2n« 
ben '  ein  gtoife  utfad)  tfl  bet  (ajlten  f  bef  abet  bte  gebotnen  f inbet  nut  i»et« 
mbgenbf  unb  jnen  t^on  flott  ntt  funbet  Don  ben  menfeben  sugef&gt  witti 
bte  um  jt«  stjti  toiütn  bte  sef(f)&pft  gotte«  gefc^Anben;  fiüt  bie  fQ  abeti  fo 
fD  (td)  felb«  flef(i)dnbt  b^ttinb,  btUtcf)  fatmünben^  foUtenb,  bap  jnen 
bie  fct)anb  abgenommen  wutbe  t)Ot  gott  unb  ben  menfd)en.  3(1«  aber 
ein  manUf  fo  (aft  man  jn  an  etUd)en  otten  }u  gbeinem  eetlid)en  banbwett 
tummen  i  bannen  et  gei^wungen  mitt  i  baf  et  ein  unnu^et  bot}  ^  tvitt.  Ouc^ 
bringt  fö(td}e  to(t}i]pt)flung  biet  ein  bintäfTtgbeit  an  tratet  unb  mutet  i  bie  ge« 
bentenb:  bu  magfM  bO(6  nit  jii  ben  eeren  bringen  tc.  ^umma/  eetlid)  iit 
bie  ee  unb  ein  tofilici)  bingi  oud)  im  a(ten  teilamentr  ba«  Dil  bittet  gftjn 
i(t  benn  ba«  nütoi  bet  ptiefletfcbaft  nie  t)etboten.  9(bet  fo  bte  mi^igen^ 
S5tf(bofr  bie  tQi^iget  b<>benb  meUen  fqn  benti  gott  felb«,  bet  e«  mo(  bätt 
li^nnen  Detbieten^  fo  et«  b^tte  nu^batUdb  unb  eerlid)  fpn  etfenntf  bie  banb 
fo  ein  (ob(td)e  teinigfeit  fätbtad)t;^  bod)  meUenb  wit  fq  ba«  (aifen  bq 
gott  oetantn^utten ,  n>itt  on  }wt)fe(  fd)(e(bt(i(b  }ugon.  2>ann  Gbtiilu«  fptid)t 
{Dlattb*  XV.  9:  eq  eetenb  mt(b  t^etgeben«  unb  umfunft;  fo  ft)  leetenb 
leeten  unb  gebot  bet  menfd)en. 

Z>tfc  unb  üi(  anbet  gtünb  bet  gefd)tift  babenb  un«  bemegtf  o  eetenfefttr 
cetfame/  wqfe  betten/  tt»et  n>Q«brit  anjelangen^  tyon  bet  ee  wegen,  bte  t9tt  in 
toiUen  (tnb  je  belieben/  ja  etlid)  unbet  unl  bie  bejogncn  je  offheUf  mo  ba«  ämcr 
tt^t^^beit  nit  tteffen(id)  wibet  fpn  mitt,  angefeben  bie  gtoifen  fd}anbi  fo  mir 
bilbat  uni7etfd}amt'  flbet  un«  bobenb  laffen  gon,  angefeben  bie  gtoffen  Der* 
dtgetnuf  allen  menfd)en  bamit  geben,  angefeben  unfet  tyenvunbten  confcien« 
Jen,  mit  benen  wit  tdgtjd)  bte  gottltcben  uetmaltungen  be«  gott«wott«  unb 
anbetet  factamenten  iKtbanblet,  bod)  aQweg  unfet  unabläflid)e  blobigbeit 
ettennt ,  unb  tum  nie  gebabt.  Datum  etmanenb  mit  ümet  mi}«brit  aM  un« 
fete  Mtet  (bann  mit  all  u«  einet  loblid)en  (£ibgno(fenfd)aft  etbotn,  unb  bie 
ümeten  unb  bet  ümeten  ftnb)  bt)  gott  unfetem  fd)5pfet,  bet  un«  alle  t>m 
tinem  etbfcboUen  gemacbt  t^at,  baf  mit  einanbten  etfanntinb  a(«  btubet,  bt» 
bem  blut  SbrifU  3efu ,  ba«  et  füt  un«  aüt  glt)(b  oetgoffen  bat ,  bamit  jm 
felb«  nteman  mee  jä juge  benn  eim  anbten ,  bp  bem  getil  gotte« ,  bet  gott  ifl/ 
unb  in  aUem  ftnem  etiacbtcn  unb  t)nfpted}en  bet  ptieftetfd}aft  nie  b<tt  bie  ee 
betboten  ia  gebeiifen :  (Etbatmenb  äd)  äbet  un«,  ümete  ttumen  unb  gütmilli« 
gen  bienet,  beto  ellicb  mie  etfl  gemelbt  mtUen«  (tnb  (td)  «etmäbUn/  etlic^ 


*)ü».  ^e*Änben.  3)fatfct«en*  ♦)  Stopf.  «)riugen,  «)  betPorgebtadjt,  Oan 
|tt  gelangen/  un«  ju  »enbem   •)  o^ne  6<bain« 


'Qm  ftünllidi  hitt  unb  ermanuns*  49 

bctmi^btt  bot^fttb  offneitf  mgunmnt^  un^ba^frfb,  bamitbaif  fount^t^oc 
(|Dtt  nit  funMtd)  til  r  oud)  t)or  (tn  menfd)en  nit  fc^änbUd)  fqc.  Unb  fo  tvit 
utt^  iiivcr  rcrtn  aU  unfct  tag  an  itt  frömbe  unb  ba  ^eint  jum  träiid)fltti 
gtfltffirn  fmnb  f  gu^itrnb  unci  /  ba$  toit  bon  tifer  fcf)anb  ber  unf ünfcf)I)ett  ttlMi 
oud)  terltd)  <>d  üd)  leben  möainb.  2)enn  baci  toät  je  unfrunbttc^f  baf  bier 
beco  eec  tvir  gmeert  Nittinb  i  i&  aUer  gi)t  un^  eeren  berbunnen  weUtinb  i  nit 
nun  frunben  unb  ^tmfd)enf  *  funber  ^ömben.  9Bjc  ftnb  oud)y  bie  nit  nun 
in  einer  not^  t$  fqe  tob^  ober  trieci  gf^n;  mit  fid)  lieb  unb  leib  erlitten«  a) 
unb  un^  aUwt^  aU  reblid)  biberb  tut  gehalten  bcibenb*  9lamlici)i  fo  e^  nit  u^ 
ttuttvitlen  i  funbtr  uü  liebe  ber  eeren  frommer  eelici)er  reinigfeit  bon  une  an 

U.  ® .  anbrod^t  wirt.  Denn  fo  e^  u^  mutmillen  gefc^ä^e  i  möd)t  unferem 
mMUtn  btt  ba^  bienen ,  fo  wir  gbein  eemijber  b^ttinb.  9ßir  wäfienb  woli 
m^  taub  I  forg  i  unb  arbeit  in  btr  ee  (inb  i  wir  wuffenb  oud)  »ot  i  wie  wir 
jiar  iDC^tlid)  m3d)ttnb  a((  tag  berlaiTeh  bie  wpber/  bero  wir  txM  teiber  bi^< 
W  genietet  ^  6anb;  barum  e^  nit  u9  mütwiUenf  funber  u^  fd)am  unb  liebe 
hr  freien  r  fo  un^  empfolen  itnb  i  biefelben  nit  ewiglid)  je  oerbötfren  gef(^id}t. 
3Bir  babenb  ber  meerleil  bie  f inbfc^ub  strrennt  unb  (tnb  be^  meeren  teil^  40  ia* 
rm  ndber  bann  3d.  3r  wellinb  oud)  nit  b^ren/  bie  fo  unbillid)  barwiber 
fd)rven  werbenb  mit  mengerlei)  gegenwtirfen :  ^  9ßie  gebbrenb  ft)  w^ber  nemen. 
Kim  banb  fQ  bod)  retnigbeit  gefd)wortn.  ^te  b&renb  ju,  gnäbigen  berren! 
Iriner  f)at  rcinigbeit  mit  anbren  worten  benn  wie  btrnacb  ßat  berbeiOen: 
60  ber  SSifct)ofi  ber  }e  priefler  wijben  will;  fragt  ob  fi)  rein  fqinbf  at;t« 
»urt  ber  fiirfpred):  ja  fo  bit  menfd)lid)e  blöbigbeit  ertragen  ob^  Iqben 
mag.  &ebenb|  gnäbigen  bitten «  mit  bifem  gcbing  babenb  wir  unb  nit 
anberft  gefd^woren.  i>a^  weHenb  wir  befugen  mit  ben  berren  Stfd)ofen 
felbtff  wie  wol  e^  be$  nit  borf:  e^  löugnet  aU  wir  boffcnb  bef  niemon. 
60  wir  nun  leiber  gnug  ftnb  innen  worben ,  ba§  wir  u^  blöbtgteit  bid  gefaU 
kn  ünbf  unb  un^  be^bolb  weber  eib  no(b  gbei$^  binbtf  oud)  ba$  ber  beilig 
9aulu^  fprid)t :  e^  f^e  wä'ger  /  man  bermäble  jtd)  wie  obflat  im  3.  artif el : 
fo  laifenb  uc^  bewegen  bif  unfer  offenlicb  berjäben^/  ba«  wir  bor  ild)  tbunb« 
unb  wo  begirb  ber  eeren  nit  fo  grof  wäre ,  wir  bättinb  warlid)  unfer  fd)aub 
nir  alfo  enbcdt.  3r  wellenb  oud)  nit  boren ;  bie  ba  fcbrt)en  werbenb:  wer  wollt 
jntn  bie  finbcr  erjicben  /  f^  wurbinb  bie  ee  brcd)en  /  man  müpie  jre  wi)bcr 
für  gnabfrowen  ban  1  fi)  wurbinb  un^  mit  jren  tinberen  beberrfc^en  /  unb 
onber  bergl)}d)en  tlagen.  SBir  wellenb  in  ben  unb  anbren  bingen  un^ 
^Iten,  wie  jum  legten  mit  artitlen  bierinnen  begriffen  wirt;  nad)  ber  erma« 
nnng.  *  ^orenb  oucb  nit  bie  fo  fpred)enb :  wirt  ba^  tut  ein  fd)anblicb  bing 
natbm  bt)  einem  w^b  ligen  unb  mornbe^  me$  ban?  ^ntwurt:  SRag  einer 
nit  glqd)  ba^felb  oud)  tbün ,  fo  er  mit  einer  büren  bu^  t^at  ?  b)  ^d'tttnb 
»ir  nit  anber  confcienjen ;  benn  ba$  wir  gott^  unb  unfer  fo  gar  bergeffenb  iu 


^)  dünnet  /  geüattet.  ')  SBerwanbten  nnb  Cfin^etmifcben.  ^)  6tevbenb  /  ^ti. 
^)  «I  bie  wir  und  ^ebalten.  ^)  (finwcnbungem  ^)  0ebot.  ^)  Sefennen.  ,^)  in  ben 
ücr,  m4  ber  Srmabnung/  iufammen  gefaxten  91rttfeln. 

•)  9  in  variis  bellomm  ....  operam  praestttimus)  borjtit^ltd)  3wtn(|lt  in 
bot  dtolidnifcben  jfrtegen.  b)  »ot  concubinam  habeat  propriam)  @»  ^ottitti|er$ 
bcü».  Xitcbengefd),  III,  856. 

3M9li*9  iämmtL  e^riften  L  S5b.  •  ^ 


so  (iin  frAnMii^  bttt  unb  emumutid* 

fBlicf)fm  unvot  fltncigt  wAttnt  /  fo  litftivib  ^  wiv  bif  <tmonett4  nit  Ott  flwcr 
mq^bctt.  i&i  3tf(i}td)tr  ^af  unftr  confcicnjen  rutvig  tvctbintf  baf  »i(  on  f(banb 
uttb  t^etböfctung  bcK  fltittcinctt  itttnfcf)cn  erlief  bt^tooitctt  tttöginb ;  bic  focg  btr 
confctcn}m  tnag  nit  etl^bctt  i  bof  tttatt  fi^Ucf)  lafler  begaitg.  Unb  bantttt  cc« 
mancnb  wir  ä(6  wit  obflat  aM  unfer  bdtec :  Dcr^iuttncnb  utt^  rtrUcft  bq  un« 
feren  frotntnnt  (Stbgnoitm  je  leben!  unb  ob  t$  fd^on  sb^n  scunb  tn  bet 
flfct)rift  nknen  bdttc,«mfcbcnb  tvicun^bocbf  Jv  äbctfdbcnb  ober  nad)Urfftnb 
un^  bie  er.  Se  ntuf  bo*Ä  ein  jebet  oater  finem  fun  etwann  ein  flud  nad)^ 
laffen  unb  dberfcben.  SRun  (tnb  wie  bod)  nun  bie  ämeren  i  ütoM  ^tblüti  unb 
boben^  t  ttüto  unb  bttgen^  unb  ifl  unfer  bbeiner  mit  (einen  meltlid)  gemeinten 
unteren  ^  nie  befletft  worben.  Unb  fo  »ir  bon  ber  leer  bbrfUnb  on  üooig  eer ' 
rcbeui  »eUtenb  mv  un^  nod)  mee  bbren  befeien,  ^  bod)  fqe  un^  genug r  b<t$ 
mir  alle  fo  geleert  (tnb  unb  fo  berebt  Don  ben  gnaben  gotte^,  baf  wir  bie  bcil* 
famen  leer  unfern  beeren  3efu  Sbrifli  iimmlid)  (othmlid)  u^fpred)en^  (qnnenb. 

3Bo  aber  bif  clU^i  gnä'bigen  lieben  berren,  nit  belfen  m&(bte,  M  mt 
nit  Derboffenb :  fo  bittenb  wir  üd)  bod)  bemutiglid)>  jr  weUenb  un^  bor  gewalt 
bebuten  be^  ^aofle^  bon  9lom  unb  aller  geijlltcben.  &o  weltenb  wir  un^ 
felbti  befd)irmen  mit  trofl  unb  jui{ud)t  ber  gfc^rift,  alfo  baf  i  wo  wir  mit 
ber  gfd)rift  und  nit  befi^irmtinb  /  bedfelben  entgelten  weUtinb  wie  biUid)  wdir. 
Unb  man  welle  offenlid)  mit  und  uon  ber  fad)  bifputieren  ober  mit  gefd)rift 
wiber  und  banblen :  weltenb  wir  mit  gottd  hilf  alte  wiberrebenben  warlicb 
unb  mann(id)  mit  ber  gfd)rift  tiberwinben.  Q£rfd)re(t  nun  nieman  barab  i  ob 
fcbon  ber  wiberrebenben  ein  groife  oile  iil !  bad  wort  gotted  unb  frpbtit  unb 
gunft  flner  gnaben  flat  uf  unfer  fqten.  ®ir  meinenb  oud)  (bad  wir  aber  on 
allen  bocbmüt  rebenb)  jr  fqinb  und  rölid)en  fd)irm  fcbulbig :  wir  (tnb  bie 
dweren ,  unb  bonb  alle  unfre  oorbren  bon  je  weiten  bor  allweg  bt)ilanb  tbon 
beneui  fo  wiber  red)t  gefc^eben  wollt;  bannen  tictt  einer  (£ibgno(Tenfd)aft  ein 
bober  rüm  in  allen  lanben  ufgewad)fen  i(i«  Wit  t>\i  mee  föUtenb  jr  und 
oud)  fd)irm  wiber  bie,  fo  mit  und  gwatt  brud)en  tvelltinb,  nit  abfd)laben? 
bef  wir  und  gänjlicb  n^it  oertruwten  b^t^en  ii  tid)  berfebenb ,  namlid)  fo  in 
mengen  orten  ber  (SibgnoiTenfd)aft  i^on  alter  bor  ber  brud)  ifl  gft)n ,  bo^  bie 
biberben  tut ,  fo  ein  orie(ler  onnemen  wolltenb , .  jm  anbingeten ,  er  fottte  ein 
eigen  wt)b  boben ,  unb  jnen  bie  jren  unbefd)iiTen  ^  taifen  ,  iati  biet  üon  etti< 
d)en  närrifci)^  gefd)ä'^t  tfl  worben;  ober  fq  bonb  worlid)  wpdlid)  tbon,  wo 
ft)  nun  bod  bittju  bättinb  tbon ,  bof  fq  jnen  bä'ttinb  Qngebunben  ^  föti^c  tot)« 
ber  }u  ber  ee  je  nemen ;  fünft  bonb  ft)  nit  gor  frünbltc^  on  jnen  gefaren , 
bo$  ft)  jnen  nod)gelaiTen  bonb  in  ben!  lailer  je  blpben.  ®ott  -geb  ud)  ßiu 
d)ed  in  ftnn.  !Z>enn  wortid)  unb  b^  bem  lebenbigen  gott  fd)w9renb  wir,  bp 
bem  beil  unferer  feelen ,  bo^  ed  tid)  götttjd)  unb  eerlicb ,  und  eerlid)  unb  beit« 
'  fam  f^n  wirt:  wir  weltenb  oud)  mit  fo  getrüwen  flt)$  üwer  wt)dbeit  ju  oller 
}t)t  bienflig"  fqn,  bof  iit  florlid)  feben  mü^nit  übel  gefaren  f^n*  ®ott  fQC 
mit  äd) !  91men. 

S)i$  (tnb  erbietungen ,  bero  wir  und  begebenb  ju  gutem  frqbd  unb  ruwen, 
bie  wir  fefligticb  botten  weltenb  mit  gott% 


^)  bebiivften»  >)  mit  nt'cbtd/  bad  bor  ber  2Belt  nnebrU'cb  tft.  ^)  9iubntfttd)t 
«)  empfebletu  <)  angemefren  pxthi^tn,  »erfiinbiden*  ^)  unbededt.  ^)  tbortcbt  <)  |ur 
f)>fltd}t  demacbt.   ^)  btenftberettn^tUid. 


&n  fr&nUic^  bttt  unb  etmanung.  Si 

3tmi  taf  totUt  unftr  ivq6  nocft  ftnt  iiw<r  »Ql^ttt  weiten  no((  gtec^« 
tiqfrttm  f9Uf nb  enjogen  fQtti  (unter  nad)  laq(td)cni  ^  bruc^  vcc^t  geben  unb 
nemen^  toic  rtn^  jeben  bilcrmann^  gitnb  je  t^iin  pflegt 

^tm  wo  imfet  einer  erftmben  würbe  wie  re(f)t  ifl,  bie  ee  gebro(!^en  t^a» 
bmi  wettenb  wir  unt^  je^  ergeben  unb  ent}ogen  b<tbeni  baf  wir  on  aOe  wiber« 
reb  w^dKn  weUenb  f  ob  man  un^  i^on  ber  pfrunb  flof t 

3tem  wir  weUenb  niemer  mee  anfechten ; '  bof  wir  bie  pfrünben ,  fo  wir 
br(i|enb,  unferen  finben  flbergebinbi  no^  b^einerk«  eigninb«  iai  ber  pfrun* 
ben  ober  ft{d)en  eigen  fpge. 

Stern  tvir  weUenb  ouct)i  ob  jemon  in  onbren  bingen  mit  unfer  ec  (i(6 
vermeinte  bcf(f)wert  ft^n  ober  werben  /  un^  gen  einer  oberfeit  berndnfHg  be« 
ru^t  (oflfcti  W9fen  alfo  ^  bof  fq  nieman  fd)äb(ic^  nod^  na(^teiUg  fpe. 

3ttm  tpir  wetfenb  ou<i  bi<  nieman  borgefod>t^n  ban  t  ^  funber  baf  ein 
jeber  priefler,  fo  (td)  gern  bermfibktei  mit  artiKen  bor  mit  (inen  bcrren  fteUe, 
baran  (9  mol  fummen  mbginb. 

i^iei  ctrfamen  wqfen  berren/  babenb  wir  wiUen  gbabt,  unfer  nam  unberfc^r«« 
ben  I  unb  boc^  nit  getbon  i^on  bi(  urfacben  wegen  r  bie  wir  aber  ju  ftner  jot 
oi^n  ttttb  barftir  tragen  weUenb.  2)ann  in  bem  bdcbii  Pi(  gefdbriben  flatr 
ba<  bie  natiien  wiU  erforberen.  9tit  mee  bamt  gotte^  wiUen  gefc^ebe  uf  erben 
wie  in  bem  bimmet ! 

eebttt  um  IS.  tag  i>9ttmonattf  MDXXn« 


^)  b€v  £0101.    ^  «nfptttcb  mcAm.   ^  iwrgegriifta« 


52 

ttoqMe  '  heu  tBOttfi  f^otttü  ^ 

etn  Vvctig  gcK^oti  ml  befc^ribcn  }u  3fltt(6  tm  MDXXII.  iat. 


OMihtf  aXattM  XI.  28. 
Aumment  2u  mit  aüti  lit  arbcttent  mit  bdabtn  (iiAf 


^on  Iteftt  6(i^tifl  fennt  man  itoei)  9(u^aben.  JDte  ftjle  mit  bem 
^atum  toom  6.  6ept  1522  erfciien  tti  {»eq  9(bbt&(ten,  Mdc^e  ftc^ 
burc^  9}ecf(^teben^(tt  in  bec  9}erittrund  Ui  SitelblatM  untetfc^ev* 
bcn.  IDie  jweqte  9(u^gabe  toatb  1524  bcq  Stof(^auer  gtbcutft  unb 
ent^&tt  eine  Sufc^nft  an  bie  ^(oflerfrauen  im  Detenbac^ ,  totW 
von  betjenigen  beq  bet  etflen  ^u^gabe  ganj  t)erfi^ieben  iii*  !Die  la« 
tinifc^e  Ueberfe^ung  ®U)aUt)er«  in  opp.  L  160  —  175.  ^at  bie  Sufci^rtfl 
toon  bet  itteqten  Ausgabe. 

!Die  Urfac^e  bet  J^erau^gabe  biefet  6c^rift  toat  bet  ^atte 
JTampf,  ben  Stoingli  im  (Sommer  1522  mit  ben  SJlbn^en  in  Sutid^ 
}U  beilegen  ^atte.  !Z)iefe  Ratten  iti  bem  Statte  bad  93erbot  audge« 
U)itft,  ba$  nic^t  me^t  wibet  bie  Sn6n^e  geptebigt  unb  ber  @treit 
}Wif(i^en  ben  Seutprieilem  unb  ben  Sefemeiflem  bet  ^Ibjlet  t)on 
^tvv^  unb  Kapitel  entfc^ieben  toetben  foEe*  S^oingli  abet  etflAtte: 
kid^t  ben  Sninc^en  i  fonbetn  i^m  fet)  bie  6ee(fotge  an))ettraut  unb 
ein  <Sib  t)erbinbe  i^n  fut  biefelbe*  @eq  feine  Se^te  bem  ^angelium 
tutaibet ,  fo  (äffe  et  ftc^  nic^t  nut  t)om  Kapitel ,  fonbetn  toon  lebem 
93i^tget  toeifen  unb  t)on  feinet  Obetfeit  fhrafen;  abet  et  feq  au(^ 
vetpjlic^tet ,  ju  toibetfpte^eu;  toenn  bie  Snbnc^e  Untoabt^eit  ptebigen. 
9lun  etging  bet  S3efe^(  an  bie  Sn6nc^e ,  nic^td  su  ptebigen ,  ali 
roai  mit  @ottei  SBott  ettoiefen  toetben  f5nne.  2>en  2BeItgei{Hi^en 
abet  t^atb  erlaubt,  auc^  in  ben  ^{ojierfirc^en  ju  prebigen.  S>tc4 
t^at  bann  3^ing(i  auf  93efe^(  Ui  9{at^e^ ,  etil  im  SSern^arbinet« 
Stauenfloiiet  @e  In  au,  n^o  et  toon  (S^riflud,  bem  guten  Ritten 
ptebigte I  unb  bann  tm  S>omtnifaner « $rauentfoflet  amOetenba^i 
tt)o  bid^et  nut  bie  S)ominitanerm6nc^e   bte  ^anjel  betraten,    ^tee 


tieft  tmn  SttüTsK  bie  ^tebtgt:  ,,äber  bie  ^kir^ett  uttb  ®en)i$^eit 
Iti  Qjbttliäitn  SJotte^/'  93on  ben  S^ominttanern  n^ibcc  SwingK 
eingenommen ,  MoSte  ein  S^eil  bet  ^loiierftauen  bejfen  ^cebigt  nic^t 
on^öten.  Swingti  äbetgab  btefdbe  mit  ^meitetung  bem  2)ru(t  unb 
eignete  fie  ben  ^(ofletfrauen  bafelbfi  ^u ,  unb  in  bet  Sufc^rift  tut 
fmittn  9Cudgabe  em))tle^(t  et  t^nen  nod^ma(J  /  bag  fte  biefe  @c^ttft 
boc^  lefen  mbgen.  (Ujlettf  litetat.  Stnfeang  0-  352  —  354,  Sa^t* 
tafe(  in  bem  ^u^iu^  aixi  S^ingltö  6c^tiften  I,  3i.  320 

StI&utetnbe  S^tiefe:  Snotoniu^  an  BwingK  22  unb  28.  3uL 
1522  btudt  bie  3ut>etft^t  ani,  bag  3n>in3li  auc^  be^  biefem  t3ietten 
Eingriff  fiegen  wetbe ;  abet  »iefe  werben  n6(^  folgen  unb  et  febe  \\it 
Snbe  nic^t  ab ;  boc^  toetbe  man  fe^en »  bag  ^f^ii^ixi  nut  feinet  SQ^otte^ 
ium  6(^uj&  bebiitfe*  SBenn  abet  aKe  Seit  Bwingli  mibetfptec^e ,  xoai  et 
bann  tbun  Motte  ?  2)oc^  ^abe  et  ©habe ,  baß  et  bie  SDlenfiieu  nic^t 
furcbte.  —  Saltbafat  6rapfet ,  ganbfc^reibet  }U  tgc^wpj ,  bejeugl 
Stoingfi  feine  Sreube  übet  biefe  @c^rift  unb  bittet  ibn  auc^  fernet 
ibm  folc^e  et)ange(ifc^  @c^tiften  &Uiuf(^iden.  19.  Cct.  — -  3wing(i 
janbte  biefetbe  auc^  an  ^ammelbetg  ju  SRa^^enibutg  unb 
liefet  bann  an  feine  unb  BtuingUd  i^teunbe  ju  9Cug<butg, 
bie  Sbelmann  t)on  ^belmanndfelben.    C^ummelbetg  an 

3W.  4.  9?0)).  1522. 


!Den  eetfamen  ftommen  geifKic^en  ftoiüen  ptiotinn  unb  gansen 
convent  am  Cebenbac^  »)  in  bet  löblichen  iiatt  Sütic^ 

toünfcQt  <^ulbtq(6  Stvinglt  gcnab  /  barm^etjtg^ett  un^  frtb  gottc« 

burcft  unfcrcn  feemn  3efum  (Sferiftum. 

frommen  anbäc^ttgen  fi^w&fteren  unb  gUbet  3tfu  S^rtfli!  cH  mint 
knrttn  rin  ecrfamcr  mpfer  tat  unfet  ftatt  Söttd)  ermcffcn  t^atf  bap  b^ein 
fEiMbltd^erer  junger  tfl  bcnn  bet  junger  be^  gotttf mortir,  baron  ntt  bet  (qd)nantf 
fanber  bie  freie  fUrbt;  barbq  aber  gefe^en^  baf  bie  ^tmmeltfcb  leer  bei 
(i^i^an()e(ti  aUentftalb  fo  fd)9n  ba^at  mad)^ ,  unb  ba§  jt  allein  in  jtet  ^tt^ 
Ol  Ptofeffion  ptebigerotben^  t|ngefd)loffeni  jü  ^&ttn  ba^  war  lutet  gott^ott 
ntt  ^onb  mögen  tummen :    ^anb  f^  fbltcl)en  dweren  junget  nämmen  tvetfen 

9)  OUtnhad^.  1233  wavb  im  @eefe(b  be^  Süxidi  ein  ^ttgufftnerfrauennoftev 
settflet;  I3i4  watb  baefetbe  tn  bte  Heine  Stabt  berfe$t  unb  TpAter  in  ein  Dominica«* 
»erfrttnenriofler  um^ieraanbelt.  Sie  SDonnen  wann  aewöbnltd)  avti  ben  bomebmften 
3är4erb4ttfern.  (H.  Hotcing.  Speculnm  tigiir.  p.  302  seq.  3«  9[.  ^pttinget«  (elb.  ^«« 
4en9<fd).  2/  37. y  1525  »aeb  bacl  jtloftee  aufgeboben;  ben  Slonnen  nkirb  frep  gefteltt 
PHiratben/  ober  allein  m  leben.  3)ie  .ft(oller<)ebftube  mürben  )tt  einem '  SBaifenbaufe 
Ivb  bie  JtUferfirciie  @,  aHaria  s^v  Airci^  biefer  %niia(t  beiKmmt. 


S4  Sim  ffoc^cit  vnh  gctoftflie  bei  toorH  gottei. 

Iqbot.  Unb  nric  wo!  M  bq  fi(^  tttt  btfic^g  i(t  MilfKit  actvcfm  i  bof  Saq^ 
pttcfht  fid)  prcbigtnb,  t^abtnl  f9  bod)  flcorbticti  baf  /  »o  man^  an  mit 
mige  b<xn  /  fBUc  td)  in  ümrcm  tcmptl  pttbigcni  bo0  id)  nun  u^  bitt  tctfamcr 
^btifUn  mqb  unb  mann  gctboni  unb  bie  fMgenbcn  ptrbiAC  stprcbigci  aU 
ein  funbamtnti  baruf  aUti  gebfim  foU  gcbuwcn  werben  r  bo«  ift  uf  ba< 
»ort  ^otte^.  I^ann  9au(ui^  fprid)t:  9lieman  ma<)  ein  anber  funbament  le<)en 
»eber  ba^i  fo  fd)on  ftleit  tfl  S^rtfhitf  ^M.  Go  aber  etlid)  ungeleerte  ge« 
leerten/  bero  nam  idi  it^mal  »erfc^m^Sr  fiwer  einen  teil  gewarnet f  it 
föUenb  nit  an  bte  prebige  {ummen/  ^anb  boA  nit  %twüfti  toc^  mid)  gott 
ipqfen  mürbe  ju  prebigen.  Daf  alfo  allen  menfd)en  ba^  fo  td)  geprebiget 
^ab  tunb  murb  f  ^an  id)  bie  prebige  »ie  wo(  etmail  w^ter  nlgesogcn  laften 
tt^gon  I  bo(6  ütott  eerfamf eit  jä  eeren  lägefc^riben ,  ba  mit  jr  minen  willen 
gegen  dd)  fptirinb.  2)ann  tiwer  aUer  einig^eit  in  Sbrifio  3efu  mär  bie 
grSfl  frud)tf  bie  mid)  i^on  ti(b  erfreuen  m5d)t;  bie  felbe  mag  un^  ober 
nienan  ba^  gegnen  webet  in  bem,  ber  barum  ifl  in  bife  weit  (ummen  i  baf  er 
un^  alle  mit  gott  i^erfttnte ,  einig  mad)te  in  jm.  Da^  felb  aber  fin  färnemen 
mag  je  nienen  ringer  getemet  werben;  weber  in  benen  Worten i  bie  er  felb# 
trormal  oud)  barju  gebrud)t  ^at:  bie  (inb  war  unbetroglid)  /  barum  wir 
t^crtruwt  uf  f9  mSgenb  buwen.  2>ife  urfad)  ^at  bem  bäd)lin  ben  namen 
geben  i  ba$  gt)ein  wort  nod)  leer  fo  flar  unb  gwd^  ifl  aU  bie  wort  unb  Utr 
gotte^.  2>arum  empfabtnbi^  unb  tefenb^  im  beflen  t  unb  geb  ber  gcifl  gotte« 
baf  wir  in  jm  ein^  werbtnb  in  Gbttflo  3efu !  ^men.  ®eben  }um  groffen 
mdnfler  2^ti6i  am  6.  tag  be<  erflen  b^rbftmonaK^  a)  MDXXII. 

2Dcn  ettfamen  frommen  deiflltci^en  froren  ottormn  unb  ganien  cpntoent 

am  Debenbac^  iu  3Ati(^ 

wiinfi^t  i>ulbrq(6  Stotngli  genab,  barm^erjigbeit  unb  frtb  gotte^ 

burc^  unferen  betreu  3efum  (^btiflum. 

frommen  anbjIAtigen  unb  lieben  fd)w9ilren  tn  gott!  äcfe  tfl  wol  i& 
wtiifen  I  toit  äd)  gott  ftn  wort  erfllid)  %at  burd)  mid)  gei^ffhet,  bef  ftnn  id) 
bojemal  i^erfaffet  ^  unb  ä(6  }ugefd)riben  bab  in  boffhung ,  jr  wutbtnb  e« 
nad)  flQffigem  bieten  unb  ertefen  '  annemen.  9{un  ifl  etl  nit  alfo  gegangen 
ud  ber  urfacb  /  baf  gott  fid)  nit  gesogen  bat  i  one  ben  alle^  fd)ri)en  unb 
rufen  nütti  iil.  2)arum  iil  ooran  min  ernfllic^  bitt/  jr  wcUinb  ben  aUmäd)« 
tigen  gott  trAwlicb  anrufen  /  baf  er  fid)  ftn  wort  offhen  unb  gelieben  wolle/ 
bamit  jr  fine«  btiligen  willen^  berid)t  unb  tinber  gotte^  geborn  werbtnb. 
!Dann  je  bie  warbeit  felb^  rebt:  38eld)cr  u^  gott  ifl/  ber  b5rt  ba^  wort 
gotte^.  ^brenb  jr  ba^  nit  /  fo  ftnb  jr  rtd)er  nit  u^  gott.  9?un  i(l  je  ba^ 
ein  offen  ^  urteil  gottel,  unb  fo  jr  ncbenb  tid)  febtnb  uwren  fd)w$flren 
treffenlic^  junemen  in  erfanntnuf  gbtte$/  im  glouben  unb  allem  guten/ 
bero  ftd)  etlid)  betennenb  oon  jrem  irrfal  nit  onberti  gejogen  fqn  /  benn  baf 
fq  bif  bud)li  ober  prebige  i^on  bet  tlar^eit  unb  gwäfie  be$  wort^  gotte« 


^)  lufammengefaf t   ^  bctracbten.   ^)  ofenboret. 

•)  Der  erfe  ^erbjbnonot  tft  ber  6eptembcr,  ber  {toeste  Ikrbibnoiiatifber  October« 


3f(<fctt  ^obinbi  ml^t  jt  brfctrunfi  tvat(id)  nit  bifrt  afcbrtftr  funbtt  brr 
gSMüftcn  flnab  ifl  /  Mc  mtt  bcm  gfec^nen  mort  gcloffcn  i  tnmcnttg  erwcgt  ^ 
nnb  acjogen  f^U  0o  föUtt  bod)  äd)  biUicf)  wunbrcnr  wie  e^  iugitnaCf  ia^ 
Ht  mntfd)cn  i  bie  toxii  unb  t^erntinfUg  ja  gemetnUd}  tot^ftt  benn  iit  toiUx^ 
fteqttnbrn  (inb|  fo  sa(^'  umfccrt  unb  t}M  inmfd)rntanb  }u  gottt^  tvort 
Mttxt  murtintf  btm  fp  bürnad)  fo  flqf  ant)onacnbf  (a^  fq  bafon  nteman 
krtitgtii  mag.  Unb  föUttnb  alfo  u^  föld^em  tvunbcr^  bod)  begcren  je  (rfcn 
biH(  f9  flelcfm  ^anb;  bin  td)  gwtiitet  boffnung/  gott  würbe  ouc^  li^  bie 
jifofflcn  an  fid)  jirften  i  g(9d)  mie  er  jene  gejogen  bat.  &o  nun  ba^  erft 
hi^  3u  bem  gruben  bringt  f  ba«  i^erlOnbet  wort  ift  oM  9au(ud  9löm.  X.  14. 
ftHridH :  99}it  mcrbenb  fq  bem  glouben/  ben  ft)  nit  gebort  ^onb  ?  9Bie  werbenb 
f9  obet  t)5ren  one  ben  prebigenben  ?  fo  ift  je  noti  ba$  man  ba^  mort 
gottt^  tcd)t  ertenne  ^  wa^  t€  fiir  ein  wort  f^e  i  ob  e^  ou(^  wanf elbar  fqe  a(^ 
bc<  mcnfAen  wort;  aU  leiber  etlid}  reben  gbörenb  nit  ac^tenbef  baf  e^  ewig 
unb  ungcänbert  blieben  muf  at^  3faj.  XL.  8.  anjetgt:  t>a^  wort  gottci^ 
Mqbct  in  bie  ewigbett.  Ob  e^  ui  eigner  Derflänbnuf  ber  menfd)en  möge 
temommcn  werben  f  aU  bie  rebenb/  bie  ben  menfd)en  }u  eim  rid)ter  baräber 
fe^  weUenb  nit  gebenfenbe,  baf  e^  aUein  bem  glöubigen  menfd)en  berflänt« 
lid)  ifti  ben  ber  bcilig  ^au(u0  einen  geifllicben  nennet;  fo  fer  er  red)t  in 
gott  ucvtruwt  tft.  1.  Sor.  IL  14:  2)en)i()ifd)  menfd)  nimmt  bie  bing  r  fobe^ 
getftfi  gottetf  finbi  nit  an  r  benn  e^  tu  jm  ein  torbeit  qnb  mag  ed  nit  t^erfloni 
barum  bap  geiiUid)  geurteilt  wirt.  SBeld}er  aber  getfllid)  ifl ;  ber  urteilt  alle 
btng  K.  hierum  bat  mid)  bojemat  gut  bebud)t  ud)  bie  eigenfd)aft  be^ 
gdttttcben  worte^  je  offnen  i  namlid)  baf  e^  fo  ^eK  unb  f lar  ifl  bvj  ben 
red}tgr6ubigen  f  baf  fi)  ed^btiter  unb  (t)d)t  beritonb,  befb^lb  ed  aUein  Don 
gott  muf  gelernet  werben:  benn  ber  menfd)  mag  nit  glöubig  mad)en,  fo 
mag  et  oud)  in  gbeinem  menfe^en  mit  finem  wort  erobren  ^^  ba$  er  tüi 
worl  gotttd  berflanb.  S)af  ed  fo  beUgr  flarf  unb  gwu$  ifli  ba$  gbeinemen« 
fdKnmort  jm  nit  eben ,  ^  nit  ju  MiStj  nad)  gere(Jbnct  f^Uenb  werben.  S)enn 
tfUe  menfc^en  (inb  lugenbaft.  Unb  ifl  in  ben  fünen  ber  menfd)en  gbein  beif. 
»faU  CXVI.  11.  CXLVL  3.  Unb  fo  jr  erternetinb  ben  aHergwüffeften 
glouben  bem  wort  gotted  je  geben  f^n  r  wurbinb  barnod).  alle  bttnbbeiten 
ber  menfd)enleeren  i^on  tiwren  ougen  fallen  /  nad)bem  jr  benn  bad  böd)|le  gut 
gott  mit  f)eiteren  ougen  M  gtoubend  anfebcn  unb  in  liebe  ftn  mi^d)tinb  ^ngc» 
fürt  werben*  SBie  nun  etlid)  unter  tic^  f9ld}  min  arbeit  nit  banb  wellen 
anfeben  i  wäre  wol  min  anfed)tung  gftjn  i  fo  man  biS  bäd)li  im  24(len  jar 
wibenim  brudtf  fiwren  namen  barud  je  tbun.  &o  id)  aber  in  boffnung 
bin;  jr  werbinb  oud)  bon  gott  ob  gl^d)  fpä'ter  gebogen  unb  bemnad}  in  aller 
tugenb  ben  üor  glöubigen  berglpc^et;^  i|l  um  äwerd  beiled  willen  min  bitt 
m  üd)i  iv  weltinb  mit  ernfl  unb  flQ^  bi$  bud)lin  lefen  in  boffnung  ^  ed  werbe 
iid)  nit  gerdwen.  6inb^  biemit  ber  genabe  gotted  befolen.  ©eben  3ii(td) 
BIDXXIV.  jar.  S.  tag^jennerd. 

Son  tlat^tit  unb  gtefiffe  obet  Itaft  Ui  \ootti  dotted. 

S>o  ber  atfma^tig  gott  in  anfang  ber  gfd)9pfi  jm  fiirnam  bie  wunber« 
batli^en  ereatur  ben  menfd)en  ge  fd)affen  i  erwäg  er  (tcb  mit  bifen  worten  i 

*)  bewogen,  erwetft.  ^)plO$li(b.  ^)  Bifibegierbe.  ^)erawingem  ^)g\tiö^  ^)fi(^t;Ucb 


56  $Dn  tlat^eU  ml  sen)&ffe  M  MotM  gottcf* 

(9en.  I.  26:  Saffcttb  utt^  tnoAen  ben  menfd)m  nüd)  unfcrer  bHtnuf  iinb 
glDc^nu^,  bet  ft}c  tibrt  bie  fifcb  be^  ntcct^i  t)oael  br<  luft^f  unb  t>iii  $  unb 
tiHc^  tct^p(6  r  unb  oHc^  bciti  uf  bcm  erb  fnid)t.  Unb  bat  gott  ben  mmfcDm 
flefci}affen  nad)  itncr  bübnu^i  er  t^at  jn  <)efct)aifen  nacb  ber  bilbnuf  done«. 
^ie  toernemcnb  mir  burd)  ba^  mort :  fioffenb  i  baf  gott  mee  benn  Don  ctnct 
perfon  rebtf  wie  mol  bod)  nun  üon  jm  fclbff:  bann  fo  er  nun  \>on  ctnct 
rerron  gerebt/  batt  er  gefi>rod)en:  3cb  miU  mad)en  u.  &o  er  aber  fottct)t: 
fiafTenb  um  mad)en  ^  rebct  er  on  aUen  }mt)fe(  Don  ben  b^iligen  brt)  perfoncni 
bie  ober  ein  wefen  ftnbi  M  oud)  eigentUd)  ßne  nad)fo(Aenbe  mort  an}ei(^enb, 
fo  er  fprid)t:  Slad)  unfer  bilbnu^;  unb  ba(b  barna^:  9lad)  ber  bilbnuf 
flotte^r  unb  nit  nad)  unferen  bilbnuiTeur  baburd)  irt(  wefen  ober  gi>rtc  ^ 
bä'tttnb  missen  uerflanben  werben.  2>o(^  meUenb  wir  bie  nit  mee  Don  einig^ett 
eine^  gott^  unb  brqe  ber  perfonen  reben.  2>ann  wir  ein  anber^  Dor  un^ 
babenb  i  nontUd)  ba^  barnad}  folget  in  ben  Worten»  bie  gott  fetb^  gerebt  f>atr 
ba$  ber  menfd)  gefd)a^en  fqe  nadb  ber  bilbnuf  unb  glpcbuuf  gotte^.  ^it 
iil^  aber  an,)efebeni  ob  wir  m&gtnb  erfinben^  nad)  *  weli(ber  natur  wir  ein 
bilbnuf  gotte^  f^enb/  ob  nad)  bem  lqd]namr  ober  ob  nad)  ber  fecL  @o 
wir  nun  ein  bilbnuf  gottei  wärinb  nad)  bem  lQd)namf  mufte  je  gott  oud> 
einen  t9d)nam  u^  gliberen  gemmengefetit  babeuf  nac^  bem  wir  gemacht 
wärinb;  unb  fo  wir  ba^  nad)tiei|tnb  i '  würbe  nad)folgeni  baf  gott  tin 
jemmengefe^t  bing  wäre  unb  baf  er  wiberum  mbd)te  entiügt  ^  werben ,  ba« 
oKc^  gan}  unb  gar  wiber  bie  fe(te  be^  g&ttlid)en  wefen^  ifli  bar.^u  und)rifteniid)f 
irrfälig  unb  gottölä'flrig.  Z)ann  aU  im  (Suangetio  ^ob*  I.  IS.  fiat:  ®ott  bat 
nie  nieman  gefeben,  €^o  nun  gott  nie  niemon  gefeben  bat/  wie  b5r(te  bann 
jcman  fageu;  baf  er  atfo  ober  alfo  geflaltet  wärer  wie  ber  irrig  Undttul 
frefenltd)  bat  geboren  reben  unb  bie  9(ntbropomorpbiten :  baf  gott  babt 
ein  menfct)lid)e  geflalt.  2)arinnen  on  an^Qfcl  Heb  f<lbti  Perfürt  r  baf  in  ber 
gfd)rift  gott  werbenb  ougeui  oreui  munb,  angeitd)tr  bänb  unb  fuife 
;ugefd)riben  f  burd)  welid)e  gliber  aber  bie  gfcbrift  nut  anber^  will  bann 
bie  Wartungen  gotte^  bebüten ;  bie  wir  je  aUerlätred  oerilonb  /  fo  wir  Pon 
jnen  rebenb  ber  geflalt/  aU  fp  jren  brucb  bp  ben  menfcben  babenb.  IDUt 
ben  ougen  febenb  wir  i  alfo  legt  bie  gfd)rift  gott  ougen  ju  i  fo  fp  (in  unbe« 
trpglid)  wuffen  unb  anfeben  aller  bingen  will  bebttten.  Oren  legt  fp  im  i&t 
baf  er  alle^  /  fo  wir  bittenb  ober  läftrenb  ober  binber  jm  ratfcblabenb  i  b^rt 
unb  Pernimmt  mit  itner  aUgegenwtirtigbeit.  SRunb  i  barum  baf  er  *ftnen 
willen  un^  mit  finem  wort  oij^nbar  mad)t.  9lngeftd)t  i  bamit  fp  bebut  (in 
auteeren  unb  abwenben  ber  genaben.  ^dnb  i  bamit  fp  (in  PotImäd)tige ;  * 
^uf  /  bamit  fp  litt  pl  unb  fd)ncUe  bie  ungäten.  }ü  erlangen  bebüte.  9Beli« 
d)e0  alle^  lang  wäre  M  ber  gefcbrift  }u  bewäreUf  namlicb  fo  unfer  furnemen 
nit  babin  langet«  3a  bifer  brucb  ber  gfcbrift  nit  red)t  ermeffen,  bat  SRelitum 
in  bie  irrtum  bracbt;  baf  er  gott  gebilbet  bat  nad)  menfd)lid)er  gflalt,  ba« 
aber  irrfcflig  ifl:  bann  SHopfe^  fpri^t  }u  ben  tinben  Dfrael  Deut.  IV.  IS.  baf 
er  {tn  geftalt  jnen  barum  nit  erjeigt  bab ,  baf  fp  jn  nit  mit  einerlep 
bilbnuf  unbruttinb  ober  uerbilbetinb  /  nit  mit  ber  bilbnuf  eine^  mamt^  nod) 
eine^  wpb^  nod)  anbrer  tbieren  /  bamit  nit  |m  glpcbnuf  ober  bilbnuf  ange« 


*)  CSOtter.  s)  mttm.  ^  getrennt.  «)  SoOmAcbtiiirett. 


soiiinmi  nn\i  %ttut  waxU,  Hm^aiwittühcfittttii:  (li  fpriüM  eu^ 
eijrijhuf  frtbi;  Sob-  V.  J7:  9te  ^onb  (in  flcftalt  ntt  flefeöen.  ^U  mütnl  wic^ 
ober  tt^Achommen  ^abeh  ixt  incttfd)i)dt  3cfu  Si)riilt/  (et  alfo  marlic^ 
mmfcbltcifc  niltut  unb  btötii^teiti  ttddtnommen  ben  brcilen  bcr  fünbCf  bat 
on  im  gebebt  cU  ein  jebet  anbrev  menfd)«  2)te  ifl  aber  ntt  ein  gfloU  flft}ii 
bft  qottbeU  funber  bet  menfcbbeit  i  weUd)c  et  nit  bon  emtabett  an  jm 
grbebti  funttr  erfk  man  (angec  g^t  bon  bev  reinen  magb  äRaria  empfansen^ 
gebom  on  fi^  genommen.  * 

9((fo  n^itt  uberbiQbeni  baf  wie  nad)  bem  gm&t  ober  na^  ber  feel  ftnb 
gebtlbet  uf  ben  fd)(a().^  gotte^.  SBte  aber  bie  bitbnu^  fpe;  ifl  un^  ntt  je 
ivuiTenf  benn  fci)(ed)tU(b  ^  bap  bte  fee{  bie  fubflanj  fil,  in  bie  bie  bilbnug 
iotM  fumtntlic^  i^ngebrutft  ifl.  2Bie  »o(  ^(iisufttnu^  unb  bte  alten  (eerer 
tveUenb  fagen,  baf  bife  brq  bingi  berfldinbnuf »  toiü  unb  gebäd)tnuf  /  bie 
tmbetfc^eiben  unber  jnen  felb^  bod)  ein  feel  ßnb»  ein  bilbnuf  be^  einigen 
geltet  näd)  bem  mefen  unb  bt^en  an  perfonen  fqinb  f  ba^  id)  jtten  gern 
nad)(aifen  wiü  fo  ft)  burc^  bte  bru  btng  ntt  abgefurt  toerbenb  }e  gebenfen  t 
in  gott  fQe  oudb  ein  tmUfpännige  ^  wie  tn  un^i  funber  gebenfenb;  baf  bi) 
im  nitt  }wtträd)tigtf  /  nät  totberrebend  ft)e  i  mt  aber  in  un^  ifl ,  ba  unfer 
onfec^tung  be^  fleifd)^/  bte  mt  ouÄ  ein  tviUen  nennenb^  bem  tviUen 
h9  gemut^  unb  ber  feel  miber(hrebt  aii  ^aulutf  9l&m.  VII.  20.  leeret. 
SRocb  fo  mt  gott  an  im  felb^  nad)  (tner  geflalt  nie  gefeben  ^etft  /  mogenb 
tpir  ie  ntt  tvuifen  f  tvie  unfer  feel  ym  glqc^  ft}e  ber  fubitan}  unb  ire^  mefen« 
iKilb :  bann  bte  feel  ftd)  felb^  nad)  ber  fubflanj  unb  n^efen  gar  nit  trtennt. 
Unb  t9irt  ülfo  sum  legten  u^gefel^t/^  baf  bie  tvurfungen  ober  träft  ber  feeli 
tPiUf  »erflänbnuf  unb  gebädbtnuf  nät  anber^  (tnb  tveber  jetc^  bet 
fvefenltd^n  bilbnuf  i  bie  mir  erfl  n»erbenb  feben  i  menn  mir  gott  an  im  ftlb^ 
unb  un^  in  im  tri^t  erfeben  merbenb.  1.  (Sor.  XIII.  12.  2Bit  febenb  ie^ 
burd)  ein  fpirgel  unb  in  einer  räterfc^Ur  ^  aber  bann  angeftcbt  gtgen 
^ntgefte^t «  jel$  ertennen  t(6  atim  teil  i  aber  bann  mtrt  id)  ertennen  i  aU  ouc^ 
i(b  erfennt  bin.  1.  ^ot^.  III.  2:  SBir  mtiifenb  baf/  fo  er  un^  offenbar  mirt^ 
i9ir  im  gli)(6  merbenb  t  bann  mir  merbenb  in  feben  mte  er  ift.'  <£rtneffe  ein 
ieber  btr  mort  3oanni^  mol.  3(^  meif  oud)  mol/  baf  mt  9(tbana|tu^ 
fprid)t  in  e^mbolo  £Xuicunque  i  baf  mie  bie  bernänftig  feel  unb  ba^  fleife^ 
ein  menfkf)  tfi  i  alfo  oudb  gott  unb  menfd)  ein  Sbriflu^  tfl  i  bif  ift  aber  nun 
einglpcbnuf ,  ntt  ein  ebenbilb.  S0ir  rebenb  t^it  bon  gott;  alt  er  menfc^tic^e 
nctur  no4  nie  an  (tc^^  genommen  unb  bannod)  ben  menfd)en  nad)  ftnet 
9ftalt  etbumen  ^ti  ba  tid)ttg*ie  merfen  til/  baf  ber  menfd)  ntt  nacb  bem 
Iqb  ein  bilbnuf  gotte«  tfl,  bann  gott  bat  bojemat  b^einen  Iqb  an  fte^ 
gmommeni  funber  nae^  ber  feel. 

9lttn  empünbenb  mir  in  un«  bie  bilbnuf  gotte«  fqn  mit  etmati  btngen 
bil  eigentli^er  bann  mit  ben  brt)en  i  berfldnbnuf  /  mitten  unb  gebäcbtnuf  t 
bättmi  id)  bte  meinung  9(ugufUnt  }mar  nit  bermtrif;  id^  mein  aber;  baf  no<ib 
mee  (luden  fpinb,  bamit  man  ber  bilbnuf  gottetf  in  un«  innen  merbe  i  totivs 
bie  er  Uli  fSr  bte  farnemeflen.  2>ie  felbtn  fluet  ftnb  i  uffe^en  uf  in  unb 
inie  mort,  bai  Ttnb  gemäffe  fluetn  baf  etma«  fränbfe|)aftf  gl9d)nuf  unb 


1^ 


^)  bie  «et.    ')  fd)Ucbtbin/  einfatb.    ^)  Siflentfibrett;   «)  befimmt,  uldemacbU 


•  ■  •  •  •  ■ 

bUtong  gottc^  in  tm^  tfti  bol  tpit  tntt  ttfcr  stQiAnuf  sunt  ctihn  ctttimt 
mUcnb  f  bomac^  mit  Ut  gfd)rift.  ^o  wie  ben  mtnfd)cn  mit  bcn  pflanjcti 
unb  bj^umcn  gl^c^ncnb/  finbtnb  mirr  'iü$  bic  ))ilan}ctt  üf  bm  mcnfc^  gor 
g^cjti  a(i)t  b<)bcnb  nod)  uf  ßnc  rvort;  ifl  ba  bannen  r  b<i^  fq  fo  fcr  tpn  bcr 
notur  bec  mcnfd^n  jtnbf  baf  ft)  gar  gbtin  ftunbjfdbiiftf '  ttilfamtr  no(^ 
grmeinfdb^f^  ftabcnb  mit  bcn  mcnfd)en.  9lbcr  bie  uni^rmtiinftigtn  l^itr 
acbtcnb  bcr  mcnfcbcni  wie  wol  wenig  bo<6  etwa«;  batum  baf  fq  bt^  l^b^ 
unb  lcbnt<  ^alb  ctma^  nä'^er  (tnb  ber  mcnfc^m  natur.  9llfp  ou4  bcc 
mcnfcbr  bcr  nit  aUctn  iai  mit  gott  gemein  batf  baf  er  i^erniinfKg  tilr  funbet 
Ottd^  baf  er  (in  uffe^en  f^at  uf  gott  unb  (in  wort ;  jeigt  et  tlatlid)  an  r  baf 
er  nad)  jtner  natur  etma^  gott  näber  anetbom,  etwa^  mee  nadbfc^I^a^ 
ctwa<  }U)ug^  ^  3U  im  batr  ba<  aüti  on  gwqfel  allein  baru<  fliiftf  baf  et 
noe^  ber  bilbnuf  gotte^  gefc^aifen  t{l.  !Z>ife  meinung  jeigt  ber  ^ilig  'IDauC 
9(ct.  XVII.  28:  SBir  (tnb  fme«  gfd)le(^t<.  Unb  balb  bamad):  eqtmal  mit 
tiun  (tne^  gfc^(ed)t^  (inb  tc.  9(bet  }eigt  ft)  an  bet  geifl  gotte^  9falm 
I.XXXII.  6.  fprec^enb :  3d)  b<'b^  gerebt :  jt  (tnb  göttr  unb  aUefammen  fun 
Ui  aUer^öd)(len.  «ber  butdb  <£fajam  XIX.  23 :  anin  erbteil  ifl  3frae(. 
SSir  (f^riflen  ({nb  bie  re(t)tcn  Ofraelitenf  bie  (in  erb  ftnb.  2>erg(9d)en  (inb 
l^i(  fprtid)en  mee  in  pfalmen  unb  propijeten.  €^o  wi?  nun  fm  erb  (tnbi 
tnuf  je  ba^felb  Pom  gefd)led)t  ^ar  tumqtem  9(nbre  tunbfcbaften  S^rtfUf 
9au(tr  9etrif  bie  un«  tlarlicb  fän  gotted  ertennenb,  weUenb  wir  fparen 
M  f^ütmöi.  Dife  brt)  mit  fammt  bem  wort  gotte^  am  onfang  b<ittragenr 
t^önb  mi  bfe  flnwfl  J^  erme(fen,  baf  bie  begirb  nad)  gott,  bie  ein  jeber 
menfc^  in  jm  empfinbt/  mi  anerborn  t(l,  inbem  baf  wir  nacb  ber  bilbmtf 
gotte^  gefd>affen  unb  (tner  art  unb  gcf(6ted)tl  (tnb  /  wie  oud)  pfalm  IV.  7« 
itct:  ^err  ba^  lied)t  binel  ange(id)t<  ifl  fiber  un«  bejei^net«  U^  Itm 
grunb  tummt  i  baf  wir  wiberum  ju  gott  begerenb  t  unb  (Inem  wort  ob  allen 
bingen  glouben  gebenb.  !Z>ann  wir  febenb  je/  baf  atte  menfc^en  begirig  (tnb 
tiad)  bifem  elenb  ewige  fteub  s^  beji^eUf  welidK  begirb/  fo  fi)  untf  nit 
anerboren  wäre  /  bdttenb  wir  nit  mee  forg  barnad)  bann  ein  anber  Pid)  ober 
pganj.  2>af  aber  etlid)  bdd)  r  Garbanapali  /  Slerone^ ,  ^eliogabati  i  unb 
berglQcben  ftiw  Perbad)t^  werbenb ;  f«  babinb  gbein  forg  nod)  begirb  (er 
fetigbeit/  bann  fp  gloubinb/  baf  feligbeit  nit  fpe  nad)  bifem  jptf  ifl  nit. 
2)ann  warlic^  r  bobenb  ft)  fd)on  bbein  not  naii  ber  feligbeit  i  b<mb  fp  bocb 
ford)t  be<  ewigen  leibet.  !Z)ann  je  be^  menfdbtn  gemät  iü  ft{r(id>tig  uf 
ewige  freub  ;  unb  for(^tfam  be^  ewigen  leib^  t  unb  begert  je  tummen  in 
finen  urfpfung  wit  alle  anbere  bingf  üÜ  Salomon  anjeigt  Scclef.  1. 6:  X>tt 
geift  ober  winb  gat  ring^lwt)^  um  i  erburet  alle  bing  r  unb  teert  fid)  wiber« 
um  in  (tn  ring.  9lUe  fluf  gonb  tn^  meer  unb  ba^  meer  iibergtif t  nit  i  unb 
bie  flüf  (eerenb  wiberum  an  lit  Haiti  bannen  fp  tummen  (tnb.  Z>arum  fo 
fp  nadb  ber  fetigbeit  bbein  arbeit  banb,  ifl  gewfif  baf  fölic^e^  u^  Perawpflung 
befd)t(bt  unb  Vertiefung  be^  fleifc^^  unb  Pid)if(^en  anft(^tungen ,  in  benen 
fQ  trunlen  worben  (inb,  baf  fq  nät  Pon  inen  fe(b$  waffenb,  (Efai.  LI«  21.  2)ann 
ber  Pibifd)  menfd)  ifl  nit  fäbig  ber  bingen  bie  be^  geifle^  (tnb.  1.  Sor.  II.  14. 
Oud)  bot  3uba(l  (ber  fromm,  ben  man  Sebbäum  nennt,  nit  ber  gotttfPerräter) 
Porgefeit,  baf  ff^Uc^  Perfpotter  tummen  wurbinb  in  ben  tejten  jpten,  bie. in 

^)  Pergleicben.   ')  Senvanbtfcbaft.   ^)  Oerwon^tfcbaft.  ^)  geacbtet. 


JIM  dnMtttiiflm  unt  in  jttr  floMofc  wanticn  nmrtinb,  uob  ü(^  tron 
anhm  funtrcnr  fletfcbUd)  f^ttf  tm  gcifl  ntt  ()a(tm.  ^  9Hfo  fc^cnb  »tc 
an  jrm  Hnitcii  wod  ba$  fq  bic  forest  itx  i^etbammnuf  tvol  ^onbi  ob  f« 
fibon  l^iniuna  In  iäli%t^tit  gar  ntt  ^anb ;  bann  f«  grätvltc^  tvutmb/  fc^bb  ' 
bkrnbf  ttnt^ttf4>amt  mutwtUrnb,  frc^nlic^  buräc^trnbf  ju  jmn  fcib^ 
rDÜoit  unb  fappcnb  ^  aUc^/  lai  ft)  toubcn/  ilcUn^  gicbcn  unb  txac^  mbgcnb* 
IM  aüti  itiibtn  ßnb  bec  goMofc  /  ber  l^crjtvpflttng ,  ttnb  babcnb  bo(^  bie 
Kttommnu^  gfsmmflrtig  in  itcn  bct)mi  ab  brto  fi)  (irnn  i^atcr  bcm  taftt 
giiK^)  alitn  ünbrm  mmfdbcn  tum  unb  ftib  unb  troü  ber  fättgbnt  i^crbunncnb  ^ 
macbtmb  oiub  binnit  aUt  watnnns  f  ^^Uc«  fo  f9  bon  irrung  jtrbtn  nibd)t 
ttnbju  trofi  bringenr  wie  6a(onion  anseiflt;  ^tob.XVIII.S:  2)cr  goMoi» 
nacktem  et  tn  bt<  riefe  ber  fflnben  tumnten  tflf  l^etac^tet,  t^ermttfet  et  (i^eiilonb 
gott  unb  oUe  creoturen);  ober  fd^anb  unb  (afler  folgt  jnt  nad).  9((fo  baf  on 
)»9fc(  ber  sered)t  ricbter  gottf  nac^bem  fq  nüt  baruf  Mtenbi  ba$  fQ  gott 
in  irem  mfiffen  ^etginb  9l9m.  I.  28 :  unb  jr  ^ungertge  feel  mit  ber  fuifen  boff« 
mmg  in  gott  nit  fpqfcnb :  jr  ^er}  mit  iamer  i  forest  unb  fd}re(ten  ber  ewigen 
mtn  erfüllet ,  ba^  fq ,  md)  bem  f«  ha$  ewig  (eben  ^e  ntt  mit  r Awiget 
beüiung  weUenb  anbebeu/  bie  ewigen  tdmmernuf  bit  an^ebinb  rmpfinben 
nnbtirt  ewiglich  i^oUfhredttnb.  9((fo;  ^anb  fo  nit  forg  ber  ewigen  feligbettf 
^knb  f9  boc^  forg  be«  ewigen  eienb^.  Unb  fqe  untf  bit  gnug ,  ba$  fq  in 
jncn  felbtf  forg  ber  ewtgbeit  empftnbinb ;  ti  fi)e  forg  ber  ewigen  oerbammnuf 
9to  forg  }ü  ewiger  felig^eit 

Unb  nacf)  bem  wir  it%  beriebt  ftnb  t  baf  bte  begirb  ber  fdig^ett  uni  bon 
notur  anligt/  nit  bon  notur  be^l  fletfd^^  ober  anfecbtungen  r  funber  oon  ber 
bittnuf  bor ,  bie  un^  ber  werfmeifler  gott  «ngebruitt  i^t  Z>ann  warlic^ 
to  geiil  be<  (ebentr^  ben  gott  in  ba^  ongeficbt  9(bam^  gebtafen  ober  geatmet 
iKitf  ifl  nit  ein  fo  frafrtofer  unb  blbber  atem  gfi)n  aU  ein^  menfd)en  atem* 
9m.  IL  7.  flat  a(fo :  Unb  ^at  ber  ^err  gott  ben  menfd)en .  geflaltet  u« 
im  litt  *  ober  (toub  ber  erben  p  unb  ^at  in  (in  ange(id)t  geatmet  ben  atem 
ober  luft  be^  (ebeno.  2)ifer  atem  M  lebend  i^om  ewigen  gott  in  9(bameit 
<l(tud)et  r  '  f^t  im  on  jwqfel  bie  begirb  nit  nun  I^blid^t^  r  funber  ewigen 
itbcni  ongeben  unb  anerboren  t  baf  er  aUweg  nad)  bcm  fufiief  ber  jm  }um 
ctfm  ba«  leben  unb  atem  pngefad)et  bat.  2>ann  (tnb  cüt  träft  ber  bimmleur 
m  9fa(m.  XXXIIL  6.  fiatf  mit  bem  atem  be^  munb^l  gotte^  gefcilet/  i^tl 
mcc  tft  mit  bem  vntuc^en  iti  (ebtidb^n  ^  atem^  ein  unabgäng(i(^e  ^  begirb 
iti  lebend  9(bamen  oud^  i}ntud)et.  Unb  i^erflanb  aUweg  burc^  ben  atem  i 
luft  ober  blafl  *  ben  geifl  gotte^f  ber  barum  in  ber  gf^rift  ein  dtem  unb 
^9l9<f)m  genennt  wirt;  baf  wie  wir  mit  anfic^nemen  be^  (uft^  (ebenbr 
<ilfo  ber  geifl  gotte^l  ba^  war  (eben  ift  i  in  bem  aüt  bing  (ebenb  unb  oon  im 
biX  icbm  bobenb.  Z>ann  ba^l  (arinifd)  wort  fpiraeulum  ein  atumge  ^  ttitfd)i 
ift  bp  ben  0ried)en  pnoe/  tütfcb  ein  blafi;  (uft  ober  winb.  £>u(^  fo(get 
Oni.IL  7.  nad) ben  eegesd(ten  Worten:  Unb iü  ber  menf(^  ja  einer  (ebenbigen 
ftrl  9(niad)t,  we(d)^  Reiter  anzeigt  /  baf  ber  menfc^  iä  ewigem  (eben 
acfcbaffett  ifl.  2)ann  wo  er  M  bie  oid)  gar  flurbc  mit  (t)b  unb  fee(r  war  nit 
MgcfQn  ba^  wort/  ber  (ebenbigen  fee(|  ^iniü  je  tbun;  bann  ba  tor/  bo  er  oon 

*i  UhOL  ^  nubCo«.  ^)  ittfammenfcblep)^.  ^)  Sebnt.  ')  debombt.  ®)  beleben« 
«<>•  ')  nuKTgAiigltcbe«  *)  Olafen.  *)  Stbrnung.. 


<   '     V,'  •      -    - 


Afc^&pft  bet^i^n  rebtr  fpttd)t  et  nit:  ft)  fitti  toetbtn  su  tintt  Mtobtofn 
fect  /  er  fprict)t  oud)  nttj  ta$  <iott  inen  lae  leben  ^ab  geben  mit  Dntucbm 
itne^  otem^it  et  fptid)t  oud)  nit/  baf  gott  ba<  etbnjd)  genommen  M  unb 
tie  t^iet  batu^,  etbuwen »  aU  et  aber  tn  bet  gef(t}5pft  be<  menfcben  fpriebt 
(nad)  bet  ®]Hed)en  LXX.  umlegen  d)oun  labon  M  gee)  funbet  alfo:  3>arjii 
Ibot  gott  gefptodben  i  ba((  etbtQd)  ttag  ^otfät  ein  fee(,  bic  ba  lebe  nod)  item 
gfd}[ec^tf  otbettfomei  ^  ftuc^enbe  unb  n^tibe  ti)tet  nod)  iten  geflaltenr  unb 
t^  iit  alfo  gefd)e^en  k.  ^e  ^i^tenb  mit  gum  etilen ;  ba$  gott  bem  etbtpdy 
geboten  i^ati  bte  bid)  ^etfüt  }u  fd)ictenf  abet  tn  bet  gefc^&pft  be^  menfcf>cni 
baf  et  felb  be^  etbtpc^^  genommen  unb  ba^  etbuwen  ^at  ju  eim  menfc^en. 
2)atnod^  fo  et  fptid^t:  ein  feet,  bie  la  lebe  nad)  item  gfc^led^t,  gibt  et  ge 
Detfloni  baf  bte  feel  bet  i^t^en  it  leben  tft^  abet  nun  nad)  item  gfc^Uc^l 
obet  natutf  bie  abet  abgä'ngltc^  unb  ti)bltd)  t<l»  3um  legten  fptic^t  et  ttit 
Don  ben  ui^eui  ba$  f^  tn  ein  tebenbe  feel  fqinb  gemacht  f  'dU  tt  abet  wn 
Um  menfc^en  tebtf  lutet  unb  aUe^  mtnbten  t)inban  gefegt;  alfo  ba$  et  tttl 
fptid)t/  in  ftnem  gfd)ted)tr  ba^  märe  al^  btl;  al^  ob  et  fptä'd):  betmenfc^ 
f fl  oud)  gu  einet  lebenben  feel  gefd)affcn ,  abet  nun  nad)  ftnet  att  g())c^  al^ 
oud)  bie  \>\dij  nad)  itet  att  Icbenb ,  funbet  /  fpttd)t  eti  gu  einet  lebenben  fee( 
on  aUe^  guttun  i  bamtt  man  ben  mtnfc^en  Petmetfe  on  aUt  futwott  ^ 
gefd)affen  unb  gegfitt  fqn  in  bie  att  unb  natut  bet  gefd)&pfhn/  bte  wefenltc^ 
unb  l^blic^  lebenb  unb  niemet  (letben  m&genb.  X>o<f)  fi)e  bif  unfet  ffpflig 
f tmeffen  bet  gfd)tift  nfit  i  tvo  wit  nit  alle  bife  meinung  bet  bilbnuf  gottv^ 
in  un^  oud)  mit  matet  gef^tift  bemättinb;  betflanb^  ba^  mit,  no^bcm 
tPtt  ein  bilbnuf  gotte^  ftnb/  ouc^  ein  funbet  begitb  na^  gott  ^binb. 

^aulu^  fd)t9btgun  Sofoffetn  III.  9:  Sägenb  einonbten  nit.  3iibenb 
M  ben  alten  menfc^en  mit  ftnen  metlen  unb  legenb  an  ben  näweni  bcr 
ftniimetet  ipttt  in  etfanntnu^  nac^  bet  bilbnuf  ftne^  fd^SpM*  2>et  alt 
tnenfti^  ifl/  bet  na6)  9(bam^  att  unb  natut  bteflbaft  ftd)  laf t  bie  anfed)tungtn 
futen  unb  meifleten  r  bat^  abet  im  gefd)id)t  u$  bet  jlätle  M  fleifd)^.  9S)ct 
cbtt  bet  ttfiw  fpe  /  leetenb  bte  mott  $auli  felb^  f  namlic^  bet  i  fo  Don  ben 
touilen  ^  anfec^tungen  be^  fleifd)^  entfc^üttet  *  ie  mee  unb  mec  gunimmt  tn 
bet  etfanntnuf  gotte^,  mlöitü  bie  bilbnuf  be^  fc^&pfet«  je  mec  unb  mct 
betfiSt  btingtf  föbtet  unb  tlat  mac^t,  obet  aU  »otli^  bie  gtted)ifd)  fptac^ 
in^alt.  9Belid)et  nuw  menfd)  M  bem  gtunb  obet  anjug  i  baf  et  ein  bilb» 
itu$  gotte^  ifl,  ie  mee  unb  mee  atbettet  in  etfanntnuf  tummen  ( gtvat  be^, 
bet  in  gefd)affen  unb  im  bie  bilbnuf  tjngebtuett)  /  bamit  et  nii»  gmad)t 
tvitt.  !l>enn  bet  alt  menfd)  obet  Slbam  i^etbleid^t  ^  unb  k^etfniltet  beti 
ttflwen  menfd^en  r  meltdl^et  nit  batum  bet  ntiw  genennt  w itt  t  bof  et  minbet 
ült  ^attummen  fpge  i  funbet  batum  f  baf  et  aUmeg  f(t)5n  ift,  unbeffectt  D^ti 
ben  fc^äbltc^en  bteflen  bet^  iQb^f  ouc^  baf  et  gü  bet  emigteit  ge  btftbtn 
geotbnet  tfl,  in  beten  man  nit  altet/  nit  btefl^aft  »itt  QBeltc^e  meinung 
ouc^  9aulu^  (Sp^ef.  IV.  22.  angeigt:  l^egenb  ^in  ümten  Dotbtigen  »anbei;  ba« 
tu  I  ben  alten  menfd)en  t  bet  ba  getbtod)en  ^  ifk  nad)  ben.  begitben  bet 
ittung. '  SBetbenb  abet  näw  na(^  bem  geifl  ütott^  gemutd,  unb  legenb  an 
ben  nüwen  menfd^en,  bet  nac^  gott  gefd)af[en  tfl  in  geted)tig(eit  unb  ^eilige  bet 

1)  giur  Arbeit  tauglidK.  ')  einfach/  obne  loeitete«.  ^)  Miltt^eti.  .^)  cnttaben/ 
beftent.  ^)  mad)t  bleich/ unüc^tbat.  ^)  mbotben.  0  dettbum. 


9oii  norl^t  utib  fl(to>äffe  M  ivorM  gottd.  6  t 


"        «^     ^ 


«at^  2)atum  Icgtnb  Mn  bm  betrug  ober  falf(^ ;  unb  rebe  <{ti  jtbrr  bte 
«arbctt  mit  fincm  ttfic^fbRr  benn  wtt  finb  ttncr  bei  onbtcn  flUbrt.  -  0c^nb, 
»dl  bct  mntft^,  fp  nac^  gott  gcfcbaiftn  tflr  tin  nümt  mcnfd^  genennct  totrtf 
Uxvm  büf  er  ft(^  ber  frptnmlett  unb  mar^cit  flqffef  bie  nimmer  (Uten  mögenbi 
tonn  jiOtt  ift  fe(b^  bie  gerec^ttg^eit  unb  watf)tit. 

Sfimit  metnenb  mir  genugfamltc^  borfär  bradbtf  baf  wir  ein  bi{bnuf 
getM  finbf  unb  baf  bie  felbig  bilbnuf  in  un^  bar}tierborn  ifl,  baf  f9  sunt 
näifim  jrem  btlber  unb  fd)99fer  jugefugt  werbe  /  unb  mo  ber  alt  mtnUbi 
ia«  ifl  ber  menfd)  f  ber  nit  nun  alter,  funber  gar  abgat  unb  fulet ,  nit  TP 
jldtf  Witt  mit  <inen  anfec^tungen  f  fo  mürbe  ber  inner  ober  ndm  tbenfc^  t^U 
trrjtmltdKt  nod)  gott  ringen  unb  Dil  gftmid^er  leben  f   fufl  mag  er  (um  }tt 
(t»a<  S^ten  un^  fo  i}il  gemaltfamen  i  ^  baf  mir  nacb  bem  (tnninb  unb  arbet« 
tinb,  nad)  bef  bitbnuf  mir  gefd)affen  finb.    Unb  befd)ici}t  ba^  aUermeifl  menn 
tft  iDd^nam^  am  (ränteflen  iftf  mie  9aulu^  rebt  2.(£or.xn.lO:    OBenn  ic^ 
front  bin,  fo  bin  ic^  ftart.    60  er  tränt  am  lt)b,  ift  er  (lart  nad)  ber  feel, 
Nc  ft(b  rttftet  nad)  gott  nad))efolgen  t>m  natur  ber  bilbnuf ,  mdg  boc^  nie« 
luin  bintummen  i>or  bem  befd)merenben  lDd)nam.    !Z)arum  freumt  ft^  mi« 
Utnm  9autu^,  menn  ber  alte  ober  u^menbig  menfc^  genibret '  ober  gerbroc^eti 
ivirt,  bamit  bec  inner  itn  geflalt  miberum  gemunne.  2.  Q^or.IV.16i  Obfd)on 
onfer  u^menbiger  menfd)  gebrod)en  mirt,  fo  mirt  bod)  ber  innrer  i^on  tag  sc 
t^  rmtimeret    6ebenb  r  toa^  man  ernämeret ,  muf  je  (normal  gefd)affen,  ge« 
noibt  ober  etbumen  fqn ,  unb  bemna^ ,  fo  e^  abgangen  ober  breftbaft  mor^ 
bcn  ift,  miberum  }u  itner  urforänglid)en  erfte  bracht  merben,    barin  mit 
abcrmaU  bie  erden  fd)öpfung  ber  bilbnuf  gotte«  ftnbenb.    Z>(e(glt}(9en  fpric^t 
tt  i&  ben  9l9meren  am  VII.  18 :     3d)  meif ,  baf  in  mir  (iai  iil  in  mi« 
tm  feifd))  nfit  gut^  monet,  bann  ber  mi(l  lit  mir  mot  an,   aber  ba^  gtit 
abringen ^  finb  id)  nit:  bann  icb  tbu  nit  bcd  gut,  ba^  idt  miU,  funber  iöi 
tbu  ba^  bS^r  ba0  id)  nit  miU.    60  id)  nun  ba^  t^u,  ba^l  x6i  nit  miU,  tbu 
nit  t(b  ba«  felb ,  funber  bie  fiinb ,  bie  in  mir  monet.    9(lfo  finb  id)  ba^  gfa^, 
fo  i(b  ba^  gut  mitl'tbun,  baf  mir  ba^  bö^r  inlit,  bann  tcb  bab  lufl  an  bem 
i^%  gotte^  itad)  bem  inneren  menfd)en;  ic^  fic^  aber  ein  anber  gfa^  in  mi« 
um  gliberen,   iü^  ba  miberftrqtet  bem  gfa^  mine^l  gemut<{,  unb  leit  micft 
gfongcn  bem  gfal^  ber  fänbe,  metic^^l  ifl  in  minen  gliberen.    Z)if  ftnb  aUe^ 
»Ott  9ault ;    u^  benen  mir  unfer  färnemen  gar  tlarlic^  bringen  mSgenb. 
2)ntn  er  fagt  beiter,  baf  unfer  inner  menfd)  (jmar  ber  nac^  ber  bilbnuf  got« 
td  9(f<baffen  ift)  neigung  tjat  nad)  bem  gfa^  unb  milfen  gotte^  ju  leben , 
abn;  ber  udmenbig  menfc^  f^e  barmiber,  in  bef  gliberen  (ba0  ift  in  melid^em) 
bie  fänb  mone,    ba^  ift  ber  fiinblid)  brefien;  bann  bie  mirt  bie  fänb  b^m 
Vaulo  genommen ,  ber  bebutnuf  mir  nemenb  bie  breftbafite  ^  je  fünben.    k^ 
feil  oud)  nieman  bie  ud  bem  ^aulo  irr(id)  metlen  ermefteni  aU  bie  &ott)u 
fbn  fagenb:  febenb  jr,  baf  mir  tttoa^  t^ermögenb  Don  eigner  natur?    9letn, 
bann  fag  mir ,  mad  bafl  bu  Don  eigner  natur  ?  3fl  bie  bilbnuf  bin ,  fo  bifl 
bu  ein  bilbnuf  bin  felbd.    Sfl  fo  bann  Don  gott ,  mie  gebar ffl  bu  fq  bann 
bin  eigen  nennen  ?    @ebenb  mie  gar  mir  mit  ft)tnb ,    unb  Dor  bem  üetfi^ 
fo  nfit  möginb.    2)arum  fd)ri)t  ber  beilig  $aulu^  nad)  ben  Dorigen  morten, 

^)  über  nno  Oema(t  üben.  ^)  erntebrigt/  niebergefcbl^^den.  ^)  DoUbn'ngen.  «)  83refl« 
Mtitfett,  Oebred)li(bteit. 


62  Son  Karlctt  un(  grtoufe  M  towrti  gvttrf. 

mit  btmn  et  it<6  Hast  l^on  bfv  fQnb  9tfatt<|tn  gefätt  mrrbcn :  O  id)  unfetidct 
nimfdif  w<r  wirt  tnid)  erlftftn  i^on  btm  (^d)nam  M  toM?  SRrint  bie  <)c» 
fdngnu^  bf<  inneren  menfcben  einen  tob  ftjn.  Unb  glt)d)  ftiftet  ^  er  fi(^  »t« 
ierum  a(fo :  3c6  fofl  gott  bant  butc^  3eflim  Cf ^ttfhim  r  ba^  ifl  baf  tt  burd) 
ben  inerten  3efum  Sbrtflum  Don  bent  fd)aben  bet  funb  etl&^t  wirt;  alfo  bof 
(9  jm  ntt  t)etbamni(id)  i%  Z>arum  fprid)t  er  mqter :  2>arum  bienen  iib 
ber  felbig  9<kuIu<  mit  bem  gemtit  bent  gfd^  gotte^  /  ober  mit  bem  fleifd^ 
bem  gfa|  ber  fünb.  ^ie  merf  ein  jeber  /  bof  (t(^  9aulu^  er! ennet  ein  fned)t  gotte« 
ft)n  unb  ein  fned)t  ber  fänb.  99)te  mog  aber  ba^  bq  einanber  fpn  ?  Vlfo :  fptmal  wir 
nimmer  on  ffinb  (inb  1.  Sob«  I*  8 ;  ja  bie  fflnb  tok  obflat  aUmeg  in  un^  wo* 
netr  wie  mo(  fq  gemeiileret  unb  gefangen  iilburd)  QEbriftum  ^ebr.  IX^  28.  gi&m. 
VL 14:  2)ie  fünb  wirt  flc^  nit  beberrfc^en ;  unb  aber  babt)  fdyulbtg  ftnb  nad) 
bem  miOen  gottei^  }e  leben  i  ben  wir  aber  nienan  mögenb  erfüllen ;  müifenb 
wir  fhreng  mit  bem  b^iUgen  ^u(o  fc^r^en :  3d)  unfeliger  menfcb  j  wer  wirt 
mid)  erlSfen  i>on  bem  törper  be^  tob^r  unb  un^  fe(b<  antwurten:  Die  gnab 
gotte^  burd)  ben  berren  3efum  Sbrülum.  Unb  wie  wol  ber  u^wenbig  menfcb 
bem  gfal^  (ba^  iil  bem  breflen)  ber  funb  aUweg  unberworfen  iftf  fiUenb  wir 
bod)  febeUf  baf  ber  inner  menfd)  mit  bem  ufren  nit  tiberberrfd)et  werbe  r 
bof  wir  bem  fleifd)  bieninb  nacb  jtnen  begtrben  tt.  SBon  ber  meinung  b^^nb 
wir  bie  nit  flatt  gnäg  je  fagen.    &o  t>il  am  ftirgon. ' 

<So  wir  nun  ben  inneren  menft^en  a(fo,  wieobflatr  erfunben  bonbf  ber  (inen 
Cufl  b<it  mit  bem  gfa|  gotte^  ni  bem  grunb  i  ba$  er  ein  bilbnuf  gotte«  bar« 
}ü  gefcb&pft^  iflr  baf  er  jm  jugefttgt  werbe  i  muf  je  folgen  f  ba$  ben  tnne> 
ren  menfdjlen  bbein  gfa^  nod)  wort  alfo  erluftet  ^  aU  bad  wort  gotteil.  Dann 
t!ad)bem  wort  3faj.  JLXVIU.  20:  iil  ba^  bett  }e  engf  ba#  ber  eebrec^  bar* 
neben  fallen  muff  unb  ber  mantet  }e  febmatf  baf  er  gween  nit  beden  mag/ 
ba^  iflr  gott  ift  ein  gmabel  unb  mann  ber  menf(bli(btn  feel;  bie  wiU  er  un« 
geebredKt  bouf  nit  h)ben»  baf  jeman  neben  jm  lieb  gebabt  werbe  (perftanb 
cU  wert  unb  tbär  aU  er).  (Sr  wiU  oud)  nit|  baf  ber  menfcb  jenan  trofl  füd^e 
bann  bt)  jm^  unb  baf  ftd^  bie  feel  bbein  wort  trbfhn  tafle  bann  fintf.  ®li}d)« 
fam  ein  eemann  will/  baf  fin  eefrow  ftd)  gar  jtnen  b<tlter  alle^  antigen  jm 
furtrag  ijtd)  niemand  trofl  bann  ftne<  i^erfebe.  Dann  gott  ift,  aU  3fajatf 
fpridbtf  selote<{  ein  ftarter  t)frer  ber  feelen ;  bocb  barf  ba^  nit  t^it  alter  tunb* 
fd)aflen.  Sbriftu«  fprid)t  felb<  SDlattb.  XXII.  37:  Du  wirfl  binen  berren 
gott  lieb  boben  in  gansem  binem  berjen  f  in  gan jer  biner  feel  i  in  gan jem 
binem  gm&t.  SRarc.  XII.  SO :  Unb  mit  aller  biner  traft.  @o  wir  jn  nun 
rölid)er  geftalt  lieb  bobenb  i  mag  un^  je  bbein  wort  fo  wol  unb  gwuf  er« 
fteuwen  unb  tröften  aU  (tn</  bann  er  unfer  fd)5ofer  unb  i^ater  ifl.  fUnn 
freuwet/  tröfl  unb  fd)redt  bod)  ben  menfcben  bbein  wort  (tarier  bann  (tnel 
Patern ,  ben  er  lieb  bat;  ba«  oud)  Sbriflu<  bem  täfel  je  antwurt  gab  ^atO^. 
IV.  4:  Der  menfd)  lebt  nit  allein  in  bem  brot,  funber  an  eim  jeben  wort, 
ba^l  i^on  bem  munb  gotte^l  gat.  €So  leblicb  unb  flart  ifl  eti ,  baf  e^l  bie  feel  M 
menfd)en  ftdrtt  unb  ufentbalt,  gli}cb  aU  ba^  lt)bli(b  brot  ben  li)b ,  ja  M 
meer  unb  anberft.  Dann  welicber  ba«  wort  ober  bie  reb  gotte<{  bebalt,  ber 
Wirt  ben  tob  in  bie  ewigteit  nit  feben.  e^o  wir  nun  alle  Porge^älten  met« 
ming  babin  gejogen  b^nb ;   baf  man  ui  bem ,  baf  wir  ein  biibnuf  gottr^ 

^)  erfrifcbt/  berubigt/  trofet.  >)  im  Sorbepgang.  ^)  nefcbaifcm  *)  Ulu^qf,  erfreut. 


Sen  bet  ^Afft  ptet  (rafk  M  toortf  gotWI.  63 

fqmtf  ermcffti  baf  lU  Utl  nät  ba<  mSg  erfreu  wen  r  %müi  ntadgm  ober 
troften ,  bann  ba«  wort  jr^  W^Pftxi  unb  btlber^.  SBeUenb  wir  nun  bo^üt 
Ittxmt  baf  man  bte  Harfteii  unb  unbetrogUcbc  Ut  wortf  gottc<  bcrilanb. 
Unb  tum  oilcn. 

9)on  bet  fletoAfie  otet  (rafl  td  toort<  gottc^. 

2)a^  wort  gottt«  t(t  fo  gewäf  unb  flart,  baff  wie  gott  wtO;  a(fo  ge« 

fdK^enb  nilc  bins  oon  flunb  atii    fo  er  fin  wort  fprtd)t;  bann  ti  tfl  fo  le« 

tenbifii    fo  UäfAcii  baf  aUe  jo(6  unbemtinfttg  bina  (t^  bon  (lunb  an  jnt 

<)lq(i)f9rmt9  ^  macbenbi  ober  baf  td)  rcd)ter  reb,  baf  cUt  btngf  f9  (qinb  ber^ 

QüiiiUg  ober  unoernunfUs  bon  im  geflaltet,   defd)Mt  unb  gezwungen  wer« 

benb  nact»  finem  famemen.    Xunbfci)aftr  ®en.  I.  S.  Unbbatgottgerebt:  (El 

Mrbr  ein  iiti^tt  unb  tH  ift  ein  Itec^t  worben.    6td)/  wie  (ebenbtg  unb  flarC 

ifte^r  baf  t4  ntt  nun  gwaltiget  aUebingr  funber  ondf  ut  niit  bar^r  bringt  i 

mi  t$  wiU.    9locf}  oi(  mee  tunbf(f)aften  finbefl  bu  bafelb^  f  bte  wir  i^it  bon 

(urje  wegen  u$laffenb.    2>al  erbr^cb  ifl  gbeüten  grünen ;  bie  waifer  bie  (ifc^ 

^fbjren  unb  er;tet)enr  unb  el  befc^tc^t  nod)  but  bi)  tag.    60  ftarl  tfl  t^i  baf 

H  nviglid)  fraftiget.    3tem  @en.  III.  16.  bat  gott  i&  bem  wqb  (Bt>ü  gefpro« 

d}ra:  3d)  loirb  bin  arbettfettge^  btlfaltigen  unbbine  empfängnuffen  1  bu  wirft 

mit  fd^mer^en  bine  tinb  gebdreur  unb  wirft  unber  be<{  mannet  gwalt  fi}n  unb 

er  rvirt  bi(b  beberrf(t>en.    2)if  aUel  bem  wt)b  angefagt/  ftangt  nod)  but  bQ 

tag  an  unb  loirt  jm  ntt  abgoUf  biewt)M  ben  l^c^nam  treit    !Dabt}  rebt  er 

9ud)  jtt  9(bamen :  93erflud)t  f^e  ba^  erbr^c^  1  fo  bu  etf  arbeitefl  1  in  arbeit  muft 

bu  bie  fpi}l  bon  im  effen  aUe  bine  tag/  bbrn  unb  biflel  Wirt  ti  bir  gebären; 

in  bem  fd)wcif  binel  angejt(^t<  wirft  bu  bal  brot  effen  f  bil  baf  bu  wiberf ee» 

itfl  in  bal  erbrqd)f  bannen  bu  (ummen  btfl.    6idi  bie  bie  arbeit  ^   ben  tc^ 

itf  bem  triftigen  wort  gottel  ben  menfc^en  anUgen  unabgingUe^.    Otem 

nacftbem  ftc^  bie  menfdjen  mee  gebbiretf  bat  jnen  gott  jr  (tben  türjeret  uf 

120  jar.    ®en.  VI.  3.     Unb  ti  beflat  a(fo  hii  i&  enb  ber  weit.     3tem 

et  fptad)  iu  Vbamen  unb  (£ba  /   fo  ba(b  fy  bie  berbotenen  fruc^t  Affenb , 

»tttbenb  fp  bei  tobel  fterben.    Unb  el  ift  jnen  gegnet  gwtif  /   n>it  gott  )ö 

jnen  gefprod)en  bot  ®en.  III.  16.     3tem  er  bi^  9loen  it(^  mit  ber  9(r(^ 

bcrfebeUf  bann  er  würbe  regnen  40  tag  unb  40  ndc^tf   unb  aUelr  baO  ba 

iebt,  mtilgen.  ®en.  VU.  4.    Unb  el  ift  aUel  gwufUc^  befdjebeu;  a(fo,  baf 

li(  Reiben  oud)  bon  bem  fiinbfluf  gef c^riben  /  wit  wo!  fy  9loen  mit  bem 

nomnt  Deucateon  genennet  banb.    3tem  er  bat  burc^  f!ne  enge(gefpro(6eni 

mie  er  Sobomamf  @omorram  unb  bie  anbren  fldtt  bertiigen  würbe  ^  unbel 

bat  nit  gefeit.  ®en.  XIX.  4  —  2S.    3tem  Sot  warb  mit  ßnem  gftnb  gbeiffen 

ttit  binber  ft^  ae  lägen  1  unb  Sotl  wt}b  wai  ungeborfam ;  bef  warb  fi)  in 

ein  faUftub  ^  oerteert.  XIX.  26.     3tem  er  f^at  gefproc^en  }ti  Vbrabamen 

9m.  XVin.  10 :  3(1^  wirb  ber  }9t  wiberum  }u  bir  f ummen  f  unb  wirt  bin 

bu^w  6ara  einen  fun  ^aben  tc.  1  bal  aber  6ara  unglöublid^  r   bann  ft) 

nat^  bi)  80  jaren    alt    waii    nod^   ift    ti  befc^e^en.  ®en.  XXI.  2. 

2>i(  gfd^ift  bei  alten  teftamenti  ift  boU  ber  gwuffe  bei  worti  gottel,   bann 

bie  vorgehalten  ftuct  babenb  wir  nun  ul  einem  biid)  ®ene(tl  genommen  1 

bt(b  nun  ein  tieinen  teil.    Dann  fo  xä)  bie  groffen  wunber ,  bie  gott  SRo^fi 

^)  mm  äBtUen  gUicb.  ')  iROtfeitgrett.  ^)  @alifAtt(e. 


64  Spn  Ut  iit»&^  ober  ft^ft  ><  ^tmti  gotM. 

^tr^ciffen  fKtt  in  jSflPPtttt  unb  mit  bcn  ftnbcrn  3ftac(«  }e  wfitf <tt  unb  bent« 
naA  (^wti^ßdb  gcAon  ^at/  ct}ä(tn  mtHt^f  toa<  et  mit  3ofuai  jScbfCin/  3tp^ta/ 
änibt^Of  WO0  mit  €5omuc(/  @au(r  tDat^itutf  Sdomotif  ditibtmf  med)t  icb 
t^  }u  betitlet  jqt  Dctenbcn;  Itfe  tit  bing  ein  jeber  felb^l  ober  ftdre  unb  er* 
meffe  Tq  i  fo  man  prebraet*  2>arum  wedenb  n^it  je^  {um  ntlwen  tcftament 
gonf  unb  botinbic  ftdrh/  swäffe  unb  ftoft  be^  »ort«  dotte«  ermefTen. 

Sac^artam  buntt  ungtöubU^  fon  ba^ ;  fo  im  gott  burd)  ben  enget  ®a« 
bvie(  embotr  barum  baf  jtn  ^u^ftom  (Stifabet  aUateg  unfrud)tbat  afpUf 
bar}u  f9  je^  beibe  alt  warenb.  Unb  borum  er  bem  mort  gotte^  ntt  gloubt  r 
»arb  im  bte  teb  genommen}  nod)  bfd)a(^  bo«,  fo  jn  unm5g(i(^  bud)tr  fo 
ftattr  gwfif  unb  (ebenbig  tcai  ba^  wort  gottetfr  unb  geboren  ben  frommen 
gotte^lborgfinger  unb  tSufer  3oannem.  2>te  rein  jungfirow  9Raria  erfd)raf  r 
to  ir  ber  enget  bie  geburt  3efu  S^rifU  berfänbt  unb  ufleitf  bann  fq  bbeinen 
mann  erfennet  hati  no(6  tvc^  batf  wort  gotte^  fo  lebenbtgr  fo  gwüli  ba$  e^ 
in  iren  ermenfc^et  ^  unb  erwuc^^  r  unb  on  alte  fc^wäcbung  ber  reinigfeit  üon 
iren  sti  beil  ber  me(t  gebom  marb.  9((fo  febenb  mir ,  ba^  bie  natur  ce  jren 
louf  bertaf t  /  ee  ba^  wort  gotte^  nit  erfüllet  werbe  unb  fcft  b(i)be  fiucä  I«  S2. 
3tem  ber  enget  fprac^  in  ber  perfon  gotte^  gu  jr :  (Sr  wirt  grop  i  meint  (lt)ri« 
(tum.  6itf)f  wer  tfl  je  gröffer  worben  jod)  in  ber  weit  bann  SbriflU^  ?  ^lepon« 
ber ,  3uliu0  Säfar  jinb  gro^  gewefen  i  no(^  ^abenb  f?  ben  umtret<  ber  weit 
(ntweber  balb  unber  im  gebebt  t  ober  bod)  ber  ein  tum  ^alb  t  unb  ju  S^rifto 
ftnb  f ummen  bon  ufgang  unb  ntbergang  ber  fonnen »  bte  in  jn  gloubt  iianb; 
ja  bie  gan)  w^te  ber  wett  bat  in  in  gloubt  unb  jn  ein  fun  U$  i)öd)ften  ge« 
rfimt  unb  erlennt  r  unb  ifl  (in  tt^dj  on  enb.  Dann  welici)et$  berren  regiment 
unb  gewalt  iflfo  alt,  aU  ber  gtoub  SbtÜlir  ber  nit  abgon  wirt,  unb  ob  er 
fc^on  bp  wenigen  blpbt.  !Dif  ja  borfagen  gotte^  febenb  wir  tfiglicb  erfüllet 
werben.  91M  nun  Sbrifiutf  uferwad)fen  angebebt  ^at  }e  leeren  unb  wunber 
würfen,  finb  alle  bing  jm  ge^orfam  gfpn  unb  ftc^  gehaltet  nad)  (tnem  wort. 
€r  ^at  }u  bem  funberfted)en , '  ber  gu  jm  fprac^:  QQßitlt  bu,  fo  magfi  mtc^ 
rein  mad)en ,  gerebt :  3d)  will ,  bi^  rein !  unb  Pon  flunb  an  t<l  (tn  U0fä'&tge 
rein  worben  u^  bem,  ba$  gott  ba^l  gewetlen,  unb  ba^  wort:  bi^  rein!  bal 
bermögen  bat  SRatt^.  VIII.  2.  (Bt  t^at  jd  bem  ^unberter  gfprod)en :  @an3 
bin  unb  wie  bu  gegloubt  ^afl ,  atfo  gf^ebe  bir ,  unb  ift  j!n  biener  gfunb  wer» 
ben  sur  felben  ftunb  SDlattb-  VIII.  13.  SRert  bie  bie  gwäife  ber  gfunbbeit 
cngebentet  fpn  bem  glouben  be^  bunberter^ ,  bamit  wir  terninb  gwu^  in  gott 
unb  (tn  wort  Pertruwen.  <Sr  f^at  }um  9tegulo  gefprod^en :  2>in  fun  lebt ! 
unb  e^  tfl  alfo  gfpn  3ob.  IV.  50,  wie  Wol  er  nienan  ia  wa^,  bamit 
man  lerne ,  baf  bem  wort  gotte^  nüt  unmüglicb  nod^  }u  fer  fpe.  (Sr  bat  jtl 
bem,  ber  btinb,  gbörlo«^  unb  tumm  wa^,  gefprocben:  Sffatba,  bad  id,  wirb 
ufgetbon !  anarc.  VIL  34.  33. ,  unb  bie  banb  ftnb  alle  ufgelö^t.  C^r  b<it 
}um  blinben  gefprod)ett :  (Srftcb ,  ^  bin  gtoub  bat  bicb  gfunb  gemad)t  i  unb 
er  bat  bon  fiunb  an  gefeben  Sucä.  XVIII.  42.  ©r  bat  ^ü  ÜHattbäo  gefprc* 
d)en:  Solg  mir  nad) !  unb  er  tjat  im  Pon  flunb  an  nacbgefolget  Snattb.  IX.  9. 
(Sr  tiat  )u  bem  bettrtfen  ^  gefprod^en:  2)ir  werbenb  nad)gelafTen  bin  fünb. 
Unb  baS  man  mrt  bem  u^wenbigen  jeicben  gwiif  würbe  ber  inneren  reinic(« 
teit,  bat  er  ati  jm  gefprod)en:   Gtanb  uf,  nimm  bin  bett  unb  gang  in  bin 

^)  SDtenfcb  fleworben«    ')  ^uefA$iden.    ^)  ftebe  wieber.    ^)  SettUderigen. 


(nl1  unt  er  i(t  uf<)rfl(inbcn  uttb  ftin<)angtti  SDIattft.  IX.  6.  St  bot  }ä  bcm 
rtfrummcttn  toi^b  <(cforodKn :  989b  r  bu  bi'il  binct  front^cit  crtaifcn  (mit  uflc« 
gen  bec  bänbcn  }u  (^npuffcrcm  jcicbcn  obtt(tnfränb(tci)c  jco  su  et}ngen)f  unb 
(q  iil  trcR  ilunb  an  ufciccid)t  üucä  XIIL  11.  12.  dt  f)at  i&M  über  ba<{  brot 
unb  jtfd)  9efotod)en  unb  (tnb  get^iUtf  ^  ba$  uU  tufenb  menfcbcn  bai^on  gc* 
fvQ^t  (iab|  unb  i)ii  mccr  ubcrblibeni  bann  jum  critcn  an  btt  fubflanj  ma^f 
in  attcn  ^üangtliflcn.  (Et  bot  ben  tüfcl  befcl)o(teni  unb  et  bat  t^on  flunb 
(m  ben  menfd^en  mlaffen  i  ben  et  bfa§  SRattb.  XVII.  18.  (gt  bat  bie  jän* 
%(t  gebeiifen ,  ft  foUinb  su  bet  ted)ten  b<inb  qnwetfen ;  fo  metbtnb  ft)  faben  $ 
unb  f9  banb  i>on  flunb  an  fltoiTet  fifcben  15S  gefangen  3[ob-  XXL 
6  — 11.  (St  bat  Vtttum  gebeüfen  }ü  jnt  tummen  uf  ba«  trafliet ,  unb  e< 
bat  ^kttum  t>w  ftunb  an  gettagen  SRattb«  XIV.  29.  (St  bat  t>om  bimmel 
bcrab  ju  Qlnaniam  ge(ptcd)enf  ^aulu^  metbe  jm  ein  u^ettvälte^  gfcbittf  baf 
et  fmen  namen  trage  fut  (iintg  unb  ffltflen  bet  etben  unb  füt  bie  tinbet  ^ftaett 
9ee.  IX.  15  t  unb  et  iilü  n^otben.  (Et  bat  3U  ^aulo  gefptod}tni  aU  et  gett 
Stom  gefurt  marb  i  unb  bet  fcbiffbtueb  inen  }e  banben  ging  f  ^  e^  metbe  nie» 
man  umbimmtn ,  bann  aUein  ba^  fd)iff  i  unb  et$  t jl  alfo  gangen  9(ct.  XXVII.  22. 
IDifrr  otten  be«  St^angeUi  fi^e  gnüg  anjejeigen  i  ia^  lai  wott  gotte^  fo  (eben» 
big  f  fo  ttäfttg  unb  flatt  ifl ;  ba$  jm  müffenb  alle  bing  gebotfam  ft)n  i  unb 
lai  fo  biet  unb  ju  me(id)et  }t}t  et  wiU.  (E^  foU  (icb  oucb  nieman  annemni 
»iber  jn  sc  bdfjen  /  ^  wie  befdbacb  jun  soten  (£}ed)ieU4  XII.  22 ,  bo  lit  gott^ 
(ofm  foratbcnb/  e^  oetjuge  j!^  langf  wa^l  gott  butd)  ben  ^topbtten  tebt: 
(cnn  batf  betten^  gotted  iil  nit  ein  bin(äfitg(eitf  funbet  ein  faten  ^  ted)ter 
iPif  beto  er  nit  batf  ßnen  balb  }e  faten f  funbet  bfd)icbt  ba^  unl  gü  gutem; 
bann  ba^  }i9t  bt)  jm  nut  magi  batum  bafi  et  jm  gan)  nit  ift  unbetwot» 
feni  unb  Ici  »it  lang  meinenb  fquf  iil  bq  jm  ewigücb  gegenwüttigr  ja 
t^  bti^t  bt)  jm  nit  oetgangen  obet  ffinflig  i  funbet  Mt  bing  ftnb  nacfenb 
unb  lutet  wt  ftnen  ougeUf  (etnet  nit  mit  bet  jqtr  i^etgi^t  nit  mit  bet  mtt 
funbet  itct)t  et  alle  bing  eine^  gmäifen  wfiffen^l  unb  anfeben<{  gegen»dttig(i(^ 
in  bie  ewigfeit ;  abet  bq  un^ ,  bie  }t}tli(b  finb  i  bat  lang  obet  tut}  Ünen  itnn 
unb  maf  nad)  bet  .}t)t.  9(lfo  ob  un^l  ein  bing  f<bon  lang  buntt  i  iil  e^  b9 
gctt  nit  (ang  f  funbet  gegenwattig.  S)ebun(t  btcb  i  gott  meUe  bi<t  ein  men« 
f(ben  ober  ein  bbd  Dolt  nit  ilrafen  i  unb  betttag  ^  jnen  jten  mutwiiien  oi( 
ie  (angi  biil  nit  ted)t  batan.  SRetf ,  fo  mftgenb  jm  nit  enttänneui  aUe 
Wßjit  bet  weit  iil  (inet  gitd)tf  ^  wo  weUenb  fi)  fid)  oot  jm  oetbetgen?  er 
ifaibt  i^  wo(  9f.  CXXXIX.  7;  unb  wenn  bu  wäneilf  et  fltaft  obet  btlft 
nit  nad)  (tnem  wott  /  itreil  bu  ju  aUtn  ilta(fen.  6in  2Bott  mag  nit  un» 
sctbon  f))n  r  e^  mag  nit  t^etniitet  wetben  nod)  gebinbetet :  benn  wo  ba^  war  i 
fo  toilt  et  bod)  nit  aUmdd)tig  r  wenn  et  (tne  wott  nit  aUe  möd)t  boQenben  f 
ober  ein  anbter  wäre  ilättet  bann  et  i  bet  jm  (in  wott  mikbte  binbetileUig 
nadKUf  funbet  e«  muf  aQweg  gefd)eben;  foe^  abet  nit  gtab  befd)id)t  f  wenn 
bu  t$  getn  fäbeflf  iil  nit  ein  bteilbafte  (inet  macbt;  funbet  ein  ftqe  (ine^ 
miUen^ ;  bann  mttf  te  et  ein  bing  glqd)  nad)  binem  wiHen  tbun  f  wdtefl  bo(b 
bu  gwaltiget  bann  et  i  unb  mtifte  et  uf  bi^  feben.  9Ba^  mbd)te  ncfttifcber 
tctcbt  wetben?  (St  Witt  ftn  wott  nimmet  ttafllod  laifen  (gjed).XII.25,  2& 

*)  wrttelfaibt.   *)  juiKefi.   ^)  mumn,  reben.  ♦)  5Batten.   *)  {ianbeto.  *)  bulbe. 
^)  ib<?iu(t  et/  (igt  in  feinem  Oeftcbtelrei^/ 

«MHifl  fOmmtL  ecbttften  I.  «b.  ^ 


C6  Son  ^et  ((arbeit  M  mtü  gotte^ 

O  jt  wilcrbAfsent^  gitn^i  i(6  wirb  ritt  ti^ott  ttbcn;  uttb  toM  oud)  ba^tt 
t^crbtingen.  Sßalb  batnac^:  2><i^  ivort^  ba^  tc^  reben  tt^irbi  ba^  tvttt  ouc^ 
ttfüütt.  Die  gatt}  (£i)attgcltfct)  Im  t(l  nüt  aitbcr^  bann  cm  %tvä^  bmören, 
n>90  gott  je  bct^cificn  f)ab  /  werbe  gmup  gdeiflet.  2)ann  ba^  (^Danseltum  ift 
nut  anber^  bann  ein  gegenmüctige  leiilung ;  benn  ber  ben  DäUxtn  i  ia  allem 
menf(6Ud)en  gefebied)!  )»ert)eifien ;  ijl  und  geleiflet  unb  mit  jm  aü  unfet  ^ojf* 
nung  gmuf  g^inad)t,  aU^ioteonfprac^^SucaiLSO— 32.  3)ann  mad  mpd)t  er 
und  abfd)lal)en  r  fo  er  ftnen  eignen  fun  für  und  geben  ^at  /  ober  toie  ^at  er 
und  nit  aUe  bing  mit  jm  gegeben  ?  9löm.  VIIL  32.  2>amit  nit  mec  bon 
ber  trafst  ober  gmuife  bed  gcttdtoortd.     3el^  folgt: 

93on  ber  ftar^eit  M  mtti  gottU. 

(Bt  toit  an^ebenb  t>on  ber  Harbeit  bed  gottdwortd  rebeUf  melfenb  »ir 
furtummen,  ^  icf  nit  lit  fbenb  itner  Harbeit  barnacf)  miberrebinb  fpre^enbe: 
9Bie  Har  ifl  ed  bann?  warum  rcbt  er  burdb  gli^d^nufien  unb  räterfcbenr 
wtU  er/  ba;  jtn  »ort  i^erftanben  werbe?  9(ntwurt.  3um  erflen  i^eritimm/ 
baf  id)  bir  nit  barum  antwurt  geben  unberilanb  i  baf  id)  meine  i  baf  man 
btnen  frefenen '  fragen  muffe  antwurten ,  ober  baf  bie  gfttttid)en  ratfd)läg 
irerantwurtend  börftnb/  ober  lai  ein  menfe^  mbge  wuifen  urfad^en  aller 
tbaten  gotted;  funber  fo  t>H  tij  mit  wu(fenf)(tfiter  ^  gfd}rif^  t^ermagi  miU  icb 
bir  an  bem  ort  binen  munb  i)erfd)ldfTen  i  bamit  bu  (erneil  nit  gott  läjlren 
1.  Zim.  L 19, 20»  Daf  gott  Don  je  weiten  bor  etliche  leeren  bat  burd)  gli9d)nuffen 
unb  je^  in  ben  (ejten  giften  burd)  ben  berren  3efum  Sb^iftum  aUermeifl  ßt* 
geleit,  ifl  ein  an^rigeur  baf  gott  ftn  meinung  ben  menfd)en  b<tt  wellen  lie« 
ben  unb  fuf lic^  färgeben ;  bann  wc^  burd)  glqc^nuffen ,  fiirwort  *  unb  vS* 
lei^fc^n  Wirt  färgelegtr  bat  bie  natur/  baf  ed  ben  Derftanb  bed  menfd)en  lu^ 
flet  unb  rri}t  }u  erfarnuf ,  ja  meeret  jn  treffenlic^  6irad).  XXXIX.  3.  2)er 
wt)d  menfd)  wirt  udermejfen  bie  beimlid^en  bing  ber  fSrworten ,  unb  wirt  (id)  ge« 
mrin  ^  mad)en  in  ben  t^rborgnen  bingen  ber  glt)d)nuffen«  2)ann  fo  und  lai 
fÜrwort  ober  gli)d)nuf  gereijet  bati  bad  it  erfareu/  bed  barinnen  t^erborgert 
iigtf  fo  ed  erfunben  wirtr  fc^äbenb  wir  ed  Dil  werter  unb  tburer,  bann  fo  ed 
nun  einfaltiglid)  wdre  färgelegt.  9(lfo  bat  bie  bimmelifcb  göttltd)e  wt)dbettf 
wie  ft)  ^falm.XLIX»  4  rebet :  SRin  munb  wirt  w^dbeit  reben »  unb  bie  iibung 
mind  bergend  ftirftd)tigleit.  3(6  wirb  min  or  wenben  }u  ber  glDd)nuf  unb 
in  fäife  ber  barofen  fürlegen  mir  räterfcben  —  ben  menfc^en  wellen  {inen  willen 
fürlegen  mit  lieblicben  glQd)nufTen,  baf  bie,  fo  fufl  trag  unb  unluftig  wü» 
xinit  je  bbren  gerrijt,  unb  bie  erfiinben  warbeit  bef  fefler  angenot.imen  unb 
(ieb  gebabt  würbe,  Oud)  baf  ber  göttlid)  ünn  bef  Unger  im  berilanb  bed 
menfd)en  erbeert  ^  unb  gebanblet  flne  wurjen  bef  täfer  udflreette  in  ftn  ber}. 
iS^Qfpil :  9Ber  bätte  (innen  bie  unglqd)e  frud)t  M  wortd  gotted  fd)oner  ud* 
ffarSdben,  bann  (Sbtiflud  SKattb.  XIII.  3  —  23.  mit  ber  glt}(bttuf  bed 
fdjerd  unb  fomend  getbon  bat?  SRod)  t^ct  bife  glQd)nuf  lit  junger  Sbtifti 
gerri}t  jn  je  fragen  unb  bad  barinnen  lag  oud)  finben ;  aber  bie  gottlofen 
bat  ft)  fd^äd)  ^  gemacbt ,   nit  baf  bie  glt)(bnuf  bad  getbon  bab ,  funber  jr 

*)  sut^orfommen.    »)  frefentltdjen.     ^)  gewtffef.    ♦)  cpvid)»erter/   proverbit. 
«)  befattnt.   ^>  burcbgearbettet.   ^)  fcbeu* 


« 

Son  Ut  Harftcit  M  »orW  ftottei  -  67 

ottHotfft^  smätr  ba^  jt(6  nit  bat  mütn  (äffen  bettcf)t<n  ja  ntt  iditn  <tn{« 
(|(in  berieten  }e  lofcnr  wir  ia^  itt  prop^ct  ^efdja^  f)at  i^orsefagt  VI.  9  —  12: 
ffittni  jr  iit  i)fttcnfe  /  jr  föUcnb^  aber  ntt  t^erfion.     Unb  fet)(nb  bcbutenbe 
((fid}trn  ober  ctfd}Qnun()cn  ^   je  föUcnb^  aber  ntt  cttennen.    93etblenb  batf 
bcrs  btl  Dotier  unb  bcfi^n^cr  ^ne  orcn;  unb  tbu  ftne  cugen  iUi  ba$  fi)  mit 
ttnouflen  nit  fcbtnb,  unb  mit  ben  oren  böctnb  unb  betten  bctflanbinb«  unb 
fid)  brfctrinbi  baf  icb  fq  muffe  gfunb  machen.    Unb  tcb  ban  gefprocben  (Per« 
^anbtcb  3cfaial}:  ^err;  wie  lang?  Unb  ber  b^rr  bat  geantn^urtet:   9i^ 
Ici  Me  ftjftt  PfteinSbet  on  tjnmoner  werbenb  ft}n  i  unb  bie  büfer  on  menfcben^ 
unb  batf  erbrt)€^  wufl.    SDann  gott  mirt  bte  menfcben  fer  btnipeotbun.    SBe« 
tidK  tvort  3efa jfl  pud)  Sbriftu^  am  ee(tenannten  ort  brud)t  unb  (eert  i  ba$  bie 
grojfe  ber  fänben  unb  frefe(  gott  je  miberflrqten  f9  Perbtenbt/  unb  gottersärnt 
M/  baf  ba^r  fo  aUen  menfcben  se  betl  qerebt  warb  unb  biUtd)  ein  jeben  rei« 
p  fofft  }e  muffen;  jnen  Pon  jrer  fünben  wegen  fcbäbUcbf  aber  ben  giott* 
bcnben  nu^ltd)  ju  ber  feligb^it  ft)n  würbe  r   bad  er   felb^    rebet  balb  bar« 
n(Kb  ällattb.  xni.  12 :    ^im  jeben  i  ber  ba  bat  r  bem  wtrt  geben ;  ber  aber 
nit  M I  bem  wirt  genommen  i  ba^  er  bot.    3fl  bte  metnung.     <£in  jcber  r 
fo  begtrb  bimmelifcber  leer  unb  be^  gottüwort^  bat ,  bem  wtrt  e<  geben  r 
ober  iläxtx :  ein  jeber  i  ber  jö  bem  wort  gotted  tummt  unb  bringt  mit  jm 
ttit  finen  eignen  Perflanb  (aW  ^tlariud  fpridbO  r  funber  bat  bad  gem&t  /  baf 
er  irom  wort  gotte^  wiU  geleert  werben,  ber  bat  ttwa^i  la^  ifl:  nüt  balten 
nf  ftcb  felbtff  funber  jtcb  allein  an  gott  unb  Ttn  pnfpred)en  (äffen,    sneinefk 
tu  nit,  baf  ber  etwa^  bab?   2)em  a(fo  geftnnten  wtrt  geben.    !Der  aber  mit 
M,  ba«  tfl,  ber  ftnen  finn  unb  färwib  treit,  bie  gfcbrift  nacb  bem  je  stPin« 
gen,  meinft  bu,  ob  ber  etwa«  bab?    9leiner  !  bem  wirt  finn  unb  perflänbnuf 
anomtnen,  bie  er  fid)  meint  baben,  alfo  baf  jn  wie  6ap.  II.2if.ftat:  ftn 
bo^beit  PerUenben  wirt,  baf  er  nit  annimmt  bie  btng,  fobe«  geift«  gotte«  ftnb. 
0  frommen  GFbriflen,  wie  fer  meinenb  jr  fqn  unfer  ein  groffen  teil  Pon  bet 
ttngnab  gotte«  ?  98ir  febenb  bie  unperfcbamte  ber  fänben,  baf  e«  alte«  nüt  ifl 
t«nn  ein  gpt,  nfit  bann  ein  mutwiU,  aUe  grecbtigbeit  nun  ein  ghjcb^nert) 
mib  gfa((en  ber  menfcben.    6o  man  un«  aber  um  bife  mif  tbaten  mit  ber 
e»(mgetifd)en  (eer ,  bie  ifl  ba«  wort  gotte«,  flrafet ,  wp«t  unb  bef ret ,  weUenb 
tnti  ntt  bSren ,  wir  befcb(t{ffenb  Ht  oren  barpor ,  unb  ba«  un«  se  gutem  Pott 
lott  )ugefct)t(tt  wirt,  Perwerfenb  wir  fo  (ang  unb  biet,  bi«  bie  flrof  oud)  b^t« 
natb  folgen  wirb.  2. 9ara(ip.  XXXVI.  15-*20.f{nbefl  bu,baf  gott  bie  ftnbei; 
3irae(«.  oud)  biet  gmanet  unb  un^ebefferet  jum  (e^ten  (äffen  u«  bem  (atib 
fingflic^  fc^(eipfen.    9((fo  aber  gott  ber  bcrr  jrer  Pfteren  fcbidt  jü  jnen  in 
Siotrit  finer  boten  f^  ftii  unb  täg(icb  warnenbe ,  bann  er  iiberfacb  jnen ,  oucb 
tei  belgm  flatt.    Vber  fp  per(adbtenb  unb  fct)änj(etenb^  bie  boten  gotte«  unb 
titbtetenb  tltin  ftn  reb  unb  Perfpottetenb  bie  propbeten  fo  (ang ,  bi«  ber  sorit 
gotte«  junam  fiber  ba«  polt,  unb  balf  gbein  arjni)  mee.    3)ann  er  bat  ben 
^balMifcben  Ifing  fiber  f^  gfurt  unb  bat  jre  jungen  mann  mit  bem  fcbwert 
ttf<b(agen  im  tempel ,  er  bat  bbein  erbffrmbb  gebebt  weber  mit  ben  tnaben 
tiod)  mit  ben  tod)teren  nod)  mit  ten  a(ten  nocb  mit  benen ,  bie  am  ^tdtn 
ml ,  funber  bat  fp  a((e  bingegeben  in  bie  bclnb  be«  d}a(bäifcf>en  tüng«.  De« 
M  alle  bereitfcbafi  be«  bu«  gotte«  unb  aUe  ftib^^  0cn  Sabi}(on  gfurt,  unb 

^ , j.     .     . M  . „  .       ■ _  . 


68  Son  b«  Hat^eit  Ui  tootM  gpttrt. 

bonb  btc  fi}mt  ba<  6u<  gotM  misfinbt ,  unb  bie  mur  ^ieturalem  settiffm  r 
üUc  türm  ))(rbtcnntf  unb  loa^  (oiKtc^  mar  {crilirt  ei(b  totX  ein  janut 
nact)fD(9etf  fo  man  ba«  wott  flottc«  Dccacbt  unb  bcrfdjuDft.  &idi  puc6  bab^i 
bd(  bcm  »Ott  gottc^  ntt  gloubrn  geben  ein  gtouf  }eid)en  tfl/  bai  bie  ta(^ 
un^  gar  ba(b  betreten  mirt.  %lfo  ifl  ba^  toort  gctte^  unb  be$  bettünber  ein 
guter  gefcbmatf  ober  ruc^  ^  2.  Sor.  II.  15, 16 ;  bod)  gebirt  er  etlichen  ba^  lebeui 
etUci)en  ben  tob.  93t}fpil:  Stimm  ein  guten  flarten  mt}n!  ber  ((^mectt  bem 
gfunben  wol ,  •  mad)t  jn  frölid)  f  ftärf t  jn  /  erwärmt  jm  aUe^l  b(ut ;  bet  aber 
an  einer  fud)t  ob<r  ^eber  tränt  lit ,  mag  jn  nit  fd)mecten  i  will  gfci)i99g^n 
tcinten ;  munberet  ft4)  /  bap  jn  bce  gfunben  trinten  mögenb.  2>a^  bfd)ic^t  nit 
ni  breiten  be^  wqn^  aber  u«  breiten  ber  tranf^eit  9(lfo  ift  iü^  gott^wort 
gans  gere(t)t '  an  jm  felbd  unb  jä  gutem  bem  menfd)en  geöffnet;  tver^  aber 
nit  eripben  mag  f  nit  berflon ,  nit  annemen  miU ,  iit  tränt.  ®o  bil  fpe 
geantwurt  benen  i  bie  frefenlicb  rebenb  /  gott  welle  in  iinen  Worten  ni^  ber« 
Üanben  werben«  glqd)  oU  ob  er  un^  gfären  begere.  9So  wir  jn  nit  berilonb, 
jtnb  wir  it%  in  iinen  ungnaben  /  unb  wie  tin  fun  üdb  betennt  nod^  in  ber 
t)ulbe  itne^  Dater«  fqn ,  fo  er  mit  jm  jod)  ruc^  unb  iträ^id)  rebt  /  aber  u(fer« 
f)alb  aUer  gnaben;  fo  er  niit  mit  jm  rebt,  jn  nät  leeret i  nüt  WQfet:  alfo  ift 
ti  bie  jämerlid)efi  flraf  unb  ein  gwüffe  gegenwurtigbeit  groffer  üblen ,  trofl* 
M  fqn  be<  wort«  gotte«.  3e$  nac^enb  wit  ber  tlarbett  unb  bem  liecf)t ,  gott 
fpe  lob,  unb  gebe  red)te  reb  in  unferen  munb  r  baf  wir  bie  i)eiter  berfür  brin» 
gen  mögenb ,  9(men. 

Da«  wort  gotte«  fo  balb  e«  anfc^Duet  bie  berit&'nbnuf  be«  menfd)en, 
ertacl}tet  e«  %  baf  fp  e«  berflat,  betennet»  unb  gwtlf  wtrt.  2)f$  ift  Dabib 
innen  worben  unb  fprid)t  ^falm.  CXIX.  130:  (grtldrung  biner  Worten 
(0  ^err)  erlüc^tet  unb  gibt  berilänbnuf  ben  tleinen/  (beritanb)  bie  bp  jmn 
fclb«  nät  ftnbr  funber  aU  ba«  ttnb,  ba«  3[efu«  bemutigbeit  }e  leeren  in  mit' 
tcn  unber  bie  jünger  {teilt  WHattf).  XVIIL  3.  unb  fprad) :  (S«  fpe  bann  baf  jr 
beteert  unb  al«  bif  tinbli  werbenb ,  mbgenb  jr  nit  Qngon  in  ba«  txaij  ber 
bimmten.  2>ife  mitloufenbe  ober  fürtummenbe  tlar^eit  t(t  bebtitet  in  ber 
geburt  S^riitif  aU  bie  birten  umfci)inen  M  bteflar^eit,  unb  barnad)  erfl  beren« 
gel  bat  angehebt  mit  jnen  }e  reben  Suc.  II.  10—12,  bef  Worten  bie  birten  gegloubtf 
funben  babenb  alle  bingf  wie  jnen  ber  engel  gfeit  bat.  9lun  weUenb  wir  inta 
er{ten  u«  bem  alten  teflament  iin  tlar^eit  mit  etlicben  gfcf)i^ten  bewären,  bar« 
nad)  u«  bem  nuwen.  2)af  9toe  gott,  ber  jn  bir^  bie  arc^  buwen,  gloubt, 
ia  er  würbe  alle«  erbrqA  mit  ber  fünbgieiTe  ^  bertiigen ,  ift  nit  ein«  menfd)* 
liefen  lied^t«  gewefen,  ober  aber  bie  bile,  bie  (td)  baran  nät  teert,  funber  für 
unb  für  buwti  bermablet,^  luilet,  f)ätt  jn  einigen  lqd)t  mögen  twqfelbaftig 
mad)en  bergeftalt:  ^ö)  ba«  ju  bir  gefprod^en,  iit  nun  ein  betrug  on  jw^fel 
bon  eim  gfpenil  bir  fürgeworfen.  6i(^{t  bu ,  baf  '«  wort  gotte«  iin  eigen 
liec^t  bat  mitjm  brad)t,  burd)ba«  SRoe  ertennt  ^at,  baf  e«  gotte«  fuft  nie« 
man«  gefijn  iit.  ®en.  VI.  13—22.  ©af  3lbral)anrtieiltmm,bie  jn  bie§  itnen  fun 
3faac  ufopfren,  gloubt  gotte«  fpn,  tvai  nit  menfd)l(d)«  lied)t«  ober  beritanb«/ 
bann  ^braf)amen  warbba«()eit  in  3faac«  gfd)(eci)t  ber^eiffen  ®ene.  XXI.12. 
3?un  felef  jn  gott  eben  benfelben  iinen  fun  Öfaae,  ben  er  lieb  ^attr  ufopferen. 
®en.XXII.  2.    Z>a«muft  je  in  ^brabamen  bife  gebäd)tnuf  machen  ndcft 

*)  ©erucb.   «)  recbt.   ^)  Sunbüutö.   ♦)  r^ermöölt. 


mcttfcWtc^ein  rrmciftn :  2)ic  (Untm  iil  nit  9Ciic4)t,  ntt  t>on  gott.  2><inn  er  bat 
Ut  in  etm  funbctcn  frtinbflud  biefen  fun  Sftiac  i}on  iintt  (teben  ^u^frotvcn 
6ara  sc<)r6mr  unb  bab^  t)cri)etifni/  la^  ufi  (thetn  9fc^(cd)tbcc  ixilanb  aller 
menf(6ni  föOe  gcborm  wctbrn;  fo  tu  jn  aber  töben  muftcil/  mär  al(e$  t^r« 
Iktiftn  nüti  ctf  to&tt  ouc^  totbtr  ftn  <tab:  bann  wai  i)ätt  er  bir  jn  mütn 
geben ,  fo  et  jn  bir  bat  mUtn  i  glQd^  fo  bu  On  am  gröflen  anf)eb(l  gefre uwet 
»erben  f  wiberum  nemen.  9lut,  bie  (limm  mag  nit  Don  dott  fpn«  fp  mu$  bil  ee 
tM^m  tfifel  fQtt  bic^  je  Derfttren  unb  um  binen  aUerliebilen  fun  bringen.  !2>a$ 
er  ^  aber  fötic^  anltgenbe  angfl  unb  not  nit  bat  lafTen  irren  f  (tnem  eignen 
tQtf(f)lag  oud^  ntt  gtoubt  ^at  r  ifl  niemand  anber^  bann  gotte^  i  ber  jn  mit 
jinem  mort  a(fo  erluc^teti  baf  er  wo!  ertennt  bot/  ba$  e^  gotteti  ma^»  mie  wo( 
er  in  bic$  i  iM  ben  borbrigen  gläbben  gan}  n^iber  wad.  i^ie  regtenb  ßd)  alle 
otren  i  beiti  unb  träft  be^  gtouben^.  ^tn  gebanl  moc^t  bad  ^eiffen  gottetl  nit 
erlqbenf  aber  ber  gloub  miberftreit  fprecfienbe^  fKim.  IV.  21:  ^i)  /  ber  bir  ben 
fun  »oribtn  bat  berbeiffen  unb  geben  i  ber  mag  bir  in  oui^  »o(  wibrum  ufer« 
lidm  ^  ober  ben  ^eilanb  bon  jm  berbeiffen  eiligen  anbren  meg  ber  weit  leiflen ; 
er  ifi  fiart  unb  rqc^  gnug  ia^  it  (eifien  /  la^  er  gerebt  bat.  Unb  bat  alfo  ber 
9(0ttb  aberbanb  gnommeUf  bermertefl  n?o(|  baf  e^  oon  bem  Uecf)t  gotte^tvort^i 
Ui  ti  mit  jm  felb^  gebracht  i  befc^eben  ifl.  !Z)a$  SDlo^fed  nit  berjroi}flet  id, 
aU  er  bie  finber  ^taM  bingefütt  )müfd)en  ro§  unb  wanb  (ald  man  fpric^t)/ 
to  ift  {»uferen  ben  berg  (aU  3ofepbu^  fagt)  unb  meer  unb  ftenb  gebra(t}t  ^at; 
to  aber  fi)  anftengenb  murren  miber  jn  mit  mülict)en  ^  worteu/  (£):ob.  XIV.  11: 
Skrenb  in  (EgDpten  ntt  'gräber ,  bartnnen  tvix  bättinb  mögen  erfd)lagen  ber* 
graben  tverben  ?  ^abenb  mir  bir  ba^  nit  Dorgefeit  ?  funber  fq  troflUc^  befe* 
ftet:  Surd)tenb  Adb  niti  gott  mirt  fAr  üd)  {Irrten  unb  merbenb  jr  rumen; 
tmb  att  er  ^eitnlid)  im  ber}en  }ti  gott  gefcl)rumen  /  unb  gott  im  geantmurtet 
bat:  Stimm  bie  ritten  unb  red  bin  bonb  uf  ia^  meer  unb  {erteil  e^^  iai  bie 
linber  SfraeM  truden  mittd  burbin  ganginb.  3a  baf  er  ba  nit  berjmDflet 
iü gebentenb »  wo  aber  bie  flimm  nit  gotte^  märe/  funber  ein  betrug/  fo  mä» 
rcjl  «m  r  ^  funber  gmuf  bie  üimm  gottetf  erf ennt »  iil  be^  liec^t^  be^  morti 
fiottel,  ba^  mit  rölid)em  fc^qn  unb  gmilife  tummt/  baf  man  e^  befennt  unb 
jm  gloubtr  unb  nit  be^  Derflanb^  anoQ(i^i  mie  mol  er  in  aller  fünft  unb 
ivQ^beit  ber  (Sg^pteren  mol  berieft  roai.  2)af  3acob  muft/  baf  bie  ftimm 
beff  ber  oben  an  ber  leitren  ilunb  unb  fprac^:  ^d)  bin  ber  be^r  gott  9lbra« 
\mi  Vmti  oater^  unb  ^^aaci  tc.  gotted  wafi  unb  f^  ntt  für  ein  l^d^tferi» 
Snt  troum  6ielt/  mati  ntt  ftne^  perflanb^:  bann  mo  bat  er  gott  je  t)or  gefeben 
ttti  {tiitUmm  gebort  r  ba  er  ft)  bätte  m&gen  lernen  erfenneui  funber  bad 
»ort  gotte^  mac^t  jn  fo  Rar  Derflänbig/  baf  er  bbeinen  jm^fel  bati  etf  märe 
bit  fUmm  gotted  /  unb  barum  fprad)  er  nadbbem  er  ermac^et :  QBarlid)  ber 
berr  ift  an  bem  ort/  unb  ban  xA^  ntt  gemiift.  6ag  at\  bu  mt}fer  mann, 
»cUAe^  eonciltum  ober  urteiler  batib  etfennt,  baf  er  bad  mort  gotted  TöKte 
fuctDar  ban  unb  glouben«  baf  e^  gotted  tpäre?  6ebenb  jr  jangger/  bof  ba0 
»Ott  gottet^  (in  eigen  tlarbeit  unb  erliid)tung  mit  im  gebrad)t  /  barinnen  er 
Sieben f)at/  baf  e^  gotte^  ma^  unb  bat  jm  fefh'gltct)  gegloubet  unb  allem,  fo 
jm  ba  berbetifen  marb  ®en.  am  XX VIII,  13—16.  Daf  anid)ea^  bie  erfd)t)nung 
bon  gott  jm  (unb  getbon  unb  bie  mort  barin  gerebt  /  ertennt  bat  gotteti  j^U/ 


^)  ottfeTweden»   ')  SDlöbe  macbenben.    ^)  bin/  «Floren. 


unb  nit  cht  pftontafp  Acfd)d^ti  ift  gottc^f  nit  timi  mcnfd)nt.  1.  Stcft.  XXn. 
17— 23,  SRomlid)  fo  400  $ropi)ctcn  tvttct  jn  fhinbentf  unb  tviber  SRicbnim 
rcbttnbi  i^otu^  6rtc(i)ia^/  bcr  in  an  bcn  bac^flcn  fd)lu(^  unt  fptoc^:  ^al  mic^ 
ttr  fldil  flottr«  i^ctlaficn  unb  mit  lit  c^ctebt?  fojlt  bo  nit  bic  DtU  bct  tbuci^t« 
oc^tetm  ^rop^rtcn  unb  gipalt  bcibet  tunic^cn  ^cf}ob0  unb  Oofapbat«  SRtcbcam 
flcmcnbt  bobcn  jr  flcbcntcn :  bu  ni$d)tril  nit  tcd)t  bran  fpn  i  nit  tcd)t  prtftan« 
ben  baben  i  nit  tc^t  flfei)cn.  3o  wo  et  tcin  anbct  lie(t)t  i)fitt  qt)obt  bann 
(in  betftflnbnuf/  märe  jm  ber  {WQfel  Iq^tlic^  guc^efaUen;  aber  bad  »ort 
cfittt^  bat  (fdb  jm  felb^  ufgetbon  unl^  (in  Uarbett  mit  jm  dcbrac^t  i  bad  jm 
fin  berftänbnuf  (tefangen  unb  befeflet  bati  baf  er  (lt)f  uf  ler  fag  unb  ftO^t 
Uiben  iil.  Sag  aber  an^  »ijfer  mann  (in  binem  (tnn)f  wie  mär  e^  ber  fiStt* 
li(I)en  marbeit  ftflaniien »  bätte  man  bife  g^Ocbt  unb  wort  gotte^  an  bie  \>ilt 
ber  ^ropbeten  aclaiTen?  Ober  mettcber  menfcb  b<it  bardber  beurteilet»  baf« 
8Rtd)ea^  nit  irrt/  aU  er  nit  irret?  IDann  bie  anbren  Dil  ')>ropbcten  Detbk(Tenb 
ben  betben  Xantgen  ben  (ig ;  SRicbea«  feit  jnen  f  fq  tuflinb  unb  murb  jnen 
flbein  (ta;  alfo  befcbad)  iaii  ba^  ber  einig  feit  Don  gott  bertd)t  on  aUe< 
menfcblid)  binsutbuni  unb  log  bie  anber  ganj  Dite.  2>af  ^ieremia^  bie  tvort 
flOtte«  im  befolen  unerfcbrocten  färgefurtr  wie  wo(  man  jn  barum  ftfangm 
unberilunb  umbringen,  ifl  bannen  tummeUf  baf  er  bem  »ort  gotttd  fefhn 
glouben  gab  i  unb  Derftunb  u0  gott  fqn.  ^ierem.  XXVI.  4-— 6.  Daf  ^elia< 
burd)  ba«  mort  gotted  1.  9leg.  XVIII.  1:  ®ang  unb  erzeig  bicb  9t(bab,  baf  id) 
regen  gebe  uf  la^  erbrt)d) ,  Derjlanben  bat  ben  ganzen  banbel  mtt  ben  abgott* 
priederen  ooUbracbt  i  iü  nit  itne^  Perftanbd  funbtr  gottes  erlüd)tung  gfqui  ni 
bero  er  mol  beriebt  alle  btng  on  alM  urteil  ber  menfcben  (benn  er  ß^  gan} 
unb  gar  allein  fd)ä$t  fqn  1.  9leg.  XIX.  10.  unb  9l9m.  XI.  2»  3.)  per« 
enbet  bat.  Difer  fiben  tunbfd)aften  nt  bem  alten  teflament  wellenb  mir 
un^  benugen  sü  bemärcn,  baf  bad  mort  gotte^^  bom  menfcben  moC  Perflanben 
mag  merben  on  alle«  mqfen  einige«  menfd)en ;  nit  baf  ber  berflanb  be«  men« 
fcben  fqe  i  funber  be«  liccbt«  unb  geifl«  gotte« ,  ber  in  ftnen  morten  alf(^  er« 
iüd)tet  unb  atmet  i  bof  man  ba«  liecbt  (tner  meinung  (tcbt  in  (inem  lic(btr 
mie  im  ^falrn  XXXVI.  10.  (tat :  S5p  bir  be(r  id  ber  brunn  be«  leben« ,  unb 
in  binem  liecbt  merbenb  mir  ba«  liecbt  feben  r  glqcb  al«  3ob.  I.  4.  (lat. 
Unb  bamit  mellenb  mir  gon  }u  ben  tunbfcbaften  be«  nümen  teflament«. 

3ob.  I.  9.  flat:  baf  ba«  mort  gotte«  ober  fun  ma«  ba«  mar  liecbt;  ba« 
ein  Jeben  menfcben  i  ber  in  bif  melt  f ummt  /  erlticbtet.  €o  nun  ba«  liecbt 
ein  jeben  menfcben  erlticbtet  f  ifl  e«  on  }mt)fel  bie  tlarbeit  felb«:  bann  nut 
mag  alte  menfcben  erlüAten/  ft)ge  mie  liecbt  unb  Aar  e«  meUe»  e«  fqge  bann 
bie  flarbeit  felb«;  bie  muf  oucb  emig  fqu;  bamit  fq  aUmeg  märenbe  alle  men« 
fcben  etläcbte.  2>ann  alte«i  ba«  !lar  i^i  muf  je  bon  ber  tlarbeit  tlar  fqn. 
j>5renb  jr  }angger  /  bie  ber  gfcbrift  bbeinen  glouben  gebenb ,  baf  ba«  mort 
gotte«f  ba«  gott  felb«  ifl,  erlücbtet  alle  menfcben.  Z)arum  gonb  bin  mit 
Ämerm  liecbt ,  ba«  jr  mit  itmeren  ricbteren  mellenb  bem  mort  gotte«  geben. 
3obanne«  bet  täufer  fpricbt  3ob.  III-  27:  !2>er  menfcb  mag  nut  empfabennocb 
begtt}fen/  e«  merbe  jm  bann  bon  oben  barab  gegeben.  9Ruf  nun  Pon  oben 
berab  f ummen ,  baf  mir  mögenb  tit«  empfaben  ober  begrpfen ,  fo  mag  mir 
je  ba«felb  bbein  menfcb  Ictflen.  ^Ifo  (ummt  begriff  unb  berflanb  ber  cfitüi* 
eben  leer  Pon  oben  berab,  nit  bon  dmeren  ricbteren,  bero  ein  jcber  al«  mol 
irren  mag  u«  ftncn  anfecbtungen  al«  JSalaanu    fii«  2.  ^etri  IL  15  f  16. 


2)0^  fdmotitifd)  tvni  ifl  To  tvi^lc^i  »of  ei  ju  Sfyttfio  fDr{d)t  Oot  IV.  21: 
34  wrtf  f  bo#  (tt  Sncfita«  (ummt/  bcr  c^cncmit  tvirt  (fbtiflutf.  2Bann  nun 
trt  fietttninini  I  mitt  er  un^  aUc  bing  offnen  otrt  t)cr(tinlrn.  Unb  unfer  £l)eo« 
(üQt  tpuifmb  bd<  no(^  ntt  ^  funber  fca<tttfl  f9 1  ob  fv  bife  wort  t>crflanbinb : 
(fbriflud  efl  eoDut  eccltüä  ^  iai  t{l »  (St)riflu^  tu  ein  ^oupt  (tner  mfammlung 
9lcrtU(4cni  bte  (tn  (qb  i{l;  f9rt(t)tnb  (Qi  ja  fq  t>crflanbinb  (^  tooli  fq  <)bd< 
rinb  t<  aber  m  urteil  ber  menf(l)en  nit  atfo  Derflon.  ioi  ma^  amter  (fiten ! 
(t  fq  fid)  bk  mor^ett  meUenb  (äffen  beffeqtert ;  ^  ee  weUenb  fq  ftd)  fe(b0  menfd^en 
Ktlougnen  fqn  i  glid)  a(^  ob  fq  nVmme  t^emunft  ^abinb ,  nfimmen  tvtftenb  i 
»fl«  Caput  1)ei$ ;  bof  fq  a((e0  nun  barum  ti)unb  i  ba$  fq  ben  Sajapbcffrn  unb 
tnnoffen  bie  g9ttlid)en  »arbeit  unberiverftnb  aU  red)ten  ridbttrenf  unb  gilt 
ü)  inen  n8t|  ma«  Sbrifiu^  rebtf 

ber  3o^.  VI.  43.  f9rici)t:  @q  merbenb  ad  bon  gott  geleert  merben^ 
4^  3efaia^  L.IV.  13.  fpric^t :  Qßerbenb  nun  alle  Sbriflen  pon  gott  geleert, 
ffonim  tviUt  bu  jnen  jre  leer  ntt  gwfif  unb  frq  (äffen  na^  bent  Ptrflanbf 
tm  fq  gott  geleert  bat  ?  2>a$  ober  gott  ber  glttubtgen  btrjen  leerer  fqe ,  ler« 
tiaib  mir  bon  Sbriflo  in  ben  ndd)|len  Worten  barnad),  aM  er  fqrid)t3ob.  VI.  4S. 
ftn  jtbetr  berd  i»ont  t»atcr  gebort  unb  gelemet  bat»  ber  tummt  }u  mir. 
9tieman  tummt  }um  beeren  (£briilo  3efu  i  benn  ber  in  gelernet  bat  ertennen 
9em  »ater.  ^Srenb  ix,  wie  ber  fct)ulmeifier  beiftf  nit  boctored;  nit  patre^i 
Rit  9äPil,  ntt  flulf  nit  concilia;  er  1)ti^t  ber  i^ater  3efu  Sbriflu  3r  mS« 
grab  oud)  ntt  fpred)en:  SRag  aber  einer  et(  nit  bon  einem  menf(t)en  oud) 
lomen?  9letn.  (Sr  fpric^t  glqd)  barbor:  9lieman  tummt  jü  mir,  min  bim* 
inttf(ber  Pater  bab  jn  bann  }Ogen.  Unb  tvo  bu  ja  Pon  einem  Vpofle(  ba^ 
Stancielium  Sbrtfti  3efu  b&rttfl,  wurbefl  bu  jm  nit  gefölgig/'  ber  bimmelifd) 
icttr  leere  bid)  bann  burd)  ftnen  geifl  unb  jfibe  bicb.  Die  wort  finb  tlar ,  bie 
ktr  gott«  fq  tlar  erlu(t)t ,  leert  /  mad)t  gwuf  on  alter  menfd)li(i)en  wq^bttt  jii« 
id)ttb.  ^  9Berbenb  fq  nun  Pon  gott  geleert  r  fo  werbenb  fq  je  tlarlid)  gwdp 
unb  »Ol  geleert;  bann  mü^tinb  fq  erfi  Pon  ben  menfcben  befübeiben  unb  gewü^ 
Snnid)t  werben ,  fo  bieftinb  fq  btUicber  Pon  menfcben  weber  Pon  gott  geleert. 

Kber  fprtcbt  Sbtiflud  Job.  VI.  44:  2)arum  bab  id)  fid)  gfeit;  bap  nie« 
man  }u  mir  tummen  mag,  e«  fqe  ntt  bann  Pon  minem  Pater  gegeben, 
^oteft  btt ,  ba$  ber  Pater  gibt ,  tvk  obflat ,  toa^  willt  bu  eine«  anberen  leerer«/ 
fnteri  ober  rtd}ter«?  9(l«^etru«  ffir  alle  junger  balb  barnad)  fprad),  bo  fq 
Sbriflu«  fraget:  QQJeUenb  nit  jr  oud>  Pon  mir  wqcben  ?  antwurt  ^tru«  in 
aU»  perfon:  ^erre,  {u  wem  woKtittb  wir  goUf  bu  bofl  bie  wort  be«  lebenr, 
unb  wir  gloubenb«  unb  ertennenb«,  baf  bu  Ö^brifhi«  bifl,  ein  fun  gotte«. 
t^lx,  ^  wuffenb  bbetn  anbren  leerer,  be$  fq  ftd)  tröflen  m9genb,  ba$  er  fq 
bie  t9ort  be«  leben«  m5g  leeren ,  unb  bu  willt  mid)  jtsingen ,  icb  Perftanbe 
ünc  ivort  nit,  föUe  fq  erfl  bt^  einem  menfd)en  lernen,  i^&rfl  bu,  bafi  bie 
Vpofiel  nit  swqfelbafttg  finb ,  funber  Pon  gott  ntt  Pon  menfd)en  gleert  fpre« 
4ntb :  ba«  gtoubenb  wir  unb  babenb«  ertennt.  3a ,  fpräd)ifl  gern ,  wenn 
ttid»  gott  geleert  b^tte.  9(ntwurt.  3d)  b&r ,  iaf  \>id)  gott  nit  geleert  bat : 
totn  bdtte  bidb  gott  geleert,  fo  wfiptefl  bu,  wie  bie  jfinger,  gwfi^  bid)  geleert 
ft)n,  ja  bie  wortwurbinb  e«felb  anzeigen.  Z>ann  ber  Pom  erbrqc^  ifl,  ber 
tcbt  von  ber  erb,  ber  Pon  oben  berab,  ber  tfl  aber  alle.  3ob-  III.  31.  ^vageft 

"  ■■■■■"■     I  III  ■  ■■.,,•■  ,1  mm'     iili.»  i|i  ■■■fc. 

*)  beüegen.   ^  f9l8fam.   ^)  3utbat. 


»jQtrt,  toic  foU  id)  tatju  titmt|icn,  M  <t  mic^  ^tt(4  (cet,  M  1(6  Stofif 
»lifffi  ta$  bife  ober  jene  imtnutts  iim<  wiUcn«  ft^c;  ntt  ünitti  anttouri: 
begcr^  an  jn  f  fo  mtrt  er^  bir  ftebatf  fugt^  c#  bir.  Dann  et  weift  ba^i  wci 
bit  fuget  f  bann  bu  felb^r  bann  er  fpridyt:  (£in  jeber»  ber  be<|ertf  cmDfa(l)tK» 
anatti).  VII.  8.  ^te  tti  bte  abren  betf  glonben^  /  bet  foU  fo  gtof  im  i  aU 
ba^  fenfforn  !raf!t  ^ot.  ORattt).  XVIL  20.  ^Ux  td)  fürd)t,  bir  möginb  ouc^ 
bie  wottSbriili  }ttflfotoct)en  werben/  bie  ^ernad)  folgenb.  3oi).  VI.  64:  (Stf 
ftnb  etljd)  unber  u^  i  bie  ntt  ({(oubenb. 

Q^brtilu^l  bantfagt  gott  ftnmt  Mmntetfc^en  bater  SDlatt^.  XI.  25  fpre« 
cf)enb:  ^d)  fa()  btr  ban(,  o  oater^  ^err  btmmeU  unb  ber  erben  r  baf  bu 
bife  bing  i^erborgen  b<ifl  bor  ben  mqfen  unb  fürftc^tigen  i  unb  ftafl  fn  ben 
tleinen  fleoffhet  i  bann  e^  bat  bir  alfo  gefaUen.  ^örenb  jr  i  baf  Q^riftutf 
gott  barum  banf  fagt»  baf  er  bie  bintmelfd)en  wt}^b^it  ben  WQfen  bifer  n^c(t 
verborgen  bot  i  unb  barum  weUenb  ir  bie  berjen  i^on  gott  geleert  an  bie* 
felben  weltwofen  wibrunt  wqfen?  (£r  offhet<{  ben  tleinen  r  ben  niberträc^ttgenf 
er  mag  uf  bie  boben  rof  nit  ufbin  gefÄroen.  Dann  er  wirt  ntt  fd)rt)rni  M 
3efaja^  fagt:  6in  fltmm  i<l  bemutig.  6q  mftgenb  jn  oucb  nit  boren  i»or 
jrem  prac^t  ber  pferbeur  ber  bienereur  ber  muüt/  unb  3o  triumobe.  6pre» 
cbenb  jr ;  fp  itnb  mQd  t>oti  gott  unb  bewdrenb^  gar  mit  einem  febönen  bQfpi( 
Qüjapb&i  ja  ob  f«  (d)on  bii  ftjinbr  bertunbe  gott  nut  bef  minber  (in  mei« 
nung  burd)  fp.  6ag  an/  tva^  fagenb  fp  Pon  gott?  3d)  bör  fp  nät  bon  gott 
fageu/  aber  wo(  anflimmen  bie  b^S^n  bjiteri  iporfaren/  unb  Pon  eim  flu( 
9etri  fageu/  Pon  bem  weber  im  (^PangcUo  nod)  in  ber  feibd  (eer  9enri^  nut 
gefcbriben  (lat.  9(d)  wa^  gäbenbd  barum/  ba$  ber  (lul  im  SPangetio  (lunbe ! 
fp  rump(enb  adentbalb  mit/  nod)  mögenb  fp  jn  mit  ber  ePangelifcben  leer 
ntenen  unbertegeu/  baf  er  (Ipf  ftanb.  6umma/  id)  jtd)  an;eid)en  ntt/  baf 
fp  Pon  gott  gfd)i(tt  fpinb.  ^n  ber  leer  t^'it  icbr  id^  fp  ben  tprannen  nae^ 
gefrünbt^  ftnb.  3r  werbenb  fp  wol  an  jren  frtid)ten  ertennen*  (Erbat^ben 
Keinen  felb^  geöffnet. 

(£t  fprie^t  wibtum  3ob.  VI.  48:  ^c^  bin  bad  SBrot  bee  lebend.  9Beli« 
d)er  iu  mir  tummtr  ben  wirt  nit  bungereu/  unb  ber  in  micb  gloubti  ben 
Wirt  nimmer  bdrilen.  S^it  i|l  gwuf  /  baf  Sbriftud  Pon  ber  fpp«  ber  teer 
rebet;  bie  finbt  man  bp  jm/  er  fprid)t  nit:  gang  ju  ben  gebubteu/^  purperten. 
Diefelben  mad)enb  ben  menfd)en  nit  gewuf  /  aber  ben  gott  gwäf  mad)t/  wirt 
gefpp^t  unb  geträ'nft/  baf  er  bunger  nod)  buril  nimmer  mee  Ipben  wirt.  Q9}ar» 
um  wiUt  bu  bann  jn  berebeu/  er  föUe  pon  ber  fpp^  wegen  {ü  ben  Päteren 
gou/  fo  er  f^on  Pon  gott  gefppdt  iü? 

SRamlidb  /  fo  ber  beilig  ^aulu4  nacb  ber  meinung  Sbrifli  3ob.  VI.  4S. 
anzogen :  6p  werbenb  M  Pon  gott  geleert  /  oud)  berpn  }tid)t  bie  propbejp 
^ieremiÄ  XXXI.  33.  in  ber  epiflel  jun  Hebräern  VIII.  10.  unb  X.  16, 
in  bero  gott  alfo  rebt:  3(6  wirb  mine  gfa$  in  jre  berjen  geben/  unb  in  jre 
gmut  fcbrpbeu/  unb  wirb  jrer  fänben  unb  fd)alf beiten  ^  nimmer  mee  geben« 
fen.  ^5renb  jr,  laf  er  (in  gfa$  felb  in  unfere  bergen  fcbrpben  will/  bann 
er  fprid)t  wpter :  Unb  e^  wirt  einer  nit  ftnen  ndid)flen  ober  brüber  muffen 
leeren.    3a  erlenn  ben  berren :  bann  fp  werbenb  mid)  alle  ertennen  bon  beut 

«)  nä»t.  s)  £tbre  $etrt  felbü.  ^  nabe  Permoabt.  «)  gebAubtoi  mit  ^nfubt. 
')  Sorbetten. 


wUbfm  tto  }ij  Um  mftftca.  i^9rcnbf  taf  gott  fo  gwäf  (cctti  baf  btm  mch« 
fAen  monoti  tnct  ndcbfraat :  bann  et  Uxida  fclb^  bt«  mmfc^cn  ^crj ,  baf  <* 
Ml  mcnii^^i  mre,  gbarf. 

9ou(u«  fd)tQbt  mce  1.  Sor.  11. 12 :  SBir  6anb  aber  nit  ben  geifl  btfcr 
»ett  empfangen  r  funbet  ben  getfl,  ber  u^  gott  tfl/  ba$  wir  toflfitnb  bie  binsi 
(b  ttnl  »on  sott  ssobct  (tnb  r  bte  toit  u^fptec^enb  nit  mit  geleerten  werten^ 
menfd^Itc^  toxi^%tit,  funbet  mit  motten  /  bie  im  ^etltgen  aeifl  geleert  (inbw 
€(tKnb  unb  bötenbf  baf  bte  gebnen  gaben  gotte«  n$  bem  geifl  gotte^  ettennt 
iperbinb,  nit  mit  tlugem  prac^t  menfd^Uc^er  »orten  unb  wQ^bett;  ba^  ifl^ 
bet  geift  bifet  wtlt*  6ptt(i)il  bu  abet  i  id)  mein  i  baf  bte  i^etfammlung  bet 
9if(bofttt  ou(6  ben-geijt  gotte^  bobenb.  i>ötü  bu  nit  /  fq  ftnb  i1)m  s't)od> 
Utacbtetr  }e  fcr  anbin/ ^  et  (aftitd)  ntt  etlennen  i^om  geifl  btfet  weit,  et  öffnet 
M  ben  tleinen.  QBte  bbtfte  bet  f(i)led)t  {immetmann  )ä  f6(t(f)en  futilen^ 
(Sun}  fptad)  bettelfutilen)  tummen?  2>et  fütillid^en  gnaben  muf  niit  ba 
fun ,  bamit  man  (tc^  gegen  ftnet  gnab  neige  /  bann  bte  titel  (inb  bon  bet 
ivett,  nit  u^  gott.  ®ott  öffnet  (id)  butc^  (inen  geifl  felb<l/  unb  witt  Pon  jm 
ntit  geletnet  on  ünengetfl*  Det  tbut  ftd)  felb  we^lingen'  eim  jeben  uf;  fo  mit 
btmvetfen  (in  felb^  )u  jm  tummtr  ja  et  labet  un<l  }u  (ummen  3ob.  VII.  37: 
Obiemanbärfh;  betfumm  jä  mit  unb  ttinteic.  SBeif  nutbef  minbetwoli 
Kif  fq  gott  ttltid)ten  mitt  aU  anbte  menfc^en  i  \a  wo  fq  mit  bemut  etläc^« 
tm%  begetenb. 

2)af  ^u(u«  Pon  3eftt  Q^btiflo  nibetgwotfen  QTctotum  IX.  4.  unb  bfd)oU 
tni:  6au(e;  CavAti  watum  butd)äcbtefl  mic^?  unb  bemnac^  et  fragt: 
9Brr  bifl  bu  6etr?  gbött:  3ci)  bin  3efu(i,  ben  bu  butc^äcbteft  /  bie  flimm 
rrtmnt  bat  3efu  SbtifK  f^n  i  ifl  nit  ftne^  Petflanb^  nod)  etmeifen^  i  funbet 
kl  lit(bt^  gotte«  gfqn ,  ba^  jn  oud)  mit  eim  ft(i)tbaten  fä)Pn  umgeben  b<it : 
hm  et  fuii  wütet  finen  namen  unb  eet  je  Petttlgen,  babutc^  et  nit  juge« 
lofien  wät  bie  fUmm  etfennen  nod)  jto  folgen. 

3obanne^  fptic^t  1. 3ob.  II.  27 :  3t  böt^nb  nit,  baf  Ü6)  jeman  leet,  funbet 
me  ficb  bte  falbung  leett  Pon  aUen  bingen ,  alfo  ijl  e^  wat  unb  an  jm 
ftlM ,  unb  tft  gbein  lug  nod)  falfc^ ,  unb  wie  üöi  bie  felb  geleett  f^at ,  alfo 
Ui^benb  in  bem  fq  dd^  geleett  h<it.  Süttnimm  }um  erflen ,  bie  falbung  nät 
ontfri  fpn  bann  bie  etlAc^tung  unb  begabung  gotte^  be^  beiligen  gcifll ; 
>nnna(b  ft<f)ft  bu,  baf,  nad^bem  un^  gott  mit  finem  falb,  ba^  ifl,  mit  ftnem 
Atift  geleett  t^ati  wit  ntimmen  nieman<l  bötfenb,  bet  un^  leet ,  benn  ba  ifi  bbein 
fdlfcb  mee  i '  funbet  bie  tutet  watbeit ,  batin  man  oud)  Pet^atten  foH.  ^ie 
fptidit  aber  bie  Potgenannte  tott :  3Bte  weif  aber  id) ,  ob  bie  meinung ,  beto 
i(f)  bin,  pom  geifl  gotte^  ft)e,  e^  wetbe  bann  butcb  bie,  benen  e^  juilat; 
etfmnt  unb  geurteilet ,  baf  el  u^  gott  fqe  obet  gotte<l  meinung  ft)e.  ^nt^^ 
»urt.  3(6  wiU  bit  eine  antwutt  geben  wie  S^tiflM  ben  jubcn ,  bo  ft)  jn 
ftQQfmi ,  tn  toai  gewalt  et  bie  wunbet  wiitite ,  bo  et  ft)  mit  einet  gegenfrag 
iHtnrfcblug ,  batin  abet  Petflanb  bet  meinung  innen  lag ,  fpted)enb :  3fl  bet 
touf  3oannttf  Pon  gott  gefqn  obet  Pon  ben  menfc^en?  3c6  will  ft)  oud> 
olfo  mibetum  fragen :  Du  tolfe  tott ,  fag  an ,  fo  bet  buf  bet  fleifd)li*  geijl* 
li<J|tn,  bie  bu  PÄtet  unb  bifd>of  nennefl,  jeb  erfennet  bie  meinung,  barum 
^  ^toqfel  ift ,  f9ge  alfo  ober  alfo :  werbenb  jr  bemnad)  erlfid)tet  unb  gwuf 

^)  IS  fem  btitoR  /  btmpea  /  ^tt  ipett  eittfernt.   ')  ipefentltcb/  etgentlid). 


f^maijt  I  baf  ti  fi(f)ct  olfp  fQ9  ?  Ütott  anttpurt  on  jwt^frt :  3a.  O  ir  tf n 
närrifd)cn  @a(<iltren  g(t)(^.  (83tt  i)at  üd)  Vetjoubetet,  laf  jr  bm  f^ctro« 
9mlt(t)m  mcnfci)cn  gloubcnb ,  unb  bcn  »oocttn  (fottti^i  bte  btt  tvav^tt  frlbl 
^nb/  ntt  gloubcttb?  9S3ie  wrUntb  jt  bir  ämre  milovftt  ^  immct  mce  btfie« 
xtui  la  it  bem  gd(i  gotttd,  bct  üd)  bie  tvar^ttt  fuc  btr  tat  tttitt  ntt  glou« 
bcnb ;  unb  bcm  bttflbaftcn  nitnf(f}cn  /  bct  on  bic  gnab  unb  gcift  flctte^  mit 
tnagr  gättaatnb  unb  bcf(f)itmcnb  jt  mifbxüd^t  gebenb  jt  gloubrn?  3t 
gloubtnb/  baf  jt  9(id)tct  n^ttbtnb  \>on  bcn  mcnfd)cn/  bac^  abct  nät  iflr 
unb  octmcmcnbi  gott  bctmög  ac^  nit  itd)tcn.  SBüffcnb  jt  nit,  baf  oUct 
dcbant  unb  uctflänbnuf  in  bic  a^otfamc  unb  bicnflbortctt  gattcf  gefangen 
foU  »ctbcn,  nit  bct  mcnfc^cn  (^cfangnct  fqn  ?  Vbor  t^  iid)f  wa^  äd)  stbttft ; ' 
batum  »iU  id)  üc^  im  namcn  gottc^  ba^  an')Ciflcn.  3t  wtiffcnb  tittr  n^it 
sott  bcn  mcnfd)cn  (cctt;  unb  fo  et  in  gtcctt  ^at|  wiiffcnb  jt  nit/  wie  bct 
tncnfd)  bcf  innen  »itt  unb  gwuf .  2>ann  jt  wäifenb  nit,  wa^  botr  ctKinselium 
ifl.  S>atum/  bct  otcn  batr  bct  f^it.  J>at  wott  et^ansclium  beif t  a(«  t^i(  aU 
ein  sut  botfc^aft  obet  betici)tung  i  bie  bcm  mcnfd)cn  uon  gott  tummt  in  bemr 
fo  et  unwüfTcnb  obet  3n?t}fc(f)aftis  ifl.  IS^fpil:  &o  bct  mcnfc^  butft  tf(tt 
iiad)  bem  bci(  (tnet  fcc( ,  ftagt  et  ein  Sattbufet :  Siebet/  wie  foU  iöi  fc(i<t  »et» 
bcn?  antwuttetjm  on  itox^ftl:  Stimm  unfetcn  otbenan  bic^/  batin  mit(l  bu 
fltoiif  felis  /  bann  et  ift  bct  fkengcfl.  Shragfl  ein  Sencbictct  /  fptic^t  et :  €^ 
ift  Qit  }c  mcrtcn  /  baf  in  unfetem  otbcn  aHcttingft  ^  ifl  fcUg  je  metbcn  / 
bann  et  ift  bct  AUcfl.  Stagfl  bu  bcn  ^tcbigct  /  f9tid)t  et :  3n  unfetem  otbcn 
ift  e^  gn>uf  /  bann  et  ifl  bon  unfct  ftowcn  bom  bimmcl  bctab  tummcn« 
Stagfl  bu  bcn  Satfüffct  i  fptid^t  et :  Unfct  otbcn  ift  bct  gtSft  unb  dtmft  in 
bct  tt?clt;  teeren  ^  bu  jcl$/  ob  icnen  tinget  fcHgbtit  funben  mH  metben. 
^ta^a  bu  bcn  ^apftf  fpti^t  et:  ^it  ablaf  gat^  am  ting^cn  ju.  3tasfi  bie 
in  (EompoftcU/  fo  fptccbcnb  fo :  SBctid)ct  fant  3<icobcn  bi)  un^  fuc^t  /  bct  ma<i 
nicmat  i^ctlotn  /  nicmat  atm  wetbcn.  6ic^  r  ba  seilet  ein  jcbet  ein  befunbtc 
att  an  /  unb  (hrpt  jcbct  iltcn<)/  (in  mcinung  fpe  9eted)t  ^e  fptid^t  abct  bie 
butftig  fect :  ^6)  mc(id)cm  foU  i&i  fotgcn  /  c^  tbut  jcbct  finen  mt<i  fo  ^äbfd)(i(6 
bat/  baf  id)  nit  mi$i  wie  jm  sc  tbdn  ift?  unb  jum  (c^cn  flbat  ft)  n^o(  ju  gott 
(oufcn  unb  dngfüglicl)  tüfcn :  91^  gott  seig  mit/  mliditt  unbet  benen  ötbcn 
obet  mc<)cn  bct  amufTefl  fpc.  !Du  tot  /  ^a{i  bu  bie  suflud)t  }ti  gott  /  baf  et 
bit  ein  unbctfd)cib  }n>uf^cnb  bct  mcnfd)en  weg  tonne  geben/  unb  tnfeft  jn 
nit  an  /  ba$  et  bit  bcn  weg  jcigc  jü  bct  fcligbcit  /  bct  jm  gfat(  unb  jn  gewtif 
buntt  eic^r  tvic  tummfl  bii  nun  bt)  gott  je  fcfteu/  ba^  bit  bie  mcnfd)cn 
fütgebenb?  watum  fptic^^  bu  nitaM  mfit:  9(d)  gott/  bife  ftnb  umin^/  bu 
bift  ba4  einig  um^ctbotgcnc  gät|  {cig  mit  an  bcn  weg  bct  feUgbeit.  S^it  b&v 
bail  cpangclium/  ein  gwiiffe  botfc^aff/  antwutt  obet  fid)tung !  €So  flat  Sbti« 
flu<l.ftit  bic^  mit  ojfncn  atmen  bid)  tabenb  unb  fptcd)cnb.  SRot  XI,.  28: 
Xummcnb  ju  mit  jt  aUc/  bic  atbeitcnb  unb  betaben  (tnb  unb  iä)  wiU  u(^ 
ruwig  machen.  O  bct  ^&Iid)cn  botfdbaft!  bcnn  fQ  btingt  mit  jt  ein  (icd)t/ 
baf  wit  ba<l  wott  wat  cttcnncnb  unb  gloubcnb  /  wie  ba  oben  Pilfalttglidb 
bcwätt  ijl  /  bann  bct  e^  getebet  t^at  ifl  ein  (icd)t  bct  wc(t  /  et  ifl  bct  weg  /  bie 
watb^t  unb  ba^  (eben.  @o  m9gcnb  wit  je  in  ftnem  wott  nit  ittcn  /  wit 
mögenb  nit  abgon  /  nit  gefälft^t/  nit  geti^bet  no(^  etmütbet  wetben  in  ftncm 


*)  S3ctMtmitg.    ^)  gebricbt.  ^)  am  leicbteflen«    ^)  tecbne« 


mtt.  9Rrinfttuntlje6ife{cfe(ttpirt8t(td)rct  (^tbufid)nrMttt^wovt^<|OtM)f 
f«  nrirt  bcrid)!  unb  er(ä<i)trt  (&5r  bic  Har^ett),  (a$  fq  i^rrllat  all  jt  bcilr  aU  jv 
iirr(f)tigf^cft  ober  frommtoerbcn  in  S()rt(lo  3tfu  l9evf(f)loffcn  ^  fpn  r  ia  <\cwiif (t(^ 
fltttoflr  baf  jr  mtt  bp  jm  abfltfcblasen  mi^t  ivcrbni/  focr  fq  i^on  jm  felb^  fo  gnd« 
M^lid)  (abt  unb  beruft.  Unb  fo  buft)  ba  bannen  wtUt  füren  unbfpred)en:  f)it  i$ 
€bri<bt«  ebcr  b^rt,  fprid)t  f9  mtt  ber  (iebbabenben  fee((tn  cantict«):  Öd)  bab  jn 
(Tf^rtf^ ,  id)  triU  jn  nit  i>er(a(fen :  bann  ft)  jr  ben  beilen  ttil  mit  aRagbalenen 
erivdlet  bat,  ben  berren  felb^f  bef  wort  fp  einic)  erfrettn^t  unb  tröfl.    @onb 
oUe  irben  fdbtofen  mit  jrem  närrifd)en  ja  bod^mutiiien  rum :  wir  (tnb  SRarM 
SRagboIenä  funr  »ir  furenb  ba^  fc^outtc^ '  (eben,    ^i  fa<)  i^on  bem  tanb;  wer 
tDeüe,  ift  hu  meinuna  S^rifli  bie  af^n.    Sbriflu^  bruc^  tfl  af^n ,  i^on  jebett 
IqUic^bcngcn  abjejteben  in  ein  nubtic^e  (eer  be^a^^fl^-    S)t)fpi[:  60  man 
}n  jm  fpra<^ ,  bin  muter  unb  briiber  ünb  ba  ufien  r  beaerenbe  mit  bir  }e  reben 
giat  XII.  49.  50,  iti(t)t  er  bon  ber  («blicken  franbfd)aft  gu  ber  fränbf(^ft 
»m  unb  fltttft  (ine  b^nb  it^  unber  bie  itinacv  unb  fpric^t:    Gic^  min  muter 
unb  mtne  bruber*   (Sin  jeber,  ber  ben  wiUen  minel  bater^  t^ut,  ber  in  ben 
bimmlen  tfi ,  ber  ift  jmin  brüber ,  min  fd)iPÖüer  unb  min  muter.    2>era(9C^ttt 
att  ba^  sfimb  worben  »qb  fprac^ :  Geita  ifl  ber  (qc^nam,  ber  bic^  a^^^S^ 
tmb  bie  brttfir  bie  bu  af^atn  bafl  1  leert  er  ein  aciiUi(i)e  aott<lbartiae  fititoän^xt : ' 
€elis  (tnb  1  bie  ba^  a^tt^iPort  bbrenb  unb  b<iltenb.    9lit  baf  er  ftn  mute« 
tmioert  bättei  funber  ba$  er  jren  banbet  uftbäte ,  ^  wa<l  er  bebüte.    69  bat 
bom  tvort  aotte^  empfanatn;  alfo  empfad)t  ben  atifl  QOtMi  ber  (in  wort  bi^tt. 
€9  bat  in  ein  reine  maab  atboren ;  alfo  ber  ba<l  aottdwort  bbalt  unb  in  jm 
fdU  übt  nnb  närti  qjibt  wunberbar(id)e  fruc^t.    ®l9d)  alfo  b«t  er  ^e  b«  ben 
2»<9  fd)w5(leren ,  bero  jebtpebre  red)t  tbät ,  ein  qn^ua  ;aenommen  bq  SRarta 
3Ra<ibalena ,  baf  bie  (en  red)ten  teil ,  ber  nimmer  mee  feien  maai  erwälinb, 
W  in  uberfumminb  unb  fud)inb :  benn  i^on  im  föUe  (td)  nieman  laffen 
fAcfo^en.  ^  2>arum  fprod)  er  }u  3Rartba :  Du  bef ummrefl  lifii  mit  t)il  atfd)ä'f> 
tnii(ie$  aater  }ubtm  i9er(lanb  be^  einiaen  aut^;  bal  er  ift)  unb  i(l  bod)  nun 
ein  notwenbia^  2um  bcilr  ba^  t^at  SRaabalcna  funbeu;  ^alt  e^  ftqf.    ^örenb 
aber  ir  ba^  einia;  ba<l  }u  bem  ^eil  notwenbia  tfi?  3a  wer  ifl  ba<  einia? 
€bri(ht<.    3r  bonb  red)t  a^u^teilet,  bbaltenb  in  unb  Perlaffenb  in  nit. 
aXetnenb  aber  jr  in  ben  ttö(ieren  unb  tutten  /  baf  Sbnflum  nieman  jkibcn 
ni9a  bann  ir,  ober  baf  (in  wort  nieman  böte  weberir?  ^a  nieman  bi^vt 
nttnber  (tti  leer  weber  ir.    3r  banh  anber  unb  anber  erariffen ,  bie  ir  (Ireng 
iwltmb  utib  in  inen  Dertröd  ftnb.    di  ^at  Pon  SRaabalena,  (9  bbrt  (in 
»Ott.  2)a^  t0üi  ber  be(l  teil ,  ben  fp  erwält  bat.  ^a  alfo  id  einer  ieben  feel : 
fitt  baf  fi)  bon  a^'tt  erlud)tet  id  /  fo  maa  ft)  tein<l  menfid^en  wort  mee  (teuren, 
triften ,  etfreuwen  all  bal  wort  aottl ,    unb  fprid)t  wie  bie  iünaer  }um 
berren  9».  VI.  68 :  ijerr  gü  wem  woUt  tdv  aon  ?  bu  ftafl  bal  wort  M 
UUnii  bol  t(t,  bin  wort  etfidt,  ^  wiberbrinatf  mad)t  lebenbia;  baf  bie  feel. 
ba»on  pertrod  unb  Perbeft^  wirt  an  bi(^ ,  baf  fq  leim  anbren  wort  mee 
bntruwen  maa<bann  binem. 

60  bu  nun  Pon  aott  beruft  wirft,  fprici^ft  bu:  QQSie  fotl  icf)  midb  bereiten^ 
baf  t(b  (tn  anab  a»uf  crlanae.    9(ntwurte  id):  6t%  aü  bin  troft  in  ben 

^)  9tlt^t,  reposita.    ')  bef(battli<be.    ^)  @<bn)attaerfd)aft.    ^)  mi  (tcb^  mit  ib« 
bc^ab/  antTMrtc.   ^)  obretfem  ^)  erquidt,  enoedt.  ')  ongebcftet^ 


6<rrm Sftrtiluin  defuni!  (a<  tfli  bii  gwflf,  baf  er,  fo  ec  fuc  un^  ^(itttn  ba^r 
Me  i^eyfunung  ifl  für  un^  Dor  ^ott  in-  fek  emigteit.   1.  3o.  II.  2.  6o  bolb 
(u  ^a^  atoubfl;  wtf  Md)  je^  fleiogtn  fpn  i^on  Itm  t>üUti  nni'lai  bu  mcinft 
fein  arbett  f^n ,  ifl  it*  gctfl^  flotted ;  ber  ^rimltd)  in  btt  warft.    !Z)mn  nie« 
man  tuntmt  }u  mir;  fpri(t)t  Si)rtilu0',  3oi}.   VL  44,  e^  gü^c  in  bann 
mm  bater,  ber  inben  btmmten  ifl.    ^ftrfl  bu  baf ,  fo  bu  in  (u<i)il|  ftnbil, 
^altefl ,  bu  bom  bater  sogen  bifl,  unb  fuü  ^fittefl  nit  mSgen  jü  im  fummen. 
2>af  i(^  mtd)  aber  in  bifer  bewcintuf  fo  lang  fum,  ifl  bte  urfad) :  (£^ 
fprecbenb  bie  bef(t)trmer  ber  menf(t}(i(^en  leeren :    (S<l  tfl  war  ^  man  fo((  bte 
tbangeltfcf)  (eer ,  iai  ifl  bie  bon  gott  9ngefpro(f)en  unb  geteert  iü ,  fax  alle 
Ueren  adbten  ( fo  fer  ftnb  fQ  f ummen ,  gott  fqg  lob ) ;  aber  wir  ber(ionb  ba^ 
ebangelium  ungli)^.    9lun  fo  ein  fpan  gwäfd^en  binem  unb  minem  berflonb 
ift,  mii  ie  einer  fqn,  ber  un^  entfd)etbe  unb  gewalt  ^ab  ben  unber  uni 
irrenben  }e  fcbweigen.  ^   2>t$  tbunb  fq  aUe€ ,  baf  ft)  ben  ber(tanb  be$  wort« 
fiOtte$  ben  menfd)ec  unberwerünb ,  bamtt  ein  ieber ,  fo  ba«  ebangelium  prebi« 
get,  bon  ^aiavtia  unb  9(nna  mi^  fdfUget  unb  um^ar  gfurt  werben,  unb  glQd> 
tviber  ba« ,  fo  ^aulu«  feit :  baf  alle  berildnbnuf  unb  gebauten  unb  erftnben 
(9Ue  nad)  bem  willen  unb  bienfl  gotte«  gefangen  werben,  weUenb  fp  bie 
meinung  gotte«  in  ber  menfd)en  urteil  gefangen  legen.    Slun  mertenb  bit 
•in  antwurt.    3um  erften  berflanb  ba«  ebangelium  nit  allein  ba«  SRatt^du«, 
SRareulf  Suea«  unb  Joanne«  gef(f)riben  bonb,  funber  wie  bor  gfeit  ifl  alle«, 
bai  Don  gott  ben  menfci)en  je  tfl  tunb  geti>on,  ba<l  ft)  berieft  unb  itd)er 
gmac^t  bat  M  willen«  gotte«.    2>er  nun  einig  ifl,  unb  ifl  ein  geifl  ber 
cinig^ett,  nit  ber  jwitrac^ten ,  baru«  man  mertt ,  baf  ein  warer  nattirltd)er 
flnn  in  finen  Worten  fteeft ,  gott  geb  wit  wir  bie  bin  unb  bar  }iebinb.    ^it 
bitt  icb  aber  btd) ,  baf  bu  um  gott«  willen  not  itirnefl ,  fo  will  iä)  btr  ein 
breiten  fagen,  ben  gar  bil  geteert  b<mb.    3ft  ber:  2>er  meerteit  bero,  fo  i& 
bifen  }Dten  ba«  ebangelium  wiberftd)tenb,  (wie  wol  fp  ba«  nit  gb&renb  offen» 
Uöi  ber jäb^n ,  tbimb  fq  boci}  beimtid)  alle«,  ba«  babin  langt.  ^&r  jre  wort , 
ft)  fpred)enb :  (£«  flat  nit  alle«  im  ebangetto ,  e«  ifl  bil  gut«,  ba«  im  e^angetio 
nie  gebad)t  ifl.    O  ir  turen ! )  ^  bie  ftnb  im  ebangelio  gar  nit  beriebt  nocb 
triefen,  ^  unb  nemenb  bie  wort  b<xvu«  unangefeben^  wa«  barbor  ober  nad) 
ftat,  unb  wellenb  barnad)  bie  felben  wort  jwingen  nadb  jrem  mutwillen. 
®lQd)  al«  wellte  einer  bon  einem  blumli,  ba«  on  alle  wurjen  ifl  abbrod^en, 
ein  blumgarten  i>f{an^en ,  fo  folt  man  niit;  ermäf  ben  wafenfcboUen  ^  mit  ben 
wurden  pflanzen.   ^Ifo  muf  man  bem  wort  gotte«  ftn  eigen  natur  laffen , 
fo  gebirt  e«  in  bir  unb  mir  einen  (inn.    Unb  ftnb  bie  alfo  irrenben  gar 
lqd}ttid)  }u  äberwinben  mit  bem ,  baf  man  fq  nun  }u  bem  urfprung  fürt, 
wie  wol  ft)  nit  gern  babtn  tummen.    Z)emna(b  ftnb  etltcb  fo  tüf  in  bie 
efel«but  berncft ,  baf ,   wenn-  jnen  ber  natürtid)  ftnn  Wirt  ufgetbon ,  baf  fo 
barwiber  nut  reben  fSnnenb,  fpred)enb  ft):  fi)  gb&renb  ben  ftnn  nit  alfo 
berflon,  e«  erfenninb  bann  bie  bäter,  man  flille  jn  alfo  berflon :  benn  je  muffe 
ft^n,  baf  bile  red)ter  ein  bing  Derflanbinb,  weber  einer  ober  wenig,    ^tntwurt: 
9Bdr  ba«  war ,  fo  muf te  Sbriflu«  unwar  fpn,  bann  bie  bile  ber  prieflerfdxifl 
meint  ein  anber«,  unb  wa«  er  aber  aliein.-  2>a«  f^e  fer  oon  un«.   Ober  bit 
apofllen  wdrinb  nit  red)t  bran  gfqn ,  bann  gan}e  lanb  unb  flätt  warenb 

^)  f(b»et6en  m  ma(t,en*  ')  eäiM<*  ^)  beUfeit;  ^)  SlafenfcboUen. 


• 

»t>rr  fi).   OttA  ^fit  ifl  bcr  ttnfl(i(ubict(ti  icbemnaC  mee  bann  bcr  alftubtgnt. 
6oUtc  barum  )c  mctnunA  <itcd)t  unb  unftvc  un()reci)t  f^n/  ba$  jto  mre  cd 
bann  unfer  ?  SSein.    Si)ü  btd)  nebrnb  (id)  i  bte  uiU  mad)t  nit  bie  mar^it. 
(Sic  ijt  im  nun  ge  t^ün?  9lun  fmb  mir  tn  unfercm  itoxttaäit  nod)  ntt 
krtcbt    3a  id)  crtcnni  baf  p&'b(l  unb  concUta  btd  ({(im  b^ibenb,  i>oru# 
9(naiiaitud  f  Cibettud  in  bte  itruna  9(rtii.    Sttennft  bu  ba^  ?  3a !  fo  tfl  bcc 
fad)  brt  ^aM  ab-  3>(nn  bu  mufl  je  utrjät)tn  f  baf  fo  fp  botma(  gcictct  ^onbr 
}( furchten  fpt/  ft)  »ctbinb  mptet  irren  r  ti^  fQc  ouc^  jnen  ntt  c^tvüi  fid)  bcr« 
ttüwt  it  DftlafTen.    @o  wir  ba^  funben  banb  (bcnn;  omni^  i)omo  mmbairi 
at(c  mmfc^en  jinb  (ugen^afttsr  mögtnb  bctricgen  unb  betrogen  berben ) :  fo 
ftnbenb  mir  je  }um  legten  nieman  bann  flOtt/  ber  un^  ber  marbeit  berichten 
mog  fo  gmuf  unb  (tcbcr,  ba$  mir  fein  jtvqfel  mögenb  ban.    @t>rid)(t  aber^ 
vo  nnbic^  jn?  ^ntwurt:  @ud)in  in  binem  tcimmerttn  aJlat.  VI.  6.  unb 
bitt  jn  ba  ^rimlid);  er  itd)t  bid)  mol!    baf  er  btr  ftner  ma'rbeit  oerilanb 
wcKe  ((eben.    2>ann  je ,  mie  in  ben  borbrigen  bemärnuifen  tlar  be}ü(it  ifl^ 
tnoqenb  wirr   waH  bie  meinuns  ber  »orten  gotte^  ft^e,  oon  nieman  ((wiifiirr 
(riemen  mebcr  bon  jm  felb^ ,  oon  bem  fQ  {ummen  ftnb  i  ber  allein  marbaft 
ifti  ja  bie  warbeit  felbe^.   !2>a«  bemärenb  bie  mort  1.  3o.  II.  27,  oor  oud) 
fln;tt(|t :  3r  börfenb  nit  i  baf  üeb  j^tn^in  l<^^<'    ^'i^i^  bu»  mir  borfenb  nit 
(er  ntenfd)lid)en  urteilereu/  funber  mie  ftn  falbung,  bie  ifl  i!n  geid,  leert  bot» 
allen  binden  (birfl  oon  allen  bingen);  alfo  ift  e^  mar  on  aUen  lug.  ^ie  fpred)enb 
fq  mpter ,  id)  ban  in  alfo  gebeten ;  nod}  bin  ic^  immerbar  be^  oorigen  oer« 
iianb^.    fOJeUtenb  jr  nit  Stirnen  r  i^  mellte  rebeu/  ir  läginb  i  ba^  ift  f  icb  laf 
nocb/  bu  babeü  in  gebeten  r  aber  nit  aU  bu  foUteil.    f&^ie  foUt  id)  im  tbän 
efeer  mie  foUt  ic^  in  beten?  9Ilfo.    3um  erilen  la$  allen  binen  oerflanb  ligen^ 
im  bu  i»on  bir  felb^  miUt  ber  gfcbrift  ontbunr  benn  ber  foU  gan}  ntit^  iai 
mü  icb  bir  flarlic^  anzeigen.    3d)  mei^  i  bu  mirfl  ertennen ,  baf  bu  nun 
übet  bie  b^ilgcn  gfd)rift  gangen  bi^ ,  ba^  bu^  mort  funbeft ,  bie  bir  bin  met« 
nung  befeiUnb.    (O  mee/  ba  ban  ieb  ben  eiffen  ^  aller  menfd)leereren  berurt) 
6i(b/  ba^  ift;  ftn  meinung  mellen  mit  ber  gfd)rift'  befeflen  unb  ftn  meinung 
]tt  ber  gfd)rift  tragen  /  unb  mo  ein  mort  in  ber  gfd)rift  flat/  ba^  mir  mögenb 
uf  unfer  mtinung  sieben;  mit  mol  tti  bie  natur  gar  nit  bat/  fo  tbunb  mirl/ 
uitb  mellenb  mir  alfo  bie  gfd)rift  jmingen  i  baf  fi)  bad  rebe  /  ba^  mir  iren 
iomätcnb.    Spfpil:  9Bit  bonb  gmeinlid)  unfer  leeren  unb  urteil  i^or  in  ber 
iKinb/  glt)(6  aU  einer/  ber  ftnen  nac^buren  mit  ber  ap  bitt/  ba^  ifl  at^  oit  r 
d)üfl  bu  e^  niti  fo  mirt  bie  ar  reben.    ^Ifo  tummen  mir  bcrgu.    Z>u  pdpft 
unb  närrifcben  taifer  Atnb  tänig  (erloubenb  mir;  lieben  berreu;  bie  marbeit  je 
tebm)  banb  ben  meerteil  bifd)ofen  im  ttitfd)[anb  je  ftirflen  gmad)t   (Sun; 
nennt  ft)  bettelfdrften).  2>amit  ftnb  ft)  gmaltig  morbeu;  banb  ba^  fcbmert  in 
binben.    €ii(bi  it%  treten  ft)  mit  bem  fd)mert  sur  gfd)ctf^  unb  fpredbenb 
L  9et.  n.  9:  9legate  facerbotium;  bie  täniglid^  prieflerf^aft.    Slun  muf 
9etrttl  gmungen  merben  mit  bem  fd)mert;  er  t^ab^  babin  gerebt;  bap  bie 
biftbof  ober  pfaffen  furflen  möginb  ft)n  unb  nacb  ber  melt  btrrfd)en.    3i(a 
iKtmag  bie  ap  in  ber  banb ;  ifl  bocb  bie  meinung  ^etri ;  baf  aHe  dbriflen« 
menfdKn  ju  tänigltd)er  eer  unb  priefterfdbaft  burd)  ben   berren   3(fum 
(l^jtum  ermält  f^enb;  barum  ba^  fq  (ein^  ufopfrenben  prieflertf  mee  Ht* 

^)  bQ6  eefcbmür. 


78  93&n  bec  flaM  Ui  \»tM  gottei 

ftnbf  ber  jtic  fti  epfre:  bentt  ein  jcbcr  fve  felN  ein  priefter;  baf  et  ^etilUcQ 
fldben  ufopfcer  fem  ift  cQ  (tn  flinut  ()Ott  ticfot.  3a  febenb  jt ;  olfo  mü#  man 
nct  3Ü  itt  gfcbtifit  tummen.  Qßte  bann?  9Ilfo:  QBiUt  bu  bon  einem  Mna 
rebcn  obec  iou(fen;  gebent  alfo:  (tt  idn  üt^  in  bem  bin<i  uctetlenr  eber 
i^on  ben  menfc^en  lernen  weQe  t  fo  wiU  id)  )ä  bem  erflcn  boren  /  wc^  Ixt 
tneinung  be^  geifl«  sottet  f^fle,  ^fa(m.  LXXXV.  9:  Sfd)  miU  Vitm,  tvai 
in  mir  ber  bert  sott  reben  meUe.  2>emnaci)  beruf  mit  anbackt  bie  ^nab 
gotted  über  bid)  i  baf  er  bir  ftnen  ^ÜH  unb  (tnn  gebe  /  ba#  bu  nit  hin , 
funber  ßn  meinuns  in  bid)  faffeft.  Unb  beb  ein  gwü$  bertruwen/  er  werbe 
bir  redete«  berflanb«  beriet  tbun  i  bann  ie  a((e  wq^beit  ifl  bon  sott  bem 
beeren.  Unb  gang  uf  ba^  }u  ber  gfc^rift  be^  SDangelij.  ^ie  merfenb  ft) 
bie  nafen  uf  unb  bonb  bbetnen  stoubenr  baf  tvann  in  fd)on  sott  anriiünbf 
baf  er  jnen  ein  anbren  Derflanb  s^b  /  ober  (tuen  oerflanb ;  funber  ^abenb  fi) 
fo  bi(  uf  jreftt  eignen  ober  menfd}(id)en  berflanbf  baf  ft)  meinenb  c^wät  fQn/ 
e^  börf  bbetnd  anbren.  ^drtnb  jr  je^ ;  ivie  (c^  ^  ir  jagenb.  ^r  müffenb 
tbeobibacH  /  ba^  ift  bon  sott  nit  bon  menfd)en  c{^Unt  werben :  ba<l  f)at  bie 
»»arbeit  felb$  s^^^bt  3ob.  VI.  45,  bie  mas  nit  (äs^n*  «^^»b  jt  ben 
gloubcn  nttf  unb  gloubenb  oud)  nit  feiligUd)^  baf,  wenn  jr  t>er(afTenb  allen 
m(nfd)Ud)en  tanb ,  ud)  aHein  an  ba^  berid)ten  gottc«  (ajfmb ,  fo  banb  jt 
ben  red)ten  glouben  nit.  Unb  i{l  btf  nit  min  tanb,  funber  ber  beilig  *^ila« 
tiu^  ifl  gar  in  ber  meinung.  Z)od)  börftnb  wir  (in  nut.  Gbriftu^  r  ^etru^/ 
^aulu^r  3oanne0  (Inb  oud)  ber  meinung.  ^ie  falle  bin  alte  tunil,  Me  u^ 
ben  pbitofop^^  gfogen  iflr  tbeologia  feolaftiea  genennet:  bann  bie  felb  nut 
anberf  ifl  bann  ein  menfd)ltd)  ermefner  bertd)t,  unb  fo  ber  felb  ba«  gmfit 
bed  menfd)en  inbalt,  fo  meint  er,  bie  bintmelifd)  leer  fölle  nad)  ber  gewäflen 
leer ,  bie  er  bon  menfd)en  bot;  gerid)t  unb  buctet '  werben.  2)a<l  bore  man 
on  bem  wort ,  batf  fq  fprecbenb :  Da  ein  pbilofop^utf  ufbört ,  ba  bebt  ein 
tbeologu^  an.  3ft  on  jw^fel  bie  meinung :  wenn  er  in  menfd)Ud)er  leer  wot 
berid)t  fqe  i  möge  er  bef  ba^  in  ber  göttlichen  urteilen  i  glt)(^  aU  ob  unfet 
tted)t  möge  bie  göttlid)en  flarbeit  fiberfe^qnen  ober  erlud)tenf  unb  fprtd)t 
ober  Sbciilu^:  Od)  nimm  fein  tlarbeit  Pon  ben  menfd)en  ^o.  V.  41,  42; 
aber  id)  tenn  üd),  baf  jt  bie  liebe  gotte^  in  tid)  nit  bonb.  Z)enn  bättenb  fp 
bie  liebe  gotte<l  in  jnen,  gloubtenb  fp  feinem  wort  aM  (tnemf  benn  er  tfl  bal 
(ted)t,  ba^  ein  jeben  menfd)en  erlud)t,  ber  in  bif  weit  fummt,  unb  bie 
PbilofopbP  tft  nit  ein  fölic^  liec^t.  Sewärnuf :  SJele^er  pbilofopbu«  i^ctt 
bte  jänger  geleert?  funber  gott  bot  fp  aU  bie  einfaltigen  unb  torecbten 
ctwätt  (in  leet  u<l}efänben/  baf,  att  ^ulu^  1.  Sot.  I.  20.  tebt,  baf  et  bie 
topfen  bifet  weit  batnibet  leite  unb  gfid^änbte. '  9(lfo  werbenb  noeb  büt  bp 
tag  bie  weltliib  ober  menfdftlicb  wpfen  pon  benen,  fo  bie  leer  Pon  gott  mit 
inniger  begirb  unb  glouben  erlangt  bobenb,  gefd)änbt  unb  uberwunben* 
3e^  febenb  wir ,  baf  bie  einfältige  ^  ber  jüngeren  bon  gott  geleert  ift  on 
iwpftl  un4  }ä  eim  Porbilb ,  baf  wir  bergeftalt  bie  fünft  ber  leer  gotte^  bp 
jm  allein  fud)inb.  2>ie  meinung  gotte^  mag  nienan  lüterer  bann  bp  jm  t 
bann  in  ftnen  Worten  gfd)öpfit  werben.  3a  id)  gbar  fagen ,  baf  bie  fo  jnen 
felb^,  ba^  ift  ben  menfd)en  }U)iebenb,  fp  föUenb  in  ber  gfd)rift  urteilen» 
unb  berfpottenb  ba^  bertruwen  in  Icn  geiil  gotte^  mit  bem  jrem  anfd)lag 

*)  unrecpt.  ')  gebofien.  ^)  fd)Anbete/  befcbAmte.    ^)  eittfalt« 


nod)  item  gtinb  ^  6uc(f n  müint  unb  jtpingcn.  (Stn  jcber  i  fo  (1(6  barbüt 
je  nfbttn  ober  funbfcbafit  je  faflcti/  mad)t  etivo^  arcimon^.  ^te  nod)  \)H 
xatt  I  namltcf)  fo  wir  rtnm  b^nb ;  bct  und  btif t  ju  jm  tummcn  i  unb  eben 
bcc  tfli  ton  bem  bad  mott  tummti  batum  tvtr  sangflctt;  nit  u«  bccflbafü 
ftnrtf  tportd  i  ober  M  ^efSngnu^  ^  bct  onftd}tun()f n  i  bie  und  betfürenb  unb 
bad  »ort  flottrd  nacb  jrem  mutmiUen  {minticn  bc(^renb. 

3>o|  bu  aber  fortcbil;  man  ntufie  ein  rid)tcr  baben«  ber  urteile  unb  bett 
tibtnounbnen  swinge  /  fog  ic6  mit  fpn :  bann  nimm  ein  menfci)eni  wie  gleert 
bu  »iUt  I  fo  mag  er  irren  /  ed  fqg  bann  /  ba$  jn  aott  für«  3{l  er  nun  nit 
gotif  r  gott  »qfe  bann  jn  i  fo  mag  bocf)  id)  oud)  ju  bemfelben  fd)ulmeiitev 
unb  wpfer  f ummen  r  ber  mirt  midi)  ouc^  (ic^er  teeren.  @prtd)it  bu ;  wie 
magft  buwüjfenr  ober  bic^  leeren  wirt  ober  nit?  9{ntwurt:  3c6  weif  ti 
2um  erftenudjinem  eignen  wort  SDlattb- XXL  22.  onarc.XL  24:  Mti^t  iai 
jr  in  uwrem  gebett,  gott  geb  wa^  bad  fqe  (üerflanbr  bad  bem  gerechten  gott 
geben  ^imme);  begeren  werbenb  mit  tertruwen/  bad  wirt  ud)  gegnen.  2)atna(^; 
baf  ber  beilig  Oacob  L  5.  6.  mict)  leert  um  wQdbeit  }u  gott  loufen  fpre« 
d)enbe:  ^at  äwer  einer  mangel  an  wqsbeit;  fo  beger  ft)  an  gottr  ber  gibt 
allen  menfcben  überfluiTig  on  i^erwQfen:  fo  wirtd  jm  gegeben.  ®r  begere 
aber  mit  f^lie^em  glouben  i  ba$  er  nit  }wt)fle.  ^brenb  jr  r  ba$  und  3acob 
2tt  gott  unb  nit  jun  menfd^en  wtj^t.  &prid)fl  bUf  nun  prebigenb  und  bod) 
Ottd^  nun  bie  menfd)eni  foUt  ic^  benn  nit  ben  prebigenbeu/  ben  leerenben 
fragen?  Slutwurt:  SBelic^er  menfd)  bid)  leert  ud  (tnem  ftnUf  nit  ud  bem 
(intt  unb  mcinung  qotted/  teert  bid)  fatfd)/  er  fqe,  wer  er  wette;  -fo  er  aber 
bid^  allein  nad)  bem  wort  gotted  teert;  leert  nit  er  bid)f  funber  gott  jn.  !Denn 
wad  ftnb  wir  i  fprid)t  'l^autudr  benn  biener  Qf brifli  unb  udteiler  ober  budwirt 
ber  betmlid)en  bingen  gotted.  3um  anbren  wti^  id)  gwüfr  baf  mid)  gott 
teert,  benn  id)ban  ftn^  empfunben;  bod)ba$  jr  mir  bad  wort  nit  ufrupfinb;^ 
t^rilanb  min  meinungr  wie  id)  mi^i  baf  mie^  gott  leer.  3(6  bab  wol  ald 
ttii  zugenommen  in  minen  jungen  tagen  in  menfdblid)er  teer  ald  etlid)  mined 
alterd  r  unb  ald  i(6  t)or  je(  (tben  ober  ad}t  jar  i^ergangen ;  a)  mi(6  anbub  ^ 
ganj  an  bie  beitigen  gfd)rfft  laifeu;  wollt  mir  bie  pbitofopbq  unb  tbeologq 
ber  ;anggeren  immerbar  anwerfen.  2)0  tam  i(b  }um  testen  babiu;  baf  i(6 
gebad)t  (bod)  mit  gfd)rift  unb  wort  gotted  qngfurt):  2>u  mufl  bad  atled  taffen 
(igen  unb  bie  meinung  gotted  luter  ud  (tnem  eignen  einfaltigen  wort  lernen* 
2)0  bub  id)  an  gott  je  bitten  um  ftn  lieebt,  unb  fieng  mir  an  bie  gfd)ri|it 
M  lqd)ter  werben,  wie  wol  ieb  f9  blof  lad,  benn  b^tte  id)  bit  comment  unb 
udleger  gelefen.  6ebenb  jr!  bad  ifl  je  ein  gwfif  jeid)eni  bad  gott  flurt,  ^ 
benn  na^  tleine  mined  uerftanbd  b^tt  id)  babin  nienen  (ummen  mbgen. 
3e(  Perfionb  jr,  min  meinung  nit  ui  übernemen  ^  funber  ud  binwerfen  min 
faimmen.  &o  jr  aber  fd)on  erginnet  *  banb  je  reben ,  will  icb  ud)  ffirtum« 
,  men.  3r  wolttenb  gfprod)en  ^an:  bad  ift  bie  gröfl  irrung,  ba  einer  (tdb 
meint  tin  bing  unbetrogenticb  i^erflon  unb  will  fid)  nit  taffen  wqfen.  9tnt^ 
»urt:  3a  wenn  er  in  ftnem  i^erftanb  tigt.    3)erlet)  tüten  (tnb  jr,  bie  i^on 


<)  itopf/  Sf genfinn.   ')  Swang.   ^)  bin  feinet  tnne  ^en)ot^en.   *)  tum  SOfen  aufleget/ 
taifübttt.    0  anftna.    ^)  jufilirt   ^)  Uebermuth.   >)  ben  ^unb  aufaettän. 
a)  1597  bid  1515/  otd  Swindti  nocb  $fatrer  ju  Olarud  war* 


80  9ton  btr  Kar^  M  koortf  gottd 

t)icnfd)Itd)cin  tcrilanb  ntt  tvQd)enb  i  bof  jr  tc  Un  %ittli(t^n  bartta^  stotn(teit 
mUcnb  (bod)  mit  utloub  ^).  ^örtnb  9aulO}ul.  Sor.  IL  14. 15. 16:  2)er  t^t« 
^ifct)  mcnfcf)  nimmt  nit  an  bie  bing^  fo  bcd  gcifl^  aottri^  (tnb :  bcnn  ba^  bunft 
jn  ein  toctKiti  unb  maqd  ntt  t^erflonf  bacum  bag  ti  nad)  bcm  flcifl  cmieiTcn 
n^itt.  9Ibet  bcc  acifllid)  /  bcr  ermißt  ober  urteilet  alU  bing  t  aber  er  wirt  bon 
tiieman  beurteilt.  2)ann  wer  wei^tba^  gemut  be^  berren «  ober  n^er  wict  jn 
meiflren  ober  teeren  ?  2)ife  wort  ^auli  (tnb  über  aUt^  golb  i  ba^  uf  unb  in 
bem  trbttjd)  ift.  Z)er  i^ibifd)  menfd)  ift ,  ber  ftnen  eignen  (inn  bringt ;  ber 
geiftlid)  aber  /  ber  bbeinem  (inn  mtruwet  bann  bem  i  ben  gott  t)ngibt ;  ber 
ift  luterf  einfaltigr  flintt  nit  nac^  üppiger  eer ;  nit  nad^  gqtf  nit  nad)  bed  t)it)i< 
fd)(n  anfec^tungen.  Der  alfo  geifl(id)  urteilet  aUe  bingf  bad  ifti  er  fd)mcctet 
fl(t)(t)f  ob  bie  leere  allein  luter  i^on  gott  ft)ge.  Sr  wirt  aber  i^on  nietnan 
geurteilet/  ba^  ift/  ob  er  fd)on  geurteilet  mirt  (bann  bari^or  tann  er  nit  fpn) 
fo  laf t  er  fid)  ba  bannen  nit  raffen/  nit  abm^fen  unb  beb  man  jm  förr  wie 
^obe  wD^beit  man  wellef  i>on  ben  menfd)en  /  fo  fprid}t  er :  wer  bat  bir  ba^ 
gmut  gotte^  gfeit,  fo  bu  barfür  bringflf  ba^  gott  nit  gerebt  bat/  ba^  tfl:  bu 
i))rid)flf  bu  babcfl  e^  i^on  gott;  unb  lugd  jn  an  i  ober  er  tvdre  jm  felbH  miber« 
wattig ,  bnnn  er  fprid)t  ba  ober  bdrt  ein  anber^.  üDu  wiUt  aber  gott  meiflren 
unb  nad)  binem  mutwillen  {wingen  tc.  Spfpil :  (Sott  bat  ben  bann  STlattb« 
XV1:I.6— 9.  ufgefefet;  baf  man  bie  funber,  bie  unöerfd)amt  fünbenb  unb  ben 
nebenbmenfcben  Derböirenb  i  i^on  ben  anbren  menfcben  u0fd)lte(Te  f  gtt)d>  all 
fo  man  ein  »erborbnen  afl  ober  gttb  i^on  eim  boum  ober  menfdben  abbouwt« 
flßenn  nun  bie  bifd)of  anbebenb  eim  jeben  wud)erer  (in.fd)ulb  Qnjiebenr  unb 
bamnenb  ^  barum  bie  armen  Qfbriflen  /  fo  gloub  icft  nttf  ba$  fq  htj  gott  bun« 
ben  ober  banbet  ft)inb.  QSarum  ?  ®ott  bat  gefprod)en :  wenn  bin  brubcr 
fiinbetr  nit  wenn  bin  bruber  etwal  fd)ulbig  iflf  follefl  jn  banben.  3el^  bin 
Id)  gwä^f  ba^  bie  metnunggottl  bie  i%  wit  obflatf  unb  trag  bu  bemnacb 
berfilr  atlel  bal  lögen  unb  bid)ten  /  bal  bie  juriflen  I&nnenbf  alle  glt}d)ln(r9 
ber  tappenfri^en  i  ^  allen  sorn  ber  bocbbläfligen  ^  prd'laten  i  unb  allel  gift 
bon  9lom ;  unb  allel  fär  i^om  9tetna  ober  ul  ber  f^tltt  9  fo  wirft  mic&  leinet 
anbren  metnung  mad)en.  Unb  ob  mir  gott  ftn  gnab  en.^uge;  baf  id)  mit  bem 
htunb  ni  forest  bei  tobel  anberfl  rebte  /  bennocb  weif  i^  wol  /  baf  ber  mif^ 
brud)  gott  nit  gefällig  ifl,  unb  nit  traft  ^at  nad)  bem  uffab  ^  gottel.  9lbcr 
lol  I  wie  fd^n  blumenb  ^  fp  jr  tbat !  fq  fpred}enb/  man  banbet  nteman  um 
bie  fcbulbi  aber  um  bie  ungeborfame,  gli)(b  <A^  ob  einer  (tne  fcbulben  m9g 
bemalen/  wenn!  jn  ber  banner  beiife.  Docb  ift  bal  nit  ein  antwurt,  aber  bi^: 
SS^annen  t^ax  ifl  bir  ber  ebrift  in  bem  faU  fd)ulbig  gborfam  je  f^n?  4at 
gott  ild)  bifd)ofen  gbeiffen  ber  weit  jr  fd)ulb  tjnjieben  ?  3r  wellenb  fpred)en : 
Obebite  Qrdpoftttl  tttfttiii  ftnb  gborfam  äwren  färeren.  i>ei$t  bal;  bannenb  bie 
menfcben  um  geltfd)ulb?  9tlfo  tn  anbren  bingeu/  fo  ber  menfcb  allein  bem 
perflanb  bei  geifti  ufftd}t/  ^  mag  er  ntt  filen  r  unb  bie  bal  nit  t^unb  /  funber 
allen  flpf  babtn  teerenb  /  ba$  fy  in  ber  gfcbrift  jrer  meinungen  feflung  finbenb/ 
unb  ob  jr  fd)on  mee  ifl  bann  loub  unb  grali  fo  feien  fq  allfammen.  '®ott 
will  allein  felbl  ber  fc^ülmeifler  f^n.  $8on  bem  will  oucb  idi  gerid)t  fqn/ 
nit  i^on  ben  menfc^en  /  i^erfianb  ber  leer  i^alb :  ben  mif tbaten  unb  ungborfame 

^)  dvlaubmi  *)  »erbammen.  ^)  9rieiler  ober  SROncbc«  ^)  attfgebtafencn.  0  Vn* 
otbnunfl/  Ocfeb.   ^)  wMämen.   0  auf  ben—  fiebt. 


^m  Ut  tlatffiit  Ui  worti  gottel.  si 

^n  ipiff  tc6  offen  nttnfc^ctt  unbctn^oritn  fi}n.    Vbet  Vu  df<f)ttft  unb  flSttli« 
d)tn  mtfmt  foUcnb  fq  nit  urteilen ;  fünfter  ciOtt  barmtt  terrct)affen  ^  lajTenf 
Um  man  lit  aUein  n«  gott  lernet.    9BiU  n»ot  ftobq  gern  rect)nun(i  rnine« 
»erjlmiM  Itt  <tr(f)riflt  geben ;  boe^  baf  er  bte  nit  meUe  naä)  finem  muttpiUen 
lieben  ober  swingeni  funber  (td)  laffen  bte  gfcbrift  nteiflren:  ba<l  »iU  oud) 
t(b  tbnn.  9üulul  fpri(I)t  1.  Sor.  IV.  3.  4 :  Sd)  ad)te  be^  am  üUerminbften » 
H  t(fe  bon  d^  geurteilet  werbe,  ober  bon  einem  menfcblidKn  lie(i)t.  2)ann 
i(b  urteile  mtcf)  felb^  nit,  barum  bof  tc^  niit  uf  mic^  felb^  mcifi  aber  ba« 
mit  bin  td)  nit  gred)t  gma(t)t,    ber  aber  mic^  urttiUt  r  ifl  ber  ^err.    2>er 
bctT)  ber  9aulum  jd  alle  9(poilel  unb  alle;  bie  ftn  war^eit  prebtgenbr  qngt« 
fpro^  bot  unb  geteert,  foU  oud)  jr  aller  rid)ter  fqn.    X^ie  gfd)rift,  uofi 
bero  i9ir  rebenb,  ifl  fton  gott  nit  bon  menfd)en  bartummen.  2.  ^etri.  I.  21. 
üSie  tann  bann  ber  menfd)  baröber  urteilen  ?  ^ulu^  nennt  fq  Sbeopueuflouf 
M  ift,  bon  gott  t}ngtud)et  ober  gfprod)en  2.  Xim.  IIL16.  (£r  laft  ouc^ 
itdd)  f  baf  btr  rd}led)tefl  m5ge  jö  ber  gfd)rift  reben ,  tvenn  bie  borft^enben 
propbeten  (ba^  ifl  leerenben)  bie  warbeit  nit  troffen  babinb ,  ja  tpenn  ed  im 
Mit  gott  Wirt  Qngefproilben.  1.  Cor. XIV. 5, 6.  99töd)teil  bieoucf)  reben,  mt 
tvitt  mir  fagen,  ob  er  oon  gott  erlud)tet  fQg  ober  nit.    (Sben  ber  gott,  ber  in 
ertäd)trt,  bet  wirt  oud)  bir  }e  berflon  geben,  baf  ftn  reb  bon  gott  fummt« 
GpridKtr  i^  empfinb  aber  befnit,  fo  bertpig^  bid),  baf  bu  beren  fpeft, 
\k  oren  babenb  unb  nit  bi^renb,  wie  Sbriflu^  anzeigt  u<l  ^faja  üOtattb« 
xm.  14, 15.  Unb  fo  btd^  gott  in  binem  finn  unb  b<iber  laf  t  Mpben  unerliid)t, 
bruibt  er  bic^  nut  bef  minber  }ti  gutem.  QSJie?  ^tfo,  9aulu4  fprid)t  1. 
See.  XI.  19:  (Bi  müffenb  rotten  ober  teilungen^  unber  üc^  fqn,  baf  bie, 
fo  brwSrt  unb  fh)f  ftnb,  offenbar  »erbinb.  9Rit  binem  ^angg  wirt  oft  borftit« 
tracbtf  ba^  fufl  nit  bt)  gottgfud)t  nod)  erbeten  würbe.    (Enblid)  bamit  wiiP 
ttfbSrinb  wellen  eim  jeben  uf  alle  gegenwärf  bie  antwurt  geben ,  ifl  ba«  unfet 
meinung,  baf  batf  wort  gotte^  bon  unt^  foll  in  b&d)flen  eeren  gebalten  werben 
(ivort  gotte«  oerftanb  allein  iai  bom  geifl  gotte^  tummt)  unb  gbeinem  wort 
filicber  gloub  gegeben  aU  bem.    2)ann  ba^  ift  gewiif ,  mag  nit  feien  ,  e«  ift 
beiter,  laft  nit  in  ber  finfternif  irren,  e^  leert  ftcb  felb^,  tbut  fid)  felb  iif 
unb  befd)qnt  bie  menfd)lid)en  feel  mit  allem  beil  unb  gnaben,  madit  (t)  in 
90tt  bertrbfl ,  bemütiget  f^,  baf  ftj  ftd)  felb  oerlurt  ja  Perwfeft  unb  faffei 
sott  in  ftd) ,  in  bem  lebt  fq ,  barqacb  fid)t  fi) ,  Per^wqflet  an  allem  trofl  allet 
ereatoten  unb  ift  aHein  gott  jr  troft  unb  }uPerftd)t;  on  ben  bat  fq  nit  ruw^ 
in  bem  räwt  ft)  einig.  9fal.  LXXVII.  3,4:  SRin  feel  bat  nit  wellen  getr5ft 
»erben;  bo  bon  idi  an  gott  gebadbt  unb  bin  erfreuwt    3a  e^  bebt  bie  feiig« 
teit  bie  nod)  in  bifem  ;t)t  an  nit  nad)  ber  wefenli(f)en  gflaft,  funber  in  bee 
gwiiile  ber  trofllieben  boffhung ;  bie  welle  gott  in  un^  meeren  unb  ntmmet 
bflen  abfällig  werben ,  kirnen. 

Sfitbxi  bot  mid)  gut  buebtr  an^ejetgen  ein  furzen  berieft,  wie  f^  ^llinb 
unb  m}ginb  i&  berjlanb  f ummen  be^  wort^  gotte^ ,  oucb  wie  fq  an  jnen 
felb<  emp^nben  mSginb,  baf  fq  gott  geleert  f^b  i  unb  ft)tmal  ft)  in  bet 
gfdirift  nit  belefen  jinb ,  wit  fq  möginb  merfen ,  ob  ber  leerenb  priefler  bie 
»arbeit  luter,  ungemengt  mit  ftnen  eignen  anfed)tungen  bartbuge« 


^)  boriber  wolten.    ')  balte  bid)  bafür.   *}  fjßartenen. 
*l  fdUumtl.  edixifUn  h  Sb« 


Sunt  etilen  foU  ein  jebet  sott  inni ^Ud^en  anr&ftn  #  baf  et  tu  im  AU» 
müt  Un  alten  menfd)en  i  Ut  uf  ftn  ivi)(ii)eit  unb  tonnen  ui(  bittet. 

3um  onbten^  unt  fo  tet  getibt  unb  utiselett  fpe^  baf  gott  (te^  jm  ^n 
tveOe  gieifen  gnäbt$)Ud)  fo  tq(f)lic^f  ba$  et  jm  oUein  gloub  unb  betttuw. 

3um  btttten,  fo  ba«  bef(i)ic^tr  iü  flwiiff  baf  et  ^t&fUd)  etfteumt  unb 
gettSfl  n^ttt.  2>ann  foU  et  M  bo^  wott  be<l  ^topbeten  fptec^en:  ^ett  gott  befeft 
bodf  fo  bu  in  ttn$  gemuttt  bafl*.  Dann  »e(d)et  fiat«  (ugf  baf  et  ntt  faUi 
fagt  ^aulu^. 

Bum  bietten  äbetftc^t  ba^  wott  gottH  nieman/  unb  aUetmtnbfl  ben  aU 
letgtöflen.  Denn  bo  gott  ^aulum  btuft  bat,  fptacb  et  }u  9(nantan:  ft 
n>tct  min  utletmält  gfc^tt ,  baf  et  minen  nam  ttag  fät  bie  futflen  unb  (üng 
bet  etben.  (St  fpttd}t  oud)  jun  jängeten  SRattb.  X.  18:  ^t  »etbenb  fät 
bte  tünig  unb  bögt  ge^ttf  baf  it  uot  jnen  i^on  mit  bettiginb. 

3um  fünften  ifl  (tn  natut  bie  bod)muttg  gn^a(tigen  }e  nibten  unb  g(t}(b 
mad)en  ben  bemuttgen.  3I(fo  (tngt  bte  tein  aDlatta:  St  bat  bie  gmatti» 
gen  bom  fltit  entfe^t,  unb  bte  bemuttgen  etböcbt.  9(lfo  t^at  3oanne0  gepte« 
biget.  pon  Sbttfto  £ued  III.  5 :  (£«  »etbenb  bie  bübel  ^  but(b  in  genibtet 
unb  bie  tal  u^gefäUet  ic. 

3um  fed)<iten  }fid)t  ba^  gott^wott  aUweg  bie  atmen  betfiitf  bilfit  inen, 
unb  ttöil  bte  ttofUofen  unb  betiwqileten  i  unb  bie  fxöi  felbtf  betbofftnb;  be« 
(testet  e0.    3ug  Sbtiflu^. 

3um  itbenten  füd}t  e«  fmen  eignen  ttu|  ntt;  batum  btef 'Q^btt(lu<  ftne 
iilnget  mcbet  fad  nod»  fedet  mit  inen  ttagem 

3um  achten ,  funbet  fud)t  e«  nun ,  baf  gott  ben  menfdben  f unb  wv^t  i 
baf  in  bie  baUflatten'  fatd)tinb/  unb  bie  bemättgen  in  gott  gett$fl.  SSelcbe 
betgftatt  ptebigenbr  (utb  on  jn^Qfrl  gte(t)t  SBelicbe  um  jten  nu(  bubftb* 
lieb  ftt9d)enb  n»ie  ein  {a|  um  ein  btq  /  mee  bte  menfd)lid)en  leeteti  bfcbitf 
menb,  bann  bet  teet  gotte^  anbangenb  obet  äfhenb,^  ftnb  falfcb  ^topbeten. 
Jtenn  fq  bq  bemwott.  €!pfd)tQenbtre{fen(i(b;  Die  ftommen  batet !  6eUe^ 
bann  nüt  ft)n,  ba^  bte  menfd)enma(t)enb?  unb  betgltjcben;  abet  baf  fq  etnil« 
li^  flaginbr  baf  man  bad  (Sbangelium  SbtifU  latp  ptcbigeti  tlagenbfqntt 

3um  nänten  /  empünbfl  bu  i  baf  gott^  »Ott  bicb  etnüwetet  /  baf  bit  gott 
anbebt  lieben  mee  bann  PotmaUf  bo  bu  menfcbenleeten  böttefl  i  fo  bi«  ge^ 
tPttf ,  baf  gott  fölicbetl  in  bit  gewuttt  bat. 

3um  jebenten,  empftnbfi  bu,  baf  ti  bicb  gewäf  ma(bt  bet  gnaben  got* 
te^  unb  ewigen  beiMi  fo  iil  e^  Pon  gott. 

3um  emliften,  empftnbfl  bu,  baf  ti  btiJb  minbetet  unb  betnätet,  abet 
gtof  ma(bt  in  bttj  fo  iftn  ein  wuttung  gotte«. 

3um  }w&lften,  empünbfl  bu,  baf  bicb  bie  fotcbt  gotte«  mee  anbebt 
fteuwen  n^cbet  ttutig  ma<i)en,  iil  ein  gewuife  mitfung  gotte^  n^ott^.nnb 
geiih«.    Den  welle  un^  gott  geben!  9(men. 


^)  ^tiaeL  ')  ^abffavrtden.   ^)  fiufhen. 


83 

#iit  inreliis  Hott  ^tv  misxtimn  m&Qtti  0UvUi 
hn  m&tn  3^u  effvi^ü  unfittfi  trUfittfi 

im  MDXXU.  idc. 


tiim»  «Rat^  XI.  38: 

jtnmmaib  ii  mit  cUt,  W  arbdttnb  unb  ittaUn  9nl, 

mit  i(^  wiU  ö(^  eäw  gc^. 


SnmidK  9i<(^  f<(^^  i>^  ^  S^ombe  )tt  lufer  ^tebtgt  He  Urfac^en 
an ,  tDe((^e  ii)n  (ewpgen  ^attm ,  (iefelbe  iu  iaUtn  vmt  f^tcmiiu^tbtn* 
fBie  er  Aberoll ,  wo  et  Me  Sebre  be^  CSvongelium^  bur<$  Aberglauben 
cntftelt  fanb,  foic^e  )u  retmgen  fi(^  bemäbtei  fo  tbat  er  biei  au(^ 
in  ^ftc^t  ber  aberglAubifit^en  Serebruna  ber  9Üutter  3efui  IDiel 
bentt^ten  feine  Gegner  )ur  93ef(^u(bigung ,  ba§  er  berfelben  bie  tbc 
gebAbtenbe  dt^tt  raube  unb  fie  gering  fc^&^e ,  ja  fcbm&be.  6(l)on  in 
ber  93tttf(brift  an  bie  ^bgenbfttfc^en  Oberteilen  Kagte  er  ober  biefe 
Scrleni^ung.  SRit  biefer  ^rebigt  »oKte  er  nun  tbeiH  (ebren,  n>ie 
bie  3)lutter  3efui  »abrbafr  ju  ebren  fep ,  tbeiU  bie  Sefc^nlbigungen 
feiner  Gegner  wiberUgen.  2>ie<  tbat  er  auc^  in  fp&tercn  €$<brif« 
ten  r  |.  9).  in  ber  Auflegung  ber  <S(^(u$reben  in  Art  19  u.  20  u.  a. 
nnb  in  ber  erfien  S^t^bifputation. 

Uteet  ((it  Anbang  6.  345)  »er^eicbnet  bre«  Anigaben.  !2)ie 
crfte  Mn  5  Üuartbogen;  bie  i)amtt,  «erfc^ieben  in  ber  Örtbograpbief 
4  Vi  SSpgen  in  4.;  bie  britte,  Pon  ^ager  in  2^^  iS24  gebrudt, 
«Kb  mit  »er&nberter  Ortbograp^ie ,  5  S3ogen  4.  —  ©nmUeri  (atin. 
Ucberfebung  (lebt  Opp.  I,  fol.  340,  a— 351/  b. 


84  dvi^tU 

SwtngUnen  a)  tpünfcf)t  ^ul^rpc^  StvingU  finen  (Hieben  stbrübcm  gnab  f 
Kdtm^rsiglett  iinb  ftib  flottc^  burc^  bcn  b<tc(n  Scfum  (S^rtfhim, 

Sicbften  .(ruber !  id)  i^crnimnt ;  ipU  fitocr  ^crjcn  unrumtg  Don  minehoe« 
0(11  fvrnbf  bon  lq(f)tf(rttg(r  (ouf(nb(r  r(b  w(g(nr  bi(  uf  mid)  mol  aU  falfcbi 
«ttf  ftcrt  fq  tüf  g(((9t  Wirt;  b(ro  jr  bod)  U0  bcttb(rltd)er  (iebe  ungern  ftlou« 
b(nb/  unb  b(rtruw(nb  mir  beffier^,  b(9(renb  oud)  barbQ  mid)  felbl  je  boren, 
unb  (inb  unmutig ,  ba«  id)  micft  ntt  gu  dd)  fd)t(t  ^  red)nung  je  geben  ober 
antwurt  ber  bingen.  SSüfTenb  a(fo  }um  erilen  r  ba$  id)  nimmer  bin  i  b)  id) 
rnüiTe,  wie  e^  um  tic^  flanbe:  fo  fipfftg  frag  ic^  üd)  nad);  unb  fo  biet  i(6 
tocrntmmf  jr  (ebinb  mit  arbeit  uwerer  ^änbeui  wie  jr  bartummen  (tnbf  fo 
bin  id)  fro  unb  ftc^i  baf  jr  ben  abel,  t»on  bem  jr  geborn  (inb  (don  ^bamen) 
n?o(  ufentbaltenb. '  &o  bid  i A  aber  i^ernimm  i  baf  iitoer  ettid)  um  geltl 
mitten  {riegenb;  barin  dwer  (9b  }u  tob  gfc^lagen  unb  bie  feel  t)om  tufel  in 
fwijge  gefängnuf  gefurt  möc^t  werben  1  fo  trur  id)  feer  1  baf  jr  M  bem  from« 
men  gefidb(ed)t  ber  buren  unb  arbeiteren  fd^labenb  1  unb  jidenb  ^  uf  röuberp 
unb  tobfd)(ag;  benn  wa^  iil  eim  fr&mben  berren  bienen  jü  triegen  um  gelt 
anberti,  weber  ein  roub  unb  groffer  tobfd)(ag.  2>arum  bq  mir  fein  notb  ifl 
fld)  )e  b^reur  id)  weif  woIf  wad  id)  äd)  mtrumen  foU.  3u  beneur  fo  ba< 
beim  jr  gftnb  t^erwattenbi  ^  t»er(tcb  i(6  mic^  aUer  eeren  unb  gute^;  gu  bencn 
fo  in  trieg  (oüfenb ,  jamer«  unb  i>erbammnuf  jrer  freien.  ®ott  wött  jnen  ein 
red)t  gemut  geben,  bamit  fq  Wdj^  nimmer  mee  tbtigenb/  aU  fq  oucb  m^ 
beijfenb.  9l(fo  foUenb  jr  üc^  oudb  }ä  mir  oerfeben,  baf  ic^  bie  arbeit;  barjA 
mid)  gott  berufit  b^t,  ob  gott  wiQ,  träUd)  berbanblen  wiU;  unangefeben  bie 
groffen  unäberwinb(id)en  bing  unb  menfcben  bifer  we(t,  bie  (icb  ba$  betlfam 
»ort  gotte^  nimmer  (aifenb  biegen  nocb  bemätigen;  gange  mir  babq,  wie 
gott  weH«  3(b  n^ei^  wol ,  wci  min  ®.  ^err  bon  QSifcbingen ,  unfer  i^etter 
meint,  c)  ja  icb  fötte  gam'  faren,  fuil  mbiiitt  mir  tin  groife  wiberwcfrtigtett 
Süflon.  ^  ®ott  banf  (tnem  guten  wtUen  trülieb*  ^  dt  bot  mic^  aUwegen  aW 
lieb ,  all  (in  eigen  tinb  gebebt ,  baran  icb  wo(  oerflon  u^  luteren  trüwen  (in 
warnen  fommen.  9(ber  jr  föUenb  wtiiTen,  baf  ber  forgUcben"  bingen  gbeini 
i(t,  ba^  id)  borbin  nit  oud)  bebacbt  bob.  3d)  weif  wo(,  baf  min  einig 
bermbgen  nüt  id,  icf)  weif  oucb  glqeb  0(0  wol,  toit  ftart  bargegen  bie  (inb, 
wtbei?  bie  id)  mit  ber  (eer  gotte^  (Irqten.  3(&  bermag  atte  bing  (M  9aultt< 
oud)  rebt)  in  Gbri(lO|  ber  mic^  (iärft:  benn  wä«  wir  min  reb|  ibie  miditt 

«)  »enbe.  <)  erbattet  -p  aufired»t  etbattet«  ^  aielet.  ^)  Oefinb/  ^autfdeno(fefl 
befördern   <)  «emacb.   *)  }u(lof  eti.    0  ber§(t<b.    *)  a»  befor^enbem 

m)  ^tini  unb  jnau«  waren  bte  fittern  9xähtt,  ^ulbrettb/  ber  brttte  im  VÜtt,  ^antf/ 
SBoIfaang  imb  eartbolome  nod)  (ebenbe  jättdere  Srflber;  bte  §we9  janoften/  i'^afob  unb 
«nbrea«/  waren  um  btefe  Seit  fcbon  geftorben;  jener  1517/  btefer  im  Sucb  Htt< 
SwtngK  iwep  @d)we<lern  t  ^ma,  Oattmn  beKCienbarbSremp/  Slatbeberrn  nnhSpi* 
tataeiftcrd  su  Sern/  ber  eifriger  Sefbrberer  ber  SXeformotton  war,  unb  eine  anbcre^ 
|tt  Oiaru«  berbetratbet/  beren  <Rame  nicbt  «enonnt  wirb.  (@.  6(bu(er  SwtitdU'^ 
etlbung^gefd).  6. 1— 3«  282.  284.)  h)  Swing«*«  Sriefe  werben  letzen/  wie  er 
ottfo  mOglicbfte  für  bte  Qilbttng  feiner  jungem  Stfiber  beforgt  war.  c)  ^obanne«  SffeiH 
wo»  «bt  itt  Stfcbingen  »on  1510  -  1523.   (6(bu(er  eUbungUgefcb.  3w.  @.  i.  u.  2Si) 


C^ptfleL  SS 

A  imm  ttf  Itn  weg  sottet  brinsctt  i  w6  nit  bct  (leiü  unt  traft  gotM  aOfc 

ting  otitftinb  ?   Ünb  ob  ic^  f(t)on  nit  ttiu  t  würbe  ritt  anbcrcr  ba^  m&^tn 

ttuni  ba^  tiitc^  ftettma(f)ct  tbutii  unb  tvurb  td)  aU  bcr  falfd)  fünf  bcr  jum 

lotrr  fprac^  aRan6*XXI,  30:  Öd)  will  in  wpngartcn  flan  unb  tbät  t^  aber 

mti  fibe(  iron  gott  fleftraft  »erben.    ®ott  wiU  bie  bbfen  mit  beiferen  burcb 

fit  eigen  mort  i  aU  er  ju  alten  wun  je  unb  je  tbon  f^at    2)0  ^obonta , 

Kirnt»  r  bie  gonj  »e(t  gtl  9loe«  a^teni  bie  finber  3fraeM  am  böflen  tvarenb« 

fanbt  er  jnen  Propheten  unb  (in  wort  gu;  unb  meiere  ftd)  befretenbf  blibenbr 

i9(ld)e  ftn  »ort  t)erad)tetenb  /   murbenb  jfinterlic^  bertiiget  ober  aefangen« 

ecbenb  wir  nit  jä  unteren  }9ten  bie  weit  fo  bö^  fpn  in  alten  lanben  unb 

fänben  baf  nM  barab  grufet*    Z)ai  aber  ba^  wort  gotte^  jitb  je^  uftbüit 

in  mitten  aUtt  bo^^eitf  febenb  wir  nit,  baf  e^  ber  bünbeP  gotte^  ifl,  ber 

fn  9fd)bpfit,  fo  er  fouft  unb  bejalt  mit  ünem  eignen  bluir  nit  will  fo  f4mer* 

lid)  unb  bufA<4tig '  bertorn  werben  ?  6e$enb  je^  bi^  groffen  fd)al(bett '  unb 

Ici  war  wort  gotte^  gegen  einanber ,  fo  ffnbenb  jr ,  baf  bie  fd)alf beit  un<in« 

Otrurt  will  (^n.    6oU  nun  ber,  bem  ba«  wort  gotte^  befölc^t  iftf  »qd)enf 

fo  mirt  er  müf(tn  re(f)nung  geben  für  bie  i  fo  perloren  werbenb ;  barum  baf 

er  lai  feiert  bot  (all  ^ieremial  feit)  gfeben  fummen ,  unb  bat  nit  gewar« 

net.   ^0  er  ober  bem  prac^t  ^  btfer  weit  wtberftat  /  muf  er  bon  ber  weit 

V(rf(bupft/  gefd)<nbt,  unb  9erad)tet,  ja  get9bt  werben.    aOelcbel  geffet  fid) 

i(|?  2>af  id^  fd)Wt)ge  unb  bal  Abel,  fo  ic^  weeren  fotl,  lieffc  fürAOUi  unb 

mxU  \>on  {Dtli^er  ruw  unb  namend  wegen  bei  tflfeti?    QBeif  id)  wol,  jr 

fttrbenb  fpreAen :  iRein ;  aber  flraf  mit  maf !  ^brenb ,  bunf enb  ticb  bie  ie^t« 

sm  lafter  fo  flein  fqn  i  baf  mine  wort  je  ruc^  ^  f^enb  ?    3r  irrtinb ;  mnn 

jr  hr  meinung  wdrinb.    €>\i  finb  fo  grof  i  baf  bie  rfld)ften  wort  ber'pro- 

rtden  unb  bei  sorni  gottel  nit  gnug  befcbälfen  mbgenb,  ja  ^onai  wort: 

Rinit^e  Wirt  inner  i^iertig  tagen  umteeret/  ilat  unferen  Idfteren  alterbafl  cn. 

2)anim  ftnb  ritwig ,  iö)  fard)t  gott  t)it  wirfd)er  /  ^  baf  id)  }A  <t*entg  gerebt 

beb,  »eber  ju  i^il«    Ober  wetfenb  jr  m&gen  lieben,  baf  id)  }d  bebaltung 

tiltt  feelen  unb  frommen  menft^en  minen  namen  i  fd)a^ ,  li}b ,  unb  leben 

Mrlicte ,  bamit  bie  feel  oon  gott  gnäbiglid)  werbe  feiig  gemad)t  ?  6pred)enb 

jr:  3a!  foltteil  aber  getbbt  ober  t^erbrennt  werben,  wfire  unl  ein  fd)anb,  ob 

mr  fd)on  wol  wäf tinb ,  baf  bir  unrecht  befd)c[b(*    9lntwurt :  Sbriftui ,  bef 

tttftt'  id)  bin,  fpridjtalfo  ßuc.  VI.  22:  ©eltg  ftnb  jr,  fo  fl*  bie  men« 

i<b(n  baifenb  unb  ud)  uifd)eibenb  ober  rd)mäbenb ,   unb  uwren  namen  all 

üi  t^rwerfenb  uon  ben  funi  bei  menfd}en  wegen.   Sreuwenb  ficb  }ur  felben 

}i^f  unb  fprittgenb  uf!  banui  nemenb  war,  üwer  ton  ifl  i^il  ober  grof  in 

Un  bimmten.  ^brenb  jr ,  baf  je  fd}mä(bticb(r  min  nam  wirt  t)or  ben  men* 

Mm  geaAtet  um  gottlwtUen ,    je  eerticber  er  fqn  wirt  bt)  gott«    9ltfo  folt 

ud)  eud)  fqn,  ob  fd)on  tiwer  nam  t^on  gottl  wegen  berfd}upft*  würbe,  fo 

(9l(enb  jr  wu(fen ,  baf  jr  i^il  bef  eerltd)er  *  bq  gott  ftnb*    2>arum  wer  }ä 

((Ott  lommen  wilt  i  muf  nun  anfeben ,  wa^  er  will ,  nit  toüi  bie  menfd)en  i 

tic  in  nit  feiig ,  funber  berbammt  miigenb  mad)en.  €q  m&genb  eim  ben  Iqd)» 

«am  tbben  aber  bie  feel  nit ;  unb  alte ,  fo  einen  Iqdbnam  t9benb  um  gottl 


*)  Serf,  .*)  banfemvetfe.   ')  Bo«6ett/ Serber^nif«   ^}@tola,   ^Jcaucb.   ^me(r. 
')  Xhegimamt«   *)  t^ra<btet.   *)  geeierter. 


86  (ivi^tl 

wiütnt  tie  t&hnb  ftcfe  fc(Mi  fp  f^inb/  wer  fo  »tlfttibr  Jtihid/  Jtaifetr  9ff9iti 
Sifcbof  ober  anbcr.  2>a<  (Si^anaetiutti  S()tiftt  (batf  t^  bae  anAig  »ort,  ba< 
sott  burcb  ftmn  fim  ben  mcnfd^fn  entboten  unb  toer^anbkt)  t^ct  bie  natur 
i»om  blüt  (£f)ri(H  bar ,  ba|  tt  mit  ber  burd)ci(i)tttn<|  jum  mdjten  annimmt. 
Gbriflu«  bat  ftn  Mut  um  unfern  betU  n^iUen  t^ergoffen.  3e(  iil  ein  unfrit* 
tifler  reifer ,  bet  um  ßne^  bcrren  unb  ^ouptmonntl  »illen  nit  ma<)  (in  blut 
t^ergiefTen  r  unb  flüd}t  ^inben  ab ,  ba  (in  ^err  i^orbin  ben  tob  für  unb  bor 
jm  gelitten  i^at.  9led}t  flrqter  Sbrifli  fmb ,  bie  ftd)  nit  f(i)ämenb ,  ob  jnen 
ber  f opf  jertnätftbet  ^  mirt  um  jr^  t^txttn  mcUen.  2>enn  welct)er  (td)  CFbrifU 
fcbämt  unb  (tnetl  namens  oor  ben  menfd)enr  bef  mirt  ild)  oud^  Sbrifhi^ 
fd)dmen  oor  finem  bimmlifcben  i^ater.  2>arttm  jr  aUerlitbflen  bruber,  ob 
man  etma^  uf  mid)  feit  t  be^  jr  tic^  meinenb  jü  fd)ämen  t  fo  bebentenb  /  ni 
tod  grunfr  unb  berjen  e^  (umme.  6eit  man  fic^ ,  id)  fänb  mit  b^ff^^^  / 
freifen,  unluterfeit;  gloubenb  e^  Ipc^ttid),  benn  id)  ben  unb  anbren  laftnn 
leiber  unberworfen  bin;  fo  man  licb  aber  fagen  mäcb;  id)  mSUte  um  geM 
miUen  unred)t  (eereur  ba^  gloubenb  nit,  man  fd)wbre,  »ie  tbär  man  n>eQ, 
benn  i(6  bbeinem  b^rren  uf  erbrt)d)  je^mat  oerbunben  bin  um  einen  boUer. 
9Ba^  aber  id)  mit  bem  ^apfl  oon  dlom  }e  fd)afFen  ban  gbebt,  ifl  oor  joren 
bin  gft)n.  3d)  ban  gemeint  ein  }Pt/  e^  jimme  mir,  oom  9apil  gelt  nemeu/a) 
ti  simme  mir  ^n  meinung  befd)irmen  f  bo  aber  bie  erf annmuf  ber  fttnb  in 
mir  (aM  9aulu0  fagt)  worben  ift,  ban  iä)  im  clU  bing  abtunbt.  3>artim 
babenb  ftne  anwalten'  mir  biefc^alfbeitgetbon,  baf  fq  M  ungnab^  be<  ob« 
jagend  mir  gü  argen  banb  weUen  meffenba^,  fo  ft)  aUen  menfcben  fürgebcnb, 
t^  ft)  gott  gebienet*  ®ott  oergeb  jnen  unb  un^  aOen  unfer  fiinb.  würbe 
man  fi(b  aber  fagen,  id)  fd)mS(bte  gott,  bie  jungfrow  Solarien,  ober  icb 
fdlfd)te^  bie  leer  gotteH ,  ba<l  gloubenb  nit !  benn  aU  min  arbeit  unb  unritw  ^  flredt 
(td)  babin ,  ba^  üUt  menfcben  red)t  erlerninb ,  wai  groffer  gnaben  unb  beiW 
ber  fun  gotte^,  u^  ber  reinen  magb  SRaria  geborn,  und  geben  bäb,  baf  aUe 
2uflu(6t  }u  gott  werb  gbebt  burd)  bad  tbiir  beiltg  loben  SbrifH ,  baf  ftn  leer 
berffirge}ogen,  unb  ber  menfd}en  binber  ftd)  getbon  werbe,  baf  bie  unm« 
madget  uni)ermifd)t  (uter  bhjb.  Ob  aber  in  mitten  fb(d)er  leer  mir  je  bon« 
ben  gieng,  ba§  jr  ucb  betammren  (tefltnb,  mirt  mi(b  nit  irren.    3r  fmb 

*)  jerfntrfAt,  §erfd)lafien.   »)  «nwfilbe.    ^)  ^«fi.   ♦)  \>ttniiö)t.   ^  ettqt. 

ft)  dt  batte  eine  jfibrtt<^  Qettfton  »on  50  fl.  (€d)U(.  SJtlbgtid.  3».  6. 58.  i95.)?ranii  3int 
ntelbct  (Stnfieb.  3mft«  nod)  ^fTumt*  Slar.  1521)  bem  9iat6e  )>on  3ärl(^ ,  3»tn()li  bdUe  pOnc 
btefeVenfton  }u3ärtd)(e(e  et  bte  (£(or(errnileUe  erbalten  bane)nid)t  befielen  fOnnen;  M* 
rntqtn  (abeev  barauf  gebälgt/  ibteber  nad)  ftnfiebeln  surndsufebren /  loatf  3tnf  tbm 
aber  obgeratben  bAtte.  Unter  ber  eebrngund  /  be«  topfte«  ^bftcbten  in  ber  (fibgenor«* 
fenfd)aft  ju  befbrbern  /  bot  man  Swingli  eine  $enfton  bon  ioo  Oulben  unb  Somberm« 
pfrAnben  m  Sofel  unb  Cbur  m,  bte  er  auftfcblug  unb  bem  Legaten  9ucct  runb  erMrte: 
um  M  (Selbe«  tbtOen  /  lafTe  er  M  nt<bt  btnbern ,  bte  SBabrbett  au  (ebren ;  er  fteSe 
ibm  frep  /  bie  btsbertge  ^enfton  femer  su  besablen  pbier  ntd^t.  ^ucet  berotUtate  tbm  nun 
btefelbe  femer/  ebne  95ebtn9/  unb  oltf  Septvag  a»  feinem  Unterbalt  unb  ju  anfcbaffimd 
bon  0 fiebern,  aber  btefe  fBenßon  brädte  Swtnglt  immer  /  ibte  er  e«  aud)  feinem  Sreiinbe 
3tnr  flagte.  S)te  grofimatbtfle  Abtretung  ber  ®ttftepfränbe  bon  6ette  f  ngelbarbn  ht^ 
frepte  ^mnqii  enbltd)  bon  ber  bnnomtr(i)en  iSerlegenbett  unb  nun  t^aleraufbteT^en« 
<on  Seratd)t.    (ISerdl.  %utUqmq  ber  €(i)ltt$reben  Srt.  37«  Glareanut  ad  Zwingli 

Latet.  20.  Sept.  1521.) 


«ititt  htiUt  Mtt  tater  mtb  ni|r(t;  fo  jx  dbtx  in  btr  tneinimci  sötte«  nit 
mint  friübec  wucbenb  f^tti  toät  mit  Utb:  betm  tc^  mä^te  üdl)  tctfaffett/  ja 
Mtet  unb  mutet  fcli«  tobt  untergraben  (aflftn  Ugenf  n^o  f^  mid)  uon  gott 
tvSUtuib  ite^en*  Unb  wäffenb  r  baf  bte  fd^maben  ^  ber  jungfrom  SRarten  f  fb 
mir  ufgetrodbeui'  fd(fd)  (tnb  iugerebt.  ^d)  balt  i^on  jro  ^  aU  ein  Sbrtfhnmann 
Mten  foUf  unb  fo  ^il  mee  l»on  jrO/  baf  i(^  nit  eint  jeben  märfager^  flloubr 
Wü$  er  uf  f9  lüqjt  unb  feit/  unb  oud)  uf  ft)  nit  (ögen  mtU^  noc^  fagen  mee 
bemi  midi  bie  sefc^rift  M  beiliflen  Stangeitt  »9tt.  9(ber  bte  mtc^  fo  bii* 
lidi  otrmdrenbr^  brutft  nit  bie  eer  gotte«  ober  SRarieUf  funber  ba«  mortf  ba< 
flOtt  burc^  micb  rebt  (bann  er  burd)  ein  jeben  rebti  ber  jn  prebiget,  nit  ftd) 
nod)  mcttfd)entanb) ,  ba«  flr^tet  mit  jrem  .|>tad)t/  g^ti  fd)a(tf)ett/  bfibert}.^ 
Unb  fo  t^  bie  barfSr  jfit^t/  mögenb  ft)  ba«  (iec^t  nit  ertQben*  Unb  fo  ber 
flmctii  menfcft  ein  #9(it9  ufle^en  ^  bat  jd  ber  reinen  magb  SRadtt  /  meinenb 
(9  mt^  bemfelben  bamit  je  oer(eibm  ^  bomtt  bem  wort  90tte9fbur(^  mi(6 
tt^eforoc^n ;  bef  minber  gegfoubt  trerb.  2>arum  (af t  fq  fqn  r  e«  ftnb  bün^ 
bcn  unb  blinbenf&rer.  3t  werbenb  in  bifer  ptebtg  wol  böten,  tvai  id)oon 
ber  muter  gotte«  ba(t.  Demnach  befümmetenb  tic^  nütd  tM>n  fii(id)tf  tanbi 
megen^  unb  »iifenb,  baf  et  mic6  oud)  nit  abmenben  mag.  Sßa«  gott  bamit 
rnblid)  Raubten  toetbr  wiU  id)  gutwiKig  watten.  Sbtiilu^  felb^,  unfet  boupt 
unb  l^eilanb,  ifl  getobt  wotben.  fiugenb  jt  }um  etfhni  ba#  jt  bem  wott 
sottef  ft^n  glouben  gebinb^  unb  oetflonb  lai  mort  gotteti  nit  eintr  jeben 
vfaffm  tanb  fpn ,  funbet  ba«  aHein ,  ba«  et  (e(b«  getcbt  unb  9ngefptod)en ' 
bat.  Sum  anbten  i»etfebenb  öd)  aUtü  guten  unb  notbutft'  i&  jm«  3um 
trittcn  fudKnb  üwer  fettgleit  aUein  bq  jm.  3um  oierten  wöfienb  bif  leben 
ein  elenb  f^n  nit  ein  feligfeit.  3um  fOnften  fqg  äd)  nit  fd)tver  mit  elenben 
unb  armen  arm  weUen  f^n.  Sunt  fed)^ten  butenb  tid)  aU  t^or  gift,  baf  jt 
nieman  befe^wetinb  mit  gtnfen,  wuc^et  obet  äbetnteffen.  *  3um  fibenten 
bcbenfenb/  dütt  bingeu;  bie  gott  gefaUenb,  tieb  ein  bilbung^ootgettagen  fi)n 
burcf)  ben  berren  Sbrifhtm  3efum.  'S"  bem  ad)ten  /  batum «  ma«  jr  tbun 
ober  tafien  n>eHenb  i  fo  febenb ,  mt  jm  Sbtijht^  getbon  bab.  93)ie  man  jm 
onberft  tf)ut ,  ifl  e«  lel^  unb  fflnb :  benn  et  ifl  bet  meg.  Sutn  nunten  i  unb 
(b  jr  ud)  breilbaft^^  ftnbenb;  fo  Hagenbl  jmi  unb  rufenb  jn  an  um  bilfr 
gnab  unb  oerjt^bung.  3um  gebenten  werbe  er  flwerem  bet;;en  fo  btubetlicb 
togefugt  unb  geliebt  r  baf  jt  ücb  mit  jm  gebötinb  etfotad)en^'  unb  unbet« 
tebeni  aM  jt  unbet  einanbrt;  benn  ba«  ifl  ba«  toat  gebet.  3c^  (tnb  gott 
befbCcui  ber  üä)  wn^i  unb  (cet!  9(men.  Uwet  emtget  btäbet  blt^bitbr  tvenn 
jr  bruber  S^rifti  ftnb.  S)(tnb«  gebm  3titi(b  17.  tag  erfl  berbfl«.^  MDXXIL 


®n  preWg  tjon  ber  remcn  öotWfl^Mrertnn  SWarta- 

2)ie  ge(eetten  ,  bie  anjetgt  babenb  /  wie  batmbetjig  gott  f^e ,  fo  ftjt  er 
bo<6  fo  gerecht  batneben ,  unb  ba^  mit  ber  gfd)tift  btwätti  babenb  jm  red)t 
getbon ;  we((be  aber  nad)  ^*  bem  ftnb  abgegangen  /  baf  ft)  geleert  banb  /  bet 

^)  6<bntAbungen.  ')  auf^ebütbet.  ^)  3^ab(et.  ^)  bertfiumben.  ^)  Cetcfttfertigfett« 
•)  tii  grofer  (£itt,  «d)tung  bot  bte  —  ^)  einaedeben.  »)  ^tlfe.  •)  flbwortbcilett. 
^  Stib/ Oocbtlb  gegeben«  i^)  mangelbat/ bebörfttd*  ^  befprecben.  ^)  ^etbfimo« 
M$,  (iioeptct  -^rbfi  wAte  bet  Seinmonat.)   ^^)  bon. 


98  (ßrtbig  Von  ItK  Rtnen  fiptttdeb&rerinn  Wiwia. 

<(crcdbdfllttt  flotttl  ntäfitt  ober  mi^t  Uv  mcnfd)  mit  0iiett  ciqnm  nKtfm  fliult 
t^itn,  unb  banb  bcmnad)  üd)  fclbl  ric^tor  gfe^t  übet  bic  funbi  t9irgv^#  (9 
fpe  unb  toie  lang  fq  tfiiKget  tvetbcn  muflfe  1  unb  babq  bic  täiligititg  bq  jnm 
fcib^  (aifrn  um  gcU  obtoujtti/  unb  glatt  bA(g^  bamtti  Win  ftowcn  un^ 
fttfte  jeltcc '  erjogm  /  bte  b^nb  gan}  im  nebet  geirrt;  mar  um  itrlcilenb  fo 
ben  fned)t  1  fo  ein«  anbren  t{l  ?  er  flät  ober  fallet  b«  ftnem  bcrren  i  9tom» 
XIV.  4;  bann  f9  e«  u«  jren  fbpfen  nit  \a  beridbt  bcr  gfcbrifit  gctbon 
babenb.  3>o(f)  iit  ftd)  barab  nit  gu  oetmunbem:  benn  fobalb  man  brat 
gwatt  bei  iitifdji  unberworfen  mirti  fo  (tcbt  man  nttmmen  mi  wai  gott» 
funber  mt  bie  böfen  begirben  beifTtnb  ober  teerinb,  60  nun  bem  alfo  tiki 
M  mt)t  unb  lang  m'öcbt  betodrt  merben ;  bal  mir  aber  t^it  unbermegen  laffm 
meUenb  (urfac^  wir  Qtenb  ju  eim  anbren)  1  muffenb  wir  bennoilb  befebnif 
»omil  ber/^ered)tigfeit  gottel  gnug  bf(i)eben  mbg  1  bero  je  gnug  befcbeftcn 
mu^ :  banifflal  wirt  marlid)  unb  ttfyt  gerebt/  gott  ifl  glQC^  all  t90l  gereci}t 
aU  barmber^ig.  SBenn  mir  nun  alle  menfd^en  betradbtenb  f  Ünbenb  mir  je  1 
baf  hiner  überall  fo  gred)t  ift  in  ber  ganzen  menge/  b'er  nun  für  ficb  frlbl 
gnug  möcbte  ber  gerecf)tig(eit  gottel  tbun  1  bann  mir  ftnb  all  lugenbafttg  # 
9faL  CXVI.  11,  unb  ifl  nit  einer  1  ber  ba«  gut  tt>uge.  SBir  babenb  un« 
all  abgemenbt  unb  itnb  all  unnitb  morben  9fal.  XIV.  S.  9Bir  banb  oU 
gefflnlet  unb  manglenb  ber  eer ;  bal  ifl  ber  i)ilf  gottel.  9lom.  III.  23.  &o 
mir  all  nun  ben  breiten  unb  mafen  an  uni  babenb  /  m9genb  mir  je  gott  ntt 
gnug  tbttUf  benn  mir  (tnb  alt  felb  f(f)ulbner  1  fäd)er  ^  unb  ilrafmdrbig.  2>a« 
rum  bat  gott  ni  ber  tiefe  (tner  mqlbtit  angefeben  unfer  etenb  unb  breOni 
»u  erfe^en ;  unb  fo  er  unber  unl  leinen  fanb  1  ber  (tner  grecbtigf eit  mbebtc 
für  (t(t)  unb  anber  gnug  tbun  1  bat  er  ünen  fun  ein  boftien  ^  unb  besolunfl 
für  unfer  funb  i^erorbnetf  ba§  er  in  bemi  all  er  ein  marer  mcnfd)  unb  un« 
fer  bruber  ifl/  unfer  gered)ttg(eit /  unfer  gnäbigung  ^  in  bie  emigleit  i^orgott 
f fit  unl  fre ;  barum  /  baf  er  gerecht  unb  unfcbulbig  alt  unfer  fd}ulb  bat  an 
(td)  genommen  unb  bte  i^or  gott  gebefret  unb  gebuffet.  €iid)f  bai  ifl  ein 
gnAbiger  banbel  gottel  1  ein  frflnblicbe  ^öticbe  botfd)aft/  ein  gmüffe  ftcbruna 
ber  trofltofen  feel/  baf  bie  fiinben  bat  ben,  burd)  ben  fq  gotti^erfunt  mürbe ^ 
burd)  ben  fq  altmeg  ein  sugang  gü  gott  bätte ;  bal  aber  allei  mit  uil  gefArift 
ind)tltd)  aber  flarl  bemärt  mbdbt  merbetu  mo  mir  nit  uf  ein  anberi  gtenginby 
nismlid)  uf  bai  lob  ber  cmtg  reinen  magb  snariä/  bie  unl  bifen  bcitanb 
Gbtiilum  gebom  bat. 

9fll  nun  bte  ixjt  erffilfet  ifl  bei  gbttltä)en  ratfcblagl,  bat  gott  ftnttt 
boten  @abriel  gefd)i(tet  ju  ber  magb  SRarieu/  bte  bem  frommen  mann 
3ofepb  i^ermäbltt  mar.  2>arin  aber  bie  g&ttlid)  mqibeit  erfd)Qnt/  ncfmlic^/ 
ba^  mit  bem  uermäblten  3ofepb  gott  nit  bat  mellen  ben  eelid)en  brud)  gmi» 
fcben  jnen  befd)ebenf  bamit  Itnber  gebom  murbinb/  funber  ba§  bie  tod)tet 
SRaria/  nad)bem  fq  fd)manger  erfunbeuf  nit  mfletniget  mürbe  nacb  jiibt^ 
fd)em  gefab/  melcbl  gebot  i^erfletnigen  bie/  fo  on  ein  eemann  geborn  b^tt; 
fo  ober  3ofcpb  jr  mann  gfcb^bt  marb/  berd)irmte  er  fq  t)or  bem  gefab-  Oud) 
ifl  fQ  im  barum  Permäblet/  ba$  fq  unb  bal  tinb  altmeg  ein  befdbirmer  unb 
venvarer  bätttnb.  S>enn  el  ein  mrerlol  blöb  bing  ifl  um  ein  einigl  mqb ;  2Ü 

«)  filatt<  ^ättte,  SBo^lbeletlttett.  ^  ^fnrbt/  meldK  ben  3tlt  ober  9ai  gelten» 
•)  ffbäter.   ♦)  Opfer.    «)  SScdnabigmig. 


(ßrtltd  )»on  t(r  reinen  gott^eiArerinn  aRotto«  89 

ttWdUt  tiHf  tft  üUt  3ofn)6  jt  sAscgtbm  unb  t>ttmätiMi  taf  WMtt  f^ 
fiebm  üArr  stehen  Af^flen  warb;  3ofcpb  oUc  binci  lommlic^  anfd^icfte:  ft) 
inift  in  (EftOPlnt  flie^ ;  mMtrum  M  ^<iQpto  iittf  3dbtf(t)  (anb  /  u^  Um 
3äNft^  lotib  im  OüUläifdi  gen  SRajatet^  jicben,  Snatt^.  II.  19—22,  bat}tt 
dofepl^  Sdt  fommliib  fletocfeii  ift,  0o  i^tl  tätiüöi  bon  bet  bcemä^tuna 
Dpft^N.  ^teb9  mrttmb  <tbee  wir  bie  Stoffen  gnab ,  fo  gott  SRariA  9eH)en 
^1  jnbcm  et  fq  fSt  aOe  wqbct  unb  to^tten  bet  ganjcn  melt  nittltftn  ^at 
iü  rinar  mutet  fim^  funi  /  nit  aitgr fe^m ,  baf  fq  fc^tr d)t  geboten ,  nit  ein 
sroigeoc^tt  nteib  ^  wüi.  3Bie  n^oi  fq  ni  bent  gefcbted^t  2>aotb^  /  wa<l  0) 
bo4  atm  ttttb  gdt  nüti  f&mtm  no(6  menfc^lid^em  vta^t  i '  a(tf  fq  fclbet 
|bt«t:  Sott  ^at  bie  fd)(ed)te  ^  ftnet  btenettnn  ongefeftem  Unb  mie  »o(ba< 
geWeifet  !Z>aiHb€  b«  gott  unb  ben  ntenfdben  eet(td)  geatbtet;  »a«  e(  bod)  benn« 
limcl  mt  in  bobem  ftanb  obet  wfitb  nac^  weltlichem  gemalt :  benn  (etnet  bom 
flammen  J>wiU  bojemat  bettfc^et.  Olqc^  ali  mit  nocb  btit  bq  tag  beto  nit 
)ä  acbtenb  leibet ,  bie  bon  gutem  flammen  batlommen  finb  /  fq  fqinb  wie 
fremm  fq  meUinb ,  fo  fq  nit  gut  obet  gemalt  babenb.  Ouc^  ifl  fq  bef balb 
Srofi,  ba9  bte  ptopbeten  bom  geifl  gottetf  qngfuc^et^  bot  alten  jqten  t)ae 
m  ito  gettbt  banb.  3fata(  fpttcbt  VII.  14:  Stimm  mat,  ein  toc^tet  obet 
masb  mitt  rmpfaben  unb  gebäten  einen  fuu;  unb  (in  nam  mitb  genamt 
Smanuet  (batf  ift  gott  mit  uni).  9ä  ftqlid)/  gott  mit  un^ ,  baf  et  menfd)« 
Itcbe  natut  t>on  bet  teinen  SRatia  bat  an  ftcb  genommen  unb  unfet  btubet 
M(b  ein  bejalenb  opfet  ftlt  unn  motben  t(t.  (S^  fptic^t  eben  betfelb  ptopbet 
om  XI.  1 :  <S^  mitt  ein  fcbof  obet  tut  etma^fen  bon  bet  mut;en  obet  flam^ 
vm  3ef{e  (bet  ift  Dabib^  tratet  gfqn)  /  unb  ein  blum  obet  blitfl '  mitt  ufet« 
fbn  WH  finer  mutjen.  !Dife«  fcbof  ift  bie  belig  SRatia  i  biefe<l  btuft  ift  (!bti« 
im.  9(nbtt  ptopbetien  unb  bebfitnuffen  *  (affenb  mit  je(i  fqn.  Outb  ift 
l)icbq  }e  metfen  bie  eet  jtet  lütten  teinigteit/  bie  fo  gtof  ift  gfqu;  aU  bet 
StKmgelift  iutm  oud)  SRattbäutf  bie  jt  jugebenb.  t>ann  fq  ein  teine  un» 
mfterte  magb  oot  bet  gebutt/  in  unb  nadi  bet  gebuttf  ja  in  emigfeit  blqbtf 
bai  abet  bq  ben  menft^en  nit  mögtid)  iftr  ba$  eine  ein  mutet  fqe  unb  ein 
M}ttt ;  bq  gott  abet  finb  alle  bing  mbglicb  /  ja  fo  möglich  /  baf  aUe  ge* 
fcbipfit  ünem  mott  mtifTenb  gebotfam  fqn  /  ob  ti  fc^on  nae^  jtem  oetmbgen 
jnm  unmagtid)  ift.  (Bi  foU  un^  ou(6  nit  itten  ba^ ,  fo  i^etPibiu^  ein  itti« 
m  (ämpfet  ^  falfd)  ui  ben  motten  SRattb.  I.  24, 25.  gesogen  bat  babin,  baf 
SRorid  nad)  bet  gebutt  babe  ft(b  mit  3ofVpben  edieren  Petmifc^et  2>ie  mott 
9Ronbäi  ftnb :  3ofepb  bat  f!n  mqb  i&  jm  genommen  unb  bat  fo  nit  etlennt, 
bii  bof  fq  geboten  bat  jten  fun  ben  etftgebotnen.  U<l  ben  motten  bat  ^tU 
bAio«  alfo  fAmpft  *  (batf  ic^  nit  ffit  micb  genommen  bdtte  je  etIMten ,  mo 
id)  nit  tSgtic^  f^be  bie  einfältigen  Sbtiflen  t>ai  (Sbangetium  Sbtifti  lefen ) 
unb  an  bem  Ott  fd^flben  unb  jupfen,*  ja  bid  binicb  bon  geleetten  unb  un« 
jideetten  geftagt  bifen  htopf  ufjetbun).  3a  alfo  bat  J^etbibiu^  Mmpf^:  S>at 
fi)  in  nit  ettennt,  bi«  ba^  fq  jten  etftgebotnen  fun  gebotn  bat/  fo  müf  je 
fotoen ,  baf  et  fq  bemna^  etf ennt  bab  (benn  bet  fpticbt  bi«  obet  unj  r  bet 
W  ttn  }it,  nac^  melcbtm  bie  Anbtung  folget.)   2)ifet  ^elbibiufl  bat  getbon 

^)  bomeime  Socbter.  ')  Q^jftte.  ^)  sniebtigfett/  ntebent  6ta]ib.  *)  etttflebaucbt/ 
WKit.  «)  9i8tb<.  •)  «nbeuninflet!.  0  Cefhrettet.  •)  bebaiiptet.  «)  flaunen  unb 
meifebu 


wlt  ottci  Me  f(t{tn«4  tt^  einem  Hcincn  vcfatm^  brt  sefd)Yifit  urtHtm  ^ 
renbf  tval  jnen  in  (tnn  tummt/  unangcfebeni  wie  bie  wott  an  mbten  oetcn 
Ux  sf(t)rifit  gebtu(i)t  werbtnb«  2>tf  mötUi  bonec  ober  @rif(|)if(b  beoi  bctft 
(uf  beit')  bi<l  ober  aM  lang.  9(1  wdt/  aber  in  bet  sfd)cift  ^at  e<  nit  oUtoefl 
bie  traft  gl^t^  aU  oud)  im  tätfd).  !Denn  im  CX.  ^folml.  fpticMgott  (aU 
otic^  S^tiibitf  bot  ange}ei9t  anattb*  XXII.  M.)  bet  tratet  jAgottbemfun:  &{% 
l&  miner  rechten  ^anb  /  bin  (bonec  i  f^toi)  baf  id)  binc  ^enb  fc|e  }u  einem 
fc^emmel  biner  fu(Ten.  ^ie  bebdt  iai  toitüi  bin  ober  um  nit,  baf,  nacbbem 
jtne  f^enb  alfo  jm  unbermorfen  fQinb,  ein  änbrung  bemnac^  tommen  f6Uei 
baf  er  barnac^  niimmen  foUe  }u  grcc^ter  ^anb  gotten  (t$en/  funber  baf  er 
in  ewiger  würbe  gotten  b«  ber  gerechten  f^ani  finen  i^oter«  ftnen  ftjenben  »ot 
erwarten  wirt ,  bin  ba^  (q  jü  eim  fc^emmel  (iner  fuffen  gemacht  wtrbenb  > 
itnb  t^at  bon  bin  ftn  fraft  gelegt  uf  bie  f^enb  /  unb  nit  uf  Sbriihtm  r  oU  ob 
gfproc^en  wäre  i  bine  fqenb  ftnb  bir  nod^  nit  all  unberworfen  (i^erffamb  ban 
tiadb  menf(^Iic^er  natur) ,  aber  fq  werbenb  bir  nodb  wo(  unberworfen  i  bu 
magfi  iren  wo!  erwarten  i  bu  ft^eil  bie  wpl  lu  ber  gre(l)ten  banb  gotte^  (benn 
er  aUweg  ba  (t^t  in  bie  ewigbeit)/  bin  baf  f«  bir  unberworfen  werbenb  $ 
baf  ft)  bemnac^  binen  fuifen  unberworftn  fpenb  f  bie  je^mat  nit  unberwor« 
fen  fmb.  9ilfo  beift  bie  bin;  nit  unj  uf  ein  änbrung  in  Sbriilo,  funber 
bin  uf  ein  finbrung  bero ,  fo  im  nod)  nit  mit  jrer  gfcbänb^g  ^  unb  berur« 
teilung  unberworfen  warenb-  3)efg(9dben  f^ani  wir  ein  geflalt  jt  rebm 
im  tutfcb*  Sn  fpridbt  einer,  fo  er  binweg  gat  bon  ben  iinen:  9lun  bebut 
üä)  gott/  bin  td)  wiberum  tumm.  3^  nit  (in  meinung ,  baf  gott  nae^  (iner 
loiberfart  ^  bie  ^nen  nämmen  föUe  bebuten,  funber  alle  jtjt;  aber  ban  wort 
hi^  leinet  ^  (td)  nun  uf  ben  bingebenben,  baf  gott  fq  bebut,  bin  er  fq  unt>tt* 
bbnt^  wiberum  ftnbe.  9(lfooud)  bte,  fo  ber  (£bangelifl  fpric^t:  Unb  3ofepb 
^at  ft)  nit  erfennt,  bin  baf  fq  iren  erftgebornen  fun  bracht  t^ati  (eint  fid}ban 
w9rtlt  bin  nit  uf  3ofepben ,  nit  uf  üRariam ,  funber  uf  Sbri(htm  unb  SRa^ 
riam,  alfo  baf  bie  Anbrung  an  W>lma  unb  Sbriflo  lit:  bann  fq  tcHirb  ein 
muter  an  ber  geburt  Sbri(li  unb  er  tam  in  bif  weit ,  in  bero  er  {qblic^  nie 
Sfqn  wan.  ^ber  3ofepb  ftat  (Iqf  unt>erwanblet;  wit  er  fq  »ormain  nie 
erfennt  bat,  alfo  bat  er  fq  bemnad)  nod)  bil  minber  erfennt,  fo  er  gfeben 
i^at  f9  ein  bun  unb  qnwonung  ben  funn  gotten  fqn ,  benn  fer  fqe  oon  unn 
gebenf en ,  baf  3ofepb  fölic^n  je  jm  fßrgenommen  b<tb,  nacb  f^  bil  f unbfd)af« 
ten  im  getbon ,  baran  er  facb  oUe  bing  Don  gott  Perbanblet  werben.  Unb 
ber  meinung  bat  oud^  (tc^  ber  beilig  SRattbäun  (a(fen  «ernugen,  baf  er 
gnäg  fqn  meinti  gewtif  anzeigt  fqn,  baf  3ofepb  iü  bet  geburt  nütn  i^erbanb« 
let ,  bann  er  fq  nit  erfennt  ober  berttrt  ^b ;  bamit  aber  eim  jeben  gebanf ' 
ivol  Dertruwt ,  er  t^erdanbe  wot ,  baf  er  ft)  bemnac^  nod)  Pil  minber  berären 
wuirb.  Unb  je  minber  argwonn  bq  snattbfio  gfqn  i(l ,  je  bq  minbern  unb 
f(bled}teren  Worten  bat  ern  laden  blqben.  !l>af  aber  Sbriftun  ein  erflgebomer 
fun  SRariä  genamt  wirt,  iit  nit  bie  meinung,  baf  fq  mee  fun  nac^  jm 
fleborn  t^ah ,  funber ,  fqtmal  tin  erflgeborner  fun  bil  fQrling '  bot  ^9  ben 
3uben,  warb  nit  nun  S^rifhin  ein  erflgeborner  fun ,  funber  einer  jebcn 


1)  Jtettntntf •   ^  in  Q^rwarttttta«  ^  ®(banbe.    ^)  SBiebevfebr.    ')  Ubnt/  beliebt 
M.  *)  ttni»etU»t«   0  iVL  beulen  sudetrout.   >)  Sorsiifle.. 


$veM3  Don  Itx  tcinm  g^((Mn9  SRAdo.  91 

mihtn  froiven  ftttti  fo  tr  einig  9on  jto  setorti  marbr  sntntnet  Ut  ttft^tho^ 
fotr  me  »Ol  er  bev  (c^t  oud)  »a«;  aber  ber  (e^t  («n  bracht  nüt  fütntmtfi 
(unter  ber  erfl  f^n.  Z>i$  ort  SRattbät  bah  id)  borum  mit  fölc^em  fipf 
erHdrti  ba#  bte/Jo  mir  aUent^alb  fumttinbenb ^  ^  unb  falfc^  unb  uneetUd^' 
nf  mtcb  rebenbf  id)  ^obe  geprebigetf  SDlaria  fqe  ein  toted)t  »9b  gf^nf  »ie 
ein  onbre  traU, '  ober  ^ab  (9  an  jrer  reinigf eit  gefc^mtil^t  ^  unb  sefc^änjelet/ ' 
ba^  ober  tingütUd)  über  mid)  erbatet  ifl:  bann  ic^  t^dr  unb  ^o(^  bi^rfh 
f(b»dren ;  baf  mir  aU  mine  tas  f9((^e  fc^ndbe  bon  ber  mtirbtgen  müter 
flotie^  in  minen  ftnn  nie  ifl  (ommen.  Oud^  bat  mic^  lein  reb  1  ma^  jod) 
mine  («enb  uf  mi(^  rebenb/  nie  fc^merjUc^er  flemtiet  /  ^  benn  bo  iii  aUentbalb  bar 
»emommen  babf  mie  man  fo((^  fcbnöb  fippigteit  trulUdb  unb  für  gemfif  uf 
txAdi  teb.  Unb  mte  flart  idi  mir  bab  fürgefel^t  nut  ge  ontwurten  benen  1  fo 
uf  mid)  erbenteni  wie  dU  icb  linben  in  bifem  jar  geborn  unb  mie  bil  seltir 
bon  fürftcn  unb  btrren  empfangen  1  bab  id)  bodb  nie  m5gen  julaffen  p  baf 
bie  f^anblfc^  Mfterung  über  midb  gtoubt  toiirbe.  9tebe  ein  jeber  uf  mtne 
(ttteni  wa^  er  müti  fqe  im  bergigen  1  aber  lein  gotttUfterung  »iU  iäi  im* 
mtt^  (9ben.a) 

Demnach  fo  meert  ti  oud^  ba^  (ob.SRartd,  ba$  ber  fun  gotte^i  ber 
gnveUen  bat  on  ben  gemeinen  breiten  r  ben  wir  alk  Don  ^bamen  bar  mit»* 
gtebenb  9lom,  V.  18 ,  19.  bie  menftiblic^  fdnb  unb  b(5btgleit  uf  (tc^  nemenbe^ 
mit  foCc^er  unfd)ulb  Don  ber  reinen  magb  SDIaria  »eilen  geboren  »erben  1 
mit  bero  er  a\i  unfer  fd^ulb  ^ejalte.  X>ai  Don  anfang  ber  mit  feinem  wQb 
tdt  gfcbeben  ifl|  baf  fq  ein  Itnb  gebjfri  tai  gbein  fiinb  uf  jm  bätte  ober 
boi  fq  on  fttnb  empfangen  b^tte.  3cb  gefcbtoqg  r  baf  feine  nie  fein  fun  ge* 
boren  bat»  ber  aUem  menfd}(id)en  gefd)led)t  ein  gemeinen  iodj  f leinen  nub 
gfbrad)t  babe;  benh  Ui  guten  balb/  fo  un^  6briflu<l  getboUf  mag  im  nit 
nun  nuttf  t^ergl^cbt  werben/  funber  nüttf  erbacbt  werben i  bai^  ftd)  ftner  gut* 
tbat  m8d)tc  nun  anbilben. '  3a  e^  mag  fein  menfdb  u^  (tner  f raft  ftn  gut* 
tbat  erfenneur  e^  werbe  im  benn  bon  bem  geift  gotte«  geben  1.  Qfor.  IL  12: 
SSir  banb  nit  empfangen  ben  geifl  btfer  weit/  funber  ben  geifl  ber  ni  gott 
üt(  bof  wir  erfenntnb  bie  bing/  fo  un«  bon  gott  geben  fmi.  ^1^  ouc^ 
(briftul  fpric^t  3oanniil  VI-  44:  3Bar(i(b  fag  icb  üc^/  (^  tummt  nieman 
)u  mir  (ba^  ifl/  nieman  erfennt  nod)  nimmt  an  iati  beil/  ba^  im  in  mir 
bebalten  wirt)/  e^  bab  in  benn  min  bater/  ber  mtc^  gefenbet  bat/  gegogen« 
3ft  ba^  nit  ober  menfcblid)en  berflanbr  baf  ber/  fo  fdnb  nie  getbon  bat/ 
unb  falfcb  in  (inem  munb  nie  etfunbeu/  ifl  für  unfer  fünb  ein  begalenb 
Opfer  worben?  Vtt  ber  beilig  ^autuH  2.  Sor-  V.  21.  angeigt:  ®ott  bat 
bnif  fb  funb  nie  getbon  bat/  für  un^  ein  Opfer  für  bie  fünb  gemad^t/  baf 


*)  DO«  mir  —  Dor^eben.  *)  ebrDertejenb*  ^)  J)ime?  ♦)  beffedt.  ^  gefpottet. 
«)  gefrönft.   ^)  iu  •)  nüd)bilbeiu 

•)  (ün  fold)er  Serleumber  war  Dorgfifllicb  Sunflmetffer  Safob  @tapfer/  ber  filtere/ 
ein  Smldufer/  ber  in  btefem  Ofabr  boff  Sürderrecbt  su  S^rtd)  aufgab/  unb  @t.  @^ 
itf4er  Üonbeeboftoetffer  warb,  er  Ufterte  gu  (Ebur  dber  Swin^li :  er  fep  Oater  breper 
Xiato;  fcbwflrme  9)a<bt<  auf  ber  @trafe;  babe  m'cbt  nur  Pom  9ap<l/  fonbem  au(b 
M  3ranfret(b  9enfionen  empfangen/  unb  in  einer  ^rebigt  ^efaat:  aiPe  ÜRatta  fep  fo 
M  ftU  ,9ett  grdf  hidf  Sretlin.''  (@alanbrontm^  gu  Sbur  an  3».  26.  «ug.  1522/ 
H(  ibn  nebf  onbem  ^reunben  Pevtbeibtgte.   SBirg  Steuere  ^tP.  Xircbengefcb«  I|  330.) 


I 

wit  tk  dm(f)tfflreit  gotM  lorttiiib  in  jm.  SBrc  nun  lai  gfoitbt  frfi;<)(t4 1 
^t  ifl  itl^  i^on  sott  flf  }ogen.  Oucb  miif  b<il  je  ein  uberfi^wänslic^e  unfä)ulb 
f^nr  hit  anbren  menf(t)en  jr  fc^ulb  abnimmt/  tarum  fQ  niemcn  (Kit  mSgett 
büben  tann  ber  einis  (im  gottel.  !Z)a^  et  aber  mit  f9(d)et  unf^ulb  i^on  ter 
Ibeiligen  snoria  gebom/  ifl  ntt  ber  tleinü/  ja  ber  grift  tum  unber  aUeit 
jren  eecen  unb  loben;  benn  bte  gtüften  eeren/  bie  fa  6at,  bot  fp  t^on  jrcm fun; 
biefctben  freumenb  oudb  fQ  am  meiflenr  all  fp  fe(b«  fptt(6t  in  jrem  (ob* 
Sfang  SRagntfieat;  SRtn  getft  tft  ufgefptungen  bot  fteuben  in  gott  minem 
beitanb,  09  ttttg  jn  in  jvem  lod)nam  bojemal  r  unb  mal  abev  et  jt  fteub« 
€fo  M  wn  bem;  baf  (9  i?etm£bict  unb  bennoc^  ein  magb  btibtn  ifl  in  bte 
cmisleit. 

9(U  nun  bet  (Sn^et  jA  jto  btnqn  tommen  i(i ,  bot  et  fq  gtfijt  mit  btfen 
motten:  ®ott  stA}  bid}/  bu  ooUe  gnaben!  bet  bttt  ifl  mit  bitf  bocbgetobt 
biil  bu  übet  aU  ftomen.  ^te  ifl  }ti  metfen»  baf  bif  mott^  ooU  gnaben,  ul 
fixitötift^  leett^  fft  oon  bem  mott  fec^atitomenef  bal  ifl  aW  i^tl  aUi  bu  ge« 
liebte  obet  mit  gnaben  etfSUte  obet  bu  begnabett;  batan  mit  t^etflonb;  baf 
tai  mott  boU  gnaben  nit  Detflanben  foU  metben  1  baf  fQ  i^on  jto  felbl  i^ott 
gnaben  f^e;  funbet  bof  allt  gnab/  mit  beto  fq  tqdb  unb  boU/  i^on  gott  fem« 
men  iflf  bann  boU  gnaben  fQn  ifl  nät  anbeti  benn  i^on  gott  jum  b'd)- 
fltn  lieb  gebebt/  mett  gemacht /  fut  atte  mpbet  uletmcflt  f^n.  !{>ann  gnab  ifl 
iiUein  bet  gunfl  gottelr  unb  menn  idi  fptidi:  gott  bot  bem  menfdben  tJÜ 
gnab  geben;  ifl  nüt  anbeti  benn:  gott  bot  bem  menfd[}en  bi(  gegdnnet;  im 
btl  liebliche  angetbon.  9(lfo  ifl  bie  tein  Snatta  oott  gnaben  oon  gott/  aU  f9 
felbl  fingt :  (St  bot  mit  gtoffe  bing  getbon.  6t)  fpti(t)t  ni^:  icb  bin  gto$  wn 
minen  eignen  gnaben  /  funbet  bet  aUmdtbtig  bot  mit  gtoffe  bing  getbon. 
iDenn  jum  ndd)flen  bat^ot  fpttcbt  fq  betglqeben:  (fo  bot  angefeben  bie 
fdblecbte  ftnet  bienettnn  /  unb  nimm  mat  /  fütbin  metbenb  mic^  felig  fpteeben 
alle  gebutten'  obet  gefcble^t.  6ic6fl  bu  ft)  }tt  ben  eeteu/  üb  benen  (ic^ 
aUc  gebutten  obet  gefidblec^t  t^etmunbten  metbenb  unb  fq  felig  jdten  /  \>en 
gott  betuft  fQn  /  bet  jt  nibetttdcbtige  ^  mit  gunfl  unb  gnab  bot  angefeben. 
^tti  meif  i(6  mot/  metbenb  bie  geleetten  fptecben:  met  mei^t  bal  nit  fetb« 
motz  baf  aOe  gnab  oon  gott  (ummt?  ^ntmutt.  3e  boi  man  bai  mei^tf 
jt  liebetl  mit  ifl.  3ci)  fütd^t  abet  r  ti  fmb  ettid)  fo  einfoltig  /  baf  f«  ben 
fptud)  3ocobl  nit  mol  muffenb/  baf  et  fptic^t;  Mt  gaben  unb  gnaben 
finb  toon  oben  t^txab  t>w  bem  tatet  bet  liec^teten.  Unb  fo  mät  nit  tetge« 
beul  balfetb  bi^  onseigt. 

Demnod)  ba  mit  fote^enb :  gefegnet  btfl  flbet  oVe  ftomen  /  bamit  nit 
gesmqflet  metbe/  mal  bal  mott/  gefegnet/  bebtite/  bob  icb  gefptocben:  bod)« 
gelobt  bifl  bu  äbet  aUt  ftomen;  batum  baf  bal  gtiecbifd^  mott  eutogumene 
l»i(  ee  bciffct  ein  boc^gelobte  mebet  ein  gefegnete;  bod)  miU  id)  lai  mott  ge«i 
fegnet  batum  nit  oetmetfen  /  bocb  baf  man  /  gefegnet  bifl  /  i^etflanbe  fut  botb« 
gelobt  bifl  bu.  3el^  bött  bet  englifcb  gtu}  uf/  bal  ifl/  bet  (£ngel  bot  in 
flnem  gtu}  nit  m^tet  gefotocben  benn:  ®ott  gtit}  bid)  bu  Dotfe  gnaben/  bet 
bett  ifl  mit  bit  /  bu  bifl  gefegnet  äbet  alle  ftomen.  !Z)al  abet  b^tnad)  foU 
get/  ifl  ein  teil  i^on  bet  ftommen  ^lifabetb  binjugetbou/  ein  teil  »on  ben 
anbflcbtigen  Sbtiflen.    (Stifobetb  bot  binjütbon:  Unb  gefegnet  (üetflanb  abet 


*^w« 


0  übetfcf^t.  ')  Siacbfommen«  ^)  fRiebrififett* 


(•4grtobt)  Hl  Mc  fctu^t  ttnM  b)N.  Z>cr  otiMk^g  ntntfc^  M  SttMnsit^ont 
3^u^  St^rtflulf  Vmm.  Ünt  t|t  aber  bal,  sefcgnet  tfl  bte  firuc^  bine«  U^bi^ 
iatum  nul  btf  f<l}n&brtr^  baf  bet  enflcl  fclb«  nit  gctebt  M.  2>onn  btc  mort 
finb  ott^  t^om  ^ciUscn  gcifl  qnacfprodbm  r  dW  Suca^  Ilärlicl^  rebtr  fptrc^nb: 
Unb  Slifabetl)  ift  uottt  l)ttli0en  gcift  etfuUt  unb  W  mit  s^ofitt  fttmm  gc« 
fcbrutpen  unb  aefpro(i}en:  Oefegnet  bifl  bu  über  oUc  ftotoenf  unb  gcfrAitct 
t)l  btc  frud)t  btn^  (9b«.  3efu«  Sbttilu^  r  9(mm ,  ifl  0tt4>  bom  htilicutn  seift 
iutbon.'  Z>cnn  ci^,  fprid^t  nirmant  btt  ^etr  Öeful^  benn  aUein  int  ^rtli« 
gm  flcift.  1.  (Sor.  XII.  S.  Dod)  tft  batf  ((t)tin  »unbet,  btnn  btc  @ric(i)cn 
tbünb  nod>  fo  i»i(  bittju  nad)  bcnty  gfcgnct  ift  btc  frttd}t  bin«  (Qb<:  2)an» 
bu  baft  gcbom  bcn  t^ilanl  unfctcr  fccUn. 

^tcb9  ncntcnb  btc  uftutigcn  übet  ein  itnsug  ic  ttagcn.  €ft(^f  f9  tci« 
(mb  mi  ba«  9(Pe  SRaria.  ^ntxoutt.  3(6  tciW  nit  /  bct  waiA<ift  Q^i^ansetift 
2uca0  teilt  t$;  lii  iai  erft  copitct  Sucd,  barutl  ti  (inommctt  ift.  9(bcr  fa 
man  fotic^ti  e«  ^ab  ber  enael  e«  nit  aUti  scrcbt  ju  aRarienr  ift  c«  batum 
nit  bc9  l9tf)tcrf^  ti  foQ  nät  be$  minbcr  mit  ctnanbrcn  gcfprod)cn  merben. 
ttitb  ift  batrum  nit  unred^tr  baf  man«  bcn  cnflclifcf)en  gru)  nennet:  bann 
bcc  onfang  unb  ber  meerteit  ift  be«  engeU.  3el^  muf  i(6  ein  (^dbt^  gefd)td)t 
}flrn,  ba«  o^ct  teert  1  ma«  b&lgdnftige^  Pcrmög.  (&i  f^at  ftc^  begeben,  baf 
id|  in  eim  wtrtd^u«  mit  cerbarcn  lüten  ba«  mal  genommen  ^ab.  3n  bem 
ift  tnan  l^eten«  }u  reb  »erben ,  unb  gerebt :  n^ic  tonnte  einer  iü  fant  ®ertru« 
tcn  fpre^en?  Pater  unfer;  nun  tft  fq  boci)  nit  unfer  Pater.  Unb  nacb  Pi{ 
»orten  bot  mic^  ein  perfon  gefragt:  60U  man  aber  unfer  fromen  nit  ba« 
9»e  aRaria  beten?  ®ab  tdb  antwurt:  Z)a«  9(Pe  SRaria  tft  nit  ein  gebet, 
funber  ein  gru}  unb  ein  (ob;  bod)  bebentenb  bie  mort  felb«,  fo  finbenb  ic 
nit,  baf  man  barin  fit«  begere,  funber  nun  SRartam  gru}e  unb  (obe.  (Sin 
gebet  beif t  nad)  bem  tutfd) ,  barinnen  man  bittet«  ffit  innen  im  ^pc  SRaria 
bittet  man  nfit«,  funber  wie  oudb  tin  menfc^  bcn  anbren  gr&fte  mit  (ob| 
olfo  ift  ouc6  bal  3CPe  SDlaria ,  a(«  wenn  einer  jü  einer  frommen  frowen. 
bie  Vmta  ober  0ret  bief,  fprdd):  ®ott  grua  bid)  9(nna  ober  ®ret  (e«  ft^Ci 
»ebcrtt  namen  iäi  genennet  bob,  fo  ftnb  e«  boc^  beeb  Sbriftlid)  namen). 
2)u  bift  ein  fqne  frow  ober  bcrglqc^cn.  &idi  bie,  wM  tann  ber  b5«  wtU. 
2)a«  ic^  atfein  gu  eim  bpfpil  bob  gegeben  i  baf  man  erfanntei  tval  unber» 
fcbeib«  }wufd)enb  beten  unb  gruben  wäre,  bat  er  baru«  gemac^et,  id)  ba^ 
grrebt:  fo  einer  ein  9iPe  SDlaria  bet,  fi)g  e«nfitbcffer;  benn  fo  einer  fprAc^e : 
@oit  gru}  bi(6,  me$e.  ^  Unb  b<m  aber  id)  nun  ein  gtpc^nuf  geben,  nit  tin  glpd)« 
tvdgcn.  ^  SJcrftanb  e«  a(fo :  ®lpd)ncn  ift ,  ba  man  etwa«  gtpc^geftalt«  ober  glQc^« 
firmig«  2wufd)enb  j wepen  bingen  ftnbt ,  ba  aber  im  gefd)k(^t  ober  wert  bbein 
gl^^wagen  ift,  a(«  fo  itb  fpridb:  uf  eim  ballen  ftat  ein  redbt^  frfi),  wie  uf 
einer  fronen ;  unb  ba«  beif  t  (atinifc^  comparatio  ober  ftmiUmbo«  U«  bem  mag 
nieman  fpredben ,  baf  icb  gerebt  bob :  ein  ba^en  ge(t  a(«  Pil  a(«  ein  (ronen. 
9ber  ein  g(qd)wägen  ift,  ba  man  jwep  bing  gegen  einanber  glqc^  wert  ober 
tbfir  fc^a^t,  al«  wenn  einer  fpriebt:  ein  (ronen  gilt  a(«  Pi(  alt  ein  lammec 
birfat,  unb  ba«  beift  im  (atin  fiquiparatio,  ün  glpc^wAgcn.  3e4  gange 
berfur  ber  b5«wiatg  unb  beafige  uf  midi ,  baf  i(6  ba«  Vbe  SDlaria  gerebt 

^)  dcrinfct/  f4ied)tcr.   ^  binsttdctbon.   ^)  ficrinder.    ^)  tmwtcbttge.  ')  0O«»ti« 
Blleö.  «)  ^nrcben«  ^)  g(et<bgeUen. 


(abc  titt  bcffet  ftßi  tttm  fo  ehtev  fvtAc^c :  ®Dtt  sr&i  bid^,  nic(>c.  34  %ctti 
aber  ein  glQ^nuf  sebenr  baf  Me  ftagenb  Dttfott  vetfhtnbr  la^  %t>t  SRorta 
cineii  gtüj  nit  ein  bitt  fqn.  3a  ^an  id)  baruf  gefproc^en  r  mm  fann  fuft 
}&  bbeinem  beigen  fptec^cn:  ®ott  gtä}  btd)  aRariaj  benn  fpbttlie^  t9<r  rl 
i&  fanct  (£bttftofe(  fpred)en:  ®ott  gtu)  bt(6  SRatia.  (S^  ntog  ou^  ein 
jcber  felbl  tvol  nterCenr  wie  tec^t  ba^  wdter  baf  id)  einisem  beigen  r  ja  bet 
reinen  jungfrowen  ^(gnefen  bie  wott  juleite:  Oefegnet  ift  bte  frutbt  binei 
tqb^  3<fu<  SbHftu^f  baf  icb  ui  jren  ein  ntuter  gottetf  nia(i)te/  unb  ba^ 
allein  ber  ewig  reinen  magb  SRatien  iugebbrtf  unb  jr  befunber  unb  böd}« 
ftt^  lob  i(tf  namltc^  baf  fq  un^  ^efum  ben  gefunbntad)er  geboten  batf  einer 
anbren  creatur  ouc^  sufpräd).  Ctdi  ein  jebeti  toa^  binbetreb  i^ermdg !  benn 
ba0  idb  oDein  wol  in  leeren  grebt  b^b  t  tjl  in  gor  ein  lebe  ntetnung  9erf eertf 
bie  ic^  nie  gebad)t  bob  i  benn  aU  min  flQf  unb  arbeit  itreett  ftd)  babtn  i 
baf  man  bie  göttlicben  wort  nit  achten  toeUe  aU  ber  menfcben  wortf  unb 
ba«  berbtitigen  SRarien  befunber  eigen  lob  tft^  gbeiner  anbren  creatur  würbe 
jÄgelegt. 

9(U  nun  bie  ttinfeb  iudbtig  SRaria  ben  enget  gefeben  b<itf  ifl  fq  erfcbrodm 
ab  ftner  reb ,  unb  gebadbt;  wa^  gruje^  ba^  wdre.  !Die  engel  gottel  finb 
aUweg  in  fcb&ner  mannlicber  geftalt  erfd)inen  i  alfo  oucb  ber  enget  (Sabriet 
SRarien  erifd)inen  i(l;  barab  fq  erf^rocteur  bann  fq  mit  (einem  mann  nocb 
Jüngling  einerleq  gmeinfame  Wtt ,  baru^  er  ienen  beimli<b  foUte  aä  jr 
(ummen;  bari|m  ift  ftj  ab  ber  fcbonen  gflalt  @abriett  unb  frtinblic^em  grd} 
erftbtocten  i  ba  ftj  ndt  bölertfcbei^  wäft  nod)  erfannt  /  unb  erfcbein  bocb  iro 
fo  ein  btibf(^er  ifingting.  2)arum  bebad)t  fq  fid)  i  tioat  ba^  ft3r  ein  grä} 
Mtt  ft).wtift  ntit  t)on  (eine^  mann^  gfeUfd)aft  no(^an}ug  ^  unb  b9rt  bocb 
ton  etm  mann  (aU  fq  am  er(ien  gebacbt)  ein  frAnbltcben  grdj.  T>ai  aViti 
ein  gwiiife  (unbfd^aft  ifl  be^  reinen  unbeflectten  gmüt^  SRariä ,  ba$  weber 
bdler«  nocb  mebengefd)dft  erfannt;  ja  fo  frömb  oon  altem  mätwtUen  ober 
geHef  baf  fQ  (aU  9fmbroftu^  fprtc^t)  oud)  ab  bem  grüj  be^  engeil  erfd)ra(. 
^ber  ber  bintmelifcb  Dater  bat  f9  nut  irrfSIigi  laffen  gebenlen ,  funber  (9 
t^on  flunb  an  burcb  ben  enget  wqttr  bertcbt:  IDtaria  bii  unerfcbrocten  r  gott 
bat  (in  gnab  bir  geöffnet.  Stimm  war;  bu  wirft  emofaben  in  binem  l9<b« 
nom  r  unb  wirft  oucb  gebären  ein  fun.  Z>em  wirft  bu  ben  namen  geben 
3efuf .  !Z>er  wirt  grof  unb  wtrt  ein  fun  M  böd)flen  gottel  genamt  werbeni 
unb  wirl  jm  ber  berr  gott  qngeben  ben  ft^  ober  rt}(^  Daoibi  finel  tniterlr 
unb  Wirt  btrrfd)en  im  bul  ober  gf(bt(d)t  3acobl  ewiglicb  t  unb  wirt  ftnci 
vti&fi  bbein  enb.  6i(b ;  wai  groffen  b<mbell  bebt  ber  allmäAtig  gott  mit 
ber  fd)Ied)ten  SRarien  an  ?  SReinft  bu  nit^  wo  ber  geift  gottel  fq  nit  ertfid)« 
tet  b^t  }A  oerfton  unb  gtoubeu;  fo  bitte  ft)  ul  jrem  eignen  gmut  bem  enget 
nit  mbgen  gloubeur  funber  bätt  fp  ftn  reb  fdr  ein  betrug  gei^btober  für 
ein  f(^impff  inbem  baf  ft)  flcb  felbl  nit  barfiir  gefd)dbt  bätt,  baf  fq  M  fo 
groffen  fiirnemen  funi  föUte  ein  muter  fqur  benn  bie  groffen  gebeif  warenb 
on  }wpfel  über  ir  fd)Ie(bte.  \X4  welchem  wir  aber  ternenbf  baf  ber  Perftanb 
ber  Worten  gottel  unb  ber  gtoub;  ben  wir  jnen  gebend  nit  menfd}Iicbl  t>v> 
(tanbl  nocb  t^ermögenl  ift;  funber  ber  begnabung  gotlel,  bie  unl  erlücbtet 
unb  stiebt«    !Z>arum  fpricbt  biUid)  SRarta :  (Sr  bat  mir  groffe  bing  getbon 

^)  Sunetdung. 


kt  mtdttii.  3o  ft^ttdb  gr^e  Mng;  bof  irr  nti^  f(M^<^ttti  Mmethittf  lic 
snt  (iliiSii  gtbac^t  no(^  furgenommen  ^ab,  fo  gnäbigltd),  bor  unb  te  er  äW 
«ttitttr  ^blftc/  »Ol  gtltert  ttnb  bcrtd)tbat;  oud)  mtti  bcrj  an  itc^  gogctif 
M  t(f>  jm  gloubt  kab  t  unb  brntnacb  über  aUrn  (ouf  bcr  natur  ein  ntagb 
ttnb  muter  (ine^  fun^  gemacht  i  be^  btrren  aUer  binden  unb  erlöfertf  dUer 
inenf(ben;  baf  er  ben  barmbersigen  banbel  mit  bem  menfcbUc^n  sefd}(e(^ 
ftiraettommen  nit  mit  M  faifer^r  Idng  ^erobeffen  ober  obreflen  priefter« 
tod)ter/  funber  mit  mir  fc^U^tcn  etnfaUtaen  metb  berenbet  bat.  X>U  oor  ber , 
tvelt  niit  sefc^ä^t  wa^r  bie  b<)t  er  fo  ^od)  erbebt  ^  ba^  ab  minen  eeren  unb 
gutem  f  mit  t>m  jm  getbon  /  fcc^  aUc  menfc^en  i^ettounbcrn  r  unb  mid)  feltg 
}d(en  toerbenb;  baf  id^/  ein  gemabi  gotte6  bintmetifcben  batem  unb  ein  fcblof 
ober  lammer  be^  beltgen  geiil^  i  ben  in  bife  mit  geborn  bab  jum  beit  aUeti 
menfeben  on  ein  l^bttcben  ooteri  ber  in  bem  bimmet  i^on  ewigfett  bar  geborn 
tvirt  iion  btm  bimmelifc^n  bater  nac^  ber  gottbeit  on  ein  muter.  O  ber 
nnu^precbUc^en  n^i^beit  unb  gnab  gottetf/  bie  un^  armen  menfcben  fo  wrjU 
(i(b  unb  gnäbtg(id)  bat  bebad)t|  baf  toir  jm  burc^  jn  bereint  tourbinb  /  unb 
)u  onbab  ^  ber  bingen  i cb  tin  gemabt  gotte<  gemacht  bin  r  bamit  bie  bint« 
«eUrcb  iu^t  ^  unb  geburt  bef  (icbrer  bie  menfc^en  mad}te  ber  g(ittlid)en 
giMbettf  bie  er  mit  mir  nit  na^  minem  berbienil;  funber  nac^  finer  gnab 
gmfirtt  bat  iDaran  aUe  melt  febe ;  n^a^  neigung  ber  gnaben  gott  ju  un< 
VütUi  fo  er  bbn  im  felb^  mit  un^^  bo  mv  in  ftner  ungnab  »arenbf  frdnb« 
ftboft  maiiitn  bat  angebebt.  2>a§  aber  3^fu  ber  flut  ober  gwalt  3)aDib^ 
Wflebeo  foe  r  foU  nit  l^blid)  /  funber  bon  bem  txjdi  M  g(ouben0  berftanben 
»erben ;  burd)  welcben  jm  bie  gan)  melt  ifl  unberworitn  worben.  iia^  iflf 
boB  burc^  ben  glouben  afle  menfcben  erlangt  babenb  bie  barmberjigleit  goti» 
M  fo  grof  t  Qtvüi  unb  trtim  aU  fQ  2)aoiben  je  er}eigt  iit.  !Dabib  bat  ein 
fitof  morb  an  bem  frommen  Uria  begangen  r  nod)  bat  jm<  gott  berjigen  i 
berbeifien,  er  meUe  ein  bunb  mit  menfcblicbem  gefcblecbt  machen  nad^'ber 
bormbersigf ett ,  2)abiben  erjeigt.  1.  3ef.  LV.  3 :  3^  n^iU  mit  ticb  einen 
nvtgen  bunb  treffen;  bie  gemiiffen  barmber^igletten  2>aPib(;  ba<l  til:  ^ 
mA  mit  Ü6i  ein  trämen  bunb  mad^eu/  namlid)  Jwren  fünben  barmbergig 
f9tif  att  i(^  oud>  !{>aPiben  gfqn  bin.  Unb  wie  2)aoib  ein  gbeif  bon  gott 
1^1  t$  wutl  einer  bon  (tnem  gfd)(td)t  aUweg  ftnen  flul  ober  ri)^  bedbeur 
«Ifo  ift  e<  jm  in  Sbriflo  3efu  trtüli^  geteiftet  r  nit  It^blicb  i  funber  bintme* 
ltf<b:  bann  burcb  ben  btrren  3efum  (tnb  atfe  gfcb(ed)t  ber  menfcben  gläc!« 
IcKg  loorben ;  aM  oueb  9Ibrabamen  oerbeifien  wa^  r  unb  tfl  er  ein  ewiger 
tung  unb  iKiter  bero  /  fo  }u  jm  3AfIud)t  banb  um  nac^laffung  ber  ftinb  i  aW 
3>oinb  getbon  bat.  3m  gftnb  Oacob  berrfAen  bat  oud)  ben  (tun«  ^ieb« 
Ibttenb  aber  wir  oon  SRarta  ben  unfc^wanbnben  gtouben  lernen  /  baf  f^  an 
bm  »orten  Ui  engeU  nie  gejwijflet/  wiewol  f«  jren  fun  nie  fac^  }u  beut 
«bifiben  n}cb  lummen  t  ia  ft)  fad)  in  fd)mä(^lid)  abtbun  unb  toben  i  no<^ 
bat  fQ  bbeinen  weg  geswQflet  an  ben  Worten  gotte^.  2>er  fq  gröf  lid)  eeten 
»(Uer  folge  natb  jrem  glouben  ^  unb  falle  nienen  bom  b^rren  Sbriflo  9efu! 
Ob  er  fd)on  ftc^t  ftn  leer  Perfcbupftf  u^getriben^  burd)dd)tet  werben;  (of  er 
üdiboe  nit  betämmeren;  funber  gebeut/  baf  bie  frafi  (tue«  wort«  erft  wqt 
Mgefpreitr  fo  ti  bureb^c^tet  wirt. 

^)  Viilinig.  >)  ^eu^f. 


96  $t(M8  Mn  Uc  teinen  d^tUgeb&minn  IDlatio. 

2)cmii(u6  aU  Mi  htlii  SRotfa  tm  tvottcn  gotM  burt^  bnt  engd  Mr« 
lunbt.  i90(  gcfltoubtf  fKil  f9  bp(!b  etfdmt  »cUnif  ivte  bte  stburt  jugetift 
miift  werben  f  fetmal  (q  bftetmti  mann  ertannt/  ba^  tft/  mtt  seinem  f9ff* 
c^er  seftalt  flemeinfsme  bätte.  i>ot  jt  bet  enge!  geontivurt :  Ibtt  belig  gr ifl 
tvtrt  Don  oben  b<tab  in  bid)  tunmien  r  unb  bce  haft  bei  b9<t>fltn  (gottei) 
wirft  bicb  tiberfd^<)ttm :  borunt  mtrt  iai  b^ttg  i  fo  lH>n  bir  geboren  Wirt  i 
genennet  werben  ber  fnn  gotttl.  Sit  bte  meinting  bei  en<)e(l :  SRaria  ,  tc^ 
lyerlünbe  btr  ein  nüwe  ort  ber  geburt/  bie  ntit  flcmeinl  t^btn  wtrt  mit  hvt 
menf^en  ftinbli^er  geburt.  2>ai/  fo  i^on  btr  empfangen  ^  wtrt  t^om  beUgeii 
geift  lummenf  ber  bld)  frud^tbor  wirt  mad)en;  ouc^  wirt  üd)  bte  frafi 
gottei  über  bt<ib  (offen  unb  öben^  ^  bof  bol  bttigr  fo  4»on  btr  geborni  wirt 
genennet  ber  fun  gottel.  iDorum  bobenb  jn  nit  nun  bte  menf^en  /  glöubis 
unb  ungl5ubigf  funber  ouA  bte  tüftl  uiNnbet  einen  fun  gottel  fi^n.  QBvter 
mocbt  er  f^  gwtif  mit  einer  onberen  unrndglif^en  geburt  nod)  (ouf  bet 
notur  unb  feit  jror  bo$  jr  bol  dlihtti  bte  oU  jr  tog  nie  geborn  bot»  bo« 
tum  mon  fi}  bie  unfrudttbore  nomt,  jel^  in  jrem  olfter  einen  fun  empfon« 
gen  bot/  ben  f9  je^  im  fec^iten  monot  fd)wonger  trug;  bob^  foHte  SRoria 
ermejfen  r  bof  gott  ndt  unmugttcb  fqe  sä  tbun ;  benn  ben^  gbetf  ftnei  wotftf 
müffenb  oUe  bing  geborfom  fijn  r  ob  ei  fd)on  wiber  jr  notnr  unb  brucb  ift. 
2>enn  ber  (ouf  ber  noftur  mog  gott  ben  fd)Spfer  unb  orbner  oUer  bingen  tut 
jwtngen  r  bof  er  nod)  jro  m&(fe  wtrfen  r  funber  bie  notur  i  bie  jren  gon(i 
unb  brud)  i»on  gott  bot  i  muf  ßc^  jren  berren  gott  (offen  {winden  unb  fä« 
ren ;  oue^  (qbet  fq  nut  nnbiUtd)!  i  wenn  jr  (ouf  binberfte((ig '  wtrt  gemod)t 
ober  gednbret;  nit  mee  benn  fo  ein  gwüffer  orbeiter  in  einem  bulg^f^ttb  ^ 
orbett  tbun  onberfl  unb  gef^ttfter  gebeüfen  wirt  oom  buiooter.  !Dol  beift 
ober  bxj  unl  etn  miroeu(um  $  bol  ifl  wunber ;  ober  on  jm  felbi ,  boi  i^ 
noc^  ber  wirfung  gottel/  ift  el  bbein  wunber.  !2>enn  wie  obftoti  gott  ifl  nflt 
unmftgtid) ;  in  ^nec  bonb  ^nb  aUt  bing  f  mit  benen  mog  er  f^offen  unb 
gebieten  i  bof  fq  nit  werbenb  fprecben :  SBorum  boft  bu  mic^  o(fo  gemoc^ti 
od  9ou(ul  onjetgt.    9töm.  IX.  20. 

Uf  bif  gewufmocben  bei  engeW  b<it  (td»  bie  unbefledt  mogb  ergeben/ 
wo(  uvfi6)xttt  bof  gott  nilt  rebt  no(b  Perbetft/  boi  nit  befd)eber  unb  bot 
ivm  enge!  gefpro^en:  <£ece  onct((o  bominif  bol  ift:  ftd)»  id>  bin  ein  bte« 
nerinn  bei  btrren f  mir  bfcbebe  nocb  binem  wort!  fDlorio  nomt  ftd)  tin 
btenerinn  bei  betreu  i^on  flunb  on  r  fo  f9  ben  Worten  bei  enged  g(oubt  bot : 
fo  mä^tig  finb  ftjf  bof  ft)  ben  menfd>en  red)t  berid)tenbr  bof  er  jnen 
feftiglicb  gioubt  unb  ftd)  inen  gef&(gig  unb  unberworfen  mocbt/  on  oUen 
prod)t  ^  ober  }9t(id)  oerbeifTen  i  o(fo  bof  (tcb  ber  menfcb  frt)  (offet  on  bol 
(uter  wort  unb  gnob  gottel.  2>o|  SRorto  b't  gor  btiter  onseigt^  inbem  bof 
ixj  nit  nod)  bem  brud)  ber  monnenben  ^  wtjben  ober  tod)tren  gott  onmutet  ^ 
bife  ober  jene  gob/  ober  wie  fq  bemnod)  f(Ute  gebotten  werben,  funber  ergebt 
fi)  )td)  mit  bemtttigen  worten  tmb  gmut,  unb  nennet  ftd)  fe{bi  nfif  onbeti 
benn  ein  bienerinn  bei  berren,  unb  begert,  bof  gott  mit  jren  bonb(e  noc^ 
bem  wort  bei  enged.  i^iebp  föUenb  wir  ober  i^on  jren  lernen  ein  recbt  in 
gott  geloffen  gmut  boben,  o(fo  bof  wir  jm  fqinb  olfo  ergeben/  bof  wir  nit  wqtet 
^oginb,  wai  er  unl  ju  (on  geben  werbe,  um  bif  ober  bol  werf;  funber  mit 

^)  »irren.  ')  gebtnbert.  ^)  ei^rbedierbe.  «)  beirotbenbem  ^  iumutbet» 


^rtbi^  von  berrtinen  dOtMdeb&terinn  Wtatia.  91 

kt  näit  tnttamtm  SRoricn  fimd^tiib:  Sfttt  idi  tt^ih  xmii  Mr  i&  rinem 
ticnctr  imUt  nun  MnfSt  mit  tntt  ttad)  bimm  gtfaUen !  Mn  toiU  mrrbe 
crfuUt,  ml  «inrr!  mit  Irbinb  ober  (Irtbinbr  bttti  fo  itnb  »ir  bin.  Ob  tcf^ 
Men  arofFe  bing  inm  bir  bcscttf;  wäre  ba^  felb  bi((tKi)t  nun  ein  totbeit: 
bciin  wie  bcgmnb  bttf  glqd)  aU  bie  fün  S^bcbäi.  %htx  bin  geiflf  bet  füt 
»nib^bir  rcbt  unb  fätmtinbctf  btfrct,  ba^  wie  u4  unmu(Tent)eit  minbcc 
tbünb.  2>otttm  bct(Q(6  mir  fsi^en  <tlouben  r  baf  id)  mid)  allein  an  bin 
SiMb  f(9  imb  MrMIngt^  (aife;  unb  bicb  ein  Ion  mir  la(fe  (limmen'  nad^ 
kinem  g5tttic^  gefaUen,  ^bev  bil  itnb  (eibet  r  ja  bet  groft  tei(  beto ;  bie 
»oti  fleifUtcb  nämtf  bie  niit  tbunb  on  ben  bat  jaUen  Ion.  SBetflanb  el 
«Ifo:  8Bemi  fq  almufen  gebenb/  »eUenb  fq  bot^in  wAiTeni  mte  bil  e^  gelte; 
»ie  »t(  e^  füob  obnenw;  unb  »itt  jnen  nit  bil  lon^  betbeifien  i  itnb  f9 
ttäq  I  &ti  2c  tbun.  9llfo  in  anbten  bingen  oud) ;  betenb  f9  nun*  ein  oatet 
unfetf  »elfcnb  f9  bon  ftunb  an  wäfienr  wie  bil  el  jnen  gelten  wetbc.  Unb 
(dt  baf  einfältig  bolt  fbld)en  g^I  oud)  bon  uni  geletnet«  3a  wit  babenb  r9 
(olidb  itrtum  geleett,  inbem  baf  wir  mit  bem  abla§  (mit  eim  te(i}ten  bercfm« 
tmbutli)^  jnm  aUe  guten  weti  ^anb  ftil  geboten  unb  anzeigt,  wie  bil  ein 
kMid)4gc(t;  ift  boeft  aUweg  ba<  becteur  täbel  ober  tiften  batneben  gilanben. 
Ikmnacf)  ^ttb  fy  nämmen  nad)bin  gftaget»  wal  ber  will  gotte^  f^e  i  funber 
lum  wie  fp  bie  begangnen  fänb  Ibfen  unb  bejalen  m9€i)tinb  /  hü  u  babin 
Ül  (mnmen  i  baf  tin  jeber  toUrr  fantofl  um  bie  funb  i  böU  unb  bimmelti)d9 
fl(mit}tet^  ti^ti  aU'um  ein  tofr  fuwr  obet  tinb;  f^at  abet  bobQ  bbeiner 
8(ad)tetf  baf  et  (M)  jA  ber  gndbigen  barmbersij^t  gotte^  leerte  unb  fic^ 
bcro  Hüiti^t  naii  jrem  gftttlicben  gefallen  i  batu^  jm  entfptingt  fot(l}t  gotte« 
mib  berae^tett  (in  fetb< ;  funber  alle  (ine  ftinb  uf  ben  (ouf  getüil  alfo :  (tx^ai 
ibtt  nun  btfe  ftinb  i  (Hl  nun ,  toub  nun  i  etmbrb  nun  r  fcblad)  nun  }e  tobr 
ttt  »ititt  wol  mit  bifem  gebet,*  ablafgeltr  ober  wallfi^rtrennen  wiber  eben 
motben.  ^  O  M  jämetlid)en  morbtf  ber  feelen !  QBarum  iKinb  wir  nit 
Adrett ;  baf  man  (!A  gewaf  oertaffen  föUe  an  bie  gnab  gotte«,  unfte  werf 
nil  felb<  befd)ä(m:  bann  fQ  nit  unfer»  fo  f«  gütr  funber  gotte«  ßnb.  !Z>ettn 
(b  ba<  wert  gAt  wAre  ni  bem  urteil  be^  menfi^en  i  fo  wbUtenb  wir  unfre 
mcf  wol  fo  t^ür  anf(t)laM  i  baf  un<  bie  nieman  wib^rgelten  ^  mbd^te« 
tacvm  foU  unfer  fcblecbte  bon  SRatia  letneUf  (id)  gott  ganj  unb  gar 
nnberwetfeuf  baf/  wenn  gott  ein  wort  tebe  /  wir  und  bemfclben  unbetwer» 
fnb  unb  fe(itgli(^  gloubinb ,  ob  e4  fc^on  nad)  unfetem  t^erftanb  uni  nit 
no^lid)  buntt;  uni  mit  it  fotec^en:  «^ett  min  anf(f)lag  ifl  fAlcdyt;  wai 
ober  bu  rebft ,  muf  befd)eben ,  id)  bin  ba^ ,  bin  bienet ;  mit  befc^be  nad| 
Nmm  wort!  3eb  mirt  ndtrifd)  unb  gqtig  fragen  hinfallen  /  ba  ein  jeber 
»äiim  will,  oor  unb  ee  er  üt$  i&M  tbuje  (alfo  nennenb  wirf  gut),  toit  i^il  e4 
in  ntib  f9e  i  unb  wetbenb  un^  mit  Detttuwten  gmüt  unoetbingt  ^  an  bie 
SDob  gottei  laifeu/  bet  weift  w(a  uni  not  iftf  ee  wit  ütt^  begetenb  9Rattb. 
VI.  8.  et  weift  oud),  wai  un^fuglid)^  ift  s^  geben  bat^benn  wir  8uc.XI.13. 
%(ii  bemnad^  SRarta  bq  jr  bafen  Q^^betben  ge^anblet,  ba^  alle<  boU 
Ü  bei  ^immelifd}en  geifl^  gottel,  laffenb  wir  bie  fallen  oon  bet  lütje  wegen, 

4 

*)  Pbne  Mdialtf  ifioelfre^.   *)  beiKmmett.   ^)  ql&nmUn ,  tdufd)cnben  SSermanb. 
^  i<fet(Hbet,  §ematftet  ^)  gtttmacben/  aulgleicbesi.    ^)  besoblen.  0  mtbebindt.  <)  yoß 

S^Mieiri  fsmmtl.  6cbvtflen  1.  »b.  ' 


98  ^ttli^  tton  Ut  Kitten  goMgcbSmimi  SDtartik 

ouc6  batf  (ob  aRafttiiffcat  flemtmctr  batf  SRaria  u<9cfpto(^n  ^f  untmUcnfe 
un^  fcercn  itcf^n  brt  (»eilfamcn  acburti  bie  un^  ten  ^ilanb  unfetct  fetten  in 
feife  melt  gebracl}t  M»  2>ife  ^ebuct  ift  aXacten  fo  fd)(ect)tU(6  unb  arm  }u« 
gefianbenr  taf  nteman  ärm(id)er  gebotn  mafl  metbcn/  benn  (Sbnfbtl  gebom 
til.  (£^  flat  alfo  Suc.  |l*  7 :  ^q  bat  ntt  flatt  an  itt  betbetg.  9?un^  mafl 
je  nieman  ((enbec  gebovn  »erben  i  benn  fo  er  nit  mag  berberg  ban  In  ber 
geburt.  Uü  metcber  armut  »ir  }ttm  erften  Urnen  föUenb;  bof  ber  aUmäcbttg 
gott  bie,  fo  er  am  (iebilen  bat/  ntt  begäbet  mit  jergängUdben  boben  ober 
groffen  bingen ;  funber  jr  gtouben  unb  boffnung  für  unb  fSr  bewärt  mit 
bartjfältgbeit  in  bifem  {^t.  2)enn  mt  b^tte  je  gott  mbgen  lieber  werben/ 
bann  bie  einig  magb  SRorta  ?  nocb  wirt  ft)  in  jrer  gebart  fo  ärmlid)  beraten/ 
baf  üüt  menfd)en  )A  jren  m9genb  fprecben  wie  QpU^betb :  6e(ig  bifl  bu,  baf 
bu  gegloubt  bafl ;  fo  wir  fq  febenb  armät  unb  elenb  (Qbenbe  fbf  unab* 
gewenbt  anbangen  jrem  nad)  ber  jQt  fo  armen  fun.  3um  anbren  föUenb 
wir  erwägen  bie  tiefen  barmber^igteit  gotte« ,  baf  er  ftnen  fun  in  ber  {arte 
(tner  jugenb  je^  bat  gewellen  armut  um  unfer  wiUen  Iqben  /  bag  wir  um 
linb^wefen  uf  bon  unferen  eltren  geleert  wurbinb  f<b(e(bte  unb  armut  frblicb 
tragen/  fo  unfer  berr  unb  erlbfer  mit  (tner  reinen  muter  oom  anfong  bar 
üner  geburt  bi<l  in  ben  tob  armut  unb  elenb  getragen  bat  /  baf  er  un<l  bie 
bimmelif(t)en  r^cbtag/  bie  nit  binfä'Uig  nocf)  Perwanbelbarlicb  (tnb/  gewunnen 
mit  (tner  armut »  aU  9au(u<l  fagt  2.  (£or.  VlII.  9:  Or  waffenb  biegnab 
unfern  berren  3efu  Qfbrifli  /  baf  er  oon  dwertwiUen  arm  i(t  gftjn  /  wie  wo( 
er  rqcb  wa^  i  uf  baf  jr  u<l  (tner  armät  rqcb  wurbinb.  (£r  i(t  oud)  gleit  in 
ben  baren  *  ober  Irtpp/  ein  Iräftige  fpQH  ber  oernfinftigen  /  bati  ift/  gl&ubigen 
menfci)en  /  baru^  wir  lemettnb  jn  fücben  nit  in  gro(fen  rQcbtagen  i  (ioUen 
gebüwett/  nit  in  bob^ni  pracbt  ober  fd)Qn/  funber  in  ber  Iripp/  barju  wir 
un^  bemutigenbe  unb  niber(a(fenbe  jn  ftnben  werbenb.  ®ott  ifl  nut  wiber« 
wärtiger^  an  eim  glöubigen  menf^en  /  weber  ein  bocbtragen  ^  gmut  /  ali 
QietruV  fagt  1.  V.  9:  ®ott  wiber<iat  ben  bocbfärägeu/  aber  ben  bemutigen 
gibt  er  gnab.  ^U  (in  (eben-  ift  nüt  anUxii  benn  ein  nibertracbt  ^  unb 
bemut ;  unb  geb5renb  aber  wir  nichtigen  ^  fiinber  un<  rttmeu/  wir  fi)inb 
Gbciften/  fo  bodr  unfer  (eben  nüt  anber«  anjeigt/  weber  bie  üppigen  ftinf enben 
bod)fart  Suciferfl  /  be^  oerfurenben  tufettf.  Unb  wenn  wir  nni  tufelifd)  nam« 
tinb/  Qli  wir  weUenb  Sbtiften  genämt  fQU/  fo  lönnte  un^  ber  tüftl  nacb 
(inem  gefaUen  nit  anberil  wflnfdben/  benn  untf  (afi<n  g(i)(^  wie  wir  ßnb. 
@id)  an  aUen  geiillicben  flonb  /  ob  bu  je  fit^  anber^  finbeft  weber  ben  gqt/ 
boebfart/  falfcbbcit  unb  g(t)(b^nerq:  ftiib  bemna^  ber  ganzen  Sbriflenwett 
ßtten  an  /  finbefl  bu  nitt  anber^  benn  ein  tbube  ^  unb  unfinnigleit«  SBir 
wuifenb  nAmmen  ob  wir  menfcben  (tnb^  id)  gefdbwog/  baf  wir  Sbrifien 
iinb.  9((fo  banb  wir  aüt  ben  fuffen  berren  3efum  ^btiflum  binber  ßcb 
geile((t  unb  febenb  jn  nit  an/  wir  lemeob  nut  oon  jm/  wir  f(böpfenb  aÜ 
unfer  leer  unb  bofpil  u^  etwa^  bu$en  ^  unb  Pon  glqcb^neren  /  unb  Sbtiilum/ 
bie  ewigen  gi)tt(id)en  warbeit  unb  unbetrogen  ^  oorbilb/  febenb  wir  nit  an. 
SSJir  nämenb '  jn  tpol  mit  bem  munb  /  aber  iai  f^tti  ifl  nitnen  ba.  3jl 
c^  mi  f{eifd)licbett  /  (icb  bab  mifrebt)  geifUicben/  um  rQd)tag^  gü  tbün/  fo 

^)  Suttertrod.  *)  hcdimütUqti.   ^)  sniebrigfeit.   ^)  m(btlwilrbigen.   ')  SoO^ett. 
.«)  Safna(bt6ma«ren/  Carmen.   ^)  unbetrüglic^e«.  <)  nennen.  ^)  gteicbtbum. 


fßrth'g  t)0n  Ut  reinen  gott^sebiterinn  iDlaria.  99 

f^tf^rnb  ivft  gav  b^rnb:  etf  tft  nit  unfctf  ti  tft  gotMbins,  nnb  f9m9(bcn>^ 
90tt  unfctmt  -g^t  /  b^f  fun  (91d)  annut  im  ^tiganfl  in  tic  med  getttten  ^Ät. 
3jl>a^  nit  ein  ftrofTtr  falfcft  unb  ein  Einwerfen  St)rifti?  Gpti^t  man  gii  Um 
(oom:  btt  feltteit  Mmn  mld}ilm  ntt  alfo  überntcffen/  unbetbructrnr  fc^Aigen; 
bn  foINt  fibet  nienkm^  blut  nod)  tob  gelt  nämcn  i  M(  minber  tibec  (£^rt« 
iknblut;  bmtn  (£bti(lu«  ttV  orm  <iemcfen  i  unb  ^at  fin  blut  bergoifen  um 
rnirrtikbrn^^  wiütni  unb  finb  oUbtübet  in  S^ttilo;  fo  ant»urt  er  gfc^winb: 
wai  got  mcd^  ^btiilu^  on?  unb  ob  tu  fd}on  nif  tebtf  }ctgt  et  boc^  mit  ben 
»rrfen  Mi  baf  et  be«  gm&t^  ift.  O  be^  gtoffcn  jamet^f  ba$  mit  ben 
etlen  nomen  be^  fun^  gotte^  äbetlummen  ^<inb  f  unb  baltenb  jn  bod)  fo 
f(bn3b ,  bo^  wit  ennoebet^  unfte  taflet  mit  im  bef(i}itmenb ,  gli)d)  ato  ob  et 
tti  tved)feU/  toub^z- biebflaW  unb  t9d)tagen  ein  gott  fqe  toie  SDleteutiu^; 
obet  tvit  wetfenb  jn  bin  i  baf  fin  (eet  unb  tbat  bt)  un^  nflt  gilt  f  unb  foU« 
trab  in  abev  biUic^  nod)  f^ivtn  weinen  in  bet  {tipp  ni  elenb  unb  atmätf 
bie  et  um  unfettmiUen  uf  ftd)  gelaben  i)at. 

2)ai^  ifi  ottd)  ein  gwäf  flutf  be«  feflen  g{ouben<  /  ben  fq  jA  gott  iüt 
9(babtf  bat  fq  bai  gtufam  moA  6imeoni^  ntt  etfdbte(ft  b^ti  batf  finbtt 
3(fnm  }u  PetlaffeUf  ali  et  }u  jt  fptacft:  (Sin  fdttoett  Witt  bin  eigen  feel 
biir(bbtingen  I  baf  bie  gebauten  geöffnet  »etbinb  M  i^ifet  betten  ^  bamit 
6cmeon  gemeint  l^tf  fQ  wetbe  iai  jamet  bei  fc^anblic^en  tobi  bei  ftiijel 
mi  jtem  tinb  feben  i  bai  »etbe  it  iKtj  fo  fc^metjlid)  t^etwunben  i  a(l  bet 
lob  felbl  f  ja  fD  »etbe  ben  tob  jtl  tit^l  in  ito  feibi  empftnbt n ;  unb  metbe 
jren  f(^met}en  rntttnit  ba^  bie,  fo  oot  ein  gflatt  ttugenbi  glqd)  all  ob  fn 
€briflo  ttfiivUd}  obet  anbangetinb  obet  gunnetinb/  i^on'jm  mve^en»  in 
Mc^i  ia  etlieb  fc^äffen'  unb  fc^mdben  wutbinb.  91(1  benn  oon  ben 
l9(btfittgm  menfc^en  befcbi(I)tf  bie  bo  mitbeilenb  unb  fd^meicblettb  benettf 
fo  bie  vat^it  tutet  teetenb»  aObiewQt  el  jnen  ufte^t'  gat/  bamit  man  f9 
•tMb  füx  ftumm  balt.  60  batb  abet  bet  teetet  bet  watbeit  fi)  ftit  unb  fiir 
fb  ftatt  betfüt  }äd)t,  baf  bet  menfctten  fatfc^beit  unb  finfktnuf  nfimmett 
erlQben  maA,  unb  batuf  anbebt  bie  teetenben  butcMcbten:  fb  wetbenb  bet«. 
(c(bm  tQibtfätigen  betten  geofj^et  Denn  ft)  oon  ftunb  m  fliebenb  unb 
fEbmdbenb,  bie  (9  00t  .wot  ^tgebebt^  b^^nbi  fbtd»et  gflatt:  (£0  miffatttmir 
oad)  fin  tert ;  mi(6  »unbtet ,  baf  man  jmO  fo  lang  oetttagen  *  bat-  i>ie 
mrtfe  aber  an .  eim  füitgon  ein  jebet ,  *fo  meint  ein  weibttcbet  *  teifet 
<!btifH  fpuf  baf  et  bot  aUen  bingen  fin  btt)  alfo  in  gott  gefefltt  babe,  baf 
in  bbein  i^etlaffen  noeb  but(f)dd)ten  mbge  ableinen  ^  *  bon  bem  oet jdbcn  bet 
Mrbeit  unb  beiti:  benn  fid)et  Witt  jnen  gegnen  alle  anfed)tung-  SDeritinget 
ifl  nit  äbet  ben  meifiet.  3fl  nun  Sbtiflul  alfo  oetlaffen  unb  butcb^Atet; 
M  mee  wetbenb  fine  boten  unb  bienet  oon  allen  menf^en  vettaffen.  Unb 
banim  bat  etl  jnen  »otgefeit  jit  gutet  gwatfame  fiuc.  XXI.  16—19: 
3r  toetbenb  bingegeben  obet  oettaten  oon  oatet  unb  mütetf  btubeten  1  ^iln« 
Im  unb.  gunnetn  ,  unb  witt  man  üd)  toben ;  unb  toetbenb  t^etbaft  wetben 
ton  allen  menfd>en  oon  minetwegen ;  bod)  wetbenb  jt  in  flwet  gebutb  tiwtt 
Mm  beft^en,  baO  ifl  bbalten-  SWattl^.  XXIV.  13:  aBeld)et  abet  oetbdt- 
tm  toitt  bil  im  enb  1  bet  Witt  beil.  *    ®it  ftnb  all  männlich  wie  ^l^ettul  V 


*)  vm  Sorwanb  brauAen  föt  —   »)  fdKüen.    ^)  qtxaU ,  fiiadlt<*.    *)  oeebrt. 
')  ocbulbet/  nacbgefe^en.   ^)  toaderer«  ^)  abwenbig  mad^en.  *)  felig* 


100        ^reMfl  von  b(v  rtinm  doMfltb&tmim  ^titu 

Het9t)(  tobt  hai  Uof  fd)M^ert  /  Nn  wfittnbm  rtcbtcr »  bic  tobntbnt  fc^ov  to 
ffsenten  «ottc^  nk  f^dcnb ;  ai>ct  fo  tcr  flewaU  brr  üofictnul  luitimcn  »irt 
fo  gvufümttd)  f  hxm  mxt  t^  ttfi  geUen»  Z>atuitt  foütnl  fq  mit  frflcm 
A(ouben  ftd)  für  un^  fuc  in  gott  i^^rttrfen,  laf  (9  nirman  mS»  bon  im  raffen. 
2)enn  bcr  Aeifl  tfl  gtraflr  aber  ba^  Üeifd}  b(öb.  Z)atum  t(l  *c^  nir  unjfrti 
t^ecmöä^n^  f9(dKn  toibcrflanb  ju  Decacbtcrtr  funbcv  alitvx  bct  gnab  flomif 
an  bte  wtt  un^  (äffen  mufTenbr  aU  ebnihid  felb«  (eett  3of)*  XVI.  33: 
3t  werbenb  brang  4>ber  toitttitit^  ^  Iqben  in  bev  mtlt  t  ober  »ettruwenb ! 
id)  ^ab  bie  mit  äberwunben.  SBeUcnb  nun  mit  bic  weit  übetminben  r  müf 
1^  je  bef(I)e^en  in  bem  1  bet  fq  sum  etflen  i^üt  geleett  äbetwtnben.  SBtt 
»oUt  abet  tag '  fi)n  an  gott  1  bet  upr  im  ftc^t  aan  bai  mann(id)  ^tj  bet 
um^erma^geten  SRorien  1  bie  na(6  »etlaffen  aUet  menfd^en  jrem  fun  nac^e« 
folget  ifl  bi^  an:,bal  Itä};  ntt  niit  (diesem  ^ülen  unb  ungeflatt/^  aU  jto 
bie  nättifd)  (eerenben  mit  etm  etbicbten  buc^  Sln^Mmi  inselegt  iKibenb: 
benn  wenn  ft)  fo  jämetlid)  (id)  gebalten  1  w^te  jto  bl&bigteit  }u  »il  gfi^n 
unbet  ici  Itüi  luYnmeni  funbet  bet  innet  gloubi  ben  in  jtem  betten  bet 
getft  flOtte«  banbbabetr  W  in  jt  nit  (äffen  ben  gwt}ft(  ober  abfaU  etmad)fen. 
ibannen  ^at  fq  mannlid)/  boc^  feet  fc^met}(td)i  bat  angefeben  jt^  eignen 
finb«  tobr  on  olM  abfallen  obet  »QC^en  i^om  fllouben«  ob  fq  fd^on  ade 
menfd)en  fadb  tvibet  in  wüten.  * 

3tem  baf  (^  ade  bingi  fo  mit  Sbtiflo  in  bet  jugenb  »etbanblet  wurbenbf 
in  fo  qhgebenlem  bctjen  geübt  t^ati  i^  tin  gemä^  )ei(brn  be^  gat  Detttu wten 
bergen  in  gottr  bo^  aUweg  mo(  gewäft  f^atiMi  alletf  (eben  unb  tbun 
Gbtiilif  un«  ein  1>qfoi(  bieten  foU.  2>atttm  mo(  gegtoubt  witt,  baf  bie  jun* 
get  alle  bing  bet  linbbeit  (Sbtiüi  u^  jtem  munb  etletnet  b<tbinb.  ^i  tiat 
otid)  ft)  nie  befummtet,  ob  jto  Sbtiftu^  fcf)on  eben  tucb  geantmutt  bot  }u 
etwan  moten.  %U  bo  fq  fptad):  3d}  unb  bin  batet  banb  bid)  betüimmret^ 
gfüd)t  fiuc.  II.  49:  antwurt  er  jrj:  3ßa^  iü  tii  iai  jr  mid)  fud)tenb?  »u^* 
tenb  jt  nitr  baf  id)  in  ben  gefd)äiien  fo  mine^  bater^  ftnb  fqnmuf?  i>M 
wort  ja  bat  fq  nit  bfümmrety  bann  e^  ^brtfht^  nit  getebet  ju  fd}ma^  ftnet 
mutet  f  funbet  un^  ju  einet  leetf  baf  unfet  anfed}tung  obet  taffd)lag  foK 
wqAen  bet  meinung  gotte^.  @q  b<)t  utf  mutetlicbet  fotg  unb  lieb  getebt 
jm  ^twtnbenbc  ben  lummet,  fo  fq  betbc  um  (inetwillen  gebabt  b^ttenb.  iBon 
bem  menfd)lid)en  lummet  iüdH  Sbtiftttd  (wie  atlweg)  böbet  uf  1  baf  man 
beii.iiflt  fd}ä^en  foUj  funbet  anfeben  wa4  iai  gf(6äftgotte)^etbeufd)t;'  um 
bei  willen  r6Ue  man  oUe  ja  nattitlidyt  anfed)tungm  (aifen  ligen.  Unb  (tnb 
a((o  wir  in  SRatia  geleett/  nit  ui  unfeten  anfed)tungen  un<l  befd)itmen  obet 
flstg  b<)nbten  1  funbet  nac^  bem  willen  göltet  unfet  banblungen  fd)i(ten.  ^ 
9(lfo  oud)f  bo  fq  am  boAjqt  ju  J(ana  forad)  gu  3efu :  &q  banb  gbein  win/ 
unb  bet  antwutt :  9Bt)b|  wa«  ban  id)  mitbit}ufd)affen?  etbattqnitetjärnt 
no^  berieft.'  Dann  fq  allweg  wol  wuftj  baf  jt  anfd)lag  nit  foUt  bor  tem 
rat  tre^  funH  borgan'f  funber  jr  willen  nad)folgen  bem  gottltd)en.  Sb^i« 
fbxi  bat  aber  unn  in  jro  geleert  1  baf/  wenn  gott  ein  bing  ntt  glqcb  tbut,  fo 
wir  begetenb/  obet  toit  wir  begctenb  unb  biUid)  meinenb  fqu/  wit  batum 
gott  ntt  f&lltnb  utteileu/  aU  ob  et^  ntt  betmog  obet  {Inen  wotten  nit  welle 

' i     ^ 

— ^— — —  I      ■!     a— ^^—  I  ■    ■  I       »      ■  ^M»i^— .^^—  ,1  I  — ^— ^M^— M^—M ^i^^— ^— — 

«)  !Btberwatttgfett  <)  mbaft.  ^)  Ungeberbtgfett»  V  fummciboH*  ')  erfprbev^ 
*)  ettiti4ten«  ^)  bel^ibidt. 


yretig  tooo  bet  reinen  gpttJdcbirerütn  SRorio.         toi 

hct^itUn^  mit  bmnt  nr  »erbeten  bot»  unfo;  litt  sc  aetfAmif  fiin^t  se^nt« 
(tn,  M  tt  äüt  Hng  mtft/  (t  wir  f ummini  }&  nagen/  un|  u^  finer  gjitAi* 
4(11  io9^^nt  dtt  icblid^  linci  t^ti  tvtc  er«  mrift  cm  betlm  jQt  unb  ocb(tiU(b 
fqn;  bacum  fSSinb  mit  in  nit  Ucten«  9Ufo  ouc{)li  ba  n  uf  <in  sQt  in 
(inrm  gmad)  (eett  tmb  man  im  feit  c  fin  mutet?  unb  f!ne  -bvulet  (bal  tfl 
ftnnb)  wdrinb  i^ot  ber  tbät  ujnb  begettinb  mit  jm  }e  reben  {Dlattb«  XU,  41; 
bat  SRotia  ntt  jötnt»  baf  e»  nflt  wQtet  mit  jto  gbanbUt  nocb  binqn  sfutrt 
lüt  Dann  f?  »o(  tonfti  fo  er«  nit  tbät/  baf  tx  nüt  bef  minber  iai  aUet« 
nrpfeft  unb  9Ött(tcf)eft  tbtt*  !Z)ami  er  (hreett  (in  banb  u<  ttnbti  lie  jängeri 
mi  bntcb  f9  («renb  unb  aUweg  lion  (t}bUd}en  binden  stl  gnfHicben  li^ttUi  $ 
tiQ)  fp^adb ;  ^ebenb  /  min  muter  isnb  mine  brtiber !  <lin  jebtr  i  ^  b<n 
titifen  tfuit  ittine^  t^ater^z  ber  in  ben  bimmeien  ifli  ber  iü  min  brubei^/  min 
f(biv&(lct  unt  miti  muter«  Damit  bat  um  Sbtiflttf  fleUert^  bat  mir  ba« 
mn  i^tM  twi  nater  unb  muter  wegen  nt^  i^erlafTen  f^Uinb  &  ja  tiaeniidb  ^ 
wnm  ti  bai^.omt  gottti  ift,  nit  ein  wort  ,be^  menfcben^  bann  tratet  unb 
mttter  gborfam  fqn  ijl  oud)  ein  werf  g^tte^r  aber  (in  »ort  id  mee.  ^ieb9 
tmt  CFbrvfoilomu^  f  SSaria  b<4  ctwa^  menfcblicbet  biübtgteit  eriittet^i  in 
kern  bat  fo  2Ü  Sbri(to  binw  s<fo4)ten '  bab.  !Z)ff  meinung  aber  mir  nit 
gefaUet:  benn  er  meint  r  (9  babe  iQcUen  geftbiA  fqn,  bo«  mid)  gnug  ^efel^ 
tmA^  S^ariitn  bot  er  nit  aUbalb  gebad)t/  fi9  bobiC  u^  muterlicber  (teb^ 
Aer  Uli  met  u^  begirb  ba<  bimmedfcb  w^rt  }u  b&ren  j&  im  gef^ten^ 
Slerf  ober  bie :  «a^  i^ermag  ber  böd  mU  ber  na^ebe^en  men^ea?  6a 
i4  bie  metniing  Sbrvfoilomi  nun  erhält  unb  bobt)  gefeit  bab^  fq.  gefalle  mii^ 
ttiti  babenb  bie  böswilligen  üon  mir  umgeben  ^  icb  babc  oftntticb^  gerebt^ 
aHaria  fpe  ein  (ünberinn  glqcb  als  omb  ein  anber  menfcb«  Ibib  bab  td)  nun  ^ 
kie  »<»rt  Sbrqf»(b)mi  erjdtt,  btr  ba  meint/  fq  babe  etwas  menfcblic^s  (tliti 
trn»  ba§  fb  gtrn  b^tte  weUen  geCrbmfqn  ein  mutet  3e(u;  oud)  iabvf  gerebt/^ 
i<b  lofft  {in  meinunfl  fbn;  unb  bemnacb  nocb  (uterer  gerebt/  (tii  mtinung 
SfdUe  mir  nilr  warum  er  nit  a(S  mär^  uf  bie  borbrigett  raeinung  gefbUeii 
fqe,  9(un  bergeb  jnen  gott  unb  uns  aUen  unfer  fänb  unb  erlttcbtt  uns  mii^ 
fmrm  (iecbt  ber  gnaben/  bat  wir  aUeii^  (In  leer-  unb  wiUetr  ned)  ßnetu  g(fa(< 
Im  eiftnninb^  ^men. 

Diann  idi  nut  uneerbarf»  ftbtbticbsi  fcbanMicb^  notb  bäfe^  uf  bie  reineit 
»dgb  SRiSrifQ»  bie  gebärerinn  unftrS  bcHS  nie  gebad)!  bab;  i^  wifl  ge« 
fbvbgni/  offrnitcb  gleert  ober  gei^bt^  2>af  aber  fd^cbt  bitig  fo  frefen(id| 
Mn  fiimemtn  (äten  uf  mid)  gevebt  werbenb,  bat  ein  onbnn  bater;  bie  mQ^d)» 
tinb  wol  mit  ben  Jtaifer  9(uguflo  ben  fcbud»  fiirbar  t^tUtk  unb  fi>re<b<n :  9le# 
«rnb  oov!  ber  fcbud)  brudh  mid)^  vttti  fiwer  bbeiner  weitt^  wo  er  micb  bructt. 
2)as  laf  iä)  jfbma(  fnu/  wiU  mid)  b^nugen  la^tn  ben  frummm  einfältigen 
Griten  furgelegt  baben  min  lutere  meinung  bon  btr  muter  gotteS^  Dat 
i4  (9  ffftiglicb  dloub  nadb  beft  Worten  bes  heiligen  @i>angelii  ein  reine 
nogb  uns  geboren  baben  ben  fun  gotte^  unb  in  ber  geburt  unb  oud)  barnacb 
in  bie  ewcgleit  ein  reine  um^nfeerte  magb  bl^ben«  3d^  t^eriruw  tuA  feft^g« 
li(b  fo  bon  gott  erbS^t  (bn  aber  alle  gfd)&4>ften  ber  feiigen  menfcben  ^  ober 
<iUUn  in  ber  ewigen  friiub.    ^(b  l!in  aber  babb  ber  mtinung  /  bat  wie  jr 


■  »■!■■  m  I     mf    ■■     fptm'%9   .■  "jic  j 


^)  itt  ber  2)At«   ')  iinetnbringen  woDte.   ^)  robn.  '^)  eben  fowobl* 


102  ^nlig  ))on  (et  teinnt  gottiaebftterimi  anacia. 

ftm  QFbriita«  fptUbt  SRott^.  vn.  21:  9ltt  ein  ititt  fo  sA  mir  fpttc^t :  (ettf 
^tt !  mirt  pngan  in  ba^  tijc^  tev  i)inime(m ;  funbnr  (et  bo  t^üt  bcn  »ifltn 
minc^  iMtct^  i  Ut  mirt  qngon  in  ba^  rqc^  bet  MmmcUn :  a(fo  oud)  ntt  ein 
jcbcci  fo  nun  mit  bcm  munb  nnb  dt()em  fptid)t/  jo^  sü  ^(fbctt  tufrnb  ma« 
bn:  flcflcuft  fqeflr  SRarta!  gcgruft  ftjeflr  SRatia!  mirt  ^ngan  inba^  r^d)  btc 
Mmmcicnr  funbet  bcv  bcn  ftanbd  alfb  bebenft/  fo  er  ein  %t>t  WHatta  fptt« 
d)tn  wiU.  eiA  bie  grofftn  batml»cr}ig(f it  gotten  i  bie  ftd)  bem  menfc^Kd^en 
%{(bMtit  fo  sn£bi(i(t(f)  fleoffhet  b^ti  ba$  fq  un<  ^cimAfud)t  in  ttnfemn  gtSfttn 
brt^mr  nit  mir  einem  enge!  ober  einer  ereoturr  funber  mit  (inem  eignen  funr 
ben  f9  für  unfer  fünb  ein  opfer  unb  bejalung  gmod)!  f^at  Unb  bo^  la^ 
fl5tt(idi)  mert  be$  mee  glouben^  unb  eer  ^ätte  /  bat  er  Pon  ber  reinen  mdsb 
SRarien  meUen  geboren  werben  unb  n^are  menfd)li(^e  blübigfeit  an  it<^  nc« 
wtni  bod)  on  alle  funb;  baran  wir  luter  erlemetinbi  ba^  bie  iunsfriwlid^ 
geburt/  unb  bon  gottbem  ^eilioen  geiü  empfoncten/  on  oUen  }wqfH  besolen 
mö(t)te  für  aUe  unfer  fc^ulb  bie  9ere(i)ti3leit  <iotte«.  Unb  (t(b  i  ba^  ift  bct 
(mt)ob  of^tt  üUtt  unfer0  ^etU  r  laf  ber  enget  bon  <iott  flefcnbt  SRariam  bie  ret« 
nen  magb  alfo  angerebt  unb  gräf t :  ®ott  <tr6$  bid)  r  9Raria !  bu  bi^  bon  gott 
gnoben  erftiUt/  bn  bifl  bo^fierumt  über  aüt  frowen;  unb  i)od)gerumt  ober 
gefegnet  ift  bie  fruc^t  binetf  (qbtf  tc.  Ober  ber(ilt)cf)en.  Unb  ob  bemnadb  ben 
'tnenfc^en  ber  anbadbt  mee  reist  berglQd)en  gebentcn  unb  reberi  i  b^r  id)  gern ; 
ti  i(l  aber  feitfam/^  baf  ein  luterer'  anbackt  an  einer  meinüng  allein  ein 
lange  }qt  ^ange;  funber  be<l  menfd^en  gmut  fid)tfüti^  witter  sä  bebenfen^ 
aOeleerr  armuti  werf,  Iqbenr  fkrben  d^briflii  unbba^  ift  büi  aOerbefl  gebet, 
ba^  ber  menfc^  tbun  lann.  X>enn  ift  batf  gebet  r  aU  9fugufiinu^  fprid)t/  ein 
uferbeben  bei  gemutet  in  ^  gott :  fo  bbr  i(b  tvo(  i  wenn  bal  gmät  i  -wie  bor« 
befdbtiben  ijl  r  ü^  in  bem  gn Atgen  banbet  gottel  bebenft ,  erluflet  unb  trblli 
alfo  baf  er  iüi  Mu  feftiglid)  gloubt  gott  um  finenviUen  beftanben'  b^ben, 
fo  betet  er  warlicb-  Unb  tfl  ber  anbad)t  a(fo  gftaltet  /  baf  bie  wort  mittou« 
fenb:  wer  woUt  IM  weeren?  ^Iber^  aM  bie  irrenben  (eerenb,  ja  ein  f}(d)e 
}al  ber  Worten  9(be  SRaria  geblabret,  *  babe  e«  fo  bi(  ober  fo  t>H  abidf  erlan« 
get  I  fag  id)  ein  groifen  fd)äblid)en  irrtum  fqn :  benn  bie  einfältigen  banto 
babt)  gelemet  i  uf  jr  eigen  gebetf  bal  allein  mit  Worten  befcbeben  ift,  i^ertruwehi 
unb  ba0  inner  war  gebet  i  bal  ntit  anber«  ift  benn  ein  ewig  uffeben  i&  gottf 
lai  reiniget  ben  menfd)en  Pon  tag  lA  tag,  b<mb  fp  berlaffrn.  Denn  wer 
möd)te  nit  tdglicb  gebefferrt  werben  i  ber  bod)  tä'glid)  bebdd)te  bie  tiefen  unab« 
lä$lid)en  gnab  gotte«,  mit  unl  armen  fänberen  friinblid)er  unb  beffer  getbou/ 
benn  wir  felbl  b^ttinb  mögen  erbeuten- 

^^ierum  fo  wäffe  ein  jebrr,  ba|  bi^  bie  bS<^ft  eer  ifl|  bie  man  SRoria 
mag  tbuu/  baf  man  bie  güttbat  jrel  funl;  unl  armen  fünberen  bewifeui 
red)t  ertenne,  recbt  eere,  gu  im  iQufe  um  alle  gnab.  2)enn  gott  bot  jn 
gefeilt  ein  gnäbigung^  für  unfer  fiinb  burd}'ftn  eigen  bläti  ja  fo  wir  f9lid)en 
glouben  ju  jm  babenb  9(om-  in»  25.  !Z)enn  er  ein  einiger  mittler  ift  jwa« 
Rben  gott  unb  ben  menfArn ,  in  bem ,  baf  er  ii(b  ein  ranjung  *  ober  loigelt 
umgeben  bot  fär  alle  menftben  1.  Sim.  II.  5.     3a ,  ber  bie  sAberftcbt  unb 


«)  feiten.    *)  rtübre.    ^)  fuAt  Porsubringem    *)  iU.    «)  «e^an«    «)  geplappert. 
^)  |u  einer  eegncbigung.    >)  Slatiiton, 


$rebid  ^on  Itt  reinen  aott^et&rennn  SRario.  i05 

»ertrtraNm  i&  btm  fun  snarU  %ati  Ut  ^ot  fq  am  ^9(^ilen  gteeret:  benn  aU 

jv  m  i^  ir  fitn;  unb  fo  tc^  jentan  fragte:  mat^  ift  iai^  gri(il  lind  an  Sna* 

rta?  iorif  td^  »olr  er  mufte  antmurten,  Idf  fq  uM  ^n  fun  sottet^  f  feer 

nnl  erlo^  /  geboren  liaU   3(1  nun  jr  gri^fle  eer  jr  ftm  f  fo  tfl  oud)  jt  srSfU 

eer,  baf  man  ben  red}t  erfenne  /  jn  ob  aUen  btngen  lieb  l^ai  i   jm  emigUc^ 

bontbor  fqe  i  um  bte  guttbat  und  bemifen.    Sann  je  mee  bte  eer  unb  liebe 

SbrtiU  3rfa  toa^  unber  ben  menfd)en  i  je  mee  bad  »ert*  unb  eer  STtarM 

«Hub^ti  baf  fq  unt^  ben  fo  groiTettf  boc^  snSbtgen  Ferren  unb  erli^fer  %u 

iottn  bat    Wilit  In  aber  SRariam  befunberlt^  eeren :   fo  folg  nad)  jrer 

trinigteit;  unfd)u(b|  unb  feftem  gloubcn;  unb  fo  bu  ein  ^vt  ^am  bete(l| 

«Hb  bebacbt  t^afi  }um   erflen  ben  fürnemen  b<mbel  unferer  erlofung/  .»ie 

obilot :   geben!  barna^  f  baf  bte ;  fo  sroffer  gnaben  unb  eeren  Don  gott  be« 

gabeti  ifl  nüt  be§  minber  arm  gfDni  t^at  burc^dc^tung;  fc^merjeu/  unb  elenb 

vuffen  iQbtn;  in  ben  binden  f^  aber  aUen  unabgemenbl  bltben  ijl.    Unb 

tro^  barnac^  bin  armut  unb  »ibertt^ärtigtett  mit  jro;    baf  fbltd^e  jamer 

fo  geouf  ben  menfd)en  gegnen  muffenb ;  baf  bie  betHgefl  muter  t^or  ^  ntt 

«nrbut  i^.   jOber  bift  bu  rqc^  unb  glädbafttg :    fo  n^ir^  bu  M  anfeben  iro 

«nb  betrachten  gentbret,  forc^tfqm  unb  babq  aber  fröli^,  ti  fqe  in  urteilen  ber 

ro^btogen  ober  in  bero  abgang. '    2>enn  bu  mufl  je  bt<t  gebenten :  bat  ba< 

Ht  müter  gotte«  gelitten;  »er  biil  benn  bU;  baf  bu  baräber^  woUtefl  fqn? 

Unb  bt)  item  glouben  fStfenb  aUe  rqcb  unb  arm  gefeflet  »erben.     Z)er  ge« 

Halt  bot  bad  jungfri)»li(^  berj  fo  frflen  glouben  gebebt  alfo ,  baf  ed  bbein 

jamer;  armut i  noc^  tyerwerjfen  jret^  funt^i   bad  f?  aber  tfiglicb  anfa^f  nit 

N  mSgen  abmenbig  ma(I}en  i  baf  fo  jenen  t^on  jm  »ic^e  ober  jwQftete :  fo 

mUt  ouc^  bu  gott  trfili^  anrufen  i  baf  er  bid)  ntemer  tyerlaffen  »eUe  /  fun# 

ber  btr  .ben  glouben  meerfn  i  bamit  bu  Don  jm  nienen  »icbeft  i   obfc^on  bie 

flon}  »ett  wiber  jn  (lunbe.   £tenn  /  »etd)e  uf  ben  bßtigen  tag  ber  leer  ^brtili 

oiberftrebenb  i  ^anb  b^etnen  unberfcbeib  gegen  benen  /  bie  am  anfang  ji;o  »i* 

bcrftanben  (tnb.     Slber  unfer  irrfal  ifl  leiber  bobin  (ommen  (botb  allein  ui 

inUm  ber  falfc^leerenben  bat^  einfältig  tyolt  (^brtfli) ,  baf  »ir  und  fefbd  fiber« 

tcbt  banb,  unfer  gt)tf  eebrud^r  bocbmut,  falfcb/  tobtfcblag;  berrdterq  unb 

lafbr  fqenb  tobt  unb  ab  /  fo  mir  etlicb  rofenfrAnj  gemurmlet  babenb ;  glqci) 

flU  ob  SRaria  ein  bebuterinn  fqe  aller  lajlren  t  unb  an  jnen  tin  tootgefallen 

babi   alfo  baf  wir  alle  ftbulb  ber  grufamen  böfen  merfen  allein  biule^inb 

mit  ben  unbebacbten  »orten :  ®egru}t  fqefl  /  SBaria  :c.    Uf  welcbc  wort  aber 

ttnl  gott  nit  i^erbeiiTen  bat  natiblaffung  ber  fänb ;  funber  fo  wir  anbrcn  men« 

fd)en  jr  fc^ulb  t   bie  fq  wiber  und  getbon  /   nac^ltefitnb ,   würb^  oud)  unfer 

bimmelifc^er  bater  und  unfer  fcbulb  nacblaffen.     Darum  ftnb  bie  beilegen 

gotted,  SRariai  3oanned,  ^ctrud,  ^tepban,  glqcb  ald  sägen,  bie  und  be^'i« 

senb,  baf  fq  alfo  gott  nacbfolgenbe  sü  jm  f ummen  ^tbr.  XII^  1,.  bamit  wir 

ottcft  ben  weg  i  ben  fq  ganginb/  unb  bq  jnen  ald  ^ügen  gwäf  werbinb  /  baf  p 

banginb  wir  gott  an »   ald  oud)  fq  getbon  banb  /    (umminb  wir  t^ü  jm  ald 

fp.  Unb  ma^t  nfit  gr(ffere  frunbfd)afi/  benn  glqd)e  ber  (ttten ;  alfo  werbenb 

oivb  wir  bbeinen  weg  gwäffer  fränb  ber  beiligen  gotted ,  benn  fo  wir  }u  aller 

»t  ein  uffrben  banb  an  ben  birten  unb  wdcbtcr  unferer  feeleu/  dbriftumScfum, 


■wr 


^)  bot^or.   ^  Serlttrff.   ^)  Aber  ite» 


tai         fH^xtli^  toon  Ut  reinen  gotMge^&tcttnn  SRatia. 

unb  ttnfer  {eben  naäi  jm  ri(^tcnb  ober  geflaltenb.  2>enn  fQ  fto^etib  jm  eiMft 
ii(fo  ((ttbonf  unb  {tnb  tn  jm  feiig  worbeti.  3a  ba^  ift  btc  grdfl  ttti  bic  fi) 
cUcrmetfl  ftruwtr  baf  »tt  «n^  (a(]|mb  bctorsenr  jr  {qben  tn  biftm  gijt  }e  tva« 
(ten  f  bamtt  ft)  allen  menfcbcn  Cunbbat  ma(^ttnb ,  mic  fe(lm  glouboi  f))^  in 
bo«  flttt  bätttnb/  fo  f9  btn  tob  uttt  (inettvtUrn  trüginb ,  baf  wir  ottd)  um  ^t#» 
fclben  (tüt#  tviücn  gl^c^fam  jnen  tbusinb  i  fd  mrcbinb  om^  mr  üctiKif  *  jrcr 
flcfeUfc^afit  unb  tmtAtt  freub.  2>t<  toeUc  un^  i^rrCv^en  ber  mi%  gott  votev 
burc^  itnen  fun  mit  bem  bciliflcn  acifi.    9(mcn. 


■■■^ 


105 

jii  ber  (dWen  m  Sittich  uf  (m  XXIX.  tag  jmvt$ 

i^itlbrq^  SwingHi  tHKbi'g(«t(«(Eo<msc(ii96ti|Hr  fomint  semtiner  9tt(^c^ 
fiMi  M  i<tu(n  ficWcU  brr  ngmanntcn*  fiatt  Sä^i^i  Wt  flcfcfntm  tat 

(d(^6m  im  MDXxm  im 


C^rjle  ^ifptttatiott. 

@<^on  fdt  (intget  Seit  Rotten  3totndK'<  fcafMtlt  ^Kttstnt  tin^ 
kffm  @ninbra$,  tag  b»  C^nilntdtouN  ettiiis  auf  6c^ftf(^M  9^ 
dr&nM  fetjn  ttnb  ouf  tecfdbnt  s^Htbet  nxrbtn  möjfe ,  tmimr  gC' 
fixmntet  bie  ttufmetffamfcit  onf  ibn  gmc^tet  unb  bte  StadMc^ten  toon 
Sutberf  glet^ieittg  begotinenet  9l(fbtmatton  au^  eben  bcrfelben  0tunb» 
Act  bcrff&cften  bt«  babtit<^  tcita^tt  (iHq/mtint  ISdoegung  btr  ^ 
mätbct.  !Der  bffetitttc^e  Angriff,  ben  b(t  S^ifc^of  von  Senta  ^^ 
imt  9efinbtf(^ft  tul(^  3äH<i^r  im  Sröbjair  1522,  «uf  3«tng(f< 
IStbK  machte;  SMingTri  SSertbeibtgttng  bagegen;  Ut  fetnbK^  ^t» 
tcnbmf  Hi  S^tfc^fd  unb  bie  bnnfelben  entfpc((^enb«i  9)ef(^töffe  ber 
Zagfoi^ttng  gegen  bie  refnrmtrenben  ^ctbigten  S^tngK'^  unb  feinet 
Sttnnbe ;  ^er  entgegengefe^te  ®(^(u$  be4  3dn'(^fee*^aptteM,  nut  6^rtfb> 
lebte  iu  prebigen ,  unb  bie  f^arfe  Stitit  bei  Hirtenbriefs  su  Sem ; 
Me  b<irauf  folgenben  ^rflirungen  S^Pinglfi  in  !Z>ni<!f(^rtflen ,  Mortn 
einem  zitik  Ui  bi^berigen  ^irc^englaubeni  unb  (iuUüi  bifenttic^ 
teiberfpro4)en  warb  unb  bie  immer  aOgemeiner  wecbenbe  S^efannt« 
{«Mft  mit  Sutber'j  €<^rtften  unb  J^anUungetf  —  btel  aSei  botte  ben 
jttmpf  itotfc^en  ben  9(nbängem  Mi  bi^berigen  Jtirc^nglaubeni  unb 
M  reinen  0^riftg(aubenil  in  bem  grbgent  2b^(e  ber  C<^tpeii  im» 
mer  em#et  gemadbt ,  unb  einanber  feinbTic^  gegcnAbec  ^ebenbe  $ar« 
ttien  gebObet  —  ä^uOinger  <>)  giebt  ütti  Mgenbe  f urje  gef^id^tric^e 
C^Ieitung  SU  bem  topn  3winglt  geforberten  unb  ibm  bewiOigten 
Hfentlii^n  Oefpric^:  „3u  anfang  bei  1523  |ari  unb  auHi  in  bem 


*)  aiif(bn(i(Nn.   *)  ttordcnarniten. 


1Q6  ^e  IDt^ntatton. 

i»org(^b«i  im  ^  ft(^  fo  i»tt  e^ükai  ml  6c^mA(|ml ,  M  StetugHn« 
yrcbigenj  fialbtt,  tudctcageti,  tag  «  f&to^in  anber^  ntt  mcct  f onnt« , 
Um  ttntn  für  9iat  unb  S^ucder ,  unb  ba  ftc^  Ui  mhi&i  in  erf lagen , 
mit  fib^fttc  besicb  unb  Mcmanen,  ba4  er  auc^  «n  bet  tontcl  etn^ 
It(^  tneb',  bai  man  jm  ^a(ten  tooBte  et«  sefpt&^,  unb  ba$  et 
finec  leer  te(ienfc^aft  mk^te  geben,  ojfenli^  toor  ben  ontoAtten 
Ui  ^i^H  toon  Sonflanj  unb  oKen  geteerten  unb  nngelebtteti ;  m 
et  benn  nnce<^  bitte ,  xobUt  er  ftc^  ntt  nun  to^fetii  fonbetn  au<:^  #r«* 
fen  laffen.  ^&tte  er  bann  re(^t,  bag  man  ItA  le^t  nü^t  cU  ba< 
«nre(j^t  fC^eften  (äffe,  fonbent  fui  f<6trme  unb  f&rbere,  mit  Dil  on« 
bem  bergl9(^en  »orten  me^r;  unb  na^  eno&gung  bifei  f^toereit 
^nbeM  warb  man  eine!  in  9!&ttn  unb  S^rgem  ein  S){Ä^ntattPn 
u4|uf(^reiben.  —  (ü  lieg  aa^  Stoingli  na^  bem  tUfc^rvben  bee  2)t« 
fOtttatton  u^an  bte  ^uptortiCel  ^aUenber  IDifiwtatipn  but(^  ben 
bru(t,  baf  ft(^  mAnnigIi(^  bamac^  Rotten  (bnnte. 

Unb  nf  ben  tag  ber  SKA^ntation  etfc^im  ein  groge  <tx^i  bic 
man  fc^&^t  auf  6oo  perfonen  gelehrter  utA  ^enur  täten  iu 
3äri(^  in  ber  ftatt  uf  bem  ratbul  ^t^i^  mi  ba  ^err  ^ri« 
Don  9ntt>Qt  be<  S^ifc^of^  i»on  Con^an}  J^ofmeiiler ,  famt  bem  Sicario 
Ui  S3if(^oH ,  Dr.  3ob.  $abri ,  unb  Dr.  ^ei)erbanfen  (3)ergen^ani). 
S$Q  jnen  toar  Dr.  SOlartin  f&lmfäi  Don  Z&bingen  u.  a.  gelehrten  unb 
fftmeme.  3tem  otte  Pfarrer,  ^rebifanten  unb  geipt^  genannten 
verfonen  ber  ftatt  unb  lanbfi^aft  S^ric^  unb  fünft  anbere  geip^e 
unb  xotlüi^t  J^erren ,  ^rilaten ,  ^octotet ,  iBlagi^er  unb  ®e(ebrten 
ui  (dleiAet)  UniMtftt&ten  unb  feren  orten ,  bifer  2)ifimtation  je 
(ofen:  bamt  titoai  in  meertett«  I&ten  ein  grog  Dertounbemi  mi 
bo<^  ui  bifer  fac^  toerben  tobSte.  3}on  ben  orten  ber  ^ibgenogf^aft 
mi  niemanb  ba ,  (bo(^  jfic^fbaufen  bAtte  6ebaftian  ^fmei^  g^ 
fanbt)  fonber  ^attenb  betr  iren  verboten  bobin  se  fommen.  W  man 
nun  toerfammlet  mi  uf  bem  ratbu^«,  büb  bie  2)if9utation  an,  loe* 
lieber  ^eta  unb  ^anbiung  im  bru4  toergrifen  ift  3n  atter  toer* 
fammlung  fianb  ^  SRarp  9l6ufl  S^urgermeijier  uf  unb  ieigt  bte 
urfa^e  an ,  worum  bife  SHfputation  fpg  uigefc^riben  unb  S)lr.  UIrtcb 
Swingli  bereit  Ti)e  merfticb  fmer  (e^r  rec^enfc^aft  p  geben  unb  vx 
antworten;  barum  wer  neigwa4^  anligen4  an  in  f^AU,  m6ge 
ibmU<^ej  fre9  anseigen  unb  on  aKe  entgeltnug.'    IDantt  aut^  ben 


*)  tra<nb  (in.  *)  Slot^t^cit. 


.  .  (Srfle  iDttvotation.  io7 

f^Mbm ,  U.$  fi  ttf  eind  ^  9laM  ommitmig  *  erff^tenen  ttocent  ^ 
uifKife<t^  obee  bantet  er  bcr  9$otf(baft  toan  €on^an).  '^ 

SXn  ^etfiDCs  ixfc^mien  nun  bie  fb(genb(n  toon  Wfx.  (Stbdcb 
^3cni»(ri>  in  ben  £>nu(  dcgcbencn  Scrbanblondcn  ber  IHfimtatnm. 

jtottm  uraren  büft  SBet^anMungen  #  beten  Suft^ttft  bom  3;  a^ivi 
is>3  Kittrt  til ,  erfi^tenen ,  aM  ber  ^«n^ansifc^e  ©cneraftHtat  ^itibve 
m  ber  gei#ten  ^i(e ,  eine  fi^on  am  lo.  snAr)  battrte  ^)  O^tenf^rifl 
berouigab,  unter  bem  ZM:  „^in  toarlicb  Unbertttbtung  ttie  ei  iu 
3üci(b  Mtf  ben  29.  ^lag  bei  a^onatl  3anuarii  n&(bil  berfcbinen 
ctgon^  Ä}e,  tttfb  Xbeobolb  ^bt  in  iitf^  jueisnete  (7  S^ogen  A,)" 
3n  bet  Snf^rift  bemettt  er:  5Dcr  9^f^  mit  feinem  9tatbe  bo^ 
sefw^ben  —  ba$  (tcb  nacb  bem  ^uifpru^  ber  b^iKsen  Sebrer  ntcbt 
fleiieme,  <m  alen  ^ben  nnb  Orten  offinttficb  bor  unb  bon  einem 
jebctt  |u  bifputiren  bon  ®ott  unb  ben  bnmU^en  d6ttli(|en  IDingen: 
bcrai  3efaiai  oucb  gefcbtteben ,  baf  er  tt>abrK(b  ber  verborgene  @ott 
fn).  9((eranber  ber  ®ro^e  bobe  antb  verboten ,  ba$  tbn  niemanb  malen 
jofite  <d«  ^(pellei,  unb  affo  jteme  fi<b  nt(bt  bon  einem  jeben  unb  an 
«len  6t&tten  von  Sbtiilui  (u  reben.  Sbri^  babe  fe(b#  beq  bee 
6<baar  bei  ^9lU  in  Parabel,  bet»  ben  Sikngem  ober  obne  $arabe( 
getÄet,  benen  gegeben  fe«  su  ertennen  bte  ^eimli^Ceit  bei  9!ei(^ 

@ottei. 2>er  S3if(^f  babe  vier  ®efanbte  in  biefer  IDtfoutation 

«bgef«bi<lt ,  nicbt  iu  bifbutiren ,  fonbem  «Ai  ^vü^bm ,  dla^geber  nnb 
6<bieb(«ttte.  6te  b&tten  ertoartet,  ftber  S^anblung  biefer  6a(be  im 
Vertrauen  befragt  )u  »erben ;  aKein  fie  fepen  fa^  (Ai  eine  ^Partie  ge« 
btdten  toorben,  bte  fie  bocb  nt(bt  fe^n  tooKten.  9(u(b  babe  ber  S^rtef 
M  9latbi  von  3&ri^  uicbt  gejagt ,  baS  fie  btfoutiren ,  fonbem  )u« 
b6ren  fo0en.  ®egen  fein  Q^noorten  babe  J^egenn>alb  biefe  J^nMun« 
gen  im  3)ru(t  auigeben  (äffen  unb  in  viel  bnnbert  ^empfaren  ver* 
Vttitet ;  er  babe  tbn  $.  ver&<bt(i(b  barin  bebonbeft ,  tt  finbe  ibn  var* 
teotfcb  unb  fet)  baburcb  gen^tbigt Sorben ,  ansuieigen,  tote  ^.  geirrt, 
tMi  er  fetnetbalb  unterfajfen  unb  bag  er  3b»inglt'i  Sieben  verbeffert 
^be.  SSenn  fcbon  er  nt(bt  gen  3Ari(b  geCommen  r  um  ^  btfputt« 
rat,  fo  babe  er  bocb  mit  3totng(i  aber  bte  ^Ictttel  bifputtren  tooSen 
anfbtein>ei9)ebtngungen:  ba§,  mi  gerebet  toerbe ,  aufgefcbrteben  unb 
tonn  bte  6acbe  vor  einen  Sltcbter  |um  Sntfcbetb  gebracbt  werben 
ÜAle. .  J^gentoatb  banbeUe  parte^if^ ,  ba$  er  btefe  i»et}  93orf(b(&ge 

*  ■■11     ■        ■!  ■  ■     ..  *  ...  ■       ■  g      I      .  ■■      ■■  ■ 

*)  SBfire  ber  iDlonaMta^  ntc^t  mit  bem  Sorte   in  Uibtn  Sufc^rifTen  benannt/ 
H  nod)te  man  einen  Smcf febUr  bic  ober  bort  bermntben. 


wA  V»ie  bfe  6a(9(  txfim^m ,  triebt  icft^ticbm  (at,  oMw^f  fle  tn^ttM 
xmim'  3tpe9  Pbec  bci9  gcf^oteiK  diotancn  ^tten  auf)et<i^mit  foleit. 
2Ran  crintim  fu^  an  bte  2  ^«Inmini  S^afeto ,  worauf  @ott  Ctfbt  lie  9t* 
l»U  9(fd)cte6«R  unb  an  bte  12  %aftln  Itt  9t6met.  ^  ^be  deo^net, 
man  Ȁibe  ben  SBein  mit  SBoffee  mif<^ ,  ba  fte  fmt  bot  SSoct 
Osttd  obultecttcni  nnb  fu  toörben  i^r  etgcn  Spb  i»or  bm  61(9  fin» 
flcn.  ^m^  ^e  ec  bettugt ,  ba§  n)«nn  man  m(^  aufiidbteiben  tooie , 
fo  fn)  tbm  ntilK  atlegen  )n  btfinrttrtn:  benn  et  ^bebeftrgt,  fie  m&t^ 
ICR  ibm  mi  einem  ^e(  wm  Gatan  machen  unb  DieOcic^  pr ,  boS 
(t  Cbtifbti  tvecttttgnct  b&tte:  »SReint  dteben  »&ten  borni  nt<^  ff» 
finbif(^  ali  ^flenn>a(b  fte  mac^e.«  (fr  babe  ibm  auc^  feine  testen 
SniAamenU  autgelafTen  unb  SÜingfi't  9leben  mit  bieten  ^(Keaationtii 
nu^efhm^ ,  bie  bemfelben  ImiAi  m^  in  ben  €inn  getimimen  t»a« 
fcn;  att(^.  bie  EReben  M  ^tmn  ben  Knto9(  ti^lbt  cc  ni(^t  UHifiitM^ 
Aefi^rieben. 

3ue  SBibNlesund  Sdbed  bereinigten  fi^  ficben  Si^o^r  i<t(R 
®egenf(^cift  ben  Sttet  ^t:  •2>a<  ®9tenrapfm.  <$aft  in^  toie  3o» 
(ani  6d^ib  Sicocge  )e  (h^tm^,  mit  bcm  S3ä^U,  botin  et  berbei^t 
(in  UKiren  S^etitbt»  »ie  ti  nf  ben  29.  Sag  3ennert  1^123  je  3&ti^ 
gangen  ixtt,  ft(^  i^betfeben  ^ot  3^  boKfcbimpfi*  nnb  em^  3m 
et(ten  J^b^mnuit  IS23.«  » Sterben  un<,  fagen  fte,  ^t  einen 
S^  feinet  £&genbi^<^(tin<  genemmen ;  ti  }u  bei»nttt>prten ,  bomtt 
Sober  bie  6<bneibei;  unb  0(bubma^er  ju  3ön<^  lerne  f ernten ,  bie 
et  beracbtete  unb  fm^:  ob  et  bot  ®(inet>etn  unb  6<^ubma^betn 
foOte  bifputiten.*  —  €Sie  (tagen  9abet  an:  ^  fcbteibe  ft^  feibll  su , 
nwt  anbete  gerebet  baben.  <5t  läge  oft,  ba^  tooKen  fte  ibm  nid)t 
mit  tb»et)  Obet  bte«,  fiobetn  mititoei)  obet  brei)  bunbett  Sengen  be* 
toeifen.  (St  btaucbe  bie  e^tifi  fail  an  feinem  &tt,  loie  iSut  eignet 
€inn  fn).  9k  )iebe  bie  J^etten  bon  3äti(^  unb  ifitt  €tabt  fc^anb(i<^ 
nnb  (ugenbaft  an ,  s.  S5.  toenn  et  fage :  ti  ^U  lu  S^Hd)  niemanb 
b&tfen  teben ,  ba  man  bo(b  ibm  ($abet)  fdbjl ,  bie  SBotte ,  bie  ec 
ittgibt  getebet  tu  baben ,  ni^t  ju  ^tgern  gemeffen  babe.  •>-  SRon  fyiU 
eigenttic^  nW  bifbutiten ,  fonbetn  im  ^rieben  bon  @otte<  Sott  teben 
Moden.  ^uC^  b<lbe  StoingU  nie  abgef^lagen ,  in  bte  9ebet  p  t^en. 
^e  fragen:  nuaturn  Sabet  unb  SSIanfcb  gefagt:  bie  ^ttitel  toAten  nicbt 
in  eb<mgeftf<^et  jitfjxt  gegtänbet ,  ba  fte  bocb  teinen  nomentli^  mit  bee 
Gt^tift  botnabmen  ?  9(uf  ben  SSonoutf  r  J^egentoaib  babe  bie  SSet^anb« 
tungen  nicbt  boKfl&nbig  beftbtieben ,  antn>otten  fie :  ^et  mb^te  einet 


CtfU  2)tfptttatioii,  '  ^  io9 

mim  3^d  9ld<  mh  SBibetreN  be9  (wem  Wvd  (ef^iKiien?  6oltte 
moB  ade  dteben  $abcc4  aufgerd)mb(n  ^abm »  fi»  b&tt(  tnon  tt>0^(  itoe« 
Sttlb^tt  bobi»!  mü^ ;  fo  babe  ec  ft(i  mit  (angen  9((beti  unb  fopbt^ 
f(4Ai  'prägen  auigeioden.  9(U  man  ibn  fragte :  mit  toa4  Gd^rift  ec  ben 
J^ttin  Mit  9i«Ufpa(^  äbecwunboi  babe ,  iog  ec  oKeeUp  9t&mfcb(i  b(^ 
(in  t  ba$  er  ni<bt  barauf  anttoottett  mäfte.  €ie  boben  Stomgti  iii(^ 
tD»f (ü  ibm  9(titu>ott  geben  laifen ,  toietoobl  er  ibm  ben  ^ujenbut  tiwbt 
«ihiubet  bAtte.  » 993ir  Stauern  mib  ^btoecfec  )U  S^ricb  too8en  ben 
jttieg  auf  vai  ne^en  unb  bir  ^ompfei  genug  geben ;  bebaefß  feine 
Selebrten.  SBenn  ficb  $abec  täbme,  baS  et  bie  bebr&ifcbe  unb  grie« 
(b(f(be  S^ibet  »on  fonflani  mitgebca(^t  babe  i  fo  b<ibe  man  bo<b  toenig 
MB  feinet  SetanntfM  mit  berfelben  verfyi^rt.  Unb  bacäber,  ba§ 
tc  bie  @ittf(^eibtmg  m  ein  ^Dnetfium  tveifen  MoKte,  bemerfen  fie: 
b(^  je^t  tttcbt  nuc  itt  3&vi(b «  fonbem  im  ganjen  2)eutf(^anb  Svnei« 
Uum  gcbolten  Mecbe ,  Ui  ipap^unb^ifd^bfe  nid!)t  aufbeben  tbnrien  — 
,man  «eta<btet  euere  ®eb9te  unb  Bei^ote ,  S^ann  unb  ^(^eiterbaufen!  <* 
(SnUid)  fragen  fte  $aber :  loamm  er  nocb  nicbt  toibet  3^ngK  gefcbne« 
i(s,  wie  et  bo(b  verbeisen  bobe?  Ueber  J^egentoalbi  9E(eri<bt  bemerfen 
fie:  n^i  mbge  feon,  bai  et  au^gelofftn  babe,  getbetft  toa^  {ufammen 
^äfMt,  SHamtn  f&r  Flamen  gefegt;  baran  liege  aber  wenig,  fip  er  nnt, 
memonb  lu  y>ie(  Uebel^  iugemeifen  babe.  (U  ifl  toabcb^ft  ergangen  r 
fojt  toie  er  gef<brieben  l^  <Sr  bat  niemanb  geunbiüet. " '  Ueber  biefe 
6(brift ,  bie  fce9fi<b  manche  r»b(  Sdtibri^de  eirtb&It ,  befcbwerte  fi4. 
%tkt  in  einer  Suf^tifl  )>om  16.  9lo\).  an  ben 9tatb  {U  3öti<b>  Ob, 
Aer  wie  ber  9latb  barauf  geantwortet ,  i#  ni<bt  befannt 

®ai  iur  Sert»o8tänbigttng  ber  ^banMungen  felbft  in  biefen 
Mben  Gd^riften  entbaiten  t#,  ijt  biee  in  Stirten  ha  ben  Cttim  bei 
Seiltet ,  tMranf  biefe  3agaben  ^äi  belieben ,  angegeben. 

%ai  ^aitmaSH  f&ttid^  ^verfertigte  3Pbannei  eniat,  ®eri(^ 
fcbteiber  io  £uiem,  »eine  bifforifdbe  9la(^ri(bt''  tton  biefem 9efM(br 
bie  ober  nicbtt  anbert  aU  eine  parteoifcbe  93er^nnntung  unb  ^t^eKung 
jOKi  Sl^eriibted  ift  S^emerfendwertb  ift  aber  no(b ,  wo«  Norbert  ^ 
nuKm,  3toing(i4  reb(i(ber  @egner,  fp&ter  Don  biefet  IDifputatipn  uo* 
tbeiQe.  {Um  9)e9tr&ge  )nr  Stef.  @ef<^.  II.  soff.nnblll.  83  ff.) 
€t  lobte  Ui  SDUmbat  b(4  dtatbi ,  nuc  bem  9Bort  @ettei  gem&g  iu  (ebren ; 
«ber  et  babe  nicbt  bie  reiften  SPlittet  angewanbt.  SRit  bem  9(uif(bret' 
ben  ber  ^ifpntation  bitten  bie  %tifel  angegeben  Werben  unb  ti  bitte 
eine  Ungete  3eit  angefe^  wetben  foRen,  nm  bat&bet  {u  lefen,  i« 
rtbw  unb  m  bifputi»n.    di  waten  3  SS^otQen  3(it  gegeben)  ^  beibet 


110  9t^  IDilputatiom 

(ßarteieti  iReinmtaen  ^ttoi,  ttimUct^ttf  nnb  Sntf^ib  an  Url|(tHf&* 
^iftc ,  tote  He  2)ifputaHim  in  Sei9|i<)  nac^  $art< ,  gefc^itft  »erben  foteh. 
Snan  foSte  feine  £c^re  <mf  S^e^ouptung  eine^  (ä^nen  defd^ütten  fSUmnti 
|in ,  bec  anbete  sunt  ^(^toetsen  bringe ,  annehmen.       - 

^(Autembe  SMiefe.  SwingU  melbet  ben  i4.  ^onuat  1523  bem 
Oelolantpab  ben  dlatb^befc^Iu^  wegen  ber  IDifvutation  unb  aH  @erö(^, 
bat  bec  ®enera(t>i(ar  Dpn  Q^Dn^anj  auf  biefe(be  fontmen  tverbe.  » snbge 
tc'  bo(^  burc^  nic^M  tuejldlgebalten  toecben ,  um  nic^t  —  fpottet  et  — 
bee  get09bnten  SIciuntpbe  beraubt  |u  tverben-  IDie^  9la(^ri(^  meibtt 
bann  toieber  &e(p(ampab  fetnem  Sreunb  J^bio,  21.  3an.  „Unf(t 
^Ib ,  Stoingli ,  toirb  einen  ^ampf  bep  fwm  Säe^ern  begeben  1  wü 
man  ibn  bin  unb  tPieber  auf  ben  ^anteln  «ii  ^e((er  [attlf<^ret)t 
9$(p$e  ^enugtbunng  ((S^tenerRfttuna)  töärbe  mit  aber  beifer  gefallen: 
bemt  xoai  eeieugt  bifpuHren  ?  3anf  f  biefet  J^$ ;  unb  wo  ^ag  ift  /  lote 
fann  ba  bte  SSabrbeit  6tatt  ftnben  ?  Swingli  anttoortete  er  ben  17>  3an. 
€t  (obt  ibn  t  ba§  er  bon  feiner  iSebre  9{e(benfd)aft  geben  toolle ;  aber  aui 
.oberer  (Srfabrung  balte  et  nicbt  bie(  oon  IDifputationen.  3e  mebr 
man  mit  Porten  teitt ,  Je  mebr  berlor  man  bon  bet  ^abtbeit  Out 
itxi'i ,  bai  er  mit  6anftmut^  feinen  ®egnem  begegnen  tooKe ;  to&rbe  er 
nur  um  bei  6tretteni  toiOen  btfputiren,  fo  totirbe  et  ibm  miffaOen; 
mit  6anftmtttb  werbe  et  ftegen;  unb  am  21.  ermabnt  er  ^m%U 
^Itüi  febt  ju  SRutb  unb  9R&§igung ;  •  er  foKe  ^db  bon  ben  bomebmen 
OeifUicben  ni^t  imponiren  io^  !Z>er  9{atb  werbe  wobt  bafär  forgent 
baf  beutfcb  bifputirt  unb  aKei  €dbmäben  berbfitet  werbe.  %ud^  Qk* 
tean  (20  3an.)  fi&rft  Swingfi*«  SRutb  unb  lobt  ben  ^tf(^(u§  bei  Statbel. 
3u  Safef  ii^mten  (Einige,*  ba§  eine  fo((be  €a(be  juer^  in  3äri(^  unb 
ititbt  in  S)afe( ,  wo  b9<b  eine  ganje  UnibetfttAt  wÄre ,  berpanbeft  we^ 
ben  fotte;  bo(^  rebe  manbabon ,  jemanbbon  bet  UniberfitAt  nadb  3Ari<b 
iu  f(bi<ten.  <Sr  ritb:  Zbomoi  SSpttenbacb,  ^ofmeiflet  unb  6eb. 
anet)er  int  2)ifputatiott  {U  berufen.  Cetolampab  babe  Steigung  gezeigt 
SU  fommen.  CSrafmui  boffe  aCei  Qute  bon  3wing(i  9(m  26. 
melbet  et  ibtn,  Wie  ^ebwilet  f<^m&^,  nur  Stuben,  Wie  3wingti 
einer  fep ,  geben  auf  bie  2)ifputation.  3wingli  foK  ibn  bot'i  9^((bt 
nebmen  unb  beb  ber  iDifputation  $aber  ober  $((  nacb  93erbienen  beban« 
beln.  <Sinen  SRonat  fp&ter  tbat  ®.  9(bbitte  be«  bem  9latbe  unb  3wing(i. 
J^bio  bofft  an  ber  3&e(betbifputation  ein  gutei  93e9fpie(  f&r  SDeutf^Ianb 
SU  feben  unb  bittet  um  Ueberfenbung  ber  S^er^anbtungen.  Detolampob 
wänfc^t  am  16.  J^omung  3w(ng(t  ®tö<t  sum  (fofofg ;  nur  ber  be^ 
fp&tete  S3ttef  3toind(i'i  febUrfac^e  gewefeni  baf  er  «i^bt  binaetommen 


lüt^t  ^ÜvvMiaiu  111 

in.  »5Do(^  bte  (Stoner  tDoren  fo  iäfioa^,  ba§  S^uidli  titelt  einmaC 
(StUflen^eit  ^e,  feine  ^raft-itt  ietfien!*'  9(bbt  atujTingetin  ^f&fer« 
id)iijtt  SttinflU  ein  ^Dontfc^teiben  unb  J^gemoalb  ein  ©elbgefc^ent  ^c 
bit  BecbanMungen  ivu  &m  fo  bonten  i^m  mebce  beutfc^e  $rettnbe 
bofftt.  ®ummelbec8  (an  S^obtan  i7  3en.)  bebauect,  b«$  3aber  nun 
goni  onbert  beute;  «ii  ebemaH.  StvingU'^  <5(^(ufceben  wotte  er,  fo 
tote  et  fie  etbatte ,  na<^  ^gdbuts  fc^iden ,  ttnt  fie  bafe(b{l ,  t9ie  ec 
mit  ben  bi^b^nsen  €(^tiftett  3totna(i'd  getban ,  bcn<ten  )u  laffen.  C^ 
meint  u>ob(  bte  ^tttJUgung  bet  €i(b(ugrebenO  ^biHpp  (Sngenttnud 
mdbet  ben  18.  3u(.»  Sober  f(^n>bce,  H  fe«  in  bet  2>tfputation  nicbt 
ib  iud($anften ,  nne>  bte  S^rcbec  faften. ,  3n  Sonta  fc^bete  biefe 
S)ifimtatiQn  ^aberd  ^nfeben  m  f^bc:  Scanner,  f&hm  fc^reiben  mit 
Scnubtuna  bon  ibnu  .Seporin  fd|)reibt  (oxi  SDafelan  Stoingli:  ^abeie 
tnome  jebetmann  boc  Stvingti ,  ec  fet)  an  £eib  unb  6eeU  auif&bid. 
%(^  S3cafftcantt4  iu  dfonftan}  woKte  nocb,  aber  vecdeUicbi  stpifcbeti  3aber 
tmb  3toina(i  Stieben  betmitteln.  99alb  m^  bet  2)ifputation  tooKte  3aba 
Umi  gesen  3iDingli  )u  Safet  btuden  (äffen ,  abet  aKe  S3udbbtutfer 
floben  ibmStbfcblad ;  bann  betfu(bte  et  e4  iu  6ttǤbutfl.  ^M  3n>tngK 
biet  iKtnabm,  fä^tieb  et  an  Cetotampab:  Ci9.  9(pt.)  @c  toAnfcbe, 
ba§  feine  Öegnet  ibn  bjfentli^  angteifen ;  fie  toecbcn  feben ,  tote  ibn 
6bri^  fcbübe.  6(^niäbungen  fmb  bie  legten  Sßaffen  folcbet  fieute. 
Unb  Ott  6teinet  ben  i4.  ^ti(:  bie  bcinUi^en  ^nfd()Uge  M  Segoten 
nnb  M  SSifcbofi  ettoatte  et  au(b  obne  ^urcbt.  2)et  ä^ifcbof  aber 
erlieg  buteb  $abet  am  3. 3u(.  ein  beftigei  @<btciben  an  bie  SanbgeifU 
iitbfett  bon  3&ti(b  gegen  bie  folgen  bet  2)iA>ntation.  2)et  9latb  abet 
(ieil  ba^felbe  nii^t  befannt  nuuben  unb  antn>octete  bem  S3if(bof,  et 
mbge  ii  be«  tbm  anteigen ,  toenn  gegen  bai  (goangelium  geptebigt  unb 
fe^'tb  gefebtt  Merbe ;  fo  loerbe  et  bann  nacb  ^eböbt  banbeln.  3n* 
btfm  «bettete  3tttng(i  an  bet  Settbeibigung  feinet  6<i^(u$teben. 

9(u^aben  bicfet  SSetbanMungen  toetben  bon  U(leti  (fit.  ^nbang 
6.  356—  363)  ^nfangefäbtt.  a.  2)ieienige,  tpoel^e  bi^t  abgebtutft 
tticb;  10  95ogen  i. ,  beten  Xitelbetiieinng  bai  ^ppen  bet  6tabt 
3&rid|)  mit  bem  dteic^blet  entb&tt.  b  Q^ine  ^tt  etilen  gant  glci<be 
10  y,  2(ogen  4.  c.  @tne  mit«  berfcbiebenet  Ottbogtapbie  in  hattet« 
SibL  ^  e<b»etietgefcbi(bte  III.  N«.  170  angef&btt.  87  e.  4. 
d.  (Sine  )u  %ug«butg  but(b  6i(ban.  Cttmat  gebnutt,  9*/,  S^ogen  4. 
c  Sine  mit  bem  2)tu<fetiei(ben  SSoIfg.  etbfeli  tu  SeiPiig  bemetfte 
tbrigobe  24  S^Uttet  4.    @nHiUetJ  latinifc^e  ttebei^ebung  fle^t  in 


112  ^e  (Di^yiitatioii. 

Opp.  Zwiuglii  I.  foi.  607—623  mitctnem  Sor((ct(^  oul  SuKtosert 

f&|(  erft^tnen ,  toe((^(  er  ju  ettoetfen  tKcfprac^.  6ie  teurboi  o6(t  mt^ 
t^i  mit  boi  SSec^anblungen  f  t^dll  abgcfotdect,  titib  fp&t«t  iualek^ 
littt  i^m  Sttt^eibiflimg  mt  ^v^tgfmi,  me^moti  g^tiutt  3mc9 
Hefet  ^u^aben  finb  bcfonbert  ooiiUieid^nen.  (ünt  tcfc^itn  unter  btm 
Sttd:  sS^enp&mmg^  btr  2>tfptitai^  iu  3Atc^  ^va  anat#ec  J^ulteD«^ 
SipingU  ^tdtcont  )u  S&n^»*'  J^ietauf  Mgt  bee  dcwi^nlic^e  SIttel: 
„2)t«  nad)b(fUmmten  Vcttfct*'  u.  f.  t».  Untet  bem^oliflu^  b(i#t  ti 
büim  fetiMt :  » (Sin  turicr  S^egctff ,  tvie  bie  fjh^c^tiaai  tinb  xo^ 
Jörnen  v>on  dm  €.  dl«t  von  3äc^  ^bcnb  toeSen  t»pn  Mea«  ber 
fbtttic^  toarbeit  (in  bcQ^anb  tbwi*  9tbec  bit  »Ott  mbgenb  ml 
tmbergon.  Skn  fi>tii(b  bonb  bie  frummen  df bti^en  gefaxt  et»  UKtbtnb 
jncn'^  menum  iutfen  (an."'  ^i  fp(gt  bann  eine  9ta(^ri(^  tum  bot 
2>t^utatii>n  r  toelc^  etUMl  Sidcntbdmlic^ed ,  abet  att(^  UnttcbtigMteii 
aitb&(t  „  ^f  anitttt>0(^  )»pr  äRatti  iidftmi  feom  ecfc^tencn  tu  3&ct(| 
(ine  metfitcbe  9(niab(  bec  «ßricito  unb  %tUifttte  Satte ,  ob  4  Ui  soo 
^cfonui.  iDonitagi  babe  bec  groge  9(atb  tnm  3^4  f^  toerfammefl, 
biefe  2)ifputatiQn  tu  fitttn  »unb  fmb  foSi<b^  lü  vecb^ttn  ob  iso 9)laim 
gefefpen.  Unb  ift  bem  genannten  3toind(tn  in  SDltttel  betfelben  msff 
ein  tifcb  g(^(8t  toraben ,  borbeQ  er  allein  gefeffien ,  mit  feinem  ^^ 
b«  jm  babenbe.  ^Ufo  ift  ec  mit  fommt  aKen  S^eDft^em  unb  Um^e- 
(enben  benfelben  ganten  Sag  gefefiien ,  mit  offner  untoetfpetctec  zi&t 
toartenbe;  ali  nun  gac^nieman  erf<binen  unb  ft(b  gegen  jm  ttngt* 
(äffen  bot»  ift  m&nniglic^  ufge^anben  unb  }ä  ^ui  gangen.  Stac^ 
malen  uf  fceQtag  ift  ein  cecbacec  cat,  bec  mai  )tt  fi^  unb  toocten 
mit  fommt  bem  3toing(t  toibet  nibec  gefeffeu/  unb  totbecum  g(toa^ 
tet ,  ob  ieman  tu  btfputiecen  ficb  gegen  }m  «ngebeh  tooO.  Unb 
a(fo  tote  \>oc  ben  ganzen  tag  gebaccet.  3ß  abec  nieman  ba  ecfcbi* 
neu  ft^  aniöieigen;  el  ift  ou(Jb  bei  S^ifcbofi  )>on  Sofien)  Sicaci 
unb  J^o^i^c  ou<^  babep  gefeffen,  abet  nit  \>on  bifputiceni  toegen 
fi^  tsitintn  Motten ,  befonbec  angejetgt  allein  toon  3ubbratf  toegen 
ba  iit  f9n.  Unb  fo  nf  foKi^i  nieman  ecf^pnen  bat  toellen ,  ifl  ei» 
rat  ufgefanben  unb  toeg  toeOen  gon ,  «unb  bieb9  bem  3Ming(i  ertaubt 
toQtee  iu  prebigen ,  attei  Ui  er  mit  gbttfi^en  gefcbri^  beto&cen  mbg , 
unb  bab9  m{innig(i^em  «erboten  jn  f&robin  in  (einen  Z>ingen  iu 

.  >)  Semcitistifl.    ')  üc  mAtn  üd|i  benfttbctt  bitrd^  ttt<inattb  entitetett  laf(tn. 


üt^it  SüptttOttOil.  113 

fM«  unk  ItfAtm^n,  b«  ihMf  te.  IKfo  ift  m^nnisru^  (l^^ 
fcidbcn."  9<ito  ^tttt  btd  f&r  J^egemooIM  (Eti^fona,  vmnuti)Hi^ 
ttdl  et  H(f(  a^m  fammt  ^en  Stc^anUuti^w  (c^alttn  unb  äbccfafi, 
tat  in  bot  SMinblunddi  M  fHi^ti^t,  bofi  bü  2)tfput(irtton  nur 
SJRm  Sag  bauctte ,  fic^  toidlUSi  ftnbc-  IDu  Ort^ogrop^t  bteftr  %m» 
tobe  boitct  otif  ettKit  ®<^)o&bif(^«i  €S<^mb(r ,  bet  in  bec  Anleitung 
nur  von  ^^öttnfagtn  iMg  b(tt<itet  bobtn.  9(u(^  mug  fte  Doc  ^(gen* 
MoM  Sec^nbtungen  erfc^tenen  fepn :  benn  bü  6A9e  ent^alttn  «mge» 
meifl  öber^ffide ,  9S9cte ,  bte  bann  in  feiner  fpätem  Vu^gabe  me^ 
McCDmmen.  fine  anbere  Xuigabe  giebt  onfer  ben  6(^tf6fä9en ,  noc^ 
Kii  9irif<^rei6ai  b(^  9!at^ ,  ben  Kbf^eib  unb^  Sefi^tuf  beffelben  mi 
Um  9cfvrA(^  unb  cor  ®(^(uffe  bie  etwa<  berfc^tcbene ,  unrichtige 
Angabe  ber  bif^b^c^en  IDeputirten.:  ,^.  $ri((  »on  9(mM9ler,  dritter  > 
Sfgtin  9if(^f)eS;  3ob.  3abet  Dr.  beiber  9te<l)te,  SJicoriui;  3oa« 
^,  jtan)(er  bifc^bff.  i^ofM ;  Dr.  ^onrab  Semp ,  ^fnrberr,  $rebtf ont 
)i  Zäbingen.  *  ^ferner :  „  ber  umfNbenben  @ei^(i(^en ,  Pfaffen  ttrib 
SRHi^e  —  9ttM  ben  großen  9(atb  unb  ber  iu(aufenben  SBurgerfc^ofk 
nnb  SrenAen ,  feien  580  getieft  »wAen/  »Sfi  niemanb  ber  Xb&r« 
iH9((it(2>tetfKgfeit)  erfc^ioten,  bemSBort  ®otM  toiber  ju  fepn.  S>amit 
C^his  triumpbirt ,  fein  2>ietter  U.  S^ingK  bet)m  ^angetium  befian« 
kn  unb  bie  ®abrbeit  fi^  felbfi  er(en<^tet  bot  !Deg  (et)  ®9tt  Sob, 
9mi  unb  (S^re.  9(mcn.  Sßer  tooOt  bem  ®eiil  ®otte4  vötber^ben?** 
SHejc  Sogen  botte  Saber  bei  feiner  ®egenf(brift  «a^  »or  9Cugen ,  Mo 
d  bemerk ,  ba§  ein  „onberer  :^itori(u<"  geirrt  bobe,  ba  er  9!ergen* 
W  unb  Dr.  SNortin  au4ta(fe  unb  einen  Dr.  Semp  bagegen  melbe , 
ton  bem  SRtemanb  tt>i(fe.*  2)iefe  9(u^gabe  mu$  ju  S^ricb  unbefonnt 
tnoefen  fet)n ,  ba  bie  S^erfajfer  bei  ®eirenrupfeni  Sober  Mibeefprecben, 
tai  }cmanb  onbec^i  oH  ^egentoalb,  \)onben  S^erbanblungen  ber2)ifpu* 
totipii  gefi^cteben  babe. 


Mmr«  ftaMML  6(t>n(lw  I.  «K  ^ 


1 U     J^anltuna  Ut  Detfammtuns  in  Ux  (9b(t(^en  {latt  Sätic^» 
Äem  tturWgeh  gcijinc^en  fetten  unb  \)atet  Herten  ao^nii  3acc6 

JXufiinget,  9lbbt  gu  ^fäfcr^;  a)  fitifm  gnÄtc^en  bcrren  embät  SRctflci:  St^titt 
^egtnmalb  b)  (in  iviUig  (itnil  unb  frtfe  in  ^^Hflo* 

Sßdtbisttr  fietfllid)tr  ftctr  unb  Doter!  3(t)  Detnimm  wie  üwtx  wSxb 
uhb  sna^i  u^  d)];ijlUct)em  gemüt  bie  ci^angelifcl)  leer  nni  war^eit  gotttl 
}u  i)&rcni  iu  bfen  unb  gu  furbern  geneigt  fqei  nield)if  id)  unber  anberm  u^ 
bem  t^un  ermeftenf  bap  ftd)  ümcr  gnab  uf  brn  tagj  fo  bucd)  SButgermctllrc 
unb  tat  bcr  flott  3ütid)  /  bon  tvcgen  gmtttdd)tfi'  unb  amri^ung  i  bec  leeren 
ober  prebigen  t)olben  in  jt  itatt  ftd)  erbebt/  angefe^t/  je  tommen  unberflan» 
ben^  i)at;  boc^  u^  gef^äften  un^  funber'  guföOii^en  urfocben  dmer  märb 
gemenbt^  unb  berßinbcvt.  Unb  mmol  lu  r<>lici)em  i&blici)em  tag  mit  fammt 
aUen  pfarremi  lötprieilern  r  feelforgernr  fo  in  ber  bon  3üricb  borgemelbt 
(anbfc^afit  unb  gebieten  uerpfrimbt/  etforbert  unb  befcbribeu/  oucf)  i^il  anler 
frember  ebel  unb  unebtl/  Prälaten,  i)octore^/  SDlagiftri,  weWid)  unb  geift» 
(id)  berrenr  bedf((Qd)en  bie  lobnmrbig  botfd)aft  bon  (Soften^  barjü  gefanttr 
bor  gefefnem  rat  gu  Stitid)  erfd)inenr  ^abenb  bann  noc!^  Wix  id)  fagen) 
etlic^  mifgtinner  eüangelifAer  mar^it  ein  fpott  baru^  gmad)tf  fdrgeben  unb 
gefprod)en?  e^  »erb  jü  3ürtd)*nur  ein  teflertagi  unb  fummen  nüt  bann 
tefler  jufammen.  &olidit  nticf)  (\eurfad)t  unb  bewegt  f  allen  1)<it\Ul,  tib 
unb  miberreb,  in  r6lid)cr  Ibbltc^er  berfammlun(^  ber  geleerten  reb(id)en 
frummen  mannen,  geifilid)  unb  UKltlid)  b^rren  befid^eben/  ju  be(d)rqben/  uf 
ba|  männi(\lid)  fed)  unb  wüfi  ob  folic^  banbiunc^  unb  teben  bon  feftcrn 
über  pfannenble^ern  u^gertd)t/  gef)anbelt  unb  tractiert  ft)Ai  oud)  ob  bie 
wiberparti)  (fo  fid)  iit  fachen  bbouptet  baben  uiTet^atb^  berümt)  bte  war« 
beit  fiirgibt  ober  lugen.  Sann  id)  fetbd  babp  unb  mit  gefejTen ,  gebort  unt) 
berfaf  t,  alle^,  fo  ba  gerebt;  eigentlid)  bet)alteni  nad)  bem  in  miner  becberc^  ba^ 
ufgefd)riben ,  bie  anbeten  oucb  i  fo  (gegenwärtig  ber  fadjen  gtwefen  i  ctf unbt  ^ 
unb  gefrac^et,  wo  id)  vermeint  mi^^  nit  red)t  baben  ber(lanben;  barf  ouc^ 
botf  mit  warer  tunbfdyaft  unb  gügnu$  aller  beren,  fo  barbi)  unb  mit  gerne« 
feUf  mit  fed)dbunberten  ober  meer  erbalten,  ba$  id)  nit  Dil  anber,  weni<\er 
nocb  minber  wort  (fo  bil  bie  fubftanj^  betreffcnb),  btnn  wie  bie  »crlofl^n 
unb  befd)eben  ftnb ,  tbün  befd)rt)ben.  &diid  unb  fd)ri}b  ba^  gu  äwem  gna« 
ben ;  bitt  fiwer  gnab  wol  rölid)^  gutwiHtg  unb  gndbig  2U  bienft  annemen ; 
erman  oud)  (aU  ein  mitbruber  in  Qfbtiflo)  uwer  gnab  wol  fütbin,  mt  f9 
ongefangen  bat,  feftiglid)  bi)  ber  eüangelifd^en  warbeit  bl^ben,  fl^ffig  im 
(Eoangelto  unb  Vaulo,  oud)  anbern  gbttlicben  geftbriften  (wie  man  bann 

1)  unternommen*  ')  befonbern.  ^)  abgebaltem  ^)  anbetUwo.  ^  au^geforfib^ 
^)  ba»  ^efeiultcbe, 

•)  dobann  Safob  Stufftn^et;  )^on  9tuf<iron  4m  3uricbdeMete  qth&ttiqr  war 
Slbbt  JU  fBffifer« ,  flanb  in  SStiefwecbfel  mit  SwtngK ,  befbrbevte  bte  9lefotmation 
in  &axqam  unb  sanben.  (*a>tr$  sn.  ^elD.  jr®efcb.  1/  531«  570.  2,  443.)  Siad)  ber 
6(bla(bt  be^iiQPPe  U5di  trat  et  ntebet  gum  itatbolieifimu«  gutüd,  b)  9}it.  Stbütb 
•ße^enwalb  war  6d)uUebtet  demefen  (^aber  Unterttcbtung)/  gelebtt Oeirenrupfeti)/ 
fd^xizb  bte  Serbanblungen  btefet  Sieputation  obne  3n>etfel  auf  etbaltene  Sinffotbetung* 
@pfiter  btelt  et  (Stebel  Pon  einem  Offentltd)en  Jfampf  ab  mit  fSvxqautv,  bem  noc^  <U 
IM«  fotbolifttenben  $rebtfanten  gu  6t.  ®aUen.   (3Biti  it.  2.  40i.) 


^onbluna  bec  t>(rftotmluRg  in  (et  ioUtc^ett  flatt  ^ixid^,     1 1  i 

m 

Ua  ^n  ütvttn  flittf^n  turnt)  üben  unb  (efrn  r  bemfelb^en  ciu^  (itad)  cütm 
üwm  mmi%tn)  glpcbfotmis  unb  ())tiilliÄ  Üben  unb  ben  <inbctn ,  fo  ämer 
gnak  hl  frunbfc^aft  obre  funil  m  d)ct(llid)er  <^efeUf(i)iift  Dcmanbtr  aU  bcm 
ffiirbtgen  unb  sciflU(t)cn  Herten  K.  ^bbt  ju  D:üntt^/a>  fö[(d)e  banbluns  ju 
•Sorid) ,  uf  Um  td()  bcfd)tl}tn  f  cuc^  su  fd)t(tcn  $ü  Icfen ,  uf  bof  bie  wac^tit 
rrtdimtf  bal  (gt^aiiAdium  ((cfiucbttrt  /  bie  c^tifUid)  tieb  <)cmeertf»bie  mcnfcbfit 
mit  bem  »Ott  sottet  fltfpV^t/  unfct  miU  unb  geifl  mit  Sbrtflo  butd)  fm 
«ort  iKtfiniiiet,  in  fribr  ftcub  unb  cin6eKi(|tat »  Me  }t)Hid)  unb  bprt  in 
m^tit  blpbe.  9(men.  ®cben  in  bet  löblidbcn  üatt  3ätid)  uf  bcn  btitten 
las  M  monaH  Snäts  im  jat  MDXXIIL 


Ui  ba§  m&nni3K(^  bei  ^anbeß  Ui  Beriet  maa  werben ,  ^b  t^  beten 

m  3utt4  manbat/  fo  in  aUct  jto  lanbfd)oft  unb  gebieten  oot^tn  uHm* 
Sen,  in  tim  Vtflument  (obqemelbtet  Detfammtung  utfa<6en  anjetflenb) 

t^otongefleUt  unb  oetfct}ttbenJ 

9Btrr  bet  SButgetmet^t  /  tat  unb  bet  gtof  tati  fo  man  nfimt-bte 
IMp^nbett  bet  flatt  Süttd)/  bettunbJnb  allen  unb  jeben  (AtDrieiletn  r  »fat^ 
rrnirfedfotgettt  unb  ptä'bicanten t  fo  in  unfetn  (l^ttteuf  gtaffd)aften ;  bett^ 
ft^fttn  f  ^o^en  unb  nibetn  0ettd)ten  unb  gebieten  Derpftünbt  unb  »onbaft 
fmbi  unfern  gtuf ;  gilniligen  unb  geneigten  mitten  r  unb  tbunb  Ad)  ju  muffen: 
tl^bann  jcfe  ein  gute  st)t  bar  Dil  2mttta(t)t  unb  jmeQung  fid)  txbtbt  imäfd)en 
tenmr  fo  an  bet  tanjel  ia^  gotte^wott  bem  gemeinen  menfc^cn  Dettänbenb; 
rtlid)  tKtincinenb  ba^  (Et^angelium  trfimli^  unb  gan;  gembiget  b<^ben; 
anbete  fd}c(tenb^ ,  aU  ob  fq  nit  gefd}itft  unb  fötmli^  b^mblinb.  3>atgegen 
ettd^  bie  anbetn  »tbctum  bie  ali  ittfä'jet  i  t>etfütet  unb  ehvann  te^et  nen« 
mnb;  b)  bie  a6et  aUmeg  mit  göttlid)et  gefd)tift  einem  jeben  bcf  begetenben 
itcbnung  itnb  brfd)rib  }u  geben  ftd)  etbietenb  ^tetum  im  aUerbefleUf  unb 
»oru^  um  gottei^  eet/  firiben  unb  d)tiflenUd)et  einigteit  milfen«  60  ijl  un< 
(tt  befrlc^  /  wiU  unb  meinung :  !Z>a$  jt  pfattct ,  feclfotgcr ,  ptfibicanten  ge« 
meinlic^  unb  jebet  infunbet/  obet  ob  funjt  funbetig  ^  ^rieflet  biet ju  it  tebeit 
mUtni  toUxttiti  in  unfet  jlatt  3ütid)  obet  uffetbalb  in  unjetn  gebieten  wie 
0bflat  iKtpftunbtf  fo  bann  t^etmeinenb  ben  anbetn  tei(  }u  fdbrtten/  obet 
anbeti^  iu  unbettidbten /  uf  ben  n&'d)(kn  tag,  na^  taifet  SatoM  tag/ 
bal  ifl  bet  nun  unb  jmänjigil  tag  bed  monat^  Rennet  }u  ftujet  ^at^jqt  in 
onfet  ftatt  3ärid)  unb  bafelb^  in  unfetm  tatbud  t^ot  mi  etfd)oninb/ 
«nb  baf ,  fo  jt  wibetfed)tenb/  mit*»atJ)aftct  g8ttlid)et  gefd)tift  in  tütfcfter 
{ongen  unb  fptad)  an}eiginb.  3)a  mit  mit  allem  flq^  mit  etlichen  geleetten^ 
ob  ei  unf  gut  bebunttf  ufmetlenb  unb  nad^  bem  mit  göttlid)et  gefc^tifit  unb 
Mtbeit  fidb  et{{nbt|  metbenb  mit  ein  jeben  beim  fd)i(ten  mit  befeld)/  fiit;e< 


*)  bcfii^eben.   «)  befon^ete. 

a)  9nbt€o#  i^on  SBalata/  feit  I5i2  Vbbt    Q^r  batte  ba«  t^etbronnte  .fffofki^ 
•»er  erbottt.'—  (6pred)et'9lMt.  €bton.  250.)  b)  Sott  btefet  »ed)Kifeitigen i3efe&- 


116     J^onMunä  Itt  »etfammluns  in  bet  toblid^w  ftatt  Mc^. 

fnren  oNt  abseilen;  bamad^  nit  für  nnb  für  ein  jebtr  aVti^  bal  in  9ttt 
bebunitr  on  fltunb  ber  rechten  <)9tt(i(^  sfc^rift  an  ber  fonjtl  pretioc. 
SBir  toerbenb  ou(t  unferm  Anäbiflcn  tuttxm  Hn-  Soilett)  Toltcb^  an^etflcni 
bamtt  jr  gnab  ober  bero  anmalt'  (ob  fQ  weHenb)  oiub  barbi)  f^n  mi^inb. 
Ob  aber  jeman  bannetbtn  *  tviberwJIrttfi  fqn  tvurbe  unb  nie  recbttr  fldttltebe  «t* 
fd)rift  erfcbemte  r '  mit  bem  würben  mir  nacb  unfer  ertantttnuf  m^ter  banb* 
(eti  iaii  bef  mir  lieber  entlaben  fqn  mSUenb.  (Q)ir  finb  oud^  guter  boff* 
nuno  }u  gott  bem  aHmäcbtigen  /  er  merbe  bie^  fo  bo^  (iecbt  ber  marbeitairo 
ernftUd^  fäcbenb  i  mit  bemfelben  snAbiglic^  erlficbten  /  unb  ba§  mir  bannetbin 
in  bem  Ued)t  all  fän  bei  (tefbtl  manbUnb.  3)atum  unb  }ü  urf unb  mit 
unfer  itattfecret  bierqn  gebrühtem  tnftgel  bemareti  famflagnac^  ber  bfd)nq« 
bung  Sbrifli  unb  nac^  (iner  geburt  im  brä  unb  imänsigflcn  jar  ber  min« 
bem  i<A. 


9(K  nun  oDe  lAtpricflet ,  pr&btcanten  unb  feelfotget  in  bet\)oti  3ürt(b 

gebiet  all  geborfame  uf  mt  unb  tag  borgemelbt  erfcbinen  /  finb  alfo  in  ber 
groffen  rat{luben  }u  Sürtd)  meer  bann  fed)lbunbert  mit  fammt  ^nbeimifcbrn 
unb  frömben  Derfammlet  mit  ber  loblidben  botfcbafi  iron  Sofien)  r  uf  ber 
bon  Sßrid)  anbringen  barju  gefanbtf^unb  all  ii  frttjer  ratljpt  jebermann 
gefcifen  mal|  fteng  ber  üBurgermeifier  bon  3ütid)  an  i&  rebnir 

mie  f^atnaib  folget« 

^ocbgeleerten  mtlrbigen,  ebleur  fefieu;  eerfamenf  mqfen  geifllidben  ber« 
ren  unb  ^unb!  9lact)bcm  ficb  ein  jQt  b^^r  in  miner  berren  flatt  bon  Suticb 
unb  jren  lanbfcijaften  oft  jmitradbt  unb  miberfpän^  erbeben  bon  megen 
etti(f)er  prebtgen  unb  (eeren,  burd)  mcifler  Ulrid)  Stvinglin  unferen  ptobi« 
conten  bie  )ä  Stiric^  uf  ber  tanjel  bem  bell  färgebalten  i  befbalben  er  Den 
etticben  ein  berfüreri  t)on  ben  anbern  ein  le^er  gefct}olten  unb  binberrebetf 
barul  ermacbfen»  baf  nit  allein  in  unfer  flatt  Süricbf  funber  oud)  aUentbalb 
uf  bem  tanb  in  miner  berren  gebieten  f9li(f)e  uneinigfeiten  unber  ben  prie« 
fleren,  oud)  unber  ben  laqen  fid)  meerenb,  unb  tAgli^  tlag  be^balben  für 
mine  berren  fummen;  bat  eucb  f^tici)  na<i)rebenl  unb  fd^mu^enl  fein  enb 
ft)n  mcUen.  !2)erbalben  meifler  Ulrid)  Sn^ingli  ftcb  uf  offner  fanjel  oft 
.  erboten  i9or  jebermann  0ner  prebigen  unb  teeren/  bit  }u  Sürtd)  befcbeben^  ur« 
fad)  unb  grunb  ju  geben/  mo  jih  ein  offenließ  bifputa)  eer  männiglicb 
geifllid)  tmb  meltlid)  )u  balten  bergönnt  murb.  Uf  f^lid)!  meifler  Ulricbl 
begeben*  bat  ein  eerfamer  rat  ju  Btfrid)  bermilfget,  grof  unrüm  unb  gmi* 
trad)t  abjefleUen/  jm  uergunnt,*  ein  of^entlid)  bifputatien  in  tüt^tt  fprad» 
ber  bem  groffen  rät  ju  3tirid)/  fo  man  nAmt  bie  sme^bunbertf  aebalten» 
iü  melid)er  ein  eerfamer  mqfer  9tat  alle  jrer  (anbfd)af^en  liitprieÄer  unb 
feelforgcr  bat  tbün  berufen ;  eucb  ben  bod)murbigen  berren  unb  förflen  k. 
bifd)of  bon  deflenj  barum  begruft/^  melid)er  i!ner  gnaben  lobli^  betfcbafl 
biesu  gegenmärtig  gefanbtf   bef  ßnen  gnaben  ein  eerfamer  rat  bon  3ürid) 

■  ■  ■  '  III.  1      ■  IM  ■  ■  I    I  ■ 

1)  fttrbttt.    ^  iiim  Semeti  ben^otbtdcbte.  ^)  @trett.    ^)  (Srbtctcn.    <)  dcflonet« 
^)  audefttcbt. 


J^onUung  Ict  McfamnHong  in  bct  loWifym  (tatt  2^n^.     1 17 

sroffen  inruntertf  ban!  fa^ct  2>ariim  ob  jcmon  6ie  wäre  f  bct  ctwa^  mi^* 
fatten^  ober  jwpfeU  an  mct{lcc  Ubid^tf  prcbiflen  ober  (ccrcn  (^U  }u  Sücid) 
«f  tet  tan^cl  gctfton)  ftdttti  wiütt  oud>  obcc  wüpte  (ttiM^  jun  fad)en  sc 
{tteni  alfo  baf  f^Ud)  i^rtbigen  unb  Utrc  nit  aU  warbafti^i  funbcr  i^rfurifd) 
•t(t  le^tifc^  ivdrtnb  unb  ft)n  foUtinb  i  bcr  ntag  i>tc  bor  mtmn  betten  bcn 
oft  jcmelbttn  metftct  Ulttc^en  bct  univatt)ctt  ben^Qfm»^  unb  in  bie  »^tn* 
»tttttg ünf  ittfatt  butd)  g&ttlict}c  ftcfc^tift  entrichten  ('  frq  jtcbet  unb  on 
otte  entseltnif  i  ^  bamtt  mtne  betten  fätbin  tödUd)et  Käsen  i  fo  iron  föUcbet 
imtta^i  unb  uneinigfeiten  enlfi)rinflenb ;  ubetbebt  fqtnb.  2>iintt  mtne  bet« 
ccn  ünb  (oUf^f  flogen^  i  To  M  fät  unb  füt  bon  bciben  geiiltid)  unb  »ellUc^ 
Mtig  meetet  ^  mub  wotben. 

Uf  fb(i(6  teb  unb  anbttngen  mtnoutt  berr  ^ti^  bon  VnwQl  ttttet  i  ftofmetikt 
btf(M^  bon  S^en}a)  unb  »a^  (in  teb  bct  metnung; 
^odbgeltetten  r  »firbigenr  ebleur  fütitcbttgcn  wqfen  k.  !Z>er  ^(6< 
»fiAtg  bett  unb  fStilr  ^tt  <^Sfb)  i^on  gott^  gnaben  b<fd)of  bon  Soflenj  r 
mm  gnäbtgct  ^ett,  met^t  wo(  unb  ifl  ju  gutem  teil  (inet  fütfUi^en  gnab  toe[ 
taibi  ba#  jr^  aUentbalben  in  ßnet  S.  ®« bidtum  Diterleq  unb  mcnget(eQ  wiber« 
Wut  }»ttta^tber  leeren  ober  prebigen  falben  f(f)ter^  an  allen  orten  erflonb;^ 
anb  wie  w^l  fin  S-  ®*  ie  unb  ie  be^  gemüt^z  be^  willen^  gewcfen  i^i  ouc^ 
fiir^in  (ob  aott  will)  f^n  mirt/  in  allem  bemi  bal  tu  fcib,  ju  einigfett  für« 
btrm  mag  r  fic^  in  atttveg  gnäbig  i  g&tig  unb  »illig  laffcn  ftnbrn :  bat  bo(^ 
Rn  3.  ®.  uf  funber^  begeren  unb  anbringen  eine^  eerfamen  unb  »t}fen  rat^ 
iwii  3Srt(^  (ba  nun  etiic^er  maf  nnberfpan  ober  uneinigfeit  ber  prebigen 
tmb  leeren  falben  ou(&  ifl  etwac^fen)  jt  anwalten  botfc^aft  tiim  gegen« 
»iirtig  bie  tvätbigen  fetten  6ett  bectot  93etgen^attf  bum^ertr  ftnet  gnaben 
Mcorium  c>,  bett  boetot  SDtatttn  d)  oon  Zäbingenj^  mit  fammt  mit 
ünct  3.  @*  biencti  Me^at  betotbnet^  je  lofen  unb  }e  ^öten  fölic^d  iwU 


*)  fibemetfen.  *)  mibettcacn.  ^  SorgC/  c<f  entgelten/  Iftfen  au  mftITen«  *)  bei« 
M|e.  <)cntteben. 

a)  kt  war  aiub  0ogt  bcfl  9tf(bof^  in  Stfcbof^seO  unb  begfinih'dte  fpdter  felbfl  bie 
Sefimnation  btefef  Ottti.  CPr  fd^rteb  1527  tint  f urae  Sefcbretbtmd  beif  Sburgattü  unb 
HtfnH^t  ctni^  gdfli^e  £{eber.  (eimmlert^  Urfimben  Sb.  1.  3:bL  2.  6.  420. 4i2i« 
4Mt  64w*  ®er4- 1  /  448.)  b)^n9  0  ton  ibanbenberg/  geboren  auf bem@<blb6« 
kin  {k9t  be9  SBierenbangen  (Jt.  3ati(b>.  SRote  Mn  ferner  6tetner.  SRfcr.  (fr  ftarb 
iS32.  c)  Oobanne«  4>eiderlin/  befFen  Ooter  tin  @(bmtb/  bober  er  ficb  auib 
64tttb  (3^aber)  nannte/  »ar  lu  ibeutfir^b/  einer  fleinen  Sletcb^ilobe  in  @cbn)aben/ 
i<b«rtii/  crfl  Stfor/  bann  fBfarrer  sn  Cuibau/  2)octor  ber  9ied)te  auf  ber  Uni«« 
Mcfiutt  ^re^burg/  ©emralt^ifar  au  Conilana  unb  Seiltet  ^itkt  ^ftcüxittn,  unb  enbii(b 
8M4of  in  SBien  /  me  er  ilarb.  3n  l^öberer  Seit  beaäniH'ate  er  bte  ouflebenbe  eitera« 
bn,  bie  b<ffere  9rebi^art/  wie  er  in  btefen  Serbanbamgen  alfo  )»on  ftd)  felbil 
i^:  n3<b  f^nn  micb  nit  bevAmen  inl  ber  fpracben;  botf  itKifi  icb  aber  »ol  ba^  icb 
Hon  bon  gelcerteften/  «fo  man  in  ber  ^brAifcben  fpracb  ftnben  mag/  gebort  bie  fftnf 
HiKT  SRoii#/  oter  fönidbOtber/  Smititm,  (£Ui^m,  ^teremiam/  bte  minbem  9roi>be^ 
toi/  ett(b  anber««  60  bab  i(b  gebOrt  (gott  Mut,  bag  icbfl  bebalten!)  ^ememm/ 
VntepbaiKm/  tttciont  etlid^fl/  ®opboclem  gar;  9tutar(bum  unb  2)em0Otbem'fl  ooera 
etlube  imb  onbeH.  2)aO  mug  {<b  bir  (^egenmalb)  nun  anaeigen/  baf  bn  mein  bemitige 
ttU,  fe  icb  getbon/  nit  foUeft  bermaiTen  annemen/  aU(  ob  id>  »Are  gegen  benen  fpra« 
4(4/  mt  ber  efcl  gen  bcr  kirren. "^   (({abero  Unterrtcbtung« )  gr  befbrberte  bte  SiU 


1 1 8     J^anMutid  Ut  t)ietfamm(uiid  in  bet  loMic^en  {latt  3Ari(^ 

ttdiiiU  urfac^en ;  bat  ou(6  tat^q  fitt  fütflUc^  flnab  utt<  nfit  anbete  betin 
gutin  in  fSlic^en  fachen  je  ^aittUn  entpfoUn  r  ba^  t>r(l  fo  ivir  immer  mSgtnb 
bor^u  tcbett/  matf  ju  tcretti  )u  fribtn  unb  titiiiUit  einem  ccvfamen  rat  t»on 
Stirid) ;  bclg(t)cf)ett  einer  Ȋrbigen  priefterfc^afit  m9d)t  erfc^ieffen.  ^  Z)arum/ 
bod)(ie(eertenf  würbigenr  eerfamen»  mt)fen  Ferren  unb  gute  ftütibi  reb  ic^ :  Of^ 
jematt  bie  jüciegen  mdre,  ber  tixoai  qnreb  ober  bcfd)ulbiguna »  ber  (eeren 
unb  prebigen  balben  fo  tfit  (|efd)ebmr  moUt  ftirbrinflen,  meUenb  »ir  u^  be* 
fcld)  mini  ®<  <&•  i>on  Sofien;  aU  itmr  3*  ®-  (^efanbte  miHig  unb  gern  JU'^ 
boren/  oucb  um  frib^  unb  einigteit  n^iUen/  fo  fer  unfer  i>ermöc|en  ift,  {»i« 
tracbt  (fo  etmal  entfianben  märe  ober  entfton  föUte)  brtfen  rtd)ten/  uf  baf 
frib  unb  frunbfcbaft  sn>ifd)en  einer  Ȋrbigen  priefterfcbafi  blqbe  r  bil  (tcb 
min  ®.  i^.  unb  fvirfl  mit  fammt  finer  gnaben  geleerten  unb  prälaten  btfer 
facbcn  balben  wQtcrl  tb^t  unberrebm  unb  bebentcn,  Z>a^  toai  fumma  ftncr 
ganzen  reben. 

S^aruf  rebt  mei|!er  tHricb  Bn^ingli  unb  wa^  (In  reb  a(fo  onflnglicb. 

3r  frummen  britber  in  ^briflo!  ber  aUmäcbtig  gott  bat  je  unb  je 
tion  anfong  ber  n»e(t  ftmr  g^ttlicben  gnaben  miUen  unb  gunft  brm  menfcb« 
lieben  gfcbiccbt  erzeiget  i  gutig  aU  ein  oUmäcbtiger  getruwer  i^ater,  wie  »ir 
bann  lefenb  unb  erf ennenb  ui  aUen  giittlicbcn  gfcbrifren  i  a(fo  baf  ber  etvig 
barmberjig  gott  (in  göMid)!  mort/  finen  willen;  bem  menfcbm  gu  troft 
altweg  bat  mitgeteilt  Unb  wicmol  er  gu  etlicber  itjt  bad  felbig  »ort,  batf 
lied)t  ber  warbeit  i^on  wegen  ber  fünbigen  unb  gottlofen  ber  warbeit  wiber* 
(Irebenbm  bat  berbalten;  unb  bie  menfcbm;  fo  fq  jrem  eignen  wiUen  unb 
böfer  natur  anleitung  nad)fo(gtenb ;  (äffen  in  irrtum  faUen  r  aU  wir  bep 
wäre  tunbfd)aft  finbenb  in  aUen  biblifcben  biflorien :  fo  bat  er  bo(b  attweg 
.  barwibtrum  bie  (inen  mit  bem  lird)t  ftnef  ewigen  wortel  erluebtet  unb 
getrSft  I  baf ;  fo  f^  oud)  in  ftinb  unb  irrfal  (tnb  gefaUen  /  wiberum  burcb 
(tu  g9ttli(be  gnab  uferbaben ; '  unb  bte  feibigen  nie  gar  berlaffen  unb  bou 
(tner  gi^ttlicben  ertanntnuf  Ic^tn  tommen.  3>al  reb  id)  barum/  (teben  ,bnt« 
ber!  vtcb  ifl  {d  wti(fen;  baf  je(  }tt  unfern  jQten  g(q(b  mt  oud)  borbat 
tnand)(  jar  bai  bciterr  luter  unb  Kar  (icd)t;  bal  wort  gottel,  mit  menftb« 
Ud)en  uffä^en^  unb  leeren  fb  gar  i>erMenbt|^  bermifd)tunb  i>erbUd)en^  iii 
Ui  oud)  ber  meerteil,  fo  (teb  jr(  Qbnflen  mit  bem  munb  belennenb,  niit 


n 


0  dereic^.  ')  aufregt  erbüiom*  ')  Soeungem  ^)  t^crbtmMt  ^)  im^let^t. 
btma  iunaer  fftlAmier  su  OelebrHn  /  batte  9d^tunq  fStt  Olareait ;  Sabian  /  unb  befoR« 
ber«  gvote  oud)  fiir  Swinglt  (ep.  «d  ZwiogU  17.  Decbr,  I5i9)/  war  (Segner  M 
9bla(ilyaRbe(0  («d  Ivr.  7.  Jan.  1519) ,  iwbpt  bem  6amfpR  bie  Äir^eii  jn  Offnen  nnb 
fanb  M  ffia3rit§  Senebmen  bqy  biefem  ^nbel  feibil  ttnertrAgli«.  <Sr  lobte  etil  Svtttf, 
«uSer»«  barni  balb  »eforgni(Te/  bn«^  beffen  angrifft  «uf  ben  fBrtefJerftanb  Würbet «B» 
ma&lig  Segnet/  unb  t^on  einet  Steife  na(4  9tom  fom  er  M  etfl Artet  ?einb  ber  9lefot« 
motion  nad)  ^aufe  (I5«i).  et  mlor  nun  bte  ««tung  (9(atehn*f ;  banbelte  aüi  ent« 
fAiebener  (Segnet  9n)tnglt*<  bep  bet  etilen  btfd)öflid}en  (Sefanbrfd)aft  naeb  3dtt4  i» 
«prtl  1523/  nod)  fetnMic^  bep  btefer  Sieputation  gegen  »ben  neuen  Sutber  unter 
einem  rgubetn  SJolfe,«  -  6etne  Ctbittetung  gegen  bie  «efotmation  iWgette  «d)  b« 
itt  otAUfamet  Oerfolgung  ibtet  SlnbAnget.  —  (SetgL  »irj  unb  ^ottinger.)  d)  OTar- 
litt  Clanfeft.  (It  polemißrte  fpater  3U  (Eouftanj  gegen  bie  tefotmitten  q>teb(ger, 
tefottbetf  2S«nnet.   (SOgelin,  Öefd).  b.  eon#.  3lef.in  PWi'«  »eitr.  IV.  215.216;) 


»tnifuni  muffend  (cnn  Un  cfitAidjtn  mlUn  1  funber  burd)  jt  et^en  etbacbte 
gßtt^bicnil  I  l}ci(i(il(tt «  u^tvenbige  flciflltci)(  anfci)omuns  1  t)on  mcnfct)cn 
barfummen  unb  ufgrfc^t/  trcc^migcn  /  bc^  oucb  bon  bencn  /  bic  man  Agieret 
mi  aU  furer  btt  onbrrn  ocbtrt  /  tSbetrebt  1  bn$  tie  antern  rmfäUigcn  brr« 
mcmmb  M(btn  ufftrHcbtn  trbacf)ten  (|tifHt(f)cn  fc^t^n  unb  ft((^fl  ufgctcAtcn 
Dottftfbunfi  }u  bet  frltctfeit  bienenb  aU  notwmbtc^/  fo  bod)  marlict)  aU  unfet 
ftligftit,  tro^  unb  beii  nit  tn  unfrrm  uerbtencn  i  oud)  nit  in  f61ict)cn  üjTct« 
l(ct)tn  fdn)nenben  mvttn  flat;  ja  nut  aUtin  in  S^riflo  3cfu  unfcrm  fclig« 
macbct;  bem  brt  ^imntUfc^  batet  felbd  }ucinu$  c^eben  M^  tag  wii?  jn  aU 
iintn  fleliebtcn  fun  foUinb  ^&ten.  ^elicb^  iviUen  unb  reci)ten  bienfl  tvit 
aUein  eic^enrlicf)  u^  ftnem  watbafticien  moct  bet  heiligen  (Suanseltaf  unb 
(iner  stvotf  boten  müfri()(icl)en  ^  oefd)tiften  rrfennen  möginb  unb  Urnen  i  fünft 
u^  feinen  menrct)(ict)en  gefat^en  oter  jlatuten.  6ö(id)^  fo  nun  burcf)  bic 
pab  unb  t}nfprect)unfl  gottetl  ^eiltc^en  cieifle^  etticb  fruntme  ^er^en  unbcrftonb 
je  prebiaen  unb  bem  bolt  für^atten  1  t^üt  man  bie.  felbtgen  nit  aM  Sl)riikni 
funber  aU  burd)äd)ter  d)rtjllid)er  ti(ci)en  ja  aH  (e|er  befcbulbtgen  unb  fd)e{,tenr 
(eten  ic^  oucb  einer  f  bon  bitea  aeiflUc^en  unb  melt(id)en  aUentt)a(ben  iit 
ter  etb9no(fenfcf)aft  a^ac^tet  wirb.  Unb  wUml  i(6  weif  mid)  niit  in  btfec 
jldtt  3üric^  seprebiget  baben  nun  fester  fünf  jar  1  a)  benn  ba^  warbafti(|*i 
lufer  unb  Reiter  gottedwort/  iai  betli^  Sbangelionr  bte  fröUd)  botfd)aft 
(fbriflt,  bte  göttlich  gfc^nft/  nit  burc^  menfd)en  funber  burd)  ben  beUse« 
aeifl  gercbct  unb  u^gefprod)en :  jebod)  b<)t  mid)  ba^  aHe^  nit  mSgen  Mfcn, 
funber  bin  bon  manchem  ein  feiger  ^  ein  (ugnerr  ein  berfureti  ein  ungebor« 
famer  d)ri{Utd)er  tild)^n  (iefd)o(tenf  bad  minen  berr^n  bon  ^mA  wo\ 
»uffenb  ifl.  @&(icb^  bon  id)  mid)  bor  jnen/  ald  minen  betreu  f  (rflagtr  f« 
<m  offner  tan|e(  gebeten  unb  bil  ermant  1  mir  )u  bergönnen  1  miner  prebifl<tl 
unb  leeren »  fo  in  jr  flott  getbon  1  bor  allen  menfcbeui  geteetttn  ober  unge« 
leerten  1  geifUid)en  ober  weUticben  /  oud)  bor  unferm  gnäbigen  bctren  bifcbof 
ton  d^ofttti}  ober  fmen  anwalten r  red)nung  je  geben/  bef  id)  midb  oucb  )& 
tbun  erbat  jü  Sofien}  in  ber  flatt  /  wo  mir  ein  frq  f!d)er  gelett  )ugefeit  U9.b 
gebalten  wurb ,  wie  bann  je^  oucb  bic  benen  bon  Soften}^  Uf  r<i(id)^  min 
erbieten  ^abenb  iti  mine  betreu  1  biUqd)t  u^  göttlid)em  mütn. »  mir  bergi^nnl 
bie  bor  einem  gefef neu  rat  ein  bifputation  in  tiitfd)  ge  balten  ^  bef  id)  üdk  • 
att  minen  b(tren  r  infunber  grofen  baut  fag ;  bob  a(fo  atfet  miner  reben 
«nb  prebi^n  ju  S^tid)  getbon  meinung  unb  inba(t  in  etUcb  befd)lufr(;ben' 
»erfaßt,  biefelbigen  burd)  ben  b(u(f}ütutf^laffenu«fgon/  ufbaim^nnigliebfebe 
ttnb  wuf  I  wa^  min  leer  unb  ptebig  }tt  S^tid)  gfon  ifl  unb  fiirbin  fQu  wirti 
w  id)  nit  ein^  anbren  berid)t  wirb ;  berboff  unb  bertruw  (ja  weif  oud))  1 
büf  min  prebig  unb  leer  nät  anber^  ifl  (  benn  ba^  bettig  1  warbaftig  i^  lutec 
SiHingeltum/  ba^  gott  burd)  micb  mit  anlud)en  ober  t)nfpred)ung  (ineCf 
geifle«  bot  weifen  reben.  ^ber  u^  watf  meinung  unb  wi((en«  gotl  ber  c\U 
mc[d)tig  f^mlid)^  burd)  mieb  (oU  fmen  unwtirbigen  biener)  bot  wellen  befd)e# 
ben;  mog  id)  nit  wüfTen;  bann  er  aHein  erlennt  unb  weift  bie  bcimligteit 
{iner  gerid)ten.  ^    2)arum  erbat  id)  micb  bte  eim  jeblicben  1  ber  bermeint  min 


T^ 


^  fler}t{Ten/  juberldfftden.   ')  e^t,  6<blttffA9e.  ^)  Slat^fc^löffe« 
i)  feit  1519. 


L 


120     J^Mtnid  let  Mtfiunmfwifl  in  bet  MTt«^  %m  3Avi<i|. 

vrtHgm  tmb  Utt  srt^on  mubvtflntüd)  9»cr  fc(Krifi^  je  foii,  urfafbai;  m» 
unlantwurta«  flflwii  flüHflut*  on  aUcn  jont.  9{tm  ivo(«ac  In  »cm  ttmim 
iotMl  ^jc  6in  td). 

Uf  fSßd)  n»  meidK  U(ti(^  fHht»  «f  «{cori««  jö  aofttnj  jä  anttwirtm 

wie  Mn<i4  f»(s<t. 

©otsdwtm,  wütli^m,  eMnt,  fcflfn,  tänfHgm,  ivDrot  w.  aRteaötcr 
«iltbtuttr  unb  ()etr  mtifttt  UWd)  jüd)*  an  un»  Mtac^tt  ft« ,  wie  «  aff»M 
bo«  ^filig  «»anAclium  f)tc  iü  Sund)  offtnlt«  dcpccMgct  f>a6,  tat  natüibS 
mit  f«n  jwjjftl  ift;  («m  »rii*tr  woUt  ntt  Dal  ^tilig  «»anacltum  unb  »tn 
l&elflen  ^outum  (fo  jn  gott  jü  tinm  pr Aicantrn  »ttfr ftot  •  Wtte)  ttünliA 
imb  warbdfHs  tbün  Mrttinbm.    I>atm  idi  oud)  (in  ftelforger  ober  pfanu 
bin,  «»iirp<ftt  unwdtbifl;  M  bo*  bcn  mtntn,  mit  jü  unbctwnfni  in  brm 
wort  sott«  btfbltti,»  (funb<r»  fo  i(^  Im  jnen  bin)  nfit  btnn  bM  warbaMa 
«wngeiium  fflr(|tf)<iltrn  nnb  flriwrt,  w((td)(«  id)  eud)  mit  mm  funbrdLift 
w9*t  btwDftn,  unb  fücftin  (wo  mid)  gott  nit  mit  anbrcn  «fd»aft«i;^ 
min«  ®.  i>.  »on  «ojltnj  in  bienfl  »erfafTn  ♦)  boi.felb  jö  pwbigä  in  frinrm 
weg  woßt  fpotni.    JDmn  ba<  briltg  «MngeUum  ift  rin  ftoft  aottr«.   dte 
btt  btilig  «auiul  f«rt)b(t  jü  btn  dtömmt  I.  16.  «m  jegli^m ,  bcTbaim. 
gloubrt.   9tiin  aber  fo  meifter  Ulci«  an}ad)t  unb  brtlagt  ft*,  uit  m  tti^ 
bffdjulbigrob,  aii  ob  n  nit  bie  warbrit  gwbt  unb  gfptfbigtt  folTt  babm 
bo<5  fid)  erbat  nnb  erboten  bat,  fmer  reben  unb  prebigen  »or  iebermomt 
»tt*  jö  ^oiien}  antwurtje  geben;  fag  id)  barjö,  lieben  berren!  wo  mritcr 
«(rtd),mm  guter  ^err  unb  frflnb,  jä  mir  gen  «oftenj  ttme,  woUt  i<&  kn. 
(itt  mtnem  guten  frünb  unb  berren,  aiTe  frilnbfd)aft  unb  eer  fo  »il  in  minem 
,»erm5gen  ift  bewt^fen,  jn  wd)  wo  ba<  jm  geliebt  in  minem  buibabm. « 
nrt  aUetn  aW  ein  guten  frflnb,  funber  tnd>  alt  ein  brüber  tractieren;  befi 
fott  et  |!d)  warit«  }ü  mit  Petfeben.    SBptet«  fag  id),  baf  td)  nit  fummett 
bin   epflngeltfdie  ober  apoflolife^  (eeren  je  wtberfedittn ,    funber  bie.  fo 
*'^..^  l*f  ^  ^*"'«*'?  «»ongel«  rebenb  ober  gerebt  bättenb,  }e  büren  unb 
flutiglt*  (fo  etwa«  unemigfeit  entftiinb,  ober  entflanben  wäre)  belfen  ent- 
Reiben ,  wo  ba«  immer  geftjn  m8*t,  uf  frib  unb  einigfeit,  nit  iä  uftör. 
folid)  bmg  belfen  rieten.    !Dann  .(E»ange(ium  unb  ber  gSttitd)  9au(tt< 
kerenb  aUein,  mt  jö  gnab  unb  fwb,  nitwa«  ju  ufrör  unb  unfrtb  bicntt  ') 
«ber  fo  man  wtber  aite  »blid)e  gebrflc^  unb  (anger  jQten  bartummen  unb 
gewonbeiten  woüt  fed)ten  ober  bifpuHren ,  reb  id),  alt  ein  gefanbter  unb 
Wener  mtn<  ®.  ^.  »on  «ofknj,  mid)  in  fSlic^em  faU  bie  i&  Sflricb  nflt 
bapon   jtt   bifpurieren   unberwinben.      !Denn   min«    bebunfen«    wdrenb 
fbmlid)  fad)en  unber  einer  gonjen  <^ri<Hid)en  »erfammlung  aHet  nation, 
ober  »or  etm  coneilio  ber  bifcbofen  unb  anbrer  geleerten ,  fo  man  Ünbt  uf 
ben  bo^en  fd)ölen,  g(pd)wie  ou(^  »or  wten  bp  ben  Seligen  apofUen  gö  Jbie. 
rufalem  befd)a(b  f  u«jeri*ten,  wie  wir  bann  iefenb  actprum  XV.    !Dann  ob 
man  f6li*  fa^en ,  ben  gemeinen  alten  ^rfummenben  brut^  (obiic^et  ge. 

•)  S>it  ettütn  mit  •)  bthiid^ntt  9tU  tn  d<n  3  « fA  ( c  n  am  emfH  W<fe0  «rttfcW. 


^nUittid  Ut  ^«aaämi  k  Itc  (oUf (^n  flott  3  An4     >  2 1 

«en^cttm  brlrrffhib ,  ftfc  nutU  ^tf^utieitn  r  unb  ou(%  rtiva^  bamtbcr  U* 
fdHUtffm:  fo  t9<t  e^  iriOq«^  brti  onbtm  Sbriflaloubiflcitf  fo  an  otiberm  ortm 
unb  cnbrti  wonmb  f.  ntt  atfäUi 3 ;  mütbcnb  on  smvftl  fürtornbcti/  fo  bdttntb  tiit 
in  imfn  mrinuns  bcrmtUt<)ft.  .Dann  Wüt  wurbenb  btc  in  i>ifpania/  bte  in 
3tatiai  item  bic  in  ^ranciai  ittm  bic  in  6eptentriom  bat  ja  fagtn?  man 
mö^  t9ar(td)(  fag  ic^,  ivic  i>otmaU  fSItcbe  fachen  Joox  cinmt  gemcinm 
cMcOio  (foUi  ba«  onbcr«  traft  babcn)  btilfittscn  unb  crbaftrn.  !Datumr 
Uc^  ^rrcn,  teb  idb  jebunb  für  min  pctfon;  att  ein  c^riftUdb^  g(ib  unb 
fenbft  in  Gbtido  bitt  unb  etman  fbltc^  facf)en  wo(  }u  betrachten  ^  bamit 
ntt  bamac^  tox^tttt  unb  arBifer  unfrib  unb  fc^aben  mbc^te  ermac^fen.  t>ti* 
iHiIb  wir  min  trdwlit^er  rat,  uneiniflfett  ober  smitrac^t  fo  unber  tief)  erflan« 
bcn  imli^  pdpfHidb  ober  fünft  fleifUid)  conftitutcone^  ^  manc^  bunbert  jav 
fongivirtf^'  betreffenb)  anfton  (a(fen/  unb  fun(l  on  btfputierin  Perrid)ten  ^ 
mib  u^ieben  /  *  ob  man  in  mittler  *  gqt  ftSrbertitber  unb  g(imp{licf)er  ^  bai^on 
miefet  banblen.  Denn  min  snAiger  btrr  bon  Q^fitni  i(l  bef  berieft,  baf 
itt  Stümbtxci  pon  beti  (Idnben  M  rqcb^  ifl  befc^toffen;  baf  ein  gemein 
concilfum  in  tiitfcber  nation  in  jar^  firifl  f^g  angefcbt^^S^n/  ^  in  weiterem 
((of  icb  mir  fagen)  ber  b<i(b  teil  weltlich  ber  anber  tei(  geiflßc^  ricf)ter  Per« 
üctnet  werbenb/  bie  bon  ben  facben  (bamit  it%  fcbier  bie  gan}  me(t  Perirret  ifl) 
nrtdlen  foQenb  unb  walten.  3Bo  bann  (bliebe  befcbäcf) ,  mbcbt  man  Por  ben 
felbtgen  ((dt  bie  autorttät  ober  geipalt  bdttenb)  (bliebe  antigenbe  fachen  füt» 
wcnben.  *  Demna^  tft  mini  gnäbigen  b<rren  {It)(Tig'  begeren,  wo  ba« 
immer  gef^n  mag ,  fblicb  switracf)t  geifUigteit  betrefftnb  frflnblicb  üdi  unb 
dtfcn  Sbrtfhn  }u  götem  laffen  richten  ^^  on  bifpntieren*  Dann  ob  man  glpcb 
mbcr  fblic^  langbar  tommenb  eonflitutione«/  fa^ung  unb  gewonbtiten  burcb 
«eftbrift  wurb  reben  unb  wiberreben:  wer  woUte  boeb  in  ben  bingen  ricbter 
f^?  9X{ni  bebunfenl  foUtman  fblc^e  faebeu;  fo  man  je  bifputieren  wbtftf 
anbringen  Por  ben  boben  fcbuleUf  ab  bo  tft  $artl,  SöUn  ober  Sbwen. 
[i>te  (acbenb  aUt  menf(i>en ;  benn  3wing(i  fiel  in  bie  reb  1  fprec^enb :  wie 
wir  aber  <£rbfttrt?  foüt  SBtttenberg  nüt?  fprad)  QSicartui:  nein!  ber  guter 
mät  in  naben*  Cud)  fprad)  er :  ab  aauilone  panbitur  omne  matum.l  D« 
Wb  ^nb  ^^  man  Pil  ber  gefd)cift  beri<bt  /  ^  bie  f&licb  grof  facben  }ö  banblen 
ctHNM  fraft  bittenb*  9lit  reb  i<b  bad  borum  /  ba§  icb  jemon  gu  haebieit  ftnet 
reren  ober  (unfl  gerebt  wi(f  b^^ben ;  funber  i<b  melb  fitid)«  altr  ein  tbriiltte^l 
gUb  nnb  M  gutem  gemüt.  Docb  fo  fer  min  amt  unb  befelcb  erforbert, 
bob  i<b  i'ormaM  er}dlt, ^  mic^  ntt  anberl,  benn  2tt}c6$ren  unb  nit  iu  bifpu* 
ticrcn  gefonbl  fqn.  *) 

Daruf  rebt  meifler  Ulrieb  Sn^ingli  alfo: 

brummen  bruber  in  Sbriflo !  ber  warbig  berr  Cieariu«  fücbt  bi(  uljüg  ^^ 

tMb  Dntrag^i  ^^  bamit  Permeint  fiwer  einfffltigfett  Pon  fSlicbem  dwerem  ftirne:» 

mm  )u  wenben  mit  tänfUid)en/  rbetortfd()eni  ul}iigtgen^^  worten.'''')  Denn 

(•  er  fütrbAt  unb  fpric^ti  fxHj  nit  weifen  wiber  alte  löbliche  gewon^eiten  ober 


*)  6abimaen*  ^  bouemb.  ^)  beplegm.  ^)  perfcbteben.  ^  Mbrenb  ber  —  *)  an« 
iOMftaicr»  0  angefet»t.  <)  «naefegenbetten  Porbringem  *)  brtngenb.  ><>)  beplegeit» 
")flöibe.  «)  «etiAtete-Scbriftaetebrte.  «)  gimejpct.  ")Slii^fI«cbte.  »«)«tmpen- 
*•)  Mi0wei<benb€n. 


loitet  latifl  bottummm  btfid)  (flei^t<6  confUtutiortc«  bettcfftn^)  lifputicmir 
fag  1(4  r  iaf  mir  Mc  ntt  nad)  bcm  ftagrnd  tvie  (angba«  ober  jrn^  cm  brud) 
übet  flWOR^tit  gfQn  tfl*  93}it  m&Ucnb  rcbcn  Don  brt  ivqr^tit  /  ob  u^  g&tttict)cm 
flfa^  ein  menfd)  fd)u(big  fqe  je  galten  r  ba^  burct)(angen  brud)  »on  ben.nieh* 
(eben  u^  uffa^  ^  geboten  witt.  Z>enn  wir  t^crmeinenb  fcbtcd)t  ^  (aU  duci^ 
*e«  papft^  eiflen  beeret  inbaU  ^),  gemonfteit  foü  ber  warfeeit  wni^ttt,  ©of  er 
aber,  furgibti  ftilicb  foc^en  föUtenb  udgericbt  merben  Dor  einer  ganzen  c^rütti^^en 
l^erfamniilung  aller  natton/  ober  oor  einem  concilio  ber  bifd)ofen  tc.i  reb  id)  bar« 
iu  alfo :  ba|  bie  in  biefer  jluben  on  imH  iil  <in  d)rifl(id)e  oerfammrung. '') 
IDennic^  bo^f  e^  fQg  i)ie  unber  un^  ber  meerteit  /  bie  u«  g&tt(id)em  mtUen  unb 
lieb  bie  marbeit  begerenb  je  boren  /  }e  fürbern  unb  )u  mufTen ;  ml(hti  ber  aU* 
<n<icbtig  gott  un^  nit  mirt  abfd)(abeni  »o  toir  ba^  jm  gü  eeren  mit  red)tem  g(ou« 
ben  unb  berjetr  ftnb  begerenbe.  X)enn  ber  b^rr  fprtd}t:  »o  gween  ober  br^  in 
minem  namen  t^erfammlet  ftnb  /  bin  ic^  mitten  unber  jnen».  £)ucb  finb  Por 
iXjttn  nit  biMof  (g(t)(6  ben  mettUd)en  fürilen)  in  eoncilii^  güfammen  (um^ 
nten ;  tvit  bann  mir  je^  fürgebenb  unb  permeinenb  /  ba$  bie  frummen  Pater 
Por  }pten  in  d)riiUid)em  banbel  perfamm{et;  finb  on  jivqfe(  nit  fömlicb  gemalt« 
4errfd)ig  prälaten  unb  btfcbof  gefpn  mie.  je^/  aU  ft)  fpred)enb|  fqn  muffen; 
Uli  ficb  ba^  marbaftig  erfinbt  M  glöubigen  gefd)riften  ber  alten.  Unb  belügt 
ba^  oud)  eigentlich  ba^  mSrtlin  Spifeopu^  i  mcldbe^ ,  fo  mand  red)t  Pertutfd)t  i 
nät  anberl  beift,  bann  ein  mj[d)ter  ober  uffeberi  ber  ufinerfen  unb  acbt  ba« 
ben  foU  uf  ftn  Polt,  jm  ju  unbermpfen  im  göttlichen  glouben  unb  miUen  befo« 
(en ,  ba^  ifl  uf  gut  tätf^  ein  pfarrer.  60  nun  bie  in  bifer  Perfammlung 
fo  mand)  Kummer  reblicber  cbriflgl&ubiger  menfd)  nit  aUein  tnnerbalb  miner 
iberren  Pon  3ärid)  gebiet,  funber  oucb  anber^mobar  bürtig ,  oud)  fo  mand)er 
geleerter ,  gott^förd)tiger  bifdbof  unb  pfarrer ,  on  gmpfcl  bie  marbeit  gotte«  }e 
fürbern,  bieg&ttlicb  marbeit )ü  boren  unb  }e  muffen,  bie  jugegenmurtig  ftßet: 
ifl  aber  gar  fein  mangel  befbalben ,  baf  man  nit  foU ,  mie  min  berr  93i€ariutf 
fprid)t ,  Pon  f5ltd)en  fachen  bifputieren ,  bie  marbeit  reben  unb  befd)lieffen« 
SDaf  man  aber  fprtd)t:  bteanbren  nation  murbenb  nit  barqn  PermtUigen;  fag 
idi  I  ba^  ifl  boeb  1  i<i*  man  tfiglicb  tlagt ,  mie  bie  groffen  banfen ,  bifcbof  unb 
Prälaten ,  ba^  beiter  unb  luter  (£pangeltum ,  bie  göttlicb  gfVbrift  bem  gemeinen 
mann  unberflonb  Portebalten.  ^  Denn  fp  gebenb  für,  e^  gebär  ftdb  nieman 
bie  gefebtift  ut^legen ,  benn  inen ;  glpd)  aM  ob  bie  anbren  fiiummen  menfc^en 
nit  ouc^  d)riften,  unb  mit  bem  geifl  gotte«  nüt  }e  fd)affen  bättenb ,  ober  on  er« 
lanntnuf  gi^ttlicbti  mort^  fpn  muftenb.  Unb  ftnb  oucb  jr  et(id),  bie  börfenb  fagen : 
e^  gejimm  pd)  nit,  bie  beimligfeit  ber  göttltd)en  gefd)rifi  je  offenbaren»  *•") 
Denn  bp  mir  ifl  fein  jmpfel,  menn  bp  benen  Porgemelbten  Pölferen  ober  nation 
bie  luter  marbeit  (Sbrifli  aUein,  nit  mit  menfd)eng(fagen  Pcrmifd)t/  geprebiget 
murb,  unb  nitburd)  pcfpfllid),  (aiferlid)  unb  btfd)of^  manbatcn  binberge* 
fd)lagen,^  fq  murbinb  ato  frumme  d)rifllid)e  b^rjen  bie  marbeit  annemeui 
gemonbeit  ober  eonftitutione^ ,  Pon  menfd)cn  entfprungen,  faren  (äffen,. mit 
ben  anbren,  burcb  ba^  mort  gotte^  erlüd)tet ,  einbetlig  fpn  unb  PermiUigen.^ 
9(ber  be^  eoneiliuml  b<ilben ,  fo  man  fprid)t ,  mie  batf  ju  SRurnberg  in  jar^« 
frifl  angefeben,  bebunit  mic^  H^üd)^  fürgebalten  fpn,  allein  ben  armen  mann, 

^)  6a<^utii).  <)  fcblecbterMndt^.  3)  enthalt.  ^)  Porauent^alten^  ^  ötnteri^atten..  ^Xein«. 
»iTKsen. 


i^anUung  In  "o^amaitasi  ixiltt  foMtd^eo  fidü  3Avi^*     i  3| 


to  sottet  morw  U^ttiqi  tif}U}it6tn*  ^  !Denn  i(6  fa<i  fic^r  (iebm  ^rttm/  M 
»ir  tursUcf)  69  It^en  tagen  bttef  sttgcf^ribc»  i^on  SRumbetg  ^  ^u  ic^  ouc6  r 
»0  ^i  not  ctfDtbf rt ;  sctgcn  nticbt  /  in  wc(ct)en  n^ol  etwo^  i^on  eint  concitt^ 
semcKt  tvitt,  cbct  id)  Detnimm  ntit,  bafbai^on  etwaleisent(icf)f9ebefc^(offi6n.»>^ 
!Datn  papftr  t)ifd)Df  r  Pt Aalen  unb  groffe  b<infen  mögenb  {ein  concitiumr 
borin  gStttid^  gtf(t}tift  (uter  unb  Hat  fürge^atten  murb ,  erleben.  Oud)  ifl 
I90(  nmi  *  baf  big  jar^  nSt  botu^  mag  werben  r  ob  oud)  bet  gmein  d^rifi 
mit  emfl  bor jü  t^Ste  /  mi  ber  urfad) :  man  möd)t  nit  gnugfam  prooiant  in 
{olid)er  furjen  gqt  gu  föUe^er  groffer  Derfammlung  Perorbnen.  ^  ^d^  gib^ 
oud)  }tt/  ia^  ein  concilium  mit  ber  jqt  wurb  angefeben.  ^(e  wiü  man  in 
mittler  g^t  mit  benen  b<ntb(en,  bie  irrige^  confcienjen  bi^bar  gemunnen/  ^ 
bod^  bfr  »arbeit  begirig  ge  wufTen  ?  9BiU  man  biefelbigen  bärfligen  feelen  bet 
tporbett  berouben/  im  iwxiftl  la(fen  bangen  r  burd)  menfd)engebot  erfd)re(ten 
«nb  a(fo  ber  n^arbeit  ungewäf  (eben  (äffen  ober  (terben?  Surwar,  jrfrummen 
brüber,  e^  ijl  nit  ein  Hein  bing!  gott  »irt  nit  Pon  untf  erforbent;  wai 
Vü^i  bifd}of;  conci(ium  flatuirt  bab  unb  geboten;  ou<^  nit/  wie  (ang  bü 
ober  ytM  in  (ob(td)em  alten  gebrud)  gfqn  ifl;  funber  er  wirt  f6rfd)enf  wo 
(in  göttlicher  wi((;  (tn  mort,  ftn  gebot  f^g  gehalten.  ^)  9lun  gmit  legten 
(b  furgewenbt  wirt  ber  rid)ter  t^albttii  bie  min  berr  QSicariu^  uJTerbalb  bet 
(oben  iö)üUti  nit  t^ermeint  ge  finben,  fagid):  mir  b^^ben  t^it  unfelig^  unb  un* 
Pdtti^ifd)  tid}ter ,  namtcd)  göttUd)e  gfd)rift/  bie  nit  f ann  lügen  noc^  ttnlgen. 
!Die  fclbigen  babenb  wir  gegegen  in  b^bräifc^er  /  grted)if<^er  unb  latintfd}et 
sungen;  bie  weKenb  wir  gu  beiber  f^ten  baben  gü  einem  gli}d)en  unb  gerecft« 
ttn  rid)ter.  **)  Oud)  babenb  wir  hit  in  unfer  ftatt  Süridj  (gott  fpg  lob)  fo 
mancbtn  geleerten  gfellen;  ^  in  ben  brtjen  uorgmelbten  fprad)en  gnugfam  erfa« 
ren  r  all  uf  feiner  ber  boben  fd)tilen/  fo  erjl  tton  bem  b^rren  QSicarto  gendmt 
unb  angegrigt!  ^äi  reb  aber  t^on  benen,  bie  gmetbte  bob(  fd)ulen  regierenb 
üU  obrefte  unb  böupter :  id)  mein  nit  Srafmum  Don  9lotterbam  unb  anbre 
meer ,  bie  fiä)  gu  gqten  all  gäfl  unb  frembe  uf  ben  fcbälen  entbalten. '  Oud) 
itbenb  ^ie  in  bifer  fluben  boctorel  ber  göttlid}en  gfd)rift,  boctorel  in  getil(id)en 
ctd}ten ,  Pil  geleerter  ui  man<^erleQ  unioerfttaten.    !Die  felbigen  f^Uenb  bie 


*)  btngubalten«  ^  offenbar.  ^)  gufommenbrtngett,  fät  —  forden  fOnnen.  *)  »er- 
»irrte.   ')  beFommem   ^)  unfeblbare.   ^)  SRttarbetter.   *)  aufbauen« 

a)  4)ttmmelber9  an  S^ingli  2«  cRob.  (i,  non.  Nov.)  Tian  fagt:  ber  JTarbinoI 
Mn  Caliburg  unb  ber  Cegat  roenben  a\M  an  ^e^en  Cutber.  2)er  Cegat  fogte  bor  S^er« 
binonb :  ber  f^opft  babe  bter  Singe  bor  -4-  SSeremtgung  bei  Cftfarl  unb  bee^ompcjul 
(bei  jtatfen  unb  bei  £bntgl  bon  S^ranf rttd)) ;  bte  Serttlgung  bei  Sutbertbumi ;  bie 
SteformoHoR  ber  Xirdft  unb  ben  JTrteq  geoen  bie  Surfen  —  unb  ber  Serg  wirb  eine 
VUni  geboren!  (Hott.  H.  Ecci.  VI.  565.  566.)  2)ie  »riefe  aber,  auf  bte  «4 
Snmglt  beruft/  finben  it(b  nid)t  mebr.  Sbe  J^arl  V.  iSi2  fub  au^  £eutfd)lanb  ttO(b 
69anteR  begab  /  berief  er  einen  9letd)ltag  nad)  9)ftrnberg  /  borgtiflltd)  gur  S5eratbuttg 
ne^en  beo  SarfenFriegl,  3m  SRob.  fcbrteb  9ap{l  Ülbrian  ben  6tdnben/  bafi  fte  burdb 
0iidit  ober  fi^arfe  Sllittel  bte  eut$ertfd)e  ^e^erep  bertilgen  foUten/  »05U  er  ibnen 
boi  Serfabren  bei  Sonctltuml  in  eonftan^  gegen  Q'obann  ^\\fi  unb  ^ieron^mui  bon 
9rag  )um  anufer  empfteblt!  Sie  8tanbe  fiufem  in  ibrer  9lntwort  ben  Bunfd)/  ba$ 
ein  eoneilium  in  einer  beutfd)en  ®tabt  im  i^ufe  bei  3a(rel  angefangen  werbe  unb 
feien  bie  beräbmten  bunbert  eefd)werb9uufte  ein,   (Sieidan.  ad  a.  1522, 1523.) 


124     j^fonMutid  Ut  t»(tf(tmm(imd  ttr  Ue  \M^  fi0  3uri^; 

• 

fitfiftriftr  fo  ongcjogm  mrtp  M^rcn  unb  (aflfnt  »otCcfhtr  ob  Um  oHb  (^9;  ta^ 
matitä  bfwfltm  mit  göMid^cr  sfd)tfft  tbät  probimtt  unb  fatwctibcn.  ^  Unb 
ob  Uli  oKe«  not  w&'rc  /  fo  ^nb  in  bifct  ocrfarnmlung  fo  oi(  c^rifUic^cr  b^)cn 
on  iwviftl  hutdi  ben  belisen  gcifl  gclrrtt  fo  tebltcbc^  octflanbtff  baf  fp 
(pt^id)  nacb  bem  grifl  gottc^  m&gcnb  urtct(<n  unb  cttt nnm  p  w<(d)e  pacto 
bfc  sfd^rift  uif  je  nteinungi  rec^t  ober  untcc^tr  battbtit  obre  fünft  mit  gmatt 
(mtber  rcd)tcn  ocrflanb)  tbut  gminsm.  Dcfbolbcn  ifl  Me  abcc  nntf  bamil 
man  ücb  entfübulbiscn  mSÄtt.a)  iDarum » lieben  frtinbi  lonb'  dc^  bit  vcbcni 
fo  füirge^alten  finb ,  nit  ctfi^trtfcn*  Unb  infunbcr  jr  bon  3nti(6  foUt  ba^ 
führ  dn  gtoflc  gnobunb  b(rufiun<)  gottc^  achten  r  ba#  {iliäii  in  dwce  flott/  sott 
unb  ber  »arbtit  i&  Cob  unb  ecren/  tfl  fdrsenummcn»  uf  baf  nit  furbin  »ie 
bi^bot  bie  frummen  unbcrtboncn  dmcret  gebieten  unb  lanbfcbafiten  in  {»9« 
fei  unb  uneinisteit  b<mginb.  9lufenb  gott  an  mit  bemätigem  ber}en !  bet 
n^irt  ficb  ftn  gSttlicbe  ertanntnuf  (att  ein  eoülel  fanct  3acob^  »etfpcid)tr 
too  jt  bal  in  marem  glouben  bittenb)  nit  berfageUf  unb  lonb  ü6i  teinetlet) 
wit$  mit  glatten  »otf^qnenben  »orten  abreben  unb  binberfhUen. 

Uf  f5mlt(b  reb  meiner  Ulri<b^  fübmeig  jebermann  iUU  tin  gute  »9I  unb 
toottt  nieman  meer  baruf  reben,  alfo  bi^  ber  burgermetfler  bon  Sfirid)  ufftunb^ 
crmant:  ob  etwar  ba  »drei  ber  etwa«  barju  reben  wollt  ober  »üftti  bet 
foUt  barfar  treten.    9lber  bo  »a<  nieman* 

Äa  alfo  jebermann  (KU  fd^weig  unb  tetner  miber  meiiler  Utrtc^n  /  bet 
i^ormaU  oon  man(()em  ^inberrugg^  ein  te^er  gefc^olteui  je  reben.  burftig 
toa«f  fhinb  erflgemetbter  meiller  U(rid()  uf/  rebt  alfo: 

3d)  erman  unb  bitt  um  cbridlidber  lieb  unb  mar^t  »illen  atte^  fo  mir 
bon  wegen  miner  prebigen  jugerebt  babenb  /  berfiir  }e  treten  1  unb  mic^  ba 
um  gotte«  miOen  ber  warbeit  unberricbten  bor  fo  bil  geleerten  unb  frummen 
mannen«  60  fer  f^  aber  fblid)!  nit  tbuu/  foUenb  ft)  mfiffen/  baf  icft  f«  unb 
jeben  infunber«  (beren  icb  i)il  bie  gugegenmfirtig  weif)  will  ofFenlicb  mit  bem 
namen  subar  rufen.  2)o(b  bon  wegen  bräberlicber  lieb  will  icb  ft)  oorbtti 
bermant  babeu/  baf  ft)  unber&fl  oon  mir/  funber  Don  inen  felbfl  ufflanbinb  unb 
micb  einen  tel^er  {u  fpn  bewt)(tnb. "")  9tber  ba  wa^  teiner/  ber  borfur  wollt 
treten  ober  etwal  wiber  jn  reben. 

3nb(m  febteq  gätfc^entel/  b)  (lunb  bornen  bQ  ber  tbiit/  maiit  efnld^iet« 
li^en  oolfcu/  fpred}enb  öberlut:  ^  ^ 

SBo  (tnb  nun  bie  groffen  banfeu/  bie  uf  tfer  gaffen  fo  tapfer  poc^enb» 
tretenb  nun  batftir!  bie  i(l  ber  mann;  jr  tonnt  all  wol  binber  bemwi)n 
reben  1  aber  bie  wiQ  (!d)  feiner  regen.    3)ef  lad)tenb  alle  menfcben. 

Sllfo  ilänb  metfler  Ulricb  wiberum  uf/  ermant  unb  bat  )um  anbren  wie 
bormaU  alle  fo  jn  (tner  prebigen  balben  gfcbmdbt  ober  gefc^olten  bittenb , 
barfür  ju  treten  /  unb  jn  ein  teger  }u  fbn  bewqfen.  €0  f^  fb  ba^  nit  tbä» 
tinb  unb  felbfl  ungenannt  ^arfür  täminb/  wollt  er  fp  jum  brittenmal  offenließ 
berufen  k.  wie  objlat. 


<)  t>et^ud)en  unb  t^ovdeben.   ^  tofit 

a)  3um  Se^fptel  bienen  bie  feben  Otirger  unb  l^inbwerffr/  we(d)e  Jaber*^  9e« 
genfcbrifl  im  Oetrenrupfen  wtberlegtem  b)  tin  Slarr  (SufUdmacber/  (Sanfter)  Pon 
Sem.  SBemer  Steinet^  9]ote. 


^Unng  kc  i»eti<nHm(imd  in  Hr  (obKii^tt  it^  12s 

9tt  nun  iebemiann  ffftwet^  uf  tai  aniithtn  un^  erfarbcrunci  nteülcv 
lUrk^«  r  iUinb  uf  ein  pricfltv  mtt  namen  6cti>  3aceb  SBaancr  /  pfarctt  ja 
SHtfttvbüfbj  a{fo  rebenb:  a) 

2Bo(()r(c(ttm  f  griflCtc^enrtctfamrnr  lo^fcnr  funb<t  gflnHiaen  Jymtn  unt 
ftcttb!  Cmmd  nlnnan  ift;  fect  uf  ta«  iyt(falttg  etföcbctn  meiftcr  Ulrtcb^ 
Jan  fdc^n  rcbcn  »tUf  muf  <d)r  ^U  Ut  unaefc^tcttcil/  etwa«  bar^ii  fa^en. 
ä(4  imnm  berrrn  tft  dütn  no^  moi  }u  wtiflen/  wir  iai  in  lifcm  jat  unfer 
gnoMgcr  berr  bon  Soficns  ein  manbat  b<)t  (äffen  u^ctoui  b)  bcibt)  oeboten 
Ici  man  bl^be  unb  biette  trabttione^  bumanaH;  bt^  bie  burdy  ein  gentein 
eendUum  ab^efieift  unb  beränbert  märbirtb.  9lun  übet  je$  jümal  nteman 
»iter  meiilet  Ulrich«  arritel,  bie  wiber  conüttutionel  buntanad  (utenb  f  teben 
nNS  f  füg  ic6  ntin«  teito  r  boff  unb  betmein  1  mit  fotttnb  bo^  felbig  manbat 
furbin  }tt  batten  nit  fcbulbig  fqn,  funbet  aÜein  bo^  mott  g^tte^  lutet  unb 
Hot  M  mcnfcbengefalluns  ptebigen.  Oud)  »fiffenb  jtf  Heben  bttteur 
I9i(  man  ben  vfatret  t^on  Si^(i^bad^  c)  nad)  inbatt  fölic^«  ntanbaM  bat  an« 
(tcnmmneni  gen  Sabenfut  bie  eibgnofjfen  btac^t,  nad)bem  eim  bifcbof  boti 
Soften)  iiberantwutt(  }um  (e}ten  in  flefänftnuf  f^eUit.  6otfenb  mit  nun  na^ 
in^olt  betf  manbat«  ptebigen  unb  (eeten  i  muffenb  meiftet  tUticb«  teben  nit 
hiftig  f^n«  60  abet  nieman  bie  täflegen  ijlf  bet  mibet  bie  etma«  batf 
rrtai ,  unb  bie  felbigen  aM  unmatbafirig  befcbufbigen  1  Üt  }u  befotgen  /  itm 
tcrren  bon  Si^ti^acb  gftbecb  iu  tuts.  3>af  teb  icb  batum;  bet  gut 
tot  unb  pfartet  i^on  SiftiAacb  i(l  unfet  btubet/  unb  moOt  oud)  getn  tin 
Miit  tmi  mie  i(^  mi^  ftitbin  uf  föUcbti  manbat  be«  bifc^of^  balten  foUt. 

Uf  ioßcb«  anbtingen  ihinb  mibetum  uf  93i<atiu«  iu  QFoflen}  unb  tebte  alfo : 

Sieben  l^ttttif  bife  teb  miU  gü  eim  teil  min  gnäbigen  betten  bon  ^o« 
ftm} ,  }um  anbten  mtc^  /  aU  ftnet  gnaben  bieatium  1  betteffen ;  batum  mit 
0atm  miU  bat}u  je  teben.  (&i  b<tt  bef'gut  bett  (idi  meif  matlieb  nit  mtt 
tar  fft)  etft  alfo  getebt :  SBie  in  bifem  jat  ein  manbat  /  t^on  unfetem  gnäbi» 
tm  bttten  bon  Sofkn)  umgangen;  inboltenbi  baf  man  bq  ben  conftitutionel 

«)  ein  3)0tf  im  Sdncbgebtet.  b)  2)tere  SRanbate  fiebe  in  9afi(t*!(  eetttdden  IV. 
Ü5  —  129.)  c)  ^t^Iifpad)  tft  ein  9fanborf  stDtfcben  Saben  unb  fSttUin^cn.  U  t b an 
B(t(,  9fattet  bafelbft/  botte  nacb  feinet  Slilcffebt  t^on  ber  SJetfammlung  beü  3^(b« 
fttMctt  15.  Vttg.  1522/  auf  metcbet  man  einbeUtg  befcblofTen  batte/  ntcbtif  anbet«  }tt 
t^foi;  tl0  koaif  in  Oottetf  ffiott  entboiten  fep/  feinet  Oemetnbe  i^on  bet  j(an)e(  etfUtt: 
&t  foSen  not  Oott/  mtb  webet  bie  Srnigfrau  iDlatta  nocb  bie  ^etli^en  um  ^iifr  an« 
nfot  9mb  babe  et  ftcb  mtt  einem  !Dldb(ben  t^etiobt  unbmetbe  bafiifelbe/  fobalb  ben 
tficfem  bie  Q^be  geftattet  »erbe/  ebeiicben.  Set  Sifcbof  fCagte  batäbet  bep  bet  Sag« 
teudUiSaben  mit  bet  ^orbirung/  ibm  feine  9(ngeb0tigen  im  Oebotfam  etbatten 
|8  belfen.  Sie  Sagfa^un^  moUte  3Bet$  olifbalb  gefangen  nacb  Sonftanj  (tefetn ;  abet 
(tnt^e  triefter  unb  feine  Oemeinbe  gaben  eine  0ätgfd)aft  bon  100  Ou(ben  ßt  ibn; 
^nod)  warb  et  t^on  bet  fol^enben  Saqfaf^mq  im  !Roo.  gefongen  nacb  (Eonftanj  gebtacbt 
«lA  ben  ^ottbbOgten  in  ben  gemeinen  l^ettfcbaften  matb  befobieu/  btejemgtn/  me((be/ 
MeBct^/  ^egen  ben  Ofauben  battbeln  unb  teben  /  ansuieigen*  SBei^  »atb  in  feinet 
Ocfongcnfcbaft  fo  beatbeitet/  baS  et  SBtbertnf  tbat.  Slad^  einiget  3eit  »otb  et  frepge« 
(«ik«.  Sobet  follte  nun  auf  bet  Sieputotion  lit  @d)riftgtänbe  angeben  /  momit  et 
Snf  um  9BBtbetntf  gebracbt  bobe.  Co  leigte  ii(b/  bafi  man  Odbibe  unb  SRittet  an« 
^  trt  ongenMmbt  batte. 


|2(     ^lAIung  l»  »erfammfuna  in  Ut  (oHu^in  ^  3ftn<^* 

fmtikwai  (^  ift  I19  nicnfd)Ud)nt  fa^unflen  ober  (SMid)nt  s^tvotibcitm) 
U^bc  tc«    6aa  id^  batju  ^  lieben  betccn :  ^i  (tnb  marltd^  Dil  unbiUiiJbet  r 
unci&ttUc^et  f  und)rtiHtd)et  tncinung  unb  irrfcil  botbanbett;  4ve((f)e  oft  unb 
»il  bMtd)  ungefd)t(tte  ptieflet  1  tttt  funbet  oUetn  in  ber  (£tbgnoi[enf(t)aft  i  ja 
Ottd)  anbecifroo  in  min«^  ®.  ^.  t^on  Soften)  btdtum,  bem  ooit  flevrebtciet  unb 
fSvAebolten  merbenb'  mldt^tii  lieben  beeren;  meer  }u  unseborfome »  nuer  lu 
ufcurr  meer  ju  unfriben/  bann  2u  forberuno    (i)rifUi(i)er   eintgteit  n^itl 
bienen.    3)enn  man  miU  un^  je  abbringen  loblid}en  alten  b<rrtummenben 
bru<^  unb  gewonbeiti  i^on  ben  alten  frummen  (i)rift(ict}en  t>ätern  ufgefcgt 
»or  mand)  ^unbert  jaren.    €ö{i(4^  angefeben  bat  DiUq(i}t  min  &  i>.  um 
frib<  unb  einigteit  wiUen  in  (iner  gnaben  bi^tum  ein  manbat  laffen  Mqm ; 
loa^  batf  felbig  eigentlicb  inbältr  tji  m'ir  nit  flrunbUe^  ge  »ufTen;   benn  id) 
(in  ber  felben  mit  aU  mSnntgticb  funb  ifl/  nit  im  lanb  unb  qnbeimifd)  gerne« 
fen.a)   Defbalbeui  fo  i»tl  ba^  felbig  manbat  betrifft/  will  id)  nut  »Dtertf 
iKronttvurt  baben.    ^ber  bie»t)l  ber  gut  frumm  berr  (id)  weif  nitr  wo  er 
fi%t;  benn  id)  (ann  in  nit  gefebeft)  am  lejten  anzogen  bat  ben  gefangnen 
l^ieiler  }u  Softenji  erforbert  f5lid^l  min  amt  baruf  }e  reben*  3t  mfiffcnb  aUr 
Heben  berren  1  wie  ber  felbig  priefter  minem  ®.  ^.  oon  Soften}  iK>n  gemei« 
nen  SibgnofTen  uf  bem  tag  ^u  Saben  aU  ein  fträflicb  mann  uberantwutt 
ift«  Demnad)  büt  min  ®.  $.  ben  felbigen  gefangenen  priefter  burcb  ftner 
gnaben   boriu  oerorbnete    laften  eiraminieren  unb  Derbören;   ift  ber  felbig 
trfunben  warltcb  <A^  ein  unwfiftenber  unb  irrenber  g&ttlid)er  gfcbrii^i  unb 
id)  mid)  oucb  felbft  (iner  ungefcbictten  reben  b<in  oft  erbarmet.  2>enn  id)  barf 
ba^  bi)  glouben  fagen ;  baf  itit  in  fe(b  gefragt/  u^  d)riftlid)er  lieb  bin  ju 
jm  tommeuf  jm  etlicb  gefd)rift  u^  bem  beiügen  ^auto  bab  färgebalten;  bot 
er  mir  (wa^  foU  id)  fagen)  gan}  unbefe^eiblieb  geantwurt    9td)/  liebtn  ber« 
ten  f  wa«  foU  id|  fagen  Pon  bem  guten  einfältigen  menfd)en  ?  er  ift  warlid) 
itngeleert  unb  ift  nceb  tein  granftiaticu^*    Dann  id)  b^b  jm  fSrgewenbt  * 
unb  crsdlt  etlieb  gef^rift  in  d)riftlid)er  bruberlid)er  meinung  guttg  unb 
tn  alten  }orn  r  aU  oud)  baf  ber  ebel  ^aulu^  ermant  )&  ftnem  Simotbeo 
fpred}enb:  pieta^  ab  omnia  utiti^/  gutigfeit  unb  fanftmütigteit  ift  gut  in 
allen  bingen;  bot  er  mir  fo  tinbifcb/  oucb  fo  un(briftlicb  geantwurt/  baf 
fblic^ü  nit  simmlid)  in  einer  eibgno{Tenfd)aft  in  fagen  unb  )u  melben  wäre. 
Damit  jr  aber/  lieben  berren /  eigentlicb  wäfiinb/  fo  bob  i(b  ntit  jm  gecebt 
bon  furbittung  unb  anrufung  ber  lieben  beiligen  unb  ber  muter  gottet^ ;  bob 
icb  in  in  bem  fo  ungefd)i(tt  unb  und)riftli(b  erfunben  /  baf  tc^  mi^  finet^ 
irrfaU  tbun  erbarmen.    Sr  will  mir  je  M  ben  tobten  lebenbtge  mad)en  /  fo 
bod)  bie  gefcbrift  u^wptft/  baf  oud)  oor  ber  geburt  Sbrifti  bie  lieben  beiligen 
für  bie  anbren  gebeten  unb  angeruft  ftnb  worbeu/  aM  id)  jn  am  (ejten  bef 
burdb  gefd)rift  nambaft  pon  bem  ®eneft  /  (Erobo  /  Q^^eebiel  itnb  Sarutb  über« 
wp^t  bab  unb  überwunben  /  oue^  babin  bracht  /  baf  er  ftn  irrtum  wiberruft 
'  f)at;  will  oucb  wiberrufen  atletf,  ba^  er  Pon  ber  muter  gotte^  unb  Pon  ben 
lieben  beiligen  ^at  geirrt.    3(b  boff  oud)  /  er  werb  mir  grof  bant  batum 
fagen  unb  balb  wiber  u(^ '  (ummen.    Darum  /  lieben  Ferren  /  bei  gefangnen 


1)  Porgefdlt.  s)  M. 
a)  itt  9lom« 


«^ittMuna  berrttcfammTans  in  Hi  iMätm  flott  3Akm^     i^t 

ftitini  Mftm  ii^  mtlid)  nüt)  bavum  man  min  @*  ^.  t>w  (!»ftm}  ober 
ümt  «smibtn  ontvatt  möcbte*  in  im  faO  t>cfci)ulbiflen.  Denn  ba  ift  mü 
|^(&  anbete  /  bcnn  ma«  }imm(t(6  btUic^  unb  sebätlid)  tft« 

2>atuf  annvurt  mciflet  Ulrtdi  SwingU  alfo: 
9ifbai*  brubet  in  Sbrtflo  /  ctl  t{l  on  gmqfeC  nit  on  funber  fltft^M  unb 
mlltn  gotte^  bcfd}ebenf  bof  min  bcrt  SBicari  eben  bon  ber  anrüfunfl  ober 
fürtittung  ber  beiliflen  unb  bec  mutet  gotte«  tbut  reben.  S>enn  ba«  i^  nil 
itt  ((cringflen  artüeln  einer  unber  ben  anbern ;  fo  t^on  mir  u^gancten  /  ba« 
0011  i(b  ouc^  etwann  geprebiftet  bob  i  baran  ftd)  bi(  ber  einfältigen  menfdKtt 
kfcbwerenb/  unb  glod)  <iU  bor  einer  uncbrifHicbm  reben  erfd)tedenb.  2)enn 
id)  ^nb  unb  n^eif  ouc^  ba^  »arbaftig  u^  ber  göttUd)en  gefd)ttft ,  ba§  Sbri* 
faii  3efu^  oUein  ifl  unfcr  feligmacber  i  weicbrr  aUein  tfl  bie  ^erecbtigteit,  oM 
9oulu<  forid)t  r  oUer  menfcbeur  ber  um  unfer  fClnb  gnug  getbon  t^at,  unb 
laf  ber  felbiA  r  unfer  beU  unb  erlöfer  i  allein  ba^  mittel  iil  jmifdben  gott 
intm  b»mmlif(ben  t»äter  fSr  un^  gUubtgen  menfcben  je  bitten  /  aM  bar  fanet 
9calu<  SU  ben  Hebräern  (lärCid)  t^üt  erjdlen ;  wie  jr  bon  Stincb  oucb  bou 
mir  gebort  banb,  bo  icf)  timer  Ueb  bte  epiflet  ju  ben  Hebräern  bergangener 
W  gcorebiget  baS.  9lun>  fo  min  berr  SBieari  färgtbt  unb  (td)  bef  berumt 
ejftnlid) ;  mie  er  bab  ben  gefangnen  prtejler  }u  Sofien}  /  Pfarrer  oon  %ii* 
(iibocb  mit  fl&ttlicbee  gefcbrift  dbermunbenr  inbemr  baf  man  foUe  bie  (ieben 
^(igen  unb  bie  muter  gotte^  anrufen  i  alfo  baf  bie  unfer  fdrbitter  t^or  gott 
f^nb,  begft  t(b  bon  im  um  gotte^  willen  unb  um  (bttftlicber  liebf  bie  ort 
«nb  mb/  oud)  bie  wort  ber  gefd)rift  anjujeigen/  wo  bod)  gefcbriben  flatr 
baf  man  btc  beiligen  foUe  ald  färbitter  anrufen  r  uf  baf  r  ob  id)  billqd)t 
«irim  batte  unb  itrete  /  einil  befferen  unberwqlt  würbe ,  fo  bod)  bie  }dgen  i 
ti(  bibtia  in  bebräifd)crf  griecbifd^er  unb  latinifcber  fprad)en  ligenb.  Die 
iPcKenb  wir  befet^en  laifen  burd)  bie ,  fo  bie  {tigegenwürtig  gnugfam  in  ben 
twrqemelbten  brqen  fprdd)en  unberrtd)t.  Darum  beger  id)  nit  meerf  benn 
)it  capitet  (an  weld)en  rölid)^^  wie  min  berr  93icarin^  fifrgibtf  gefcbriben 
ht)  an;e;ei(ien;  fo  wrUenb  wir  bail  fud)en.  unb  bieten  laffen/  ob  fölid)^  ur 
ttr  gefcbrift  mag  eigentlid)  oerflanben  werben  i  baf  man  foU  bie  beiligen  alr 
futbitter  anrufen.  SBo  bann  bem  alfo  i(l,  unb  ftcb  bal  warbafttg  erfktbt 
(»t(  93icartur  oucb  furgibt;  ben  gefangnen  prieftcr  dberwunben  baben)/  wiU 
id)  mid)  oucbi  wo  id)  geirrt  bab/  alü  ein  unwäffenben  g&tigU(b  (ofTen 
ttnbtrri(bten. 

9(ntwurt  QSicari  uf  bie  reb  meifler  Ulricbtf. 

Sieben  f^ttttni  idi  itcb  wol/  ba«  fpil  wirt  über  mid)  binu^  flon.  3(b 
bab  »ormaU  gefeit/  id)  fD<(  nit  bie  aU  ob  icb  bifputieren  wSHe,  funber  air 
ttn  gcfanbter  min«  gndbtgen  berren  gtttiglicb  je  reben,  ob  etwaüi  uneinigtett 
l)tc  sugegen  ber  bifputation  bcilben  entflunb.  60  (tcb  i<b  wol,  mir 
M(bid)t,  xüit  ber  wv^i  mann  rebt:  ber  tored)fig  wirt  Ipcbtlid)  in  ftner  reben 
IKfangm;  aber  e«  ift  PiUt)d)t  mtner  torbeit  fd)ulb,  baf  id)  micb  aU  ein  m* 
^^  )e  reben  unbernummen  bab.  Diewpl  i^  aber  }ä  antwurten  burcb 
nttflcr  Ulrid)en  angejogen  wirb,  fag  i(b :  lieben  berren !  ^i  bat  ftd)  begeben 
tat  etli(b  bunbert  jaren ,  baf  te|eri}  unb  uneinigteit  in  ber  tilcben  ftnb  er« 
thiiAm,  welcber  urf3d)et  unb  anfänger  waren  Slobatiani ,  SRontanitcl,  &a* 
btUiani,  Sbionitä,  SRareionitä  ic.  unber  welcher  falfi^en  leermeinung  Unb 


lac     unblutig  In  »erfammfuna  in  hte  loUi^in  ^  3äti<^. 

fKtmuiia«  (^  ift  19  menfd)Hd)rR  fa^unum  otct  (5bUd)cn  s^wonbeitm) 
Upbc  K.    6aa  i(6  ^at}U/  lieben  bcrrett:  0^4  (tnb  matlid^  dU  unbiUtdKt  r 
ungöttiid^er  f  und)nilUd)er  meinung  unb  irrfal  borbanbeti;  ^e(d)e  oft  utA 
»il  bMtd)  un0efd)t((te  prtefler ,  ttit  funtet  aUetn  in  bet  (StbgnofTenfd^aft  i  ja 
oucb  .anbe(4»o  in  mini  ®.  ^.  Don  Sojlett)  bi^tunt;  bem  t^olt  gevrtbiset  unb 
fävge^alten  »erbenb/  mlibtii  lieben  betten;  meet  2Ü  ungebovfame ,  mert  ju 
ufrutr  meer  ju  unfciben;  bann  )u  f6rberunc|    (i)rtfUict)et   eintgtett  ivttt 
bienen.    X)enn  man  miU  un^  je  abbringen  löblichen  alten  bottummenben 
btuet)  unb  gewonf)citf  i^on  ben  alten  fcummen  d}piftlict}en  Httvn  ufgefc^t 
»ot  mand)  ^unbert  jaren.    €ötic^^  angefeben  bat  DiU^cbt  min  ®.  i>.  um 
frib^  unb  eintgleit  mtUen  in  ftnec  gnaben  bi^tum  ein  manbat  laffen  u^gon ; 
v»ai  ba«  felbig  eigentlicf)  inbälti  tji  niic  nit  grunbltc^  }e  wfifTen;  benn  i<6 
iin  bet  felben  Mt;  üli  männtgltc^  (unb  iilf  nit  im  lanb  unb  ^nbeimifd)  gerne* 
fema)   DefbalbeUf  fo  i»tl  iai  felbig  manbat  bettifft/  wtU  id)  nut  »9ttt# 
betanttvurt  baben.    ^brt  bie»Ql  bet  gut  ftumm  b^tt  (id)  weif  nitf  wo  tx 
9^;  benn  id)  (ann  jn  nit  gefebefi)  am  lejten  anjogen  bat  ben  gefangnen 
ytieilet  }u  Softensi  etfotbett  f5lid^(^  min  amt  batuf  je  teben.  3^  wüifenb  aU, 
lieben  betten ,  wie  bet  felbig  ptieftet  minem  ®.  ff.  bon  Soften)  bon  gemei« 
nen  Sibgno(fen  uf  bem  tag  kü  Saben  aU  ein  fttäflid)  mann  ubetantwuct 
ift,  Semnad)  bat  min  ®.  ^*  ben  felbigen  gefangenen  ptieftet  butcb  finet 
gnaben   botju  Dttotbnete   laflfen  epaminieten  unb  Detbi^ten ;  tft  bet  felbtfl 
ftfitnben  watltd)  0(0  ein  unwiiffenbet  unb  ittenbet  g&ttlid)et  gfcbtifteni  unb 
i(6  mid)  oud)  felbft  (inet  ungefd)i((ten  teben  ban  oft  etbatmet.  2>enn  id)  bacf 
ba^  bp  glouben  fageu;  lai  id)  jn  felb  geftagtf  u0  d)tiflUd)et  lieb  bin  su 
im  (ommen  1  jm  etlid)  gefd)tift  u^  bem  b^Uigtn  ^aulo  f^ab  fätgebalten ;  bot 
et  mit  (wal  foH  icb  fagen)  gan}  unbefc^eiblid)  geantwutt-    9(d),  lieben  bet« 
ten  /  wai  foQ  id)  fagen  bon  bem  guten  einfältigen  menfd)en?  et  ift  wotUc^ 
itngeleett  unb  ift  ncd)  tun  gtanttiaticu^.    Dann  icb  bab  jm  ^tgewenbt  ^ 
unb  et)ält  ettic^  gefd)tift  in  d)tiftlid)et  btubetlid)et  meinung  gütig  unb 
M  allen  sotn  1  ali  oud)  baf  bet  ebel  ^aulu^  etmant  li  ftnem  Simotbeo 
fpted)enb :  pieta«  ab  omnia  utili^ ,  gütigteit  unb  fanftmutigteit  ift  gät  iit 
allen  bingen;  b<tt  et  mit  fo  (inbifcbr  ouc^  fo  und)tiftlid)  geantwutt/  baf 
fi^lid)!  nit  }immlid)  in  einet  eibgnQ(Tenfd)aft  }u  fagen  unb  }u  melben  wäre. 
Damit  yt  abet  1  lieben  fetten ,  eigentlid)  w0iTinb ;  fo  bab  id)  mit  jm  getebt 
bon  futbittung  unb  antüfung  bet  lieben  beiligen  unb  bet  mutet  gotte^ ;  bab 
td)  jn  in  bem  fo  ungefd)i(tt  unb  und)tiftlicb  etfunben ,  baf  i^  micb  fme^ 
ittfaU  tbun  etbatmen.    St  will  mit  je  u^  ben  tobten  lebenbige  mad)en  /  fo 
bod^  bie  gefc^tift  u^wp^tf  baf  oud)  Pot  bet  gebutt  Sbtifti  bie  lieben  beiligen 
fSt  bie  anbten  gebeten  unb  angetttft  ftnb  wotben  1  all  id)  jn  am  (ejten  beg 
but(6  gefd)tift  nambaft  oon  bem  ®ene(t ,  (Ei:obo ;  Q^}ed)iel  unb  Satud)  flbet« 
wpit  tfcb  unb  übetwunben;  oud^  babin  btad)t/  baf  et  (in  itttum  wibettuft 
'  f)at;  will  oud)  wibettäfen  alle^i  bad  et  bon  bet  mutet  gottel  unb  Pon  ben 
lieben  beiligen  ^at  geittt.    3d)  boff  oud)f  et  wetb  mit  gvof  baut  battim 
fagen  unb  balb  wibet  M '  (ummen*    Datum ;  lieben  betten  r  be$  gefangnen 


^)  Por^eflellt.  >)  loif. 
•)  ittSlom« 


^ifttng  Ivc  )»etfamm(utid  in  Itx  fbhU^n  ftott  2Sm^.     129 

Hftoi;  UhixOt  mt((  iai  gor  ftrittb,  fp  man  etil  tvibet  bte  <()n(Ht(l6f  orb« 
»»(i  f)((^  für  ttnrt(i)t  unb  einem  irrfal  3(q(^  toöUt  act)tcn  f  fo  bo(f)  tvr mg 
swifcbcn  finb  1  bit  tiit  i)Uf  bct  mutet  gotte^  unb  htt  lieben  i)etti<)en  tbunb 
tDtpünbenr  nit  allein  unber  un^  d)tiilenr  ja  puc^  unbet  etlichen  unfllöubi« 
gm  beibeiti  C^oUtenb  wir  nun  bie  }u  3üric^  wiber  fölieben  in  aller  meU 
bmcbr  unb  funbet  bQ  ben  dHriften  fo  lange  S9t  gemättr  fechten  unb  ttben: 
|(>(nf  ein  jcber  bq  jm  felbft,  wie  mucbe  ba^  benen  in  Orient  f  benen  in 
Ocdbent;  i>on  ufgang  bt«  lü  nibergang  ber  fonneUf  item  benen  in  ^tberniar 
in  aXaarttaniar  in  0i)riar  in  Sa^pnbociaf  ober  in  ^nfulid  Si^clabibutf  ge* 
fallen  r  ic6  iviU  flefd)wqgen  ber  anfiö(fer  nabenb^  unfern  Uinben  gelegen. 
SBdriic^  r  liebea  berren  1  e«  to&t  wot  yä  betraebten  borbin  1  wa^  gef^rligf eit 
imb  fpan  ber  d)riflenbett  ud  bem  ermact)fen  mö(f)t,  fo  man  in  fbltd)en  bin* 
gm  mit  ber  ganzen  gmein  nit  einfteUig  unb  glt)({>förmig  fqn  würbe*  2)enn 
je  iebenb  (aU  oud)  ein  beib  mit  namen  GallufKu^  in  3ugurta  belügt)! 
bof  bnr<6  einigfeit  tleine  bing  erwad)fenb  /  aber  burd^  uneinigfeit  groffe  bing 
ittgonb  unb  abnemenb.  !Z)e$balben  war  min  rat,  fo  unber  einer  f leinen 
mib  befunberen  Derfammlung  nit  bon  benen  fachen  t  ganje  communion  ^  be* 
trcjltnbr  )tt  l)anblenf  funber  uf  ein  gemein  coneilium  je  Agaren/  unb  wie« 
ivol  meifter  Ulrid)  ß<^  uf  bie  gefcbrift  ber  biblia  in  b^brdifAer,  gried)ifcf>er 
imb  latinifd}er  fpra(i}en  säcbt^  unb  bertröfl,  weld)e  oue^  bie,  fo  bte  }ö« 
irgeni9tirttg  fi^nb/  genugfam  ber  brtjen  fprac^en  beriebt  r  befeben,  unb  ge« 
fcbriftr  fo  ungezogen  wärbe  /  urteilen  foUenb  unb  ermefien :  fag  icb  bod)  jum 
(rfteBf  bof  f&iicb^  nit  ein  f leine  gab  i»on  gott  ift,  bie  fpracben  fo  erjl  ge« 
vtibt  tt«}uUg<n ,  beten  td)  mief)  gu  b<iben  nit  barf  berümen.  !Cenn  ba^ 
imb  befunbcr  goben  bon  gottr  att  oud)  ber  ebel  Vaulu^  fprtcbt  }u  ben 
Snintbem  XII.  1  —  10!  Unieuique  batut  manifeilatio  fpititu^  ab  utilitatem; 
(im  ieblicbcti  ift  geben  bie  Offenbarung  bei  geifbf  su  nu^  1  bem  ber  gloub  f 
km  anbren  bie  wolreben^eit  r  bifem  ullegung  ber  fptaeben  k.  SSelcbet 
giuAen  ober  gaben  icb  micb  feinet  betumen  batf;  fo  id)  in  b<bräifd)er 
fi^tacb  nit  erfaten,  in  gtted)ifcbet  nit  woC  beriebt  r  latin  jimmlid)  t)er{lanb. 
!Dnm  id)  bin  fein  orator  ober  poeta ,  gib  micb  oud)  nit  barftir  u^.  3um 
ic)ten  fag  id) :  baf  eoangelifd)  unb  apoftoUfd)  gfd)rifit  nit  flat  in  ben  flu«i 
gtn betumten ^  ober  geblämten;  glatten  motten/  funber,  all  ^aulul  fprid)t| 
in  ber  ttaft  gotte«.  1«  Cotintbet  IL  4.  2>e$bolben  bebunft  micb  wie  bot« 
müU,  nit  gnüg  )u  fqui  ba^  man  gefd)tift  i^rwenben  unb  battbun  wftQe; 
6mbet  ti  gebbtt  oud)  batjü,  ob  man  bie  gefd)tift  ted)t  betflanb.  2>a« 
«ifttfebettf  foUt  man  PiUqcbt  uf  ben  boben  febulen  (aU  ba  ifl  ^ati«,  diüh 
iber  ebwtn  ic.)  r^Ucb  bing  m^tid}ten ,  wie  ootmattf  oud)  et}dlt  Hl. 

«tttwiitt  metfht  UtttdX. 
i>ett  JBieati  e<  bebatf  nit  (liticbet  wi)tet  ulfd)wetfen  unb  gfattet  motten. 
3d)  beget  aOein  bon  (ieb  l&  antwutten  uf  ba« ,  mit  weld)et  gefd)tift  jt  ben 
gcfongnen  ptieflet  ja  Soften)  f  pfarrer  Pon  Sillilbad) ,  aU  ein  uhd)riillid)ett 
ibecmunben  unb  ju  wiberröfung  fine«  irrfaU  brad)t  bahb«  Da«  ifl  ba« 
n<btf(buf3il/  botuf  man  begett  iiwet  antwutt  gtttig  ju  b^ten.    3<igenb  un« 


^  R«b<  bep.   «)  Ättdjengememfibttfl.   ^)  bejtebt»   ♦)  aWJi3<nb<tu 
Snittglt*«  ftomtL  Schriften  I.  8b.  9 


1 

t3e     ^nMung  Itt  »orfommluQa  in  (et  ttUu^cn  ftott  3&n<l* 

itU  tnrer  bemi  aii/  mo  Udi  itfäftibtn  fl<it  (in  bm  b&<6mtt  »onnatt  ton 
fi(|)  cUict)  Don  fötbittung  unb  antufung  bet  bciUcien  i  lai  ft)  unfct  füvbimt 
fQcnb!  Z>a<  bcflcrent  wie  Don  u(^  }c  wäifm;  bacum  tbunb  ba^r  idb  bin  «4 
um  (t)riiHid)n;  Iteb  miUcni  mit  Reiter  (utrc  offenMtd)ct  göttlid^ct  flefd)tifit| 
ipte  jt  b<inn  ud)  bcm  gcfan<)nrn  prirflet  ju  Soften^  flctbon  betumt  bonb. 
Setgrnb  an  bi(  capilc(  unb  flcbcnb  nntmutt  ab  fptcffiim  ^  mit  einfäiti jcn 
it^c^cbructtcn  »orten/  fprcd)enb:  ba  ober  ba  i^i  <ief(t)ribcn ;  fo  wbUcnb  trte 
baiifclbig  fucbtnf  ob  bcm  alfo  ft)3i  unb  töo  »tc  bann  bc#  tiber»t)0t  unb 
ctfltntlitb  betrbt  wetb<nbi  »bUmb  mt  untf  flüttAltd)  (äffen  wofen,    iti  beborf 
nie  Dil  (unfler  reben;  benn  föUct)«  untere  (ani^tf  fLirgeben  unb  cttieten  mancher« 
leq  f|efd)riften  bet  alten  »irt  meev  flea<i)t  i  ba|  je  (ob  unb  prq«  oon  ben  ju« 
böretn  begerinb  r  bann  bie  matiKtt  }ti  futberen.    3(t)  fbnnt  oud)  rnol  bU 
fiefd)i(f)ten  unb  uffSI^  bev  a(ten  t)nber  sieben  i  e^  »iU  ober  nät  }u  ber  facb 
bienen«   SBic  u^uiTenb  wo(,  baf  Pt(  unb  mand}et(e9  burd)  bie  »ater  pot  vtttn 
in  concUü^  ifl  befi^(offen  uf  ein  gQtf  ba^  f^atnad)  bie  anberen»  oucb  i>ermetnt 
im  flctfl  sottet  Petfamm(et/  »iberum  abgetbon  babenb  unb  nüt  (äffen  selten  i 
a(i^  ba^  fd)9nbar '  ifl  unb  fid)  crfinbt  im  concUto  Sliceno  unb  ®anflrenfti  ba 
ba«  ein  ben  pricfkren  bie  et  etloubti  unb  alle  fo  banpibee  tebtinb  perflud)tf 
ba<  anber  aber  slqd>  iai  n^iberfpiM  tbät  bef<^(ieffm.    (S«  erftnbt  (td»  ouAf 
baf  mand)mal  confKtutionel  Pon  ben  alten  oud>  in  eoneiliil  u^qanflen  unb 
Seorbnet;  »eld)e  bie  nad)(ummenben  flar  ntt  ac^tenb.    Spemplum:  i)af  bie 
mtitcr  ^otU$  on  erbffinb  fpe  empfangen,  ifl  offent(icb  berd)(offen  im*concilto 
lü  S5afV( ,  unb  ifl  bennefl  ^  fein  prebigermänd)  fo  tored)t  i '  er  barf  bar« 
nnber  reben.    Oud)  ftnbt  man  bi(  confKtutione«  ober  fa^ungen  ber  a(tenf 
bie  barnad)  unb  funber  bq  unfern  ipten  Per^nbert,  unb  funfl  nit  gebolteni 
ja  oft  burd)  gelt  ertouf^f  baf  fblicb«  etloubt  »irt,  ba«  funfl  Pon  ben  Patern 
eigenttid)  ifl  perbeten.   'jbatM  ii  ermeffen  ifl/  baf  eoncilia  nit  allweg  burcb 
ben  belügen  geifl  in  jrer  Perfammlung  gebanbelt/  funber  nad)  menfd)lid)er 
onmutigteit^  unb  gutgebunten  etmann  ufgefebtl^  weldK«  bod)  bte  gSntid) 
gefd)rift  Perbdt.    ^ann  ber  beiltg  geifl  rebt  nit  bül  tin«  /  morn  etn  anberl  / 
funber  ftn  fa^ung  unb  reb  muf  emig  unb  unPerwanbelt  blpben.    2>ef  balbm 
bie  frummen  Pater  (fo  wir  beilig  ndmen)  nut  an  jr  frummfeit  ober  beiligleit 
gefd)mäd)t  ober  gefcbolten  ftnb.    2>ann  jnen  ifl  nüt  lpd)tltd)er/  ober  ni  ot^ 
f eborner  fcbwä Ae  ber  menfebbeit  gemäffer  /  benn  irren ;  funber  /  mo  fp  ftA 
u«  blöbigteit  ober  gefd)minbig{eit '  berpernunfl  uf  jr  felbflmeinung/  unb  nit 
uf  ba«  rid)tfd)pt  gott(td)«  »orte«  banb  Perlaffen.    2>ef  alle«  gibt  un«  bmN 
(cbaft/  baf  oud)  bie  fälen  unb  flttben  Pil  ber  pjftern/  al«  9(uguflinu«  unb 
j^ieronqmu«/  m  jrem  fd)rpben  wiber  einanber  ftnb;  baf  oft  ber  ein  ntt  allein 
ein  anber«  )tt  fpn  Permeint/  funber  gan^  ba«  wiberfpil  etwann  mit  gefd)rift 
(wie  ftd)  biefelbige  rümen  mag)  befd)irmet.    Z)af  man  aber  fprid)t/  e«  mir 
ein  flägltcb  bing/  foQrenb  wir  dbrifleu/  unb  funber  unfer  Porfarenbe/  fo  (ang 
in  irrtum  getebt  babeu/  fo  bo(6  fqt  ber  }pt  ®regorii  fQr bittung  ber  bei(igen 
unb  anrftfung  in  ber  Ariflenbeit  beflätiget  unb  bewdrt  ifl/  fag  id)  jum  erf^n 
baf  wir  bii  nit  fcagenb/  wann  e«  bab  in  ber  (ilcben  angefangen?  SBir  wäffenb 


t>  onben  6pief  #  auf  bte  PorAelegtc  ^wqt.  *)  offntbor.   <)  eegentbüL   t).  ben« 
<4  tbbrt^t  ^)  SBtllfiir.    0  onoeorbnet    <)  ttcbqretittnfi. 


\r 


^nMung  ber  i»erfamiti(uiig  in  Ut  ttMic^fti  llatt  3ftrt4     I3i 

mir  ^f  bie  fitdin)  b«  Ut  mt  9resori{  tifgcfabt  iü  urtb  btir^at  <(e6a(tftt'; 
fuRtcr  wir  bcgetent  otUm  (|^{U)rcft  $ti  böcett ,  wie  min  Nrt  SBicati  it^  httümt 
Ml  baf  müit  bie  ^iltsm  f»U  anrufen.  Dann  i  bat  fAldjrr  brud)  erfl  angi- 
fangm  bo  ber  }Qt  ®rf c|orii ,  fo  tfl  er  je  l^orbin  ntt  ^tmftn.  Unb  fe  bic  nten» 
fiboi  »er  t^ldjcr  ixjt  d)rt(ttn  ctefi^n  unb  fdifl  worbcn;  bie  ntt  uf  fflrbitt  brt 
iKißsnt  gcbaltcn ,  ouc^  \>iüxi6)t  wenifl  bai^on  gmullt  b^nb :  wtrt  folgen ,  ba$ 
M(  ntt  funbisenbi  bic  aUetn  uf  (fbrtflum  3ffum  unb  nüt  uf  furbttt  ber  b«i* 
ligm  ad)ttnb\  Denn  bal  wüffrnb  mir  ciflcntlicb  ul  bcr  gdttttcben  9efd)rifkr 
taf  (IhtiftM  3cfutf  aUcin  ifl  btr  mittler  )iiHfd)cn  unl  unb  gott/  fuicm  bintutr 
(iftra  t^atrr ,  tvie  i^ormaW  flffr it  ifl.  3um  anbt rn  reb  i^  i  bof  mand)ma( 
»iicr  bic  coniHtutionc«  r  unb  funbcr  wtbcr  bcr  gciiUid)cn  (bic  man  nämt) 
mmubcn  fibcr^fifitflcn  brii^r  Stoffen  flcwalt,  t^rannifc^  prac^t  t>m  M  gckcr« 
im  gcrcbt  unb  gcfod)tcn  ifi;  aber  bic  aroffcn  l)anfcnf  pAi>flf  bifc^off  man* 
<N  unb  prdlatcn  r  babcnb  fbltci)!  anrurcn  bcr  ciffcn  nit  I^bcn  mi^gcui  allein 
tem  unacicrttcn  bufrn  fdrgcbcnbe ;  jrl  rcgiment^  urfprung  fp<i  t^on  gott  uf()i« 
(a^  unb  olfo  SU  b^rrfcbcn  ocbeiffen ;  Pon  bcf  ipcgen  alle  bic ;  fo  barmibcr  gc« 
t(Mr  ja  eucb  nur  gcbac^t  bobenb,  nit  atletn  att  tc^err  unb  uffcrbatb  bcr 
(brtilcnbctt  obgcfunbcrtc  glibcr,  funbcr  aU  Pcrfluc^tc  unb  bcm  tflfcl  eigen 
ergebro  menfd)cn  r  Pcrbanntf  Perdd)tf^  Pcrfc^ribcn'  unb  ^tuleU  etlid)  ;)utn  für 
torurtcitt  unb  Perbrennt  (tnb  werben.  Darum  r  lieben  bruber  r  ob  man  fid) 
furbielt  unb  fpric^t/  otUpcbt  äwer  lieb  \ä  crfcf)re(ten  r  wie  unfer  frummcn 
(bnrn  unb  Porfarenbe  alfo  geirrt  b^ttinb  unb  in  fölidicm  mi^gloubcn  ber  feiig« 
feit  beroubt:  fag  i(t)r  bic  urteil  unb  gcri(i)t  gotte^  (tnb  untf  menfc()en  Per« 
borgen  unb  unbcgrpflid) ;  nieman  foU  (tc^  barum  frefenlicb  betümmeren. 
9ott  loeif t  un«  allefammt  brc(lcnbaftig  unb  fänber  /  erfe^t  burd)  fin  barm« 
tcr)igfeit|  ba^  un^  oud)  \&  tbän  manalet/  ja  oud)  etwann  ntt  mdgltd)  u^ 
«nferen  frdftcn  }tl  tbun  ift*  2>efbalben  ;immt  ti  ftd)  gar  nitf  baf  mir  in 
fSit<bcn  bingcn  bic  b^mligf eit  gottetf  urteilen  mcQcnb  unb  richten.  (£r  mei^t 
mli  mo  er  foll  nae^laffen  unb  pcr^pbeu;  mir  bbrfenb  jm  nflt  in  ftnen  rat 
ttnb  barmbersigteit  nbenr  mic  er^  mit  jnen  gebanbelt  ober  gemacht  b<)t. 
®ir  boffenb  }ii  jm  aM  ju  unferem  emigen  gutigen  Pater  f  bcr  bic  flnen  al^ 
9etrtt<  n.  2:  9.  fprid)ti  mo(  bcbuten  (ann  unb  bie  gottlofcn  ber  emigen  ppn 
bcMten.  (E<  bilft  oud)  näti  ba^  manfprid)tf  edf^enb  menig  menfd)en,  bic 
Kit  burd)  fflrbitt  ber  beUigen*tro^  cmpftnbinb*  3d)  fag:  mo  f^lid)  bitf  bon 
gott  bcfd)i(ibt  I  fo  meUcnb  wir  ba^  nit  urteilen  /  warum  gott  balfelbig  alfo  laft 
lcf<b(bm  unb  bcm  menfd)cnf  wie  er  begerti  tbut  alfo  f^tlftn.  Ocfd){^t  c«  aber 
v^gfpcnfl'  M  tflfcM  burc^  Pcrbtfngnif  gottc^i  Pon  wegen  bei  mifglbubigcn 
iaaif(bcn :  wüi  woUtcnb  wir  benn  fagen  ?  3t  wfifcnb  wol/  wa^  ücb  man^mat 
^td)  ben  täfct  an  Pil  orten  crboben  batf  unb  wo  ctf  nit  gewcnbtf  fPic  e^ 
}tt  grojflfem  betrug  unb  befd)if  ^  aller  d)rifknbeit  wäre  crwad)fcn.  Oud)  ift 
Ui  ein  fd)Ud)tc  «nreb ,  fo  man  fprid)t :  bic  anbern  nation  wurbenb  un< 
tttt  oM  ^xifUn  ad)ten  r  wenn  wir  nM  nit  nac^  ben  conflinttioncn  (ba«  ift 
«cKb  ben  gefallen  bcr  alten)  bicitinb ;  wit  bemt  bal  burd)  bic  pApfHtdyen 
teeret  perfd)ribcn  ifl  unb  färgeben.  Denn  e«  tfl  Pil  in  ben  fabungen  ber  riW 
ttitjibm  btfd)off n  ober  päpften  i  bef  oucb  bic  porgemelbten  natton  gar  nflt 

«)  ift  Pie  «dyt  gct^att.     >)  profcrt^irt/   poficliircp  gcmad^t.     ^)  ScrPlcnPuno» 

*)  «ÖJÄ^-tlU 


132     J^onMung  Itt  ))erfamm(uns  in  ber  (6Ut(^eti  ilatt  3&ri4 

«Atenb  f  tttib  ünb  bod»  titt  beft  minitt  c^tt^menfc^nt»  !Dcf  »iU  ic^  ein  Httne 
glp(i)nuf  fagcn;  ^U(  grifHtd^e  gutct  (tnb/  atö  itc  fpvtcf)cn6  /  in  iti  rdmifc^m 
paoifi^  actoaUf  unh  ntag  er  bicfelbiflcn  btrl^bcn  unb  gunmn/  wem  et  tviU. 
8?un  f(i)OW  einer  f  mie  fqn  ta^  bie  in  ^tfpania  ober  bie  in  ®a((ta  ^altenb;  fq 
»er(9^enb  je  feinem  uflertfxilb  jr^  lanb^  fölic^  flei(Ui(i)e  pfrunben  ober  gutcri 
0Ott  geb  »a0  ber  popft  bütju  fag.  9(ber  wir  tored)ten  tutfc^en  müfienb  iq« 
ben;  bo$  man  un^  ftaUmifier  unb  efeltrqber  berud  Don  be^  pupfl^  bof  tbüt 
f(i)i((en/  unfer  pfrunb  unb  Pfarren  ju  beft^en/  unb  unfer  feelforger  fqn  muf« 
fenbf  bie  ntit  in  ber  gefc^rtft  toä^tni  unb  tönnenbi  unb  wo  wir  ba^  nit  lit' 
Unit  fo  wärinb  wir  ungborfame  ber  d}riillid)en  tilgen.  9(ber  bie  i^orgemelbf 
ten  nation  ac^tenb  be^  gebotd  nät  unb  (tnb  on  ^wxiM  ou<^  frumme  d)riiten. 
2>arum,  berr  SBtcari,  w5Qt  td)f  baf  jr  üdi  f9(tci)er  u^fdbweifenber  reben/  bie 
nit  uf  min  frag  t^orgetbon  bienenb ;  nit  gebrucf)ttnb  f  funber  wie  tdj  t^orbin 
gebeten  bab »  f(f)le(I)tlid)  anjeigtinbf  wo  bod)  gejfcbriben  flat  in  ber  gSttlicben 
gefcbrifit  t^on  ber  beiligen  anrufung  ober  furbitt  ber  mäter  gotte^r  wit  jr  äc^ 
PermefTen  banb  M  bem  Srobo ;  S5arud^  ic.  2)a0  begerenb  wir  gü  boren. 
!Z)arum  fo  antwurtenb  ab  fpiefTum.  2Bir  fragenb  nitf  wai  in  bem  ober  in  bi« 
fem  (onciKo  u^geri(i)t  ober  befc^Ioffen  ift.  S)a^  bient  aUeti  nk  lü  ben  fad)cnf 
bte  man  üdi  fraget:  wir  wblltenb  funfl  wol  ein  monat  babbn  reben  k. 

SBieariu^. 

Sieben  berren !  man  gibt  mir  bie  fcf)ulb ;  t^  trpb  bU  umfi^tveifenber 
reben;  ntit  gü  ben  facf)en  bienenb:  id)  f^ob  mi<^  oorbin  begeben,  id)  tonn 
nit  töfUic«  reben :  id)  bab  bod)  de«  (meifler  U(nd))  ou(^  jugebört.  [i>ie 
fprad)  meifler  Ulrid) :  S^  bebarf  nit  fo  t>il  Sänfetn^  ^]  2)a$  jr  aber  micb 
bfd}ulbigetr  icb  füd)  min  eigen  (ob  meer  bann  bie  warbeit  gü  förbereui  wolan 
ba«  mu|  id)  (an  befd)eben :  id)  wo((t  gern  bie  fad)en  be(fen  su  frib  unb  jum 
befhn  rid)ten.  9(ber  fo  meifler  U(ri^  färgibt  unb  fprid)t  f  e((  fqg  Pi(  unb 
mancberiep  Por  jpten  etwann  burcb  eoneiita  bef(^(o(fenf  ba<i  barnad)  but^ 
bie  nad)fummenben  Deränbert  ifl:  fag  id^,  baf  2weper(ep  eoneitia  gendmt 
{tnb.  (Et(icb  beiffenb  coneiUa  untperfa(ia  (ba^  itnb  gemeine  ober  ganje  per» 
fammiungeui  borin  bi(e  ber  bifd)of  ober  ber  d)ri(Hid^en  b&upter  jufammen  * 
tummenb/  cU  bonn  in  Pier  furnemflen  eoncilii^i  wie  ba  ifl  0Qnobol  9li« 
eena,  C[onilantinopo(itanaf  Spbeftna,  Sboicebomnjt^f  oud)  anbere  meer.  SBatf 
in  ben  feibigen  gemad)t  unb  befd){offen  /  iil  nie  burcb  bie  anbren  gana  Per* 
finbert,  funber  g(p(^  ben  ebangeiii^  bi^b<ir  gebaiten.  (ttlidi  beiifenb  conci((a 
particularia ,  beren  bil  gewebt  (inbf  nit  aUer  gemeiner  (anbfd)aften  PAter, 
funber  et(id)er ;  M  oucb  gfpn  ift  conei(ium  gangrenfe  unb  anbre  meer  ber* 
glpd)en.  3n  benfelbigen  tjl  wo(  i&  jpten  gebanbe(t;  ba^.  barnacb  PiUqcbt  nit 
on  mettlie^  urfat^  anberfl  flatuiert  iil  worben«  9(ber  etl  ijl  nie  gwefeu/  bof 
ben  prieftern  eewpber  erloubt  (tnb.  Unb  wiewol  ba^  bie  Orientifc^  fitc^f  be* 
funber  in  ®rdeia,  aü  für  gered)t  baben  mUtt  b<mb  bie  frummen  Pater  ber 
anbern  nation  fölicb^  nit  wö((en  befc^ebeni  funber  abfleUen  (äffen  f  u^  groffen 
urfad)en  ermeffenb :  baf  bie  ee  ber  priefler  sä  nacbtei(  ber  f t{ Aen  *)  unb 
nit  fiirber(id)  )um  bienil  gotte^  fpn  miöitti  aii  ba«  ouc^  ber  bei(ig$au(u« 


^)  SRcdta«. 


^ 


^nbtood  ber  \)ecfamm(una  in  bee  IbhHdjim  jiatt  Z^näi.     133 

mmii  ^0  tc  fd^rDbt  i&  Un  Sot,  I.  7: 34.  fmd^^nb:  dm  fitteutote  eflK. 
SBdc^er  oit  em  cefrotven  t jl  f  bct  bclumntec  fic^  mit  (cnen  iin^titi  Vit  itm 
j^rnm  jüset^rcnb.  3itm  D.  27:  Sotutui^  t^  ahic.  Sifl  bu  Ubig/  fiid)  Inn 
nfr^ntnl  Z)a  ttbt  er  oon  bcnnii  btebcm  et)angtlio  bicmnbr  al^  t4t  pckflet* 
3tcm  ü.  20:  Sin  jcbltcbet  in  itt  bcrüfungf  tn  wtldbet  cc  beruft  ifl,  ba  blqb 
er!  eUii^t  unb  anbcc  ntand)e  ttrfad)fn  babcnb  bie  ^eiliAcn  Dd'ter  blockt r 
(irre  ben  ptitftern  nit  au  crloubcn  unb  geftatttn«  Stl  möt^t  pucb  nit  flefc^* 
l^rn  on  iirrtctluns  ber  guter  tn  btr  {i[d)cn. 

SwinflH. 
$te  mbotne  ce  ber  ptitfitt  ifl  nit  aUmeg  gef^n/  t»ie  mmt  ft!r(|lbt/  fun* 
\tt  (ard)  ^ic  nienfd)en  wiber  g&ttlic^  unb  biUid)  gefal)  uffletegt.  2)o^  erfinbt 
fi(6  3um  er(ien  burd^  fant  ^outuni/  olfo  so  beit  Sor.  1.  VII.  2.  fd}r9benb: 
9>on  »tgm  ber  ^ureri)  foU  ein  jeblici)er  ^aben  0n  een^^b  unb  ein  ftUiit^t 
frotvjren  ermann«  00  er  nun  fpri(t)t:  ein  ieb(tdber/  wiU  er  on  imqfe(  bie 
»ricilrr  nit  u^gefctiloiTen  baben.  3>enn  er  beitätiget  unb  }etgt  an  bie  ee  ber 
prirjlrr  tnfunter^eit ,  inbem  fo  er  fd)r9bt  gu  (fnem  Stmot^eo  1.  III.  2 :  So 
fbtt  rtn  bifct)of  (ba^  ifl  ein  Pfarrer)  unfträflic^  fcjtii  ein  mann  etnrr  frowni 
^iiiii^  juc^tigf  geUertK.  ber  unbert^nige/  gflci}tige'  tinber  6ab  unb  ber 
finbu<tüo(  regiere.  !Z)e$g(^(^en  rebt  er  ou(^  &.  8  pon  ben  biaconi^/  bte 
fiit  nmnrnb  ePangelier.  Unb  jum  Sito  1.5,6.  fcbr^bt  ^ulu^  ouc^  a(fo ; 
Son  bestvegen  ^ab  id)  bid)  in  Sreta  ge((i(Ten  i.  baf  bu  bie  breft^aftige  bing  bef« 
frril  ober  {hrafrfl  unb  fe^^  burd)  aöe  (Iditt  pref6^teroO  (bte  beHfenb  mir  prte* 
tcr  ober  bie  äUeflen) ,  tvH  id)  bir  Perorbnet  ober  befo(en  i)ab  /  wenn  eine« 
ifi  on  (a(ler  /  einer  eelic^en  frowen^mann/  bet  ba  glüubtgt  linber  i)at  h. 
On  imiftl  ber  g(ttlid)  Vaulu^/  burtJb  ben  ^eiligen  geifl  geleert  ^  ^at  t90(  er« 
mcffrn  unfer  unPerm&gen  unb  blobigleit/  baf  reinigfeit  i&  fialttn  nit  ftat 
in  menf(l^iid)cm  wiUen/  funber  in  ber  gnaben  gottei^.  2)ann  mtool  n 
fprici)t  an  Porgemelbtem  ort  1.  @or:  h  T:  1:  ^ö)  tpotfte ,  baf  f^  aU  mArinb 
»tr  ic^ ,  unb  P.  1 :  S^  wäre  gut  einem  menf(tyen  o(fo  jö  f^n ,  bennefl  t^t 
9aulu^  p.  7«  auMn  unb  feit:  ^ber  ein  jeMic^er  ^at  ein  befunber  gab  Pon 
sottr  einer  alfo  i  ber  anber  alfo.  !2)e|b<t(ben  fe^t  ^au(ud  ttin  Perbot  uf  bie  ee  ber 
pririlrr ,  ja  er  fcftrijbt  mit  u^gebrudten  Worten :  Sin  Wfcftof  (ba«  ijl  ein  pforcer) 
unb  ein  biacon  foHenb  }tid)tige  eewpber  unb  wo(ge}ogne  tinber  baben;  wit  wo(  er 
9u<b  funfl  bie  et  allen  menfd^en  frp  fe|t  unb  fprid)t  1.  Sor.  VII.  28,.  7 :  9limmfl 
h  rin  wpb  r  bu  6afi  nit  gefunbet.  tUber  jeb{id)er  ^at  ein  eigne  gab  Pon  gott  K« 
U«  bem  Wirt  wo(  ermeffen,  ba$  bie  ee  ben  priefiern  bucdb  ba^  göttlich  gefo^^ 
nit  ifl  Perboten  /  unb  reinigteit  }u  (laUen  nit  in  unferm  färfelgen/  funber 
u«  ber  gnaben  gotte«  entflat  unb  gehalten  mag  werben,  i^ai  belüget  mi 
ou<b  Sbriftu« ,  bie*  red)te  war^eit  unb  wviit^t  gotte#  Pater«  SRatti).  XIX. 
10, 12.  3)a  bie  jünger  }ü  jm  fprad^enb:  ®at  e«  alfo  }u  mit  bem  wi}b,  fo 
Stiimmt  e«  ftd)  nit  }u  Permdbrien ;  antwurt  jnen  ber  berr  r  fpted)enb :  8?it 
allt  begrpfenb  (ober  nemenb  an)  bife  reben/  funber  bie,  benen  e«  geben  ober 
Miben  ifl.  Denn  e«  (inb  et(id),  bie  (td^  felbfl  befc^npbenb  Pon  wegen  be^ 
bimmelr^d)«  (ba«  ifl  Pon  wegen  ber  ePangeUfdben  (eer)«  9Beld)er  aber  bal 
^S^fftt  (ober  annemen)  mag,  ber  nem  e«  an!  ^örenb  ir^ic,  baf  Sbn^ 


Krf 


')  ceifiAiibid.  *)  milqtm^n. 


•/ 


134     J^anMung  lec  berfammlutid  inltt  ICMic^en  flatt  S&tic^. 

flu^  fpnc^t,  tctntstdt  f^c  nit  Mm  tncnf(f)en  tnSjalid)  li  inaiUtii  funttc 
oUctn  Itntxii  fo  »on  gott  ftCfltbm  mitt.  2)cf^i>lb(n  fd)(äd^;t^  et  oud)  nit 
ob  iin  jtt^i^lfbotm  sü  in  tt  ju  srpfcn.  Sott  bat  ouci)  nit  bcr<\tb<nl  bcm 
Sltam  8tt  einem  gebilfen  ein  wxjb  flfc^offen;  er  tiätt  jm  fun(t  woi  ein  monn 
iü  einem  Reifer  mi^tn  fe^en/  »enn  et  bätte  AewoUen  jn  tetnigfeit  bi^Iten. 
St  fptod)  abet:  Stefcite  et  muitipUcamint !  Unb  n^iemol  iüi  aüti  m&n* 
ntgli^  )it  n^üiTen  idr  bennefl  batf  bet  papfl  butd)  ftn  sefa^  teiniatrit 
tinb  o,n  ec  }u  fpn  bon  einem  ieb(id)en  ptte(let  obet  fun(l  seiftlid^  genamtr 
»ibet  bte  nacblafTung  gotte^  erfotbern  /  unb  bie  ctmen  confcienjen  in  funben 
unb  fcbanben  gefangen  befcbweten ;  ouc^  offenließ  ätgetnu«  unb  (aflet  »ibtt 
ba«  Reitet  unb  lutet  gefq^  gotte^  bulben.  ^tb  fptid) )  ba$  ic^  fem  gt&ffet  ätget* 
tiuf  in  bet  d)tifien()eit  totif  i  benn  baf  man  ben  ptiefietn  bie  ee  tbut  betbieten 
(id)  teb  bon  ben  pfottetn:  bie  anbetn  (dgtnb  wie  fq  bem  t^uginb)  unb  man 
laf  t  jnen  fünft  nad)  offenließ  butetp^  menn  fp  nut  gelt  gebenb.  Gt)  gebenb 
füt  f  wenn  bie  ptieflet  m^bet  bdttenb  i  bie  gütet  bet  K(d)en  »titbenb  letteilt 
unb  setgon.  %öd  gott!  toai  ift  ba^  ffit  ein  utfad)?  bett^unb  mit  fünft  nim« 
met  bet  tilgen  gütet  unnd^Ud)?  mt  betmad)enb  bocb  fünft  oU  unftt  gut  unb 
fatenbe  bab  ben  uneelid)en  froren  unb  f inbetn  i  fo  mit  babenb  i  mibet  ben 
miUen  gotte^.  2Ba^  möd)t  batf  bet  pftunb  fcbabeUf  obgb^cb  ein  prieset 
ein  liebe  eeftom  unb  }üd)tige  tinbet  b&ttt  *  gu  gottetf  bienjl  bon  bet  pfrunb 
etjogen?  etf  möc^t  bod)  allmeg  bie  pfrunb  an  jtet  sugei)&rbe,  ligenben  gü« 
tetn  unb  gälten  /  fo  fp  t^ättt ,  unbettuett  biDben  t  fo  bie  ptiejlet  bod)  fünft 
}u  }9ten  übel  butfbaltenb.  (£0  ift  je  nit  allmeg  gef^n  1  baf  man  ben  ptieflern 
bie  ee  bab  betboten.  S)atf  etftnbet  ftd)1)U(b  M  bem  ^elagiutfr  aU  jt  botf 
banb  in  betf  papfttf  becteten  (2)iff.  XXXI.  cap.  ante  ttiennO  ftatuiett;  baf 
bie  fubbiaconi  e^i eilid  bon  jten  mt)ben  1  bie  ft)  bot  fi}lid)et  fa^ung  su  bet 
ee  genummen  /  abftunbinb  unb  ftcb  nit  mit  jnen  betmifd)tinb.  OBelcbe«  ftatut 
batnad)  Oregotiutf/  bet  etftebetf  namentf;  mibetum  abgefleUt.  3ft  nuni^ot 
SDten  ben  ptiefietn  teine  mpbet  }e  ban  butcb  ^elagium  ufgefa^t  unb  batnad) 
butd)  @reg.otium  botgemelbt  mibetum  abgetbon :  fo  mu^  batf  je  nit  allmeg 
mie  je^unb  gemefen  fqu/  funbet  ufgefe^t  but^  bie  menfi^eui  batf  bon  gott 
nie  erfotbett  ift  je  batten« 

$8icattutf. 

(Etf  ift  nie  gefpn  fQt  bet  sot  XettuUiani/  omb  f^t  bem  eoncilio  SRieenOf 
nun  bot  jmölfbunbett  jäten  betloffeui  ba$  bie  ptieflet  eemqbet  gebebt  babenbi 
obet  baf  jnen  eeftomen  )u  baben  nadbgelaffen  f^e. 

!3>atuf  antmutt  einet  betf  tattf  ju  Suticb  1  fptacb :  9(bet  buten  bat  man 
mol  etloubt. 

!de^  etftumt  SSieatiutf  ein  mq{  1  tebt  bocb  mrtettf  alfo :  9Sat  ifttf  1  baf 
ben  fubbiaconitf  eem^bet  ju  bani  fo  fo  botbin  genummen  battenb  mibet  ben 
btud)  bet  tömifcben  tilcbeur  in  Sficilia  butd)  ®tegotium  botgemelbt  matb 
nad)geraffen.  9lbet  fo  fet^  baf  man  fütbin  feinen  meet  mpben  fo0ti  et 
betbiinb'  ftcb  benn  on  eempb  ju  fi}n  unb  teinigteit  }tt  baften.  9l(tf  oud) 
batf  in  conti lio  Sattbaginenfi  flatuiett  matb  1  baf  (tcb  fein  bifd)of  1  ptiefteti 
nocb  biacon  mit  wr^/bttn  betmifcbeui  funbet  on  cem^bet  t»n  foUt  M^ben. 


^)  fcblfigt^.   ')  i^etpflicbte. 


* 


^anUunfl  ter  Mtfammlutid  in  ler  Ibhliditn  flatt  SAric^     <  3S 

tmm  fds  i(6,  baf  man  ntt  bidjüii^  witt  (ctoqfcnj  tof  bm  pricftctn  ji 
N(  tt  f9t  nac^gtlaffnt.  *) 

Un(  et  jr  ott(^  fptec^enbr  f^t  bet  }9t  bev  opo^(en:  fo  ifl  bemtotf)  Ift 

(e  bell  pri({letn  it^  itta  ^itAid^m  ()fo($  nit  betteten  /  ja  crfoutt  unb  nac^ 

jdatTat,  aU  td)  botftin  trmq^t  ^at.    2>af  bie  ptiejltr  eormaU  rciv^ftce 

(rtiftti  fjl  fliiusfam  anjrigttnflr  baf  bi(  prirflertfftlit  pdpft  unb  bifd)of  boc 

»tm  |mb  tvorbot;  tveWe^  tiit  b<fci)e^cn  wäti  mnn  fp  ntt  m  eriic^em  flat^ 

»arA  gcboreii.    9Ba«  ifür  baf  man  immer  menfcbttc^  fa|ung;  menfcbentanb 

Milti  unb  ftetia^'  trabitione«  ^umana^  bem  gSttHcben  mtUen  färfe^et?' 

|e  ücb  boc^  rriinbtr  baf  onö)  bie  bätet  »ibet  M  ia%\inqtn  felbfl  getebt;  cU 

jrmuflfenbr  wk  ber  (tumm  mann  ^ap&nuttu^  a)  fo  ^ef^g  mibet  f9(t^  ftatut 

trMei.  unb  ntt  ivoUte  in  bte  berbotnc  ee  bet  ptiefiet  t>tttoiUicfin.    Ou6) 

fc^rqbt  QpttfebJud  r   baf  tAidi  apofle(n  jte  eewQbet  bq  inen  gebebt  banb  r 

»elcbe^  ade^  e^nüsfame  anjeigungen  (inb/  bafO^Ud)^  burcb  bie  menfc^en  mitt« 

Irr  nt  angefangen,  boef)  M  bem  gefal^  gotte^  nieman;  webet  (ai^cn  noc6 

tdtfitm,  perboten  ifl.    Unb  ob  g(qd)  imconetito  Sliceno,  aU  jt  fprect)enbr 

eoeeniQber  }ü  fpn  ben  prieftetn  ufgelegt  tfi:  wai  tfl  ba^  meet?  <E^  n>a$ 

tot^ou^  Poe  )Qten  bet  touf^  befd)eben  W  ben  {eiferen  f  (ange  jpt  gececbt  unb 

«U  tiigltd)^  Pon  pt(  Päteren  gefcbä^et,  wie  Qfqptianue  fc^tQbt;  aber  barnac^ 

tm  cenctHo  ^artbaginenft  warb  batf  untiig(iA  ettennt-  unb  abgefteKt. 

Uf  f3m(fc()^  Pilfätttg«  ftitbrtngen  metflet  Ultid)«  tbät  ajicariu«  anbet« 
Vttt  anfechten  unb  berebeui  benn  ber  Je$et  teuf/  unb  ba€  u^  bet  utfacben: 
mrijter  Utrtc^  bat  gefett,  wie  ber  touf  ber  lel^r  war  Pon  etft(f)en  ald  tfiglid) 
t(f$ä(jt/  be^uc&t  (td)  be^  uf  Spprianum.  ^ber  Q3tcariu^  begerti  man  fo((t 
tie  »ort  meifler  Ulrtd)^  uf  je  jd)nen ;  bermetnt  jn  alfo  in  Keinem  sü  faben ; 
tenn  meiflet  Ulri^  möd)t  wol  in  ffnen  werten  mi^gerebt  ban.  3>efbalben 
kgert  er  oud)  felbflr  man  foUt  einen  Qfpprianum  bringen;  fo  wurb  manbe^ 
trieg^  entfcbeiben.  ^ber  Q3icctrtutf  fpract):  wier  wenn  e^  ftünb  in  ^ppriano/ 
ftie  id)  fag;  unb  nit  wie  jr  meinenb?  Unb  warb  alfo  ein  jantf  ber  nät  |ä 
ber  fragen  r  barum  QJicortu^  oft  )u  antwurten  ermant  wal,  bienet.  Z>arum 
b^b  id)  be#  nit  gro|  ad)t  genummen  sü  bebalten  ober  }u  fd)rqben.  2)ed)f 
bdb  td)  ba^  ted)t  Perftanbeu/  fe  battenb  fp  beib  rec^t.  Z>enn  S^ingli  rebt 
bon  benen,  fe  ben  ben  te|ern  geteuft:  bie  foUtenb;  toit  QFpprianu€  fprid)t, 
»iberum  tn  ber  tild)en  geteuft  werben/  weld)etf  etlid)  bermeintenb/  nit  not 
jü  ipn.  iBtcariu^  aber  rebt  ben  benen,  bie  bormal«  ben  d)riflen  geteuft, 
bdmad)  rrfl  in  fe^erp  ftetenb,  fe  biefelbigen  wiberum  ju  ber  d)rifKid)en  tiU 
Aen  begetttnb:  bebörftinb  fxj  feinet  touf  meer,  allein  ber  pöniten}  burd) 
ttfltgung  ber  ^änben  tc.  Darwiber  eud)  etltd)  warenb  i  wie  bann  ba^  otfetl 
dfqprianu^  in  epiftbla  ab  ^empejum ,  item  ab  £luintinum  ^büt  bfd)rpben« 
VM  (Id)  nun  in  bifer  materi  bi(  ber  reben  battenb  berloffen,  ilunb  uf 
boctor  Gebaflian  bofmann  bon  fd)affbufen/barfiinero(ben^,b)  alfo  rebenb: 

^)  6tanb.   ^  fttH.   3)  botiiebt«   ^)  taugftd)/  |ttvetd)ettb. 

a)  (iin  etfd)of  in  ^tb^,  einer  AdPbtifcben  9robtn)/  ber  fefbft  in  üren§ef  (inU 
MtüuBfett  lebte«  b)(Frbte(iet0entlt<b6ebaittan  Sadnet/ fottntfitt/ CTarscntarttt« 
nb  «cwObtiltd)  «((ofmetiter  unb  ßeconomu«  genannt.  Oft  »erb  1476  ju Scbaif' 
loifea  geboren;  trat  fribe  in  ben  SarfäfT(rcr>en;  1375  — 1530  lebte  er  tn  einem  Jtleilcr 


136     J^Mutig  Ut  «crfammbinfl  in  bec  IVbliOim  Pott  3&tu^ 

8Bo{gr(ccttm  I  s^tp<^^f  cctfamenr  i^vrctif  ftönfUsm,  gnAignif  ii^m 
beeren !  iti  crforbett  not  i  ba|  td)  oud)  müf  jti  Un  fadxn  tcbttu  Öd)  bin 
in  bttflanflncm  iat  }u  Supern  k^nfeifltt  fSmni  bcfclbft  nad)  mincm  f)9d)(tai 
Ii€rni9$\cn  unb  fl^f  gcpttbigct  i  M  idti  i)off  unb  ioci$  r  nitt  anHni  bcnn  bai 
tpoyt  sottet  b(t  sbtt(id}en  fl(fd)ttft;  unbet  mcb^n^nm  pi^bifleni  in  imtm 
gct^oHf  bob  id)  oft  gemtfbtr  »ic  oud)  onbrr  mcet  DtC  umiubct  sewon^cflntf 
ton  fätbtttund  ober  anrufung  bcr  ^riUsm  unb  mutet  gottt«;  bab  bat>on  gc» 
rrbt  nad)  tobait  unb  leer  g&ttUd}et  gefcferifken.  9)on  wegen  fbltd)et  mteec 
prebtgen  /  )u  Sujern  i^ocgemelbt  getbon »  ftnb  mir  ettid)  artilel  ufgejetcftttct 
worbeui  gen  Sofien)  gef^idt,  unber  we(d)en  oud)  ber  t»on  anrufiing  ber 
beiU()en  einer  i(l|  mid)  aU  ein  te^er  Pertlagt,  ou<^  dfo  gefcbotten  unb  jum 
leuen  ouc^  botum  Don  Supern  Pertrtben.  f^ittot^l  nun  bie  min*berr  SüicmM 
Pormate  angezogen  bat  unb  gerebtr  baf  fürbittung  unb  anrufung  berbeUi* 
gen  in  ber  gbtt(id)en  gefd)rift  gegrunbet  f^g  unb  im  alten  teftament  gebad)t: 
fo  bitt  id)  bie  um  gotte^  »itlen/  biefelbige  gefd)rift/  bamit  ßd)  SBtcariu^ 
benpriefleti  )ü  Soften}  gefangen  i  tiberwunben  boben  betumtf  onjugeigeur 
toit  bormal^  oft  i^on  im  erforbert  ifl;  fo  id)  bod)  oüd)  pon  n*egen  bei  ortifeU 
aU  ein  te^er  Por  minem  gnäbigen  b^rren  Pon  Soften}  befd)ulbiget  bin:  wi(( 
id)  bal  }u  bobem  bant  nnnemen  ynb  micb  (äffen  gutig(id)  (eereUf  6b  ic^ 
PiUp(bt  in  minem  prebigen  geirrt,  bie  »arbeit  nit  gefeit,  ober  bic  gefd)rifi 
nit  rec^t  gelefen  unb  perflanben  bJitte. 

Swing«. 

60  toit  bo^  M  bem  aCten  unb  ntiwen  teftament  g9tt(id)l  »orti  nit 
meer  bemt  aUein  ein  troft;  ein  htili  ein  feligmad)eri  ein  mittler  j  ein  für« 
fprcd)er  Por  gott  »äffenb,  3Fefum  Sbtifium/  in  bem  unb  bur(^  »elcben  n^ir 
dUein  gnab,  bilf  unb  feligteit  mbgenb  erlangen  unb  fünft  Pon  feiner  creatnr 
im  btmmel  nocb  uf  erben. 

SBicaritt«  (ac^nb : 

9d)  weif  »Ol ,  baf  SbriftuI  3efu<  allein  ift  oller  menfd^en  troft ,  fteil 
unb  feligteit;  ein  färfprec^  unb  mittler  iwifcben  uni  unb  gotti  ftnem  Mmm* 


}tt  9avtl/  »0  er  mit  ber  driecbifiben  Citerotur  eefanRtfd)aft  mad)te,  unb  2)oetot  ber 
S^eoloflie  mtl;  1520  tarn  et  aii  qjrofefTot  betfelben  «q*  Sön*/  »0  et  SwinsH'« 
^xtunh  warb;  balb  erbtelt  et  ben  Slitf  ^um  ^tofeffot  bet  Sbeologte  tia<b  eonflaii)/ 
fiittte  mit  3tom0  ertefmed)fel  unb  iMtnte  btefen  Per  aHjubefltden  «Cuebtäden;  im 
0(etd)ett  ^ait  be^ab  et  ftcb  tn  feine  SBaterftabt/  »0  et  bte  3lefbtmatton  bntd)  feine  9te« 
bigten  befbrbctte ;  1522  fam  et  ol6  «elmeiftet  in«  »atfäffetfloftet  üu  fiuieni,  »0  er  in 
3n>tnöK*«  Oeift  prebtgte ,  unb  bcfiwegen  aucb  bie  Stabt  betlaffen  mufte.  SRnn  qinq  er 
»tebet  in  feine  Sattrftabt  jutöcf ;  im  Octobet  1543  mx  et  einet  bet  btep  fJtÄfibenten 
bepbet  j»epten-3ard)et  »iepulotton ;  4i25petbtftn9len  ibn  bte  Seinbe  bet  SReformotion 
m$  ®d)afFi)a»fen  unb  et  »arb  fBrAbtfant  am  ^rauenmänitet  m  3attd^ ;  1528  9tofef?ot 
SU  Setn  unb  balb  botanf  9fatter  $tt  Softn^en;  et  üatb  1533»  Son  ikm  it  hit,  «e« 
meintdltcb  3»mdtt(au(b  bon  Uftert  tttet.  ^nb.  SRtd.  t4.  @«  396  |f«)  3Udefd)tiebene 
@cbr(ft:  ^Stmobmtng  m  bte  StbcfgenoffcR/  ü«  ni<bt  »tbet  W  eebte  (Sbtifti  fu  fepen.* 
?-?  »ar  einet  bet.  etfri^ften  witffamften  iSetbtcttet  ber  9iefotmatton  in  Säticb/  Con« 
t^ans/  ®d)aff6aufen  /  Suian,  &u  (Mtn,  eonben  unbeem«  (Setgl.  beffenüeboi 
POR  Jiird)bPfet  i80ü.) 


V 


ÜltfKn  »ötet,  Wt  WtWtftflJW,»  iut*  wtl<ftc  cWcin  ttt  jögon«  Ift  5*  *«« 
ttrtn  8*ttli*«t  ^nahn  onfc  botmbtrjigf dt ,  jüni&tbt.  IV.  16.  9?tt»cfl 
«mJet  mod  «in«  ml  >«td)  W«  «»ttn  ftaffrt  oud)  wol  jum  W(ftftm  low 
vm.  •)  2>tftttni  ^«bunft  tntd» ,  bit  Ütbm  fetUigtn  unb  bü  mutet  fiottt* 
imb  Mt  aü  »KM*tni,  f»  b«*  w«M9  Unb,  bit  nit  förtitt  btt  tnuttt  flottt« 
nb  bct  NiHgtn  ftanb  tmpfunben,  ®ott  atb ,  mi  iebtrmann  m  w«t 
jieub!  id)  ^öb  ein  Wttc  an  Wmtnrt  i9t\iu  aloub  ftfKflü*  <m  b««  farbtttm 
btt  ^«niUfü^ra  bwfefltlobttn  fünlginit/  btt  müttt  gpttt«;  unb  ein  anbtt 
mag  gtouben  obn  ^alttn  nüi  (t  wiQ. 

3w<ngli> 

:D(i|  wät  bod)  wol  do  tOKdjrifl«  M;  fo  «in«  ju-bem  ofcttftm  ^<m 
w  bU  nibcrftm  unb  »n  atbtit  mö*t«  fummtn ,  obtt  fünft  bötuf  wite ,  b«« 
tt  ttft  «m  ntbtrfttn  onfltnfl.  .^ttt  OJitaii,  »it  bifputitttnb  Mt  nit,  tok 
mon  (öB  bi«  ftdlifltn  «ntüftn,  obtt  wa*  fltoubtn«  jt  ftobtnK  SQBit  btgtttnb 
ottttR  bk  flf W>rift  anjüjtifltn ,  wit  man  bo«  »oimoW  oft  »6n  ö*  btgttt 
bflt  anb  gtbtttn. 

Uf  fSIid)«  ftunb  ttf  mtiftet  ßto  3«b  unb  tebt  olfo: 

©nÄbiattt,  fflrßcftttgtn,  «ttfamtn,  »»ftn,  flünftiatn,  M>m  kmm, 
34  bin  nun  »on  ti<^,  mtncn  l>ttKn,  Mt  »u  3""*  onatnummtn,  »iÖ«)*t 
«nqtftbidt,  in  tim  lütDtitfttt  unb  »füttet,  a)  fl*  bfl«  wott  gottt«,  ba« 
tuangtUott  a^tifti,  jä  »ttWnbtn;  bt|  id)  mid),  fo  fti  mit  bit  gnab  gottt« 
miiii)  f«n ,  unb  btt  gdft  gottt«  boftanb  t^un  nitt,  ii  t^un  in  oUwtfl 
Mtitn  witi  m^  mintm  btftrn  »ttmSgtn.  9?un  obtt  fo  bi«ftot  »il  btt 
»tnfiiKii  gtfa^ ,  u<  lang«  gtwonfttit  in  btt  lilifetn  gtbatttn,  mit  btm  t»on» 
gtlio  ü(^  »ctmifd)tnb ,  bof  f«  oft  btm  t »angcUo  gtqd)  it  ^alttn  gtpttbigtt 
»ttbcnb  un»  gtbottn^  fag  id)  ic|unb ,  baf  id)  f9t(^tt  mtnfd)lid)tt  ftatutttt 
»tnig  »itb  ad)ttn;  aUtin  ämtt  (itb  ba<  ^eittt  unb  luttt  toangtltum,  unb 
nu<  i(6  mit  göttli^tt  gtfd)tift  wat^aftig  botbtingtn  mag ,  fätijalttn  wirb 
unb  tttttn ,  unongtftMn  mmfdjlid)  gtbot  obtt  (angtt  «t  gtwonfttit » fo  bot^ 
Wid)  menfd)«*  faftung,  »on  päpfttn  obtt  bifdiof  geboten,  Mt  jugtgtn 
tut*  mrifhr  Ultitft«  uigongne  bfd)tufttbttt  btm  töangelio  unb  btt  »otMit 
«oBi  »ibetttättig  i&  f^n  ttlannt  unb  Obttw^^t  wttbtnb ,  unb  bod)  ou(^ 
nitmon  Mt  ift,  btt  etwa«  to<itt)aftigl  obtt  gtänbUd)«  batjü  ttbtn  totO  obtt 


i*"«^ 


*)  6tufc.  ^ 

•)  «,8eo  »ort  ©ottittttd  n«*  fUfodflen  i572  iwn  bet  «onjen  JKr*J&re  m  er. 
?<t«  2tt  etil«»  «eutprieftc»  oitöenommen  (bobep  war  tc^  mtt  anbern)/  bod)  b«fl  <tr  ctt 
«f  bie  nAd)fle  »id^efi  foffte  oitdebeii-  Do«  «cfftü^  alfo  unb  fam  alfo  oitf  biefc  3>ilpii- 
tcHwi  Jtr  oud)  IM  hUiUn  unb  §tn§  alfo  on/  .Owntr  6tci»et  !Wfct.)  Cw  mt 
I4S2  üt  stappoCttfioctlev  tm  (Slfdfi  dcbornt ;  1505  ilubirte  ev  tiebft  ^mtiqii  m  SafeC  S 
h  bc4«im  t^e  ujtnMmbcUMtn  ^mnhid^aft.  Xutit  Seit  wov  ev  ^rAbifant  ju  6t  9itt 
tt  tm,  t^m  S)tafon  be^  et.  STbcobor  «u  SafcL  ^uf  Swinglf«  Semenbunfi  mth 
er  1518  Sinn  9?ebtdet  nad^  einüebebt  berufen,  M  S^indU  na«  Sättel  qinq,  mhiS22 
im  Wamr  an  0t.  ?eterj  1523  (etrat(ete  er  etne  Kwine.  &  ii  WtjöaCt*  bet 
Ueberfeeer  ber  9tbel  ttt*ft  2)etttr4e  unb  «ateinifdl^e;  ^4  äbe(fe(te  er  mand)e  ec^nfte» 
M  3»««H,  «tttber  unb  Srofmu«/  befonbertf  M  Ittfttm  Qaropbrafen  tmb  fc^rM  ben 
erfcn  SArc^^en  jtatedjttm.  ©r  f  «rb  19.  3«»*  i^*  Ä*^  8^*  3«^  *^"  ^^ 
Ml  6^  afPb«mi  in  Mise.  Tig.  III.  1  ff.) 


136     J^Mung  let  «erfammbinfl  in  btt  (Mli^n  flatt  3&tu^ 

SBo(sr(cetten  I  sei(t(i(^ftii  cccfameiif  I99rctirftun^sm/  gndbigntf  (kbm 
beeren !  (^^  crfottcrt  not  /  ia$  td)  oud)  mü^  gd  (cn  fad)en  ttbtti«  3d)  bin 
in  kxtflonflncm  iat  ju  Supern  U^ntcifltr  ftft}ni  bofelbft  nad)  mincm  I)9d)itni 
Iicrm5cicn  unb  fl^f  gcpccbtflct  i  oM  tc^  boff  unb  wtii ,  mit  anben^  ^^nn  ba4 
tpoyt  flotte^  b(c  gi^tt(td}cn  flef(t)ttft;  unbtt  tpcb^n-tnmm  9i^ebi<)efti  2tt  &u;cm 
gctbotif  i)<ib  td)  oft  gemcfttf  toit  oud)  onbct  mcct  DtC  umtubct  snoonbcftnif 
ton  fütbittutid  ober  onrufuns  brt  beiligm  unb  mutet  gottc^;  bab  bat^ongc« 
reit  nad)  inbatt  unb  kct  gottlicbet  gcfcfetiften.  9)on  wegen  fbUd)ec  minct 
prebiflen  /  )ü  Suietn  bor$)emelbt  getbon  /  ftnb  mir  etticb  artilel  uffleieicbnct 
n^orbeui  sen  (Soilen)  gefidbictt/  unbet  we(d)en  ou(6  ber  oon  antiifung  bct 
betltgen  einet  tili  mid)  at^  ein  fc^et  bettlagt;  ou<b  alfo  gefcbotten  unb  {um 
legten  ou(b  batum  bon  Sujetn  oetttiben.  3Diemt)t  nun  bie  min^bett  ISicotiu^ 
botmald  ange^Often  hat  unb  getebt  i  bcf  fütbtttung  unb  ontufung  bct  f^tiU* 
gen  in  bet  gbtt(id}en  gefd}tift  gegtunbet  f^g  unb  im  alten  teitament  gebad}t: 
fo  bitt  id)  bie  um  gotte^  miUenf  btefelbige  gefd)tiftf  bamit  ftd)  SBieatiu^ 
ben  ptieflet  i  )u  Goftens  gefangen  t  äbetwunben  boben  betümt  t  anjugeigeti , 
toit  botmaW  oft  bon  im  etfotbett  iil;  fo  id)  bod)  oud)  bon  wegen  be^  attifcM 
oU  (tn  te^et  bot  minem  gnäbigen  bitten  bon  (Soften}  befd)ulbiget  bin:  wiil 
id)  ba^  iu  bobem  bant  annemen  vnb  mi^  laifcn  gütig(id)  (eeren/  ob  ic^ 
biÜQcbt  in  minem  ptebigen  geitct/  bie  watbeit  ntt  gefeit  ^  obet  bic  gefd)tift 
nit  tecbt  getefen  unb  betflanben  bätte. 

Swing«. 

Co  mit  bo^  u«  bem  alten  unb  näwen  teflament  g9tt(id)^  wttti  ntt 
meet  bemt  allein  ein  ttoil^  ein  t^tH,  ein  feligma^eti  ein  mitttetj  ein  f&x* 
fpred}et  bot  gott  wüffenb;  3efum  Qfl)riftum/  in  bem  unb  butd)  wetcben  wit 
aUein  gnab  /  bilf  unb  feligteit  mbgenb  etlangen  unb  fünft  bon  feinet  ctcatur 
im  Mmmel  nocb  uf  etben« 

SBicariu«  (acbenb : 

3d)  weif  wo(  /  baf  Sbtiftu^  3efud  allein  ift  allet  menf(ben  ttoft  i  ittl 
unb  feligfeit;  ein  fdtfptecb  unb  mittlet  smifcben  mt  unb  gott,  ftnem  bintm« 


}tt9avt«/  »0  er  mit  ber  ^tecbifcbett  Citeratur  Sefanntfcboft  mad^U,  unb  Doetor  ber 
S^eologie  toat^ ;  1520  tarn  et  atö  9rofefTor  berfclben  nacb  Sürtd)  /  mo  er  Swin^Ii'!^ 
(Fteunb  warb;  balb  erbtett  er  ben  Stuf  sunt  9rofeftor  ber  Sbeologte  nad)  Conflan)/ 
fjü^rte  mit  Swin^K  Srtefwed)fel  unb  wfimte  btefen  t»cr  attjulftefttaen  ttuebtöden ;  im 
aUtcben  ^ait  begab  er  ftd)  in  feine  SBaterftabt/  wo  er  bte  ^Reformation  bnrd)  feine  9rc« 
bieten  bef5r^erte ;  1522  fam  er  M  Kelmeifter  in«  Sarfüfferflofter  $u  Suient/  wo  er  in 
3mnQ{i*ii  Oetft  prebtgte  /  unb  befiwcgen  aud)  bte  @tabt  t^erlafTen  mugte.  Snnn  ^ina  er 
wteber  in  feine  SatcrftaM  juritcf ;  im  October  I5i)  war  er  einer  ber  brep  fSrafibenteit 
be^ber  swe^ten^Särcber  S)t6tutatton ;  üSit^et^rfindUn  ibn  bie  ^ctnbe  ber  IReformatton 
mi  ®d)afF&attfen  unb  er  warb  fBrfibifant  am  ^rauenmänfter  su  3ctrid^ ;  1528  9roftffor 
SU  Sern  unb  ba(b  borauf  9farrer  $tt  Softn^en;  er  ftarb  1533»  Son  Um  iü  hit,  ge« 
meintdtid)  3wtna(t  ( aucb  t^on  Ufteri  (iter.  ^nb.  92td.  t4.  &.  396  |f« )  sugefcbriebene 
@cbrift:  ^Stmabnung  an  bte  SiDtfgenoiTen  /  ftd)  niic^t  wiber  Ui  CebreSbrifti  )u  feben.* 
Sr  war  einer  ber  eifri^ften  wirffamften  iSerbretter  ber  Sleformotion  in  Sciri^/  Con« 
i^ansy  ®d)ajF^aufen  /  Suiern/  eu  (Mtn,  Sünben  unb  Sern«  (SergU  befku  £ebett 
«^on  JiircbbPfer  i80ä.) 


^T 


Vffo  f^totig-  tBk^xiu^  fittf  un^  faf  ntlrr;  fttinb.  .I^ania4  jtf  »•ctot 
SRarttn  üon  Zubinden  i  oifo  }ü  boi  fachen  tebrnb: 

Sieben  bttcrn !  ct^  tft  i)it  Dti  gcrcbt  wibct  Un  bru(^  unb  fal^tmg  btf 
AriiWc^  tUcbirn^  fo  i»on  bcn  btttism  concUtU  unb  Dätctn,  im  bcUtam 
griMerfammlrt  I  gefegt  unb  flcorbmt  tflf  t9Ci<i)l  oud)  in  IdbHc^cm  btudi 
uiü  lanitx  gnvonbcit  bi€bar  unfhifltd)  <(cba(tem  Datf  felbtg  ja  wtbectcbcti 
unb  ii  fd)cUcn/  tfl  rm  fcefcnlic^  fac^ :  benni  wa^  burd)  bic  bciliam 
cencilta  nnb  trätet , .  ndmiicb  in  brn  IV  concilü^  ufi9efo(it  unb  bcfc^offm 
tfti  iai  fotf  man  in  ber  c^rtilltcJben  fiteren  aiqc^  bcn  ci^angclü^  galten  r 
üi  toit  gtfd)nbcn  banb  i  !Ditt  XV.  !Dann  bie  titc^  burcf)  bic  concitia  im 
bciCigm  nrifl  t^rtfommlet  r  mag  nit  ttren.  !Z)tfb<xlbm  grbiirt  (ic^  nieman 
wibtt  becrcta  unb  jtt  fd|}ung  ^crtbcur  oU  ba^  im  ^etUgm  ei^angelio  (It^tu 
jhti  bcsuftct/  bo  er  fpri(t)t:  £lut  Do^  oubitr  me  oubit  SBdc^ct  dd)  börtf 
hr  bbct  mtÄ ;  unb  weichet  fid)  t)rrod}m  f  bct  »erachtet  mic^.  2)a  ccbt  Q^bci^ 
tui  }tt  (tncn  jtfngf rn  r  unb  gü  btntn  r  bic  an  bct  }w5(f  boten  (tatt  icU  bU 
jcbof  unb  päofl)  bic  d)rirttidbc  tt(d)cn  tcgicrcnb,  wie  bann  bic  rftmifict)  tild) 
nun  bil  ^unbert  jat  ein  mutet  aUcc  anbren  ifi/  unb  burd)  bic  n^ott 
ebrifU  anattb.  XVI.  18, 19  beilättdet,  aUun«  ba^  befcbnben  mitt  Diif.X. 
et  xn*  cap.  in  nofa  et  cap.  ouami^i^.  Übet  ba^  toitt  t^it  (jetebt  unb  ge« 
(bebten  r  mibev  ba^  anrufen  bet  lieben  bcUiflcn  i  flttjcb  aK  ob  fVltc^er  ctr(id)er 
«nb  göttlid)er  brud}^  in  bet  d)riflenbeit  mandb  bunbert  jar  gebalteni  nit 
ttunb  u^  bct  sefd)rifit  b^tte  /  fo  bo(^  bet  bciUfl  ^teron^mu^  ab  doDinianu« 
M  »on  furbittung  bet  bcUigen  fcbtDbet/  unb  ba^  felbig  un4  ftirbrrlid)  )& 
fen  betPätt  mit  betteten  göttlicben  acfd)ttften.  !Dtf  wit  oud)  watbaftigc 
tunbfcbaft  ntmcn  M  bem  canon  bct  göttUd)cn  mcf  tron  bcn  alten  pclpileni; 
bifd)oftn  gemacht  unb  butd)  bic  (itano  Don  ®teaotio  ufgefeDtf  in  allet 
diriilenbeit  gefungen  i  übertoq^t  /  baf  ftitbittung  unb  «ntufung  bet  (icben 
bciUgen  unb  bet  muter  gotte^  nit  t^etgeben^  i{l  angefubtn.  Oud^  febenb  wir 
Ici  u«  täg(id}er  etfarnuf  ber  wunbetseidbcu  i  fo  bcfcbcbcnb  aUcntbalben. 
!Darum  bcbunit  mid)  unbiUicb  i  fblicb«  aU  unnfi^*  unb  »ibcr  bic  gcfcbrift 
ic  fqn  ac^un  unb  fcbäl^cn  ic. 

3wtng({. 

2>cr  gut  ^ctt  t^etmifcbt  (ic^  ouc^  ^  je  tcbcn  r  wmbt  bie  fSt  btt  bet  fabun« 
unb  bqid)  bct  ft(d)enf  bon  benDätetn  unb  concilii^i  butd)  bcn  t^iHigm  geift 
»erfammUt,  georbnet;  bcrmeint:  man  foUt  barwibcr  nit  reben  tc.  €ipri(fr 
i(b  f  er  tvirt  nocb  lang  nit  bewt)ftn  r  baf  bic  conciiia  aUc  im  bciligen  geifl 
iu  aUen  fa^ngeur  burd)  fq  bcfd)ebcnf  mfammtet  ftnbr  (A^  PotmaM  etwptt 
iftr  ba§  f«  oft  wibet  einanbet  jlatuictt  baben^  unb  bdt  cin^i  motn  ein  an« 
Itu  befd)ioifen ,  gemad)t  unb  wibetum  abgetbon^  unb  abet  bct  beiUg  gcHk 
im  aUcntbalben  fe(b(t  g(t}d)  tfl  i  nit  wibet  jin  »Ott  i  ein  mal  geboten ;  tbtit 
rtbcn.  Z)af  et  abet  fptid)t:  »atf  butd)  bic  conciiia  unb  bätet  bcfd)loffen  ifti 
feil  man  bcn  eoangetii«  glqcb  baltcn :  fag  i^  i  wai  bct  coangclifd)en  wov« 
beit  gtod)mäffig  ift ,  unb  nacb  bem  geifl  gottc^  i  nit  möi  menfe^licbcm  ge« 
banfen  gcfa|tr  tfl  man  fc^ulbtg  ba«  felb  }ü  buftcn;  mi  aber  fibet  ba*r 
bq  einet  tobfönb  }c  (alten  i  bute^  pipft  obct  conciiia  geboten  t(tf  wcUenb 
»ir  nit  fe^ulbig  fpn/  ba<  fclbig  bem  cbongclio  gl9cb  sä  leifleni  wir  wettenir 

')  mifi^  üc4  ottA  ein. 


1 40     i^Mund  Itt  t)erfamni(an9  in  kv  ttUtt^n  fl<tft  2^^ 

fh)  in  tcm  f))ti  t  uttfa  confcim^m  ^mtt  nit  ju  bffc^wetm.  dttmvü  9c^ 
tia :  SBcnn  itt  9op(k  obet  conctltum  itn^  dtbfil  bq  einer  tcfetfSnb  jä  foftcn» 
ober  fein  eqer  i  fein  atiten  i  tein  fleifct)  }u  efTeti  i  ba^  un^  bocQ  gott  nit  ju 
l^un  geboten  i^ti  fiue.  X.  7.  XoU  II.  16,  21.  fonbet  rrlottbl  unb  fti> 
sefe^t:  »ettftib  »tcbarum  nitglouben/  bof  iiliift  unb  onbtt  meet  (o^un^, 
fo  i^jon  ben  eonciliil  befcbe^en  f  u^  bent  ^eili c^etv  get (l  fqenb  unb  stQCb  bem 
drängelt 0  ju  bitten.  9Bie  tuntmenb  »tr  bacsu ,  bafi  fi)  mt«  moUttnb  sebtcienf 
fein  täi  i  fein  et}et ,  tein  mi((()  r  funbet  flintenb^  U  }tt  efien  i  b<snttt  fq  fiim 
ju  9tom  in  fd)uc|)  tbunb  falben ,  fünft  bänet  unb  eapunen  effcnb.  €pri(bt 
tn(in  aber  /  e^  jiat  alfo  t^etfd)riben  in  ben  seifllid)en  red)ten ,  unb  b^benb  bot 
«tfo  gfe^t  bie  trätet:  fag  icbi  etl  flat  onberfl  gefcbciben  im  9aul0/  unb  b^ 
un^  Dil  ein  anbectf  unb  (t}d)tet«  gefaft  geben  $bcifiu€«  SRuit  pnb  »it  je 
gott  ober  bem  beiUgen  geift  meer  fc^ulbig  geborfam  ju  fqn ,  bann  ben  me»> 
fcben?  oeh  V.  32.  2)a$  er  aber  ^rmenbt,  bie  til^  bot  f6tid><^  geboten; 
bie  mag  nit  irren:  frag  iä)i  toat  brift  bie  tilcb?  meint  man  ben  papft  ja 
dlom  mit  groifem  btrrifd)em  gemalt  unb  pomp  ber  earbtnä't  unb  bifcbofcn 
über  all  fatfer  unb  färflen;  fo  fag  id)i  baf  bie  felbig  fitcb  oft  irrt  unb 
geirrt  bat,  aM  bal  männiglicf)  weift;  wqI  ft)  lanb  unb  lut  perberbenb,  ^Stt 
»erbrennenb  unb  ba«  (()rii|lli(b  t)olt  i^erbeerenb ,  unb  bon  wegen  jr^  3qtltd)ett 
prad)t^  }u  tob  fcblabenb ,  on  jwqfel  nit  u^  befelcb  Sbrtfti  unb  ^net  opofteln. 
ttber  ti  tfl  ein  anber  tild),  bie  weUenb  bie  paciilen  nut  laifen  ^^tten;  bie 
felbige  ifl  nfit  anben^,  benn  bie  jat  aller  ttd)t  d)riftgl9ubigen ,  in  bem  geift 
unb  willen  gottetf  Derfammlet,  wel^e  oud)  ein  feflen  glouben  unb  einungc« 
iwqfelte  boffnung  tn  gott  jren  gefpon^  ^  febet«  !Die  felbig  tilcb  regirt  nit 
nad)  bem  fletfd)  gewaltig  uf  erbrqd),  b^trfcbt  oud)  nit  ui  jrem  eignen  mit* 
willen ,  funber  bangt  unb  blqbt  allein  an  bem  wort  unb  willen  gottcl ,  fucbt 
nit  jQtli^  eer ,  grof  lanb  unb  litt  unber  ficb  je  bruden  unb  ben  ctibren 
cbrtflen  }e  b^trfcben.  2)ie  filcJb  mag  nit  irren.  Urfacb :  f9  t^ut  niit  u^  jrem 
mätwiltm  ober  wa«  fQ  gut^  bebuntt ;  ja  füd)t  allein ,  toai  ber  getfl  gotte^ 
betf t ,  erforbert  unb  gebfltet.  S)a«  ifl  bie  rcd)te  f tlcb ,  ein  unbe^ecfte  brut 
3efu  Sbttfti,  bur(b  ben  geifl  gotte^  regiert  unb  erauictt.  ^ber  bie  tild),  bie 
bon  ben  Papillen  wirt  fo  bo(^  geworfen,  irrt  fo  fafl  unb  fo  grob,  baf  c^  ott<6 
bie  beiben,  Xärfen  unb  Sartaren  wol  wtiffenb.  Daf  er  aber  pnbar  jäcbt  ben 
fprud)  SbriiK  Sue.  X.  16.  9Beld)er  äd)  bött,  ber  b9rt  mt^,  unb  wetdjer 
ü(b  Perad)tet ,  ber  Deracbt  mid) ;  bätet  bann  uf  papft ,  bifd>of ,  regenten  rö* 
mifcber  tild)en:  fag  icbi  baf  f6licb^  nit  ber  ftnn  ift  defu  Qfysifdt  bof  wir 
in  allem  bem,  fo  fp  un^  gebietenb,  jnen  gborfam  fqn  foUenb.  !Dann  CFbriflul 
ber  berr  wuf t  wol ,  baf  Tölid^  gtof  banfen  uf  bem  ilul  SRopr«^  wurbenb 
fiben,  bie  bem  armen  untrSglicbe  ober  fdbwere  bflrben  uf  ben  baUlegtinb,  bie 
ft)  mit  bem  ffatger  felbft  nit  anrurtinb.  Z)arum  wirt  bifer  fpru<b**  n«el(ber  ucb 
bbrt,  ber  bort  oucb  micb  k-  nit  babin  bienen ,  wie  jn  bie  papiflen  unb 
fopbtften  tbunb  bäten ;  funber  ba<l  ifl  ber  red)t  berftanb ,  wie  oud)  ba^  ul 
bem  ba<i  borflat  unb  nadifolget  erfennt  wirt:  !|)o  (Sbtiilu«  ftne  jänger  u^ 
fanbt  iai  ePangelium  i&  prebfgen  in  bie  lanb  unb  fiatt,  fprad)  er:  ®onb 
bin  unb  prebigenb,  fprecbenbe:  ba«  rpcb  gotte«  nAbtt  (tc^  ic.  Unb  bamacb 
fpracb  Sbrifbtl :  SBelebcr  ä(b  bbrt  ober  ädb  ufhimmt  wie  SRattb.  X,  40« 

^erAuitgom, 


^anUitag  )er  vctfammlung  in  he.  tMä^  ftott  2ixU^     i^i 

f9ri4t/trt  fßtt  mUb  tc.  $8cmcint:  ft)  foUenb  iUi  wovt  9teMam  unti  Um 
Mlf  fprbalttn  i  ntt  mcnfc^en  tanb  unb  9cfa|.  2)enn  man  iitnt  Um  bttrm 
mstim^f  fo  mon  mcnfcbenteft  un^'scbot  fuwcnbct  9?un  la$t  fi^  ber 
gm  tim  wdi  mcrfcn  /  wie  ^ieconpmu^  Don  anrufung  unb  furbittung  btc 
(ei%R  ä)  3oDtmanum  fcbrpbe ,  lai  et  bod)  nit  r(d)t  bcf<b<n  i)at.  ^nn 
c^liat.  ab  Oigilantium ;  bod)  tote  ^uront)mu(i  bie  g(fd}nft  bon  anrufunj 
Ohr  fucbttt  birr  ^cUic)en  btigetf  ^  wie  er  bann  funfl  oft  tt)ttt/  ba«  ifl  aUm 
^cR(n  }e  »uiTenr  bie  ^ictonpmum  mit  gutem  urteil  (efenb.  *)  Sunt  (e;ten 
Knbem  eanoo/  ber  in  ber  mef  »irt  gelefen,  barin  anrüfung  unb  fürbitt 
Itt  betUc^en  anjeigt  ift^  fag  tc^:  man(tdbt  ti>o(/  baf  ber  canon  nit.bon  einem 
«Kein  gemad^tf  funber  bon  Dilen  sefammen  gefegt  iil«  2)ann  e^  ftnb  bi( 
ttbriaer  tvort  barin i  cU  b&c  bona,  ftdc  muneraK«;  u^  wetd)em  ermeifen 
tvirt,  ba(  er  nit  bon  etm  geteerten  gemad)t  ifl.  (E^  i)abenb  je  bie  apofieln 
nit  alfo  mef  gehalten ;  ou^  finbt  man «  ba$  an  etlichen  orten  ber  canon  nit 
»ie  bq  un^  im  brud^  ifii  ba^  x6^i  ob  gottmiU,  anjeigen  unb  in  turjem 
M  bewQfen.  Q3on  ben  munber}eid)en  r  fo  bon  ben  ^eiligen  befd^eben,  iit 
mftin  gefeit/  SBer  weift,  bon  »cm  ober  warum  gott  ba^  i^er^Sngt?''^  9Dic 
foUenb  ba^  ntt  fo  lt)cbtlid)  ben  beiligen  iumefTen  burc^  unfern  mif gloubcn  i 
fo  wir  an  Sbriilo  Dergagenb  unb  ju  ber  creatur  (oufenb  um  bUf  i&  begeren. 
'^a  adel  jeigt  an  ein  fd)mad)en  gloubcn  unb  ttetne  boffnung  lü  Gbriflo 
3tfu,  bem  wir  nit  red)t  unb  ganj  tbunb  bertruwen.  Sßarum  fliebenb  wir 
m  im  unb  fud)enb  i)ilf  bon  ben  beiligen  ?  fo  wir  bod)  nit  gwtif  u^  ber 
9(f(brift  ertennenb,  baf  fq  unfer  fiirfpred)er  (tnb.  * 

Slae^bem  flunb  uf  boctor  6ebailianu^  t>on  ®d^affbnfen,  Sarfuiferi» 
ortmi,  fieng  an  ein  gefefnen  rat  ju  ermanen,  ba$  fq  ^anbbaben  unb  befc^ir« 
nienwoUtenb  ebangelifc^e  leer  ftirbin  wie  bi^bar;  fo  bod^  niemanba  wdrCf 
tnr  etwa^  grunbUdber  gefc^rift,  uf  mand)^  erforbern,  bar  möchte  bringen* 
SIbcr  er  f unnt  nit  u^reben ,  SBicariu^  fid  jm  in  (tn  reb  unb  fprad) : 

Doctor  0ebailian !  yt  foUtenb  fd)wqgen  unb  nit  alfo  reben.  3r  wtifTenb 
»Ol,  mi  jr  minem  gnä'btgcn  bcrren  berbeiifen  banb;  e^  gebärt  ftd)  nit  eim 
mann  alfo  beweglich  }e  fpn,  wie  ein  ror  i^om  winb  (i^  (aft  bewegen:  jr 
^anb  batf  oormaU  nit  bcr^eiffen. 

^ntwurt  borgemelbter  boctor  €!e(aiKan: 

Sieben  f^erren!  tva^  idi  bem  bifd)of  berbeiffen  bab,  iai  fefb  ^an  t^ 
irtt»(t(^  unb  rebtic^  gehalten ;  aber  mir  ift  i^on  ben  ^nen  nit  gebalten  utib 
gtleiiiet,  ba«  fQ  mir  ^anb  berbeiffen;  ba0  bejäg  i6)  miti()  bie  offentli^  ge«^ 
nit  ban. 

Uf  f9m(i(6  reb  ftunb  uf  ein  anber  boctor,  (e^meifler  unb  prdbicant  )ä 
Bmt,  barfufferorben^;  a)  ermont  ein  wqfen  rat  i^on  Sdtic^/  otfo  rebenb: 


*)  Wegt. 

■)  •6eballtatt  91  e 9er/  ber  bemnacb  be«  9ap<tt  afobrmarrt  qmad^t  unb  über 
Me Offenbortmg  Sobanneo  gefcbrieben  bat«""  (SBetner  @tetiter  ilRfcr.)  &  war  i'i6S 
»  »owibarg  an  Sibem  im  (ftfaf  geboren;  fhibirte  erjl  ju  Safer/  bann  an  webrercn 
Otta  in  Seutfcblanb  unb  warb  »octor  ber  Sbeologie,  trat  in  ben  »arfiäfFerorben,  warb 
™n<ifer  in  ben  ifCOftem  m  Strajbnrg  unb  Sern,  er  war  einer  ber  erjen  /  etfrigflea 
SwwÄ^  ber  «eformaHon ;  4522  wiberfegte  er  mit  3^mlVi  JFreunben  ju  Sern  ben 
«^<<^Mrtefbe«9tf(bofl»otteon|lan^;  iu  btefer  ecbrift  machte  SwingCi  3ufa«e/  bi^ 


,i 


142     ^itbtons  let  »etfammduia  Jn  ^  ttUic^ert  fiott  3iltt(^. 


$ 


(Ertfametir  fOtitc^tisttt  i  ti^Qfm,  fttiäM(tnt,  flfiniUsm  Herten  ton3att(^! 
fiwet  fdirmmcn  un^  mctnuna/  fo  i»om  fic^  buvd)  of^e  bcicf,  bcm  ei»oiiflfUo 
A  bilii  in  aU  timr  lanbfd)dft  u^sangcn,  (jefdUt  mit  wo(,  unb  M  sott,  bdf 
t  bie  (tnb,  bic  bad  »ort  gottc^  furberrnb  uttb  nit  oec^tnbernb ;  bitt  titd)  <^ott, 
tof  er  ütott  loq^^cit  bon  fölt(i)(m  9&ttli(()(m  fiirnnneit  nit  'tbeU  wenbtn 
itnb  füütn  lafTtn ,  unb  baf  er  fid)  traft  unb  mad)t ,  ilfirt  unb-  trofl  geb  unb 
berlDd),  ba(  jr  ab  teinem  we(tti({)en  gewattf  papfi«/  bifid^oftf  ober  {aiferi 
crfd)r(((tnb,  funber  in  ber  fachen  i^anbUnb,  ba|  gott  juoorab  unb  fid)  ;& 
ewigem  (ob  werb  gemefTen!  Unb  atbttni  ntt;  bef  tiwer  ein  Heiner  buf  unbivenig 
fDenb!  nit  reb  ic^  ba^  üäi  m  berad^tungi  funber  id)  ntein^  olfoi  baf  jr  nit  ein 
ganj  (tinigr^c^  oermSgenb  /  unb  }ö  red)en  gegen  fo  i^il  Dblterea/  eintleine  jat 
gefc()Slit.  ®ebenfenbi  ba$  gott  oUweg  burd)  bie  Reinen  unb  fd)m<((^flen  ftn  gbtt« 
lid)^  wort  unb  wiUen  bat  laffen  in  bie  weit  tummen ,  ba^  felbig  berborgtn  i»ot 
ben  gtoffen  »t)fen  bifer  weit  Z)atum  ftird)tenb  nit/  bie  bcn  («b  mögehb  oer« 
berben,  ben  feelen  tonnen  fq  nät^  fc^aben !  ac^tenb  nit/  ba|  wiber  bie  ebonge« 
lifc^e  warbeit  jel^  ftnb  bifc^of/  pdpfi  unb  fopbiflen!  Vlfo  iil  ba^  bon  gott  ange« 
febeUf  baf  er  bie  wpfen  bifec  weit  unwuffenb  machte  i  unb  bie  warbeit  Vuxd)  btc 
einfältigen  wurb  geöffnet,  ^arum  bitt  ic^  tiwer  w^^b^it;  beflänbig  in  beut 
loort  gotte«  i&  bli}ben  r  ba^  id)  ou(^  minen  berren  bon  S^erUi  beren  prdbieant 
id)  bin,  nit  int  münfler,  funber  ju  ben  barfuflern  ein  leetor,  träwli^  wtD 
iämen ,  äwer  eer  unb  lob  prpfen.    91lfo  fa^  er  wiberum  niber. 

Sladb  bem  ermant  ejn  bucgermeifter  bon  3<iri(^  oberntaMi  ob  jinton 
nteer  wollt  ju  ben  fachen  reben:  bet  nt9d)te  bol  tbun!  SRine  berren,  fpro^) 
er,  (tnb  miib  }u^b^n.    Sd  wir  ouc^  balb  gqt  ju  morgen  }ü  effm. 

!Do  {lunb  uf  ein  (^otberr  bon  3tiri(b  mit  namen  meiihr  3aeob  (Eblt* 
bac^,  a)  alfo  fpred)enb: 

9?un  lofenb,  lieben  berren!  min  guter  fttinb  unb  mttbriiber,  mei(ter 
U(rid),  bat  borbin  ermant  bt)  d)rifUid)er  lieb  oüt  bie,  fo  wiber  in  etwa^ 
j^attenb  jd  reben.  9lun  bin  üi  etwann  mit  jm  im  fpan  gef^n,  bon  wegen  etli» 
d^er  fad)tn  unb  reben;  iil  aber  ba^  felbig  {ulejt  burd)  uM  beib  an  ein 
rapitel  gfe^t,  ba  felbft  barin  gebanblet,  baf  id)  bermeint,  e^  wdr  fiberbin  unb 
foOt  Don  nieman  meer  angesogen  werben.  9tun  aber ,  fo  meiflcr  Utri^  fo 
ofr  burd)  gott  ermant,  bie  wiber  jn  gerebtbobenb,  bcrfur  }u  treten,  bob  i^ 
\}ebad)t ,  er  mbd)t  mid)  oud)  meinen.  2)arum  fag  ic^ :  will  metfler  Ulrich 
btf^  felbig,  fo  }wifd)en  mir  unb  jm  gebanbelt,  bQ  ber  ertanntnu^  miner 
Vtren  bom  capitel  laifen  blpben,  bin  id)  jufriben,  will  ba^  wpter  nit  an^ie* 
ben.  2)ann  bie  fad)  ifl  fd)led)t  unb  nüt;  i6i^  weif  oud^  ntit  Don  meiner 
Ultid^en ,  benn  aM  bon  einem  gäten  frunb  unb  eapitelbrüber.  So  fer  er  aber 
bd^  nit  will  unb  mid)  ermant,  fo  will  id)  ba^  t)it  oor  üel^  minen  berren  an» 
Rieben.    Dann  f9  (lonb  ba  binben,  reisenb  unb  fpottenb,  man  bbrf  nut  reben. 

Jcb  nidit  mebr  unterfcbetben  tafien.  SBtrs  91.  ^l)'.iP.@ef<b«L  260  f.)  Si^^ndltwar 
jfelbft  tm  3^0/  feinen  in  großen  Qiftt  gu  mäütdcn.  1524  mufte  er  mit  bem  eben  fo 
eifrigen  fotbolifcben  fifrebigcr  «ßetm  Sern  ^rtebenl  Mcgen  toerlaffen/  unb  ging  all 
fribtger  nad)  €tra(burg  unb  9(u$<burg.  1536  raorb  er  n)teb<r  n«(b  Sern  berufen,  ^m 
Vbenbmabllilrett  neigte  er  ftcbaufbie  lutberifct)eSette;  fam  m  Streit  mit  feinen  tKmtl« 
brdbcrn  unb  bonfte  liii  ab/  ging  nacb  Strasburg  unbitarb  nun  1545  in  bobem  ttU 
ftf r.   ( 6d)ei:rcrl  Sern.  fDlaufoleum  I.  319  ff.) 

a)  1533  loorb  er  tropft  gu  SurM.  ( äB.  6tetnerO 


<^ltmg  kr  tietfammbind  in  Ht  ttbli^n  {tott  3Anc4«   ,  t4> 

iiOm  (ktmt !  iäi  (att  mit  crnfUtd)  fi(ir()(frl^l|  oKe  >ic  )um  Mtttn  m<A 
«it  »amm  fKitr}tt  }tt  rufen  i  btt  mic^  ein  (e^et  unb  bers(qd)en  befd^ultiset 
(ubcnfti  ober  t<^  ftatte  warlicti  be$  nun  vecgeiPfen  r  unb  Ȋr  mir  oud)  iec 
tut  beer/  imifter  3üt0b  (EbUbocty/  nie  lu  itnn  tummcn.  (£«  ift  nit;ninber^: 
id)  iKib  etnKi^  mit  jm  t>or  minen  berrcn  bem  propfl  unb  capttel  grbanMetr 
U$  t<b  i^ennetnt  nit  not  ju  fqn  f  ouc^  nimmer  meer  gebacbt  bätte ,  bte  für« 
irmnben.  2>iewQ(  er  aber  fttbft  unberüf^  ufflat  unb  fölic^«  t^it  will' qn^ie« 
kta  unb  tttfric^len  r  bin  iäi  wo(  sAfrtben. 

9Ret(lcr  3acob: 
!D(e  fac6  ift  niit ;  ic6  bin  jtt  mettler  U(rid)en  lummen  in  ftn  bul  i  bot 
frmt<lb  befcbeiben/^  wiewol  nit  ganir  bocb  bin  idi  »oC  jufrtben.  3(^ 
Mf  not  Don  jmr  benn  aUe«  flut«;  er  ijl  mir  ein  giiter  t^ttt  unb  mitbruber; 
hieben  wiU  er  r^lid)«  (afTen  bl^beni  wie  t^  bamt  bor  minem  ber^n  yropft 
«nb  capitel  s^^^c^^  /  ^in  icb  n>o(  benugig. ' 

SnnngU. 
3r  mdflenb  ba^  tooi  bte  anhieben;  e«  tfl  mir  »o(  aefifftftr  unb  ifl  mir 
(icfter  bte  »or  minen  berreu/  biemt)(  jr  bo^  felbfl  tbunb  melben. 

Dod)  marenb  et(id)baf  t>tUt}(btmet(ler  3acoblt>orgemetbtt»etwanbten/  rebtenb 
«tttbcrmctniettb,  meifler  U(ri<btbät  mo(  bäbfcbücber ;  biewijf  mün  metfler  3acob 
tum  ^  je  rtben  flerei^  bitte.  Serantwurt  bol  meifler  Ultt^,  er  bätt  bei 
cefimminten  meifler  3acobi  nie  flebod)t/  400'r  jm  oud)  nit  ju  (inn  tummen  r 
kf  er  foUi  bat>on  reben  tc.  9I(fo  warb  ein  fpan;  etlid^  ber  rat^b^tren 
tioUtenbi  mcn  foUt  batf  i»or  ben  eaoite(  u^rid)ten,  bo  etl  angefongen  bitte; 
bteanbem  t^ermeintenb,  man  foHtbai  in  gegenwürt  ber  geleerten  unb  berrett 
>ttb5ren;  bod)  warb  gülejt  ber  fac^  nit  mcer  gebad)(  unb  a(fo  gefltUtf 
intt^cbt  flr  capite(  beba(ten  unb  blib  je  atfo  unangesogen.  !Dai  melb  icft 
toum  (wie  wo(  nit  bi(  sii  ber  fad)en  bienenb)  /  baf  man  nit  mbcbt  fprecbett 
ttnb  mi(6  befd)ulbigen :  3(6  bitte  nit  aUe  reb  unb  wiberreb  i  ba  }uma( 
kfcbeben ,  anzeiget  ober  begriffen-  *) 

Slac^  bem  er(oubt  ein  burgermetfler  bon  Siiticb  jebermann  /  fo  nit  be< 
ratt  tpivc,  M  (in  berberg  }u  gon,  {ü  morgen  ju  eiTen»  bii  uf  w^ter  erfor^» 
Knmg.  2>ann  etl  wai  na(Jbenb  mitrentag/  9(ber  ben  rat^bcrren  gebot  ^  Por« 
«ratetbtrr  burgermeifler  je  blqben ,  PiUqcbt  wpteri  barin  (id)  jö  beraten.  **) 
tl(b  ftvnb  man  uf  unb  gieng  mdnniglidb  bon  ben  fremben  an  fin  btrberg. 
60  ikI  ift  bor  mittag  gebanbe(t 

VW  nun  jebermann  geffen  batr  warb  oetftinbt/  mt'berum  uff  ratbui  je  hm*' 
«im,  ben  <ibfd)eib,  bon  eim  »tjfen  rat  Pon  Sflrid)  befftloffen,  je  boren.  ***)  Unb 
k  manntgltd)  (t<^  berfammfet,  warb  Por  rat  offentlid)  ge(efen  wie  bamad)  flat. 
VU  jr  bann  im  namen  M  berren  unb  uf  bie  befd)rqbung  ein«  bur« 
«mneifter« ,  rate«  unb  be«  grofien  rat«  ber  ftatt  3flri* ,  *  unb  u«  ben  ur- 
fetben  I  m  benfelben  ü^  jfigefanbten  briefen  begriffen ,  aW  geborfam  erfcbi« 
«en  K.  uiib  aberi  gar  nai^  ein  jar  berloufen/  tmfer«  gnäbigen  berren  Port 
Cfoüenj  eermürbig  botfcbofta)  fölicber  facben  bglbi  wie  jr  uf  büt  gebort,  aUbit 

«)  kfr.Mgt,  Webrt.   »)  Peronigt.   ^)  faum. 

•)  &t  bdbtnb  auf  bem  2Betbbifd)of  Sßatüi,  3fobann  Samtrt/  ^omrrebtaer  }tt  Son« 
miOalbPafattfaeformator barea>(l)unbD. erenMt.   (3Bi>iIL  S€. unbI.diO--236.) 


in  Ut  ftatt  3üW(b  i»er  einem  (utgermciftet  i  Rein  unb  flt^ffen  raten  qfm^ 
feni  unb  M^tum  allerlet). verebt  wotbcn  tflr  bann  lemat  i>erabf(i)ejibet;  ibaf 
unfer  gnäbiset  betr  bon  Soften.}  batan  f9n  ivoUtei  in  (tnem  biitum  bie  geUce« 
tenr  bartü  on  ben  onftcfT<fnben  btHtumen  unb  i»rd(aturen  bte  pccjibtcantcn  }« 
berufen  /  raten  f  betfen  unb  mit  benfelbeit  banbkni  barmit  cinbeUi^er  befd^uf 
befd)ebe  unb  mdnn^icb  itc^  n^ufte  }e  batten ;  fo  aber  bi^bar  ^on  unfrrtm 
gnäbi^en  berren  t>M  Soften}   t>iUt)ci}t  u^  merntct>en  ucfadyen  befbalb  nut 
befunber^  l^oUenbet  4ft  unb  bie  wtbermdrttstett  ftc^  für  unb  ftir  unber  seift« 
(tcb  unb  »eltlicben  erbebt;  baruf  babenb  abermal  ein  burgermeifter;  Kot. 
unb  ber  grof  rat  ber  ftatt  Särict)  i  in  bem  namen  gotte^ ,  um  friben  unb 
d)rift(t(ber  einbeUigteit  »tUeu;  bifen  tag  angefe|t/  unb  i&  bem  unfertf  gnä« 
bigen  berren  t»on  (Softens  tobmürbig  botfd)a^  vermögen  (be|  fQ  jren  gnalm 
boben  nnb  fl^fiigen  bani  fagenb)  t  oud)  i^mü  a((e  latpriefter ,  präbicanten  i 
feetforger  gemeiniicb  unb  jeben  infunber^  burd)  jr  offne  brief  »ic  obftat  ni 
cütt  jro  (anbfcbaft  in  jr  ftatt  fiur^  fq  befcbriben,  beruft  unb  beft^tdt;  um 
bief  fo  einanbern  bef(bu(bigenb  unb  fe|er  gefc^olteu/  gegen  einanbcm  iti 
»erbbren.    2)iewQ(  aber  meifter  Utrtcb  ^winf^lh  lü  bem  groffen  miinfter  in 
ber  ftatt  3üri(b  (borberr  unb  präbicant/  Dorbcr  i^il  binberrebet  unb  ftncr 
(eer  gfcbulbiget  loorben ;  fo  ^at  ftcb  uf  ftn  erbieten  unb  offnen  '  (iner  furgc« 
baltnen  artiteln  nieman  »iber  jn  erbebt/  ober  mit  ber  gbttlicben  gefcbrift  jn 
unberftanben  }&  äberwinben;  aU  er  ouc^  bie/  fo  )n  ein  feber  geftbulbigrt/ 
gu  meerem  mal  barfür  je  gon  erfo|fbert/  unb  aber  nieman  etnicberleq  febrcb 
(tner  leer  bewD^t :  babenb  baruf  bie  obgemelbten  burgermeifter  /  rat  unb  bte 
grof  rat  bifer  ftatt  Särtcb/  unrum  unb   {witracbt  absefteUeni  na^  ixm 
bierüber  gebabten  t>erbant  ^  unb  ratfcblag  fldb  ertennt  /  entfcbloffen  unb  iÜ 
jr  ernftlic^  metnung :  2>a$  meifter  Ulricb  Swingli  fürjfaren  unb  binf^^  ^^ 
bi<bar  ba^  beilig  eoangetium  unb  bie  rec^t  gottlid)  gefcbrift  nacb  bem  getft  got« 
te^  I  ftne^  t^ermögen^  i^ertünbe  fo  lang  unb  i^il  M  er  ein«  beffern  beriebt  »ctbe. 
a^  föUenb  oucb  M  onbre  jre  lätpriefter/  feelforger  unb  präbieanten  in  ite 
ftatt  unb  lanbrd)aften  unb  berrfcbaften  anber^  nüt  färnewen  nod)  prebigeib 
bann  toa^  fq  mit  bem  billigen  et>angelion  unb  fünft  rechter  g8ttlid)er  ge« 
fcbrift  bewären  mSgenb ;  bef glt}ci)en  föUenb  f^  ein  anberen  binfSr  feiner  geftclt 
fd)mäb<n  /  teueren  nod)  anbere  fcbmacbwort  jureben. .  3>ann  melcbe  bi^^ii^ 
»iberwärtig  erfcbinenb  unb  bem  ntt  gnug  tbätenb/  biefelben  würbe  man  itt 
maffen  balteu/  bafi  ft)  feben  unb  beftnben  mufttnb  unrecbt  getban  babm. 
9(etum  bonftag  nadb  SaroU/  in  ber  ftatt  ^^tiöi  uf  ben  29«  tag  ianuarit 
anno  MDXXIIL 

Uf  fölicb«  ftünb  uf  meifter  Ulri«  StvittsUi'O  rebt  atfo*  ®ott  fbg  (ob  unb 
banf/  ber  ftn  beilige^  »ort  in  bimmel  unb  erben  will  berrfcben!  Unb  fi(bf 
minen  berren  Don  Säricb  /  »irt  on  imfti  ber  aUmä(btig  emig  gott  in  onbrem 
oud)  traft  unb  mac^t  t^erloben/  baf  jr  bie  »arbeit  gottetf/  batf  beilig  e»an« 
gelium/  in  ttmer  (anbfcbaft  banbbabtnb/  unb  i&  prebigen  fürbrinb.  i^anb 
bef  (ein  imWi  ber  allmächtig  gott  »irt  ticb  bef  in  anbrem  erfe^en  unb 
belonung  geben,  ^men! 

Ob  bem  (Bieario  Don  Soften}  fBlid)er  abfcbeib  gelefen  geftel  ober  ntt/ 
»etf  icb  nit  eigentlid^.  **)  !Z)ann  er  fprad)  alfo :  Sieben  berren !  ti  ift  büt  >>!( 

*)  »or.  »)  etofftien*  *)  eebenfen« 


J^Huns  bet  toetfammtund  in  bet  Üblichen  flatt  S^ric^«      14s 

gfrcMiPtbcr  ^t  abiiditn  lancfyat  funtmcttben  bttid)i  ftcwon^tt  unb  Uinm 
hr  6ft(t()(n  pSDJhn  unb  i^ättt ,  wcld)ct  conflituHonc«  unb  grf(|)tiftcn  m  bct 
fianjm  Artfltnt)(U  tvarfnifUci  f  snrrd)t  imb  unflrdflic^  bt^bac  sebolttn.  '^) 
eUi6)$  }tt  beftbitmen  unb  erhalten  r  bob  td)  mt(b  erboten  r  i>or  ben  boben 
fcbülen.  9(un  ober  /  fo  i<^  erfl  büt  mtiiler  Ulcicb^  artif el,  fätseboUen  ^  äbev» 
fr6m  (bann  td)  fq  nddjfftbem  nit  gekfen  bob);  bebuntt  micb  wotUc^f  ba« 
Hefrfben  gans  unb  gar  »tber  bte  ceremonio^  (ba<  ifl  wiber  bie  abblieben  beer* 
ligfrit  ober  9rad)t  ber  fild)ett|  gott  ju  (ob  unb  eeren  befcbeben  unb  gefd|^t) 
f<^Mb  unb  ür^tenb ,  {u  nüd}teil.  bet  gbttticben  Itcr  Sbrtjlt«  2>a<  wiü  i^ 
beoQfen« 

3»tngH.     • 

i^rt  Occort!  bal  tbunb!  ba«  »eUenb  wix  gern  bSren. 

Stearine. 

• 

(E«  <tat  gefcbriben  Sut*  IX.  40 :  dui  nott  cft  abiferrum  t9M  H.  9ßtldftt 
^ivtber  ud)  ijl,  bev  tfl  iüt  fid)  ober  mit  fid).  9lttn  j!nb  te  föltd^e  UbUcbe 
SettAienfl  ober  betrligfeiten  ber  filcben  oon  ben  beiligen  t>äutn  (aU  ba  tft 
^jleni  bqcbteni  bod))Dt(t(be^  tag  begonr  fingen ;  leffnr  woben  ;''*)  nteftefen 
«nbanbet  glqdben)  ufgefabt  unb  geboten  ntt  miber  gott/  funber  befcbeben  allein 
tu  (ob  unb  tere  gott  bem  a((tnäd)tigen ;  miU  ntttb  gar  fremb  unb  unrecbt 
Munfeur  ba^felb  fogar^  gl^db  »ie  unred)ti  teracbten  unb  i^rwerfen. 

3»ingli« 

60  ttittt  betr  ® icariu^  fürwenbt  unb  foricbt  ü€  bem  eoangelio :  mU 
(ber  ntt  totbtr  ticb  tfl  1  ber  tft  mtt  u(b  i  fag  td) :  ba<  tfl  war.  8lun  (inb  bii 
trii(b  unb  fa^ung  ber  ttkbeni  burd)  bte  menfcben  geboten  unb  ufgefebt/  nit 
»iler  gott  K.  i&err  (Btcori ,  bal  tbunb  betvQfen.  !Denn  Gbrifht«  l»era(btet 
ie menfd)(tc6  fabung  unb  gebot/  a(^  wir  ba€  babenb  SRattb*  XV.  1-^9.  Do 
kte  3uben  unb  pb<infäer  ben  berren  beraffletenb '  unb  ftrofitenbf  warum  ftnc 
Übiser  nit  bieltenb  bte  (eer  unb  fo^ung  ber  a(ten ;  fprac^  Sbrifhtl  i&  jnen  i 
»otum  fibertretenb  jr  ba^  gebot  gotte^  oon  wegen  tiwer  (eeren  unb  fa^ungen  ic 
mib  rebt  ber  b<tr  wt}ter« :  S8o(  f^ct  tion  ücb  betrflgnem  ber  pro«>bet  dfaja^ 
tfeit:  Da«  oolf  eer  et  micb  mit  ben  (ef)en  ober  mit  bem  munbi  aber  jr  ber) 
ift  mm  Don  mir.  Z>am  fq  eerenb  mi(b  hergebend  1  fo  fo  (eevcnb  mcnfcbenif 
Itet  unb  gebot,  ^ie  bött  man  /  ba^  gott  unfer  fa^ung  unb  (eer/  fo  nit  i^oii 
imliimmti  ntt  wtU  b<iben/  teracbtet^f/  fpricbt:  wir  bientnb  im  Oergebentz 
Mcbel  UM  oucb  anzeigt  ber  betUg  9au(u<l/  bo  er  a(fo  fcbrQbt:  Sieben  brä«) 
^r  (tigenb  baf  üö)  nieman  »erfur  burcb  menf(b(i(b  WQ^beit  unb  betrug 
SQ(b  ber  (eer  ober  fabung  ber  menfd)en  /  nacb  ben  (eeren  bifer  weit  unb  nit 
M(b  bem  Gbrtflo.  9lteman  foU  üiti  bereben  ober  urtet(en  in  ber  fp9^  ober 
im  tront  ober  in  ben  bod)}t}t(t(^en^  feflen  ober  f^rtagcn!  bte  btng  Ottb  nun 
tin  fd)otten  k.  XoU  i :  16.  f.  ®ott  wiU  aUein  baben  oon  un«  ftn  gefab  f 
fmtn  wiUen  /  nit  unfer  gdtgebunfcn.  ®ott  bem  berren  ifl  meer  ge(egen  an 
^  geborfame  ftner  Worten  (wie  wo(  fi)  bal  wört(i  geborfam  uf  bie  menfd)^ 
li<b  geborfamteit  jtebenb)/  benn  an  aUen  unfern  opfern  unb  fe(berba(bten  fileb^ 


^)  fdHicbc  ')  tabeiten.  ^)  (oben. 
SMgiri  immtl  «ibriften  1.  Sb.  10 


14«     jpanlbma  In  Dcrfammltmd  in  Ut  iMdm  flott  3ävu9. 

htüdittii  dl  wir  lat  ^ont  in  cUtt  ()itt{t<6ett  «ft^riflt  to  «rop^ctciti  jwUf^ 
boten  unb  btUifltm  2>te  stöftr  unb  rechte  eet,  gott  }ö  crbittnif  ifli  fo 
man  Rottet  jm  »ortr  (cbt  ttO(6  finem  »iUcnf  nit  na(^  unfrni  gcfaften  utib 
tätet  metnuns. 

flSfCorttt«. 

abttihtl  f»tad&  3oanncl  XVI.  12:  ^  M  fic^  nodft  »i(  bing  li 
fttgeni  bie  jt  teb  tttt  aü  m^senb  tragen  ober  bebaltcn;  wenn  aber  tumfiit 
ber  geiit  ber  »arbeit  i  ber  »trt  üäi  üütt  leeren.  <E«  tjl  ot(  bingl  Don  bot 
beitigen  tdtem  burdb  ben  bciUgen  geift  ulgefebti^  unb  tnfunberi  bte  foftcnr 
Ottc^  ber  famftag  burd)  bie  ito'ilf  boten  i  bal  bod)  im  et^angeUo  nit  iil  be* 
fdbriben;  »elic^e«  fQ  on  2»9f((^tr  betlig  geiü  geleert  unb  nnberwqit  bat.^ 

SwinglJ. 

^err  SQicari ,  bal  bewdrenb  mit  göttlichen  gefcbriften/  bo^  ben  famftag  unb 
bie  faften  bie  }w9(fboten  uigefebt  bobenb.  Sbriftul  fpracb  am  erftgemelbten  ort : 
ber  geift  gottel  »irt  fq  aUe  »arbeit  Utttni  on  {»qfel  nit  menfcbentanb. 
jDann  er  fpracb  3oannil  XIV.  26:  !Der  beilig  geift  i  »e(^n  ber  bater  fenbt 
in  minem  namen»  berfeib*  »irt  iicb  (t^ermeint  bte  jwblf  boten)  aUe  bing 
leeren  r  unb  »irt  dd)  angeben  (raten  ober  erinnern)  aUe  bingr  bie  ttb  dcb 
»irb  fagen.  9fU  ob  er  fprecb  on  jwqftd  nit  »al  äd^  gut  bunttr 
funber  toci  ber  geift  äcb  (eert  in  minem  namen^  nac^  ber  marbeit;  nit  nad) 
menfd)(t(bem  gebunfen.  {Run  babenb  ie  bie  b^Uig^n  apofteln  nüt  anberl  ge« 
leert f  ufgefebt,  gebeiffen  unb  geboten,  benn  wa<  jnen  Gbriftul  im  ei^ange« 
lio  bat  empfbbten.  2>ann  Sbriftui  fpracb  i&  inen:  jr  (tnb  mine  fränb, 
»enn  jr  tbünb  bie  bing  /  bte  iö)  bab  gebeiften  ober  geboten.  2)a^fe(b  babenb 
oucb  bie  lieben  jflnger  ernftlicb  gebolten,  unb-nätanber<  unl  geleert,  benn 
»ie  f9  ber  xttbt  meifter  ii  teeren  ulgefanbt  büt  unb  uhbertvifen.  Wtli^ti  ft(^ 
erftnbt  burd)  fant  9auU  unb  9fkttti  epiftetn.  2>ef balben  (9(id)e  fiwer 
argument  mbgenb  not  oerfafien.'  2>ann  id)  barf  bal  mit  ber  »arbeit  fagen, 
baf  id)  beren  ob  bie  fed)gig  »0ft  jd  ndmen  in  bifer  ftuben  oon  minen 
berren,  lat}en,  ber  gefd)rift  nit  geleert,  bie  all  ö»er  argument,  bilbor  ftir« 
g»enbt,  tbnntenb  umftoffen  unb  mitbem  ePangelio  niberlegen  ober  fol»ieren.  ^  a) 

Sicariul. 

SSolan  meifter  Utricb!  gebenb  jr  bal  sfi,  baf  man  atfein  foD  bolten, 
»al  im  eDangelio  ift  oerfcbriben  unb  fünft  nätl?  »oUt  jr  mir  bal  nacblon? 

3wittgli- 

^err  SMcari ,  jr  erbarmt enb  mid) ,  baf  jr  fo  mit  fopbiftifcb^  r  fpibftin^^ 
gen  ober  naebgtUtigen  ^  reben  lommenb.  3(^  tbmtt  oucb  »ol  (olidb  obliga« 
tionei  madyen,  i^  babi  ou^  »ol  bor  }t}ten  in  ber  fopbifterp  gelefen; 
barum  »ill  icb  nit  mit  fö(id)en  gefcbwinbigteiten  ^  ober  ftriden  gefangen 
»erben.  9tnt»urtenb  unb  fed)tenb  mit  luter  gefcbrifit,  fpredbeflb:  ba  ftatt 
gefcbriben.  Dal  gbbrt  eim  geleerten  ja,  mit  gefcbrift  ftn  facb  }u  beȊren. 

93ieariul. 

3r  b<mb  ulbem  ^eiligen  9aulo,  baf  er  trabitionel^  unber»9futtg  ge« 
ben  bat  unb  geteert,  bal  nit  borbin  gef^riben  im  ebangelio.  ^^)  [SXebt 
bort}n  3»ingli:  bal  »eUenb  »ir  bbren.].  Z)ann,  bo  er  b9  ben  Sorintbern 

*)  etngefebt.   »)  berfangen.   ^)  »fen.  ♦)  eitetn.  «)  CijUit. 
•)  6iebe  bal  eeirenrtlpftn. 


.   ^nblung  %tt  toerfammtuiig  in  httU^hli^  f Ott  Sätic^«     i47 

fm  (nt(6  M  faccotnetitf  /  wit  et  ton  Um  Vetren  empfangen  ^attei  t)nfafttf. 
(prac^  er  unber  anberem :  Cetera  /  cum  Penero,  Hfponam.  (!or.  XI.  34. 
iDie  anbcm  bing,  fo  id)  (umm,  ahU  tc^  betorbnen.  2)a  jetgt  fant  9aultt(  ; 
an  r  baf  er  fv  A^qter<  bte  eerc  unb  brud)  be«  facramenttf  unberrid)ten  mUtt. 
2)af  aber  f9lt^tf  mar  fqg;  unb  bie  gwSlfboten  unbermqfungen  /  bie  burd)  ba^ 
ctrangeltum  nit  Perfaf  t  (inb  f  per  trabitione^  färgeben  i)abenb  /  miU  t<^  M  bcm 
bfjifgen  ^u(o  bemDfen  r  su  brn  S/^efTa(onid)em.  fXebt  bor^n  metfler  Ulrtd), 
ftoget:  tve  ^M  gef(t)rtben?  Vntmurt  93(cartu^:  jr  finbenb  ba^  am  anbern 
coptteL  6pra(^3ivingU:  wfr  weUenb'^  beftften.  !Z>od)f  e^  flat  nit  ba;  mir 
»ettenb^  ftt(4en  in  ber  (ejten  epiflel.  9lun  moian  i  farenb  für«  9(ntmurt 
S&icatiM:  alfo  fpttcbt  fant  ^aulud:  9lo^  autem  bebemu^  gratta^  agere  k* 
2.  Zbcfial.  II.  13—15.  Qßir  föUenb  aber  gott  banf  fagen  aUmeg  für  a^, 
(tcben  bruber  tc.  i  baf  er  tüd)  ermdit  bat  {u  ber  feligteit  k.  r  in  bem  glouben 
ber  mar^iti  in  melc^m  er  äd)  beruft  ^at  bnrd)  unfer  e^angelium  le. 
2)aramf  jr  bräber!  blQbenb  ftanb^aftig  unb  be^altenb  bie  trabitione^  (bal 
{inb  iinbmv9fungen)r  bie  jrgelemet  ^anb/  e^lfqeburc^  bte  reb  ober  burd)  un« 
(irr  epiifel!  [fyit  fpracb  meifler  Ulrid):  er  t^ut  ber  gefd)rtft  gu  lurj;  ba^ 
«iU  t4>  bcm^fen.]  ^ie  fpric^t  fant  9au(u^  /  baf  man  blqben  foU  unb  t^U 
teit  trabttione«,  burc^  bie  reben  eber  burd)  i!n  epiftel  umgegangen.  3il  etn 
trieben  I  büf  er  geleert  urib  unber»«M  ^tf  ba<  bor&in  nit  gefdbribeni  liär« 
lic^nb  of^nlic^  erhüben  i^. 

3mtng(i. 

Sunt  erflettr  fo  er  fprit^t,  fant  ^aubt^  ^ab  trabittone«  benen  bon  So« 
tuitf)  gebe»;  bie  borbtn  nit  PerfÄribeni  fag  i(^:  Stein!  benn  er  fpric^t  am 
felbigen  ort:  icj^  bab  ba«  bom  Ferren  empfangen  ober  berüanbeUf  bam  i^ 
üd)  geleert  ober  unbermqtft  ^b.  2>af  er  aber  fprid}t:  2)te  anbern  bingr 
fo  iäi  fumm,  wiU  idi  berorbneni  bienet  nit  ba^iti  wit  ba«  SQicariu«  ^r* 
gibt;  funber  er  fteaft  bie  (forintftier  bon  wegen  be«  mtfbruc^l  unb  irr« 
Wi  in  iiemung  unb  nieffung  M  ftocfttvtirbtgen  facrament«.  SDann  bie 
rieben,  fo  fq  bon  wegen  bei  facrament«  in  ber  fitd^en  }ufammen  tamenbf 
fiberafienb  |t(6  ein  tet(  unb  murbenb  boUr  bie  anbren  armen  (liten  iü  j^ttti 
bttngemb  battenb  nut  su  effen.  !Z)ef  flraft  fq  fant  9au(u«/  fd)r9benb:  banb  jr 
mt  ba^tm  ftafer,  jü  eifen  unb  ju  fäUen?  ^  aU  ob  er  fprdid^:  bal  facrament  tu 
ntt  iu  notburft  M  (qbl  i  funber  su  einer  fpql  ber  feden.  S)arum  befc^lüft 
Tont  9au(u<:  bir  anbren  bing/  fo  id>  tummr  miU  idi  t^erorbnen.  9?it  baf  er 
cttoal  anberl  toiü  (eeren  /  bann  jm  (lf)tiftut  befolen  ^b  t  funber  jren  mtf  bruc^ 
ab}cfleffen  unb  jü  befieren,  fpric^t  er  bal;  mli^ti  anzeigt  batf  mbrtlin: 
ttabt'bi  bobitr  tt. 

3u  bem  anbern;  fo  min  ^err  QSicariu«  fdtgtbtr  bie  menfd)(t(6en  gefa^ 
tinb  unbermqfung  ftnb  jü  l^alten  r  ouc^  ntt  im  eoangKto  berfd^riben :  belügt 
fi&i  ba€  uf  fant  ^utuni/  ju  ben  Sbeffa(onid)ecn  fd^rqbenb :  2)arum,  jr  tte« 
ben  bräber  I  blqbenb  ilanbbafttg  unb  bebaltenb  bte  unbermqfungf  bte  jr  ge« 
leinet  ^anb  burd)  bte  reb  ober  burd)  unfer  eptjlet !  6ag  id) :  ^aulul  bat 
nät  onberl  gerebt /  geteert,  gefd)rtben  nod)  unbermqitr  benn  mal  jm  ber 
btrt  befDten  bat.  Z)enn  er  bejugt  ftc^  allenthalben,  erflinbt  ftc^  ouc^ ,  jn 
ttit  anber«  gefc^rtben  noc^  geprebtget  baben,  bann  ba«  eoangelium  Siefu 

^  1»  tvoirem 


148     J^anMung  htc  Mrrammlntift  m  Uc  (6U<(^  dott  3ftn<^ 

e^tffli,  mlidit«  «Ott  i^otiHti  butd»  bte  9ro»()ctcn  in  »er  ^Uignt  «efc^ 
Hti  ftnem  fun  i^cr^tffen  bat  *) 

anetfhr  U(ri(6!  jr  fprt^ftm»  in  üwem  cottcMotttni  Me  ntti  (99  tettt 
09ftr.  9lun  Witt  t<6  bctoättn,  büf  imn  btcrje^nbmtbm  jarcn  f^av  nic(^  fOr 
litt  facrifictum  gtlxiCtcit  tfl  ober  ein  opftr  genannt.  2>ann  miffa  tu  ein 
hebrätfc^  »Ott,  ^ft  »Q  un<  faeriftctuntf  ouc^  «abenb  Me  <)po(leln  ntifiam 
facvifictum  gebeiifen. 

Stvingli.  ^ett  Cicavif  bau  bew^renb!  SQictiriul  ^üt  ttht  ic^ 
oU  ein  SSicariuili  it%  teb  id)  ato  ein  3oanne^  Stoingli.  (£q  ^dttetib  it 
bann  ^at  »ot  (ans  ba«  »icatilt^  ^ullin  absetogeni  eil  wdr  äc^  ^ät  69 
Mten  »Ol  anaeflanben:  fo  f)än  man  mit  üöi  aU  mit  einem  3o^anne«  tin* 
nen  reben.  *'')  3<l)  fpric^  atfoi  baf  jt  fottt  bewqfen  u^  bec  gefiAtcftf  baf 
bte  mef  ein  opfet  f^g,  fo  bo(^  Q^^tillu«  nit  meet  bann  einmal,  aM  Vaulud 
fpri<!bt  i>ebr.  IX«  12,  25,  26.  ufiseopfen  id,  nit  buvd)  frembe^f  fimber 
iütdi  itn  eigen  blut  einmal  pngangen  in  bie  ^eiligfeiten^  k»  uf  ba|  er  ftd» 
felbjl  nit  oft  muf  te  ufbp^ren ,  gltjd)  n^ie  ber  oberft  pciefier  im  alten  teflament 
ftit  bie  funb  M  t>olU  tbün  mttft;  Sf)tiihi«  mitft  fünft  oud)  oft  fterben* 
3tem,  ber  bat  nit  meer,  fprid)t  ^aulir^  i>ebt.  X.  12  y  14  ^  bann  ein 
opfer  in  ewigleit  ttf^ebenY*  il^t  nun  )&  ber  9ered)ten  itned  imter«.  3tem, 
mit  einem  opfer  bat  ber  erfSttt^  bie  gebeitigten  in  emigteit  Stern,  fo  t>il 
übertrifft  bif  opf^r  bie  uf  Opferung  im  alten  teftament,  burd)  ben  oberem 
prtefter  beftbebeit,  fo  Pil  ba«  trdfHger  jA  fk)n  angeseigt  n^irt,  inbem  fo  ti 
einmal  für  bie  ffinb  aßer  menfcDen  gnugfam  getoefen  ift.  i^ebr.  VII.  22— 27» 
QBelcber  ift  fo  unt^erftanben,^  ber  nit  merfen  (ann,  baf  man  Q^briftum  nim^ 
mer  aM  ein  opftr  um  unfer  ffinb  in  ber  mef  ufopferen  folf ,  ipenn  er  böct, 
.  baf  ber  beilig  geift  fpricbt  u€  ber  geft^rift,  er  ft)g  nit  mecr  benn  (ftmcO  (io 
mal  burd)  ein  ufbpferung  ^ngangen  in  bie  beiligteit :  er  muf te  fünft  oft 
fterben  k.  9lo(4  ift  e^  babin  lummen ;  baf  bie  papiften  u^  ber  mef  babcnb 
ein  opfer  gemadbt  für  bie  lebenbigen  unb  ffir  bie  tobten  wiber  bie  beiter  gd* 
ftbrift  gotten^;  wiUenb  oud)  ba^  befd)irmen,  uf  baf  fq  jren  geleerten  namcn 
ober  gt)V  möginb  bebetfen.  9Bir  »äifenb  ou(^  wol,  baf  mifta  nit  oon  btbrdt« 
fcber  ober  bon  griec^tfd^er  fprac^  lummt;  aber  jr  tbünb  (ein  gefc^rift  bat. 

SQicariu^. 
^    3d)  wiff  ba«  tbän  unb  bewaren  bor  ben  boben  fd^iiten,  ba  geteert  ricb^ 
ter  fttenb«   Unb  erwdlenb  fid>  ein  ort,  e«  ftje  tä  ^m^f  {fi  Gbln  ober  )tt 
8n)bttrg,  welid)e«  ficb  geliebt:  fo  will  idb  bie  artttelf  fo  bon  üäi  borge* 
balten,  urnftoffen  unb  unrecht  i&  fqn  bew^fen. 

Swingli. 

3d)  bin  bereit  m  it  möKt,  oud)  wie  i(6  bfit  mi(%  erboten  bab,  i& 
Coftenj  antwurt  su  geben ;  wo  mir  ein  pdber  geleit  (toie  fl*  bie)  Pcrfprod)ett 
Wirt  unb  gebalten.  9Iber  (einen  ricbter  will  i(b  anber^  baben,  bcnn  bie 
gbttlid)  gefd)rift,  wie  bie  ift  burd)  ben  geift  gotte«  gerebet  unb  gefprod)cn, 
(einen  menf^en,  er  ftjg  wer  er  toett;  unb  ee  ir  mir  einen  arti(el  umftoffcnb, 
ee  muf  ba^  erbrtjd)  bred)en :  bann  fp  ftnb  bati  wort  gotte^. 

«)  ba«  «tterbetlififie.  <;  barfiegebeit.  ')  i^oOcnbet,  i}oOrommen  gemacbt.  ^)  »»• 
•"-^ftitbtgt 


9tcoriu<. 
THi^  tfl  riti  frltfatn«  bing!  mrnn  nun  smcm  ttiii  ciit  a(fet  obct  um  ein 
wHm  janftnb  ^  fo  mt)flt  man  f^  fü«  tin  ttct)trr.  IDcnfrlben  ncmcnb  fi) 
9ii(b  an;  vnb  ji^  wccrenb^  fic^,  tec  fachen  uf  btc  rolltet  gu  tummen.  3Bic 
»fc  bcm?  wenn  i^  tk^  mtne  fetten  bon  3üti4^  )u  t(d)tttn  fiivftl^tuae  ? 
ivoUtenb  it  biefettigen  wA  tut  anneme»  unb  (afien  urteilen? 

Swmftti. 
9tt  meftffci^n  ^cijtn  unb  bdttbttn  »et§  tdi)  w^i  ba$  man  ber  nnber« 
MrHgtett  i)alben  fbU  für  bie  ricbter  htmmen ;  unb  td)  oucf)  mtne  betten 
»on  ^firi d)  f^etn «  ate  bie  ber  btUtc^teit  b^jionb  /  )u  ttd)tem  etwdien  mUt  unb 
baben.  %bet  in  benen  fa(f)en  ^  bie  ftöttltc^e  mq^beit  unb  watbeit  betteffenb  i 
imU  t(b  nieman  bann  btc  g&ttlid)  »efi^tift,  ben  af ift  a^t^eff  ^(  b<t  ftefi^tift 
tebenbf  ju  ricbter  unb  i&  sflgen  annemen« 

SHeoriu^« 

SBtc  wenn  j»  ein  ri(t)ter  ermättinb  unb  i4  eii4^  ektr  beib  unpartevtfdh 
t#  wir  betttt  b<c  ober  onbe?<lwe  j^  mQUtinb  ix  nit  jufribea  Ä^i  vbm  bicfelbiain 
{ivetn  ertanntinb  unb  ato  warbafttg  urteil  fpräc^mb? 
ttf  f91id^^  rebt  bctt  9rl^  i>on  9fn}iu(f  boiVneifler  bif^ofk  bon  Soften}  ^ 

anuffenb  bann  mir  all  benfelbtgen  jtvetjen  glpuben  unb  ndt  anbertf  balteur 
bentt  watSxi  ertonntenb?  ^|  warb  ein  aMdb^Urj^  aljjQ  baf  SBicariu^  becftu» 
uet  unb  rebt  nüt  barjii«, 

!Z)a  e^  aber  n^iberum  geftiffet  watb^  tbtt  9Htatiu4  otfi)  reben.  S^ri(tu# 
im  eban<\e(ion  6>ti(bt  Snattb.  XXVIIU  20.  (Er  wftQb«  UQ^  blt)b<n  6i«  }& 
enb  ber  weit*  ^n  etm  aubren  ort  XX VI^  11.  (triebt  er :  Die  armen  werbenb 
jt  allweg  b9  fi(b  baben  i  aber  micb  werbenb  jr  nit  aUweg  b^^ben^  Wttm 
ttunnieman  wAre^  ber  un<r  tbät  u<i^  benen  fprfl(btn  entfcbetbeui  welcher  mücbtc 
Nffeui  wie  man  bie  (ween  fDrüd^^  (q  n^ibei^  einanber  j^  bcrfton  foUt  ?  9tuii 
muf  mcm  ic  babtn  du  tic^t(t< 

3»ht9lf* 
t>tt  geifl  gotte«  tt#  btr  gef^rifi  urteilt  refbft/  baf  ber  l^err  boit  jwe^rfe« 
segenwärtiateit  tbüt  reben  bon  ber  l^blicben  unb  geifUicben.  !Dfe  gefc^rift 
ttämt  offienlicb  bie  I^blicben  gegen wiirtigfeit  obec  ba^  (qbttdb  bi^weien'  S^riftif 
leigt  an»  baf  Gbriftu^  %  geüorben;  begraben ^  am  brttten  tag  erftanbeUf  ufi 
gefabrc«  ju  ben  btmmten  ftftenb  }u  ber  gerechten  f!ntf  botert«  3>arum  merlt 
man  («c^tlic^  ui  ber  gefct>rift^  wie  man  ba^  berfton  foff^  fo  ber  berr  frrid)t: 
SRi^  werbenb  jr  nit  allweg  b^  dd)  baben.  3>efg(9d^en  fo  er  fiwtcbtf  er  wüfUo 
b«  un«  blieben  bit  ju  enb  ber  weU^  leert  bie  gefdyrtft»  baf  QFbrtlht«  ft^e  bat 
Wort  gottedf  bie  w^^betti  bet  will  (tne^  bimnilifcben  bater«  f  bie  watbeit,  ber 
weg,  ba^  lied)t,  ba«  leben  aller  giöubigen  menfd)en.  Daruü  man  etgenttic^ 
beri(t)t  nimmt  i  ^  bafi  et  bq  um»  bl^et  geiflttcb  bi«  }ä  enb  bet  weit.  2)arum 
bebatf  man  fein«  anbeten  befcbeiber«  t  ^  benn  bie  gbttlid)  gefcbtifl ;  allein  ift 
ber  nuuigel,  baf  wir  bie  nit  mit  gangem  ernfl  etforfcbenb  unb  butd)le(enb«  *^) 

2>atuf  tebt  boctot  SRartin  bon  Sttbingen,  fin;e<6enb: 
3r  t>erftonb  bie  gf^btiO  alfo  md^  üwetem  itnui  ein  anber  berftat«  etrt 


n  * ■       ■   J  j    .  ■■         '     >     ,     n 


*)  weigert.  ^  Sepfeum  ^  »emimmt.  «)  eeutt^eiler«. 


148     j^anUund  Ut  Vdcfammfmia  in  Itt  HUi^  (lott  3&ck|» 

»on  fincm  futi  »cc^iffat  M«  *) 

andilnr  Ultitb!  jt  fDCt^oA  in  awem  cottc(u)lentii|  Me  mtf  (\}a  lein 
ovfcc.  9lun  wtU  idb  btiv^n,  bof  »on  oitejc^nfttmbm  i<Kcn  ^ac  mt^  ftit 
fiit  facriücium  stttaUm  t(t  obtr  tin  opfcr  genannt.  Z>dnn  ntiffa  ift  tin 
Mr<iif(b  »ortr  ^ift  bq  un<  foceilicium«  out^  ^abti^  bic  dpoileln  tni^m 
factificium  gtbdfitm 

Swingli.  ^ctc  (Dtcacii  ba<i  btwQftnb!  $Bi(ticiutf.  ^üt  ttht  iäf 
aU  ein  S8i«ictu<i  t<|  rcb  i^  aU  ein  3o<)nne«v  Stoingli*  <ieq  ^JMenb  ic 
bann  ^at  »o(  (ang  ba«  Oicatift^  büKin  abgeiogen«  el  »üc  äcf)  ^ät  bq 
Mten  »o(  angefianben:  fo  Mit  man  mit  üit  ol«  mit  einem  3o6annc«  fön« 
nen  teben.  **)  3tl)  fpti*  olfoi  baf  jt  frUt  bewqfen  M  bet  gefifettft,  bof 
bie  mef  ein  opfee  fq^«  fo  bod)  (!^ri1lu<l  nit  mcer  bann  einmal«  a(«  ^ulu« 
fpti<6t  ^ebr.  IX.  12,  2S,  26.  uffleopftrt  ijl,  nit  buk(^  fcembe^f  funbcc 
bue<^  jtn  eigen  blöt  einmal  qngongen  in  bie  ^eiltflteiten*  tc.  uf  baf  et  ftd) 
felbftnitoft  möfte  ufppfeeen,  glp*  toie  bet  pbetft  ptiejlet  im  ölten  teftameitt 
fUr  bie  fänb  betf  wm  Mn  muft;  Sf>ti(iu«  müft  (und  o«(^  «ft  ^ben. 
3tem,  bet  bat  nit  meet,  fpri*t  q^aulirt  i^be.  X.  12,  14»  bann  ein 
opfct  in  entgleit  ttf^eben)*  ü«t  nun  i&  bet  seteci)ten  (ine«  »atet«.  3tem, 
mit  einem  opfct  bat  bet  ctfäUt^  bie  gebeitigten  in  ewigteit.  3tem,  fo  «iC 
dbetttifft  bif  opfet  bie  ufopfetung  im  Alten  tejlament,  but(b  ben  obet(ien 
ptieftet  beffteben,  fo  »U  bo«  WfKget  jü  f^n  angejeigt  »itt,  inbem  fo  e« 
einmal  fflt  bie  ffinb  aOet  menfdjtn  gnugfam  gewefen  üt  J&ebt.  VII.  22—27» 
SBe(d)et  ifl  fo  unDctflanben ,  *  bet  nit  metfen  (anni  baf  man  Sbtiflum  nim» 
met  al«  ein  opfet  um  unfet  fOnb  in  bet  mef  ufopfeten  fotf,  wenn  et  b^tt, 
.  baf  bet  beilig  geift  fptid»»  txi  bet  gefi^tift,  et  ftg  nit  meet  benn  (fcmeO  ei» 
mal  bMt(ft  ein  ufbpfetung  «ngangen  in  bie  beiligleit:  et  müfte  fünft  ofit 
ftetben  k.  «o*  ift  e«  babin  fummert/  baf  bie  papiften  ni  bet  mef  babenb 
ein  opfet  gemalt  fflt  bie  lebenbigen  unb  föt  bie  tobten  wibet  bie  beitet  ge- 
f*tift  gotte«;  wiUenb  ou*  ba«  befdjitmen,  uf  baf  fij  jten  gHeetten  namen 
obet  gP5  möginb  bebetfen.  ®it  wiSflenb  ou<ft  »ol,  baf  mijfa  nit  »on  bebtäi« 
ftfeet  obet  »on  gtie^ifc^et  fpta<^  fummt;  obet  it  tbunb  lein  geftftiift  bot. 

SSieotiu«. 
"\  ai*  Witt  ba<  t^ött  unb  bewfiten  bot  ben  bob«n  flöten,  ba  geleett  ti^ 
tet  jt»enb,   Unb  etwälenb  0*  ein  Ott,  t*  ft)e  jfi  *ati«,  jä  €8ln  obet  ju 
gtpbutg,  »eli*e«  öd»  geliebt:  fo  Witt  i*  bie  ottileli  fo  bon  üii  botge- 
^Itcn,  umftoffen  unb  untcd)t  jü  fqn  bew^fen. 

Sivingli. 

3(^  bin  beteit  wo  it  w&ttt,  wxdt  wie  t<^  m  mtd^  etboten  bob,  }u 
«oftenj  antwtttt  jü  geben ;  wo  mit  rin  fufeet  geleit  (wie  a*  bit)  »etfptodjcn 
Witt  unb  gebalten.  Slbet  leinen  ti*tet  wiU  i*  onbet«  baben ,  benn  b« 
giittttd)  ge"f*tift,  Kit  bie  ift  but*  ben  geift  gotte«  getebet  unb  gefptodjen, 
leinen  menft^en,  et  fpg  wet  et  weU;  unb  ee  jt  mit  einen  attitel  umftoffenb, 
ee  möf  ba«  etbtqd)  btetften  i  bann  fp  ftnb  bo«  wott  gotte«. 

«)  ba»  «UetWKgfe.  *)  botflejeke«.  ')  wJkttbet/  MDrommen  g«mo<bt.  *)  wf 
petfMnbig. 


^RUunft  bec  berfornmlung  in  t«  (dUic^en  iiatt  2&ti^     iii 

tmOi  Hti  lit  nflt  minier  itm  i^pm  r(d)ten  gcift  gotM  ober  t^on  <i9tt(t(f)et 
Stfcbttft  geipuft  ^anb.  Vber  te^unb  iil  burd)  bic  gnaben  gottetf  ba0  ^eili« 
ctKingeKum  unb  gSttUdb  9<fct)rift  burd)  ben  brutf;  (bfunber  gu  Safcl)  a)  in  bie 
mit  unb  an  ba^  liec^t  lummeni  ba$  man  ba^  in  (atin  unb  tütfid^  finbt; 
ictni  04  ein  ieb(id)er  frummer  d^tiiltnmenfd)  /  ber  (efcn  ober  (qtin  tanni 
l9d)tii(^  berichten  mag  unb  bcn  Witten  gotte^  erlernen.  3ft  barju  tummcn/ 
sott  fyt  lob!  baf  ie^  ein  prieiler,  ber  ivf^  toiü  babtxii  in  )we^  ober  brqen 
jarrn  »o(  fo  bil  in  ber  g&ttUcben  gefc^rift  mag  berid}t  werben  unb  Waffen  f 
«U  i^or^n  triane^er  in  }eben  ober  fiunf}e^en  jaren.  2)ef ^alb  wiU  üi  trmant 
^ben  aUt  bie  priefler/  fo  miber  minen  Ferren  bon  3dri(6  ober  in  iro 
lanbfd)afi  oerofrttnbt  (tnb,  baf  ein  ieblic^er  it(^  ffqfi  unb  arbeit/  bie  gSttUc^ 
grfcbrift  }ü  lefen  unb  infunber  bie  i  fo  prebiger  unb  feelforger  ftnb !  touf  tin 
ieber  ein  näw  te(lament  in  (atin  ober  in  tätfd)/  wo  er  batf  (atin  nit  re(f)t 
t^erfiunb  ober  udiegen  möchte !  Dann  ic^  mid)  oud)  nit  fd)Am  ba^  tütfd^ 
2Ü  }9ten  je  (efrn  bon  wegen  (qd)t(ict)er  bargebung.  %atSi  einer  an  }e  (efen 
cm  erflen  ba0  ebange(ium  SDlattbAi  i  infunber^  ba^  V. ,  VI.  unb  VII. 
eaptteC  t>cima6i  M  er  bie  anbern  ebangeltflen  /  baf  er  bod>  wtiiki  wobon 
f9  fcbr^benb  ober  fagenb.  SRad}bem  nem  er  fär  fid)  acta  apoilo(orum!  IXiu 
nfld)  epiftoiaf^  9au(i  /  funber  am  erflen  ab  @a(atad !  Staäj  bem  fant  ^etertf 
eptfle(,  unb  anber  g5tt(i(&e  gefd)rift!  fi>  mag  er  (9d)t(id)  ein  red),t<l  c^rtlt« 
(id)«  (eben  in  fid)  bilbeu/  gef^idter  werben  bie  onber  ouc^  bef  ba^  jit  (eeren. 
2)antac6  fc^idt  (tc^  einer  in  ba^  a(t  teftament;  in  bie  Propheten  unb  anber 
inöüt  ber  bibe(  bergriffitn  ^  we((^e ,  a(d  id)  bernimm «  ba(b  burd^  ben  brud 
latin  unb  tutfc^  u^gon  foU«  b)  eUidi  bud)er  touf  einer  unb  (af  ber  anbren 
fopbiften  ober  (eerer  gfc^rift«  oud^  ba^  beeret  unb  papiflenwerf  unberwegeui 
fag  unb  prebige  bem  bott  ba^  bci(ig  ebange(ium  i  burd^  bie  bier  epangeliften 
unb  apoftt(n  berfc^riben ;  fo  wirt  ba«  bo(I  befi  geneigter  unb  gefc^ietter  /  ein 
frtbfom^  c6rtitttc|>f  (eben  )u  f&ren.  !Denn  et^  i^  bargü  tummeu/  ba^  ouc^ 
bie  (ai)cn  unb  wqber  meer  bon  ber  g&ttiid^cn  gefd)rift  wuffenb»  benn  ettic^ 
priefter  unb  pfaffen. 

!Z)aruf  rebt  tiit  priefler»  becan  bon  ®(attfe{ben. 
6olt  man  aber  ®regorium  ober  9(mbrofium  nit  (efeu/  obet  uf  ber  tan« 
|t(  ir  gefd^rift  citiertni  nuit  cütin  ebange(ion? 

3wng(i* 
3a  ir  m&genb  ft)  tefen.    Unb  wenn  jr  etwa«  barin  berfctiriben  ffnbenb» 

lal  bem  eoangeUo  g(t)d)  ober  uü  bem  epange(io  fürgeben  ifl^  fo  bebarf 

man  weber  @regortum  no(^  9(mbro(tum  nemen^  funber  man  geb  am  erflen 

tfbetflo  bie  eere  unb  fpred) :   ba«  geigt  un«  an  ba«  beilig  ebang<(ium  ober 

bie  gbtt(i<j()  gefd)rift.   Unb  ifl  ba«  nit  aUein  min  berflanb  »funber  bifer  mei» 

nung  ifl  ou<&  ®regoriu«  ober  9(mbrofiu0.    S^nn  bie  (ieben  bäter  bewdrent 

ic  gfc^rift  feiber  burc^  ba«  ebange(ium  unb  mit  g&ttlic^er  gefc^rift^  unb  w« 

(9  ttf  irem  eigen  bebunten  b(Qbenb ,  fo  irrenb  f9  gern  unb  gemeinltc^. 

Sraget  ein  anber  priefler  mit  namen  b^rr  i>an0  bon  €5(^(ieren. 
SBie  fo((  aber  einer  tbthtf  ber  ein  t(eine  pfrunb  M  unb  nit  fo  Pi(f  hc4 

•)  «u«9ab«n  btt  fßiM,  btr  XixdttvMttt,  Mn  Sittlft(Mun(  U»  ecMmu«  &ktiftut. 
d)  1525  erfi^tnett  bit  Sflc^  aso««. 


iS2     ^antlung  Ut  ixtfornmlung  in  ter  I6blt<^en  jlalt  3fin<%- 

tc  f31ul)t  biitia,  iat  ufiQtntnt,  mag  leufnt-    3di  iici  ritt  «rmtd  vftun(> 
lin;  et  tl}iit  mit  (ud)  not  (ü  rttcn. 

^t  Jili  ob  flOtt  mtUr  ttin  ptttfln  fo  arm,  »mn  »  fünft  atrn  Intim 
raiQi  tc  md<!  ein  ttftanKtit  toufm.  Cttvo  finbt  et  ritt  ftummtn  mvqtv  unl) 
anlti  BKRfctxni  ttr  im  ein  ttibti  touftj  obct  fünft  gtlt  föcfc^,'  Caf  rc  eint 
mag  ^cioltn. 

9ta(bhm  fieng  ^Jcattutf  rti^  an  i&  nbm,  fvrat^  olfo:^«. 

SBolan  mrifltc  Ulrid)!  idi  fag,  ba$  dtoir  bf(^(ufitttcnf  .mit  bann  M(- 
ftfliigtn  vcTfcbribcn  jlonbi  wibcc  ba<  (pangtUutn  unb  »ibir  btn  ^ulum 
Ünti  oud)  In  mar^tlt  nil  gt^t^fStmig.  'Ca«  »büt  k^  mi(f)  jii  &m>q(nt 
fltfd)ttfKiA  ober  munblidti  wt  jt  uBUL  Ctnältnb  üäj  rt(t}ttc  in  brr  facttn* 
tdtin  i&  urtitItR,  an  n»[d)(m  ort  fid)  tat  fltlrsra  ijl;  fo  lottl  id)  ä<^  t»»^ 
ftn  gtfd)riMi(t)  ob«  munblUt) ,  a»cr  conctufionttf,  u<gang<n  tunft  btn  trud, 
unni<trf>a^g  tinb  tpibcr  bat  tbangdium  jü  fon. 
Stvin^H. 

S)a<  tbdnbi  »tnn  unb  n>Q  je  »9Ut,  unb  H  f<AniUre  nnb  n  •  it  Hctcc 
onb  gcffiUistr  mir  ba<  ijt.  €d}rqbtnb  tvtbtt  mint  conclullon  obtt  btfAlu^ 
nbm  I  ffcnn  jt  w&llt,  obtr  blseutint  bartoibct,  wo  ti  üd)  gttitbt!  QBatunt 
tbünb  je  ht«  njt  icl}  outt)  bit?  gtQftnb  bod)  nnc  mintt  rtbtn  <m,  fo  i> 
(od)  fortditnbi  fq  fngmb  tribtr  ba«  (Ocngtlium  un(  Vaulumi  ttnntfrcnb  fld) 
bit  fdbtgtn  unrtcbt  unb  fjlfdilid)  fqn  id  btn^ftn.  Cag  td)  t  SJicari!  rarnn 
Jr  ba<  ll}ünb  unb  tim  mtncr  conclu(tonrn  falfdi  madjfnb  mit  bcm  tbangdto 
unb  gSttltAtn  gtfdirifhn;  fo  niU  i^  idi  (in  Mfoitn  H9  fn^tnlcn.  Kutt 
Unb  b^rcn!  i^ntU«  tnvarttn. 

.  33icaviu«. 

€in  ^ftntn  tii,  mt  ift  ba«?  3(6  btb<nf  fttn<  Ml.    C«  (tat  oiuft  nü 
«U«  im  ciKingtlio  bctf^rtbcn,  »at  unr«^  unb  mitte  ^^rijtam  ift;  *>  »o 
ftnbtnb  je  im  tvangtlioj  ba$  ttntr  nit  (tn  todjtte  foU  ^abcn  »bte  f<^tDtfhctod)lR? 
Stoingli. 

IE«  (tat  wäi  nit,  ba|  ein  cacbinal  30  pfeünb  bcbtn  foU. 

Sntifttc  Ctafmu«  ton  eitin ,  t^orbttr  ju  3üttd) ,  fpra4 :  <Sl  ftot  ttt 
I(»itJto  unb  ift  ertbottn.    Snmiutt  fOicatiutfi  fKtiöi :  (£i;afmt .  je  jinbmb 
nii ,  iptnn  ji  g(q(6  tf  (ang  füdicnb.    3)Ian  mödii  bannod)  ftänbUd) ,  frib< 
fom  unb  tngtnblicg  (tbtni.  »tnn  glq^  ttin  tbangtUum  iPdrt.  ") 
SningU. 

3r  finbtnb  liteiHci  am  XVTII. ,  ba^  wrbottn  ift  magf*aft »  unb  »«• 
ttt  u^l]tR  bmn  bit  fd}ntftcr.  Oft  nun  ba<  ftrn  unb  äiTtrli^n  glib  in  brt 
fipurdiafit  obtr  (qbliditn  fttinbfd)afit  bttbotm ,  fo  ift  Dil  mttr  ba«  nildift 
bcrtcttn  unb  nit  nad>gttafffn  >  mit  jt  ba<  (tftnb  &rb.  XVIII.  17.  3r 
trbarmmb  mid),  baf  jr  fo  mit  tort^tigtu  obft  unfruditbaitn  untKcfafim 
tticn  Eommtnb  unb  raac^tnb  alfo  tin  ätgtrnuf  uitbtr  btm  oolt.  txtt  b«^ 
tin  udjti  ftanbaloni   «ÜtgtrMif  gtbtn  btm  näd)fl<n.    Datt  b^ttinb  je  ml 

'ijBKtttdt,  Itifit.    *)  aStnvonbtftbaft  buicf)  edtmgvtfdttft. 


^fonMunfi  tet  t)crfamm(ttRd  in  Iik  (&Mi<^ett  itatt  3&n(^*     ^<3 

dRb^m  ftunb  icbemontt  ^U  waxb  m^t^«  ntt  mm  büimof  sc^^^i 
|img  iebtr  i  bü  et  ^atte  je  fd^ffirn.  *) 

(S(  itHi(b  oud)  setcbt  wn  eint  bursermdfler  »Ott  30^(6/  ^i<  fxttrttat^ 
Hat:  2)a«  fi$toe?ti  bantit  btt  pfamr  boit  Si^lttfba^),  m  Q^oflett}  afdttsett» 
erMni  i^ ,  w\H  ntt  bötfu.r,  »ettticmt  botgetiteftKr  butgmtieijicr ,  ©ka* 
rin^  bW  itocb  toit  sfd)rifit  «ttjetAt/  tttit  tpcltd)et  er  üi^bet&tintf  botsntte(b<» 
Kn  berrnt  i^on  St^U^bad}  öbetmuitbm  b<)bttt. 

e«  rtbt  ou(^  bcr  tt^fitbig  f)m  91.  k.  abbt  boti  S(i«n>t(a)  fptrec^cttbr 
So  itnb  ttuit  hiu  bit  un«  tv^Ucnb  berbvcttttctt  uttb  bo(}  sutcasrtt ;  tvarum 
tttttnbftKftnitbÄ^föt? 


!&«#  ifl  fbtntna  tmb  it^dt  alUt  bottbtuttg  uitb  rebnt  »f  betn  tas  ]t} 
Sürtd)  K-  bor  arfcfttettt  rat/  burd)  bk  lobtt^dtbig  betfc^afit  bifc^of^  bot? 
i^fttnh  unb  iitei(i<f  U(ri(i)cit  Sn^insH;  (ftorbtrr  uttb  präbicotit  ntt  sroiTm 
miiii^  }u  3ävM)r  ouci)  attber  boctorc^  uttb  betrrit  ba  gugeiienttnirHit  f 
bcfc^c^cnufit;!  unb  tagtvic «or^at imMDXXIII,  jar/  bt«  29.  tag«  ^attuarii; 

S^tft  oac^bcfl jmttttm  orttf c(  tmb  rndnungett  bcfetm  tc^  Jg)ulbtt)(^  Z^oWi 

mi^  to  bcr  fobUc^en  (latt  Sihrtd)  scprcbigct  b<)i^<n  ni  d^unb  ber  9^f<i)^<f^i 

(i^  tbcpptteuflo^  (ba^  ift  pott  gott  pnaKPtO(^(tt)  b<i$t  i  uttb  ctttbut  tnid) 

mit  bero  genatiittt  artifet  jd  befd)trtttett  uttb  etobretv  uttb  tpo  td)  iel^  brrürtc 

fl(f(|)rift  Qit  rcc^t  bcrßuttb,  tutdb  b(fT<r^  bcrflattb«,  bod)  u«  ccgcbacbtcr 

0<((^cif)/  becic^tett  lafljttt« 

I«  VOc  ff  rcbntb  I  ba^  tbangf (tutn  fpc  nflt  oti  bic  bwArttuf  bcr  ftV 
<^nf  jrmtb  uttb  fc^mdbntb  gott. 

n.  C^umttta  be^  cbattfltliutiti  tft»  bof  unfcr  berr  QFbtifhttf  3efutf  /  iporcr 
setMfkitift  iHif  bcn  tviHcn  (ine^  bimtttlifc^cn  PoltMl  (imb  gctf^odi  unb  mit 
üncr  unfd)ulb  bom  tob  erlöst  unb  sott  bnfunt  bat« 

III,  Damtcn  bar^  bcc  cmg  tp<g  m  fciiflUtt  S|rt|lu^  ifl  aOcri  bic  ic 
»OYcnbf  (tnb  unb  wcrbcnb^ 

IV.  (Q^clc^  cm  anbre  iftiiis  (iu(^t  ober  iftfit»  bcr  irrt^  ia  ift  dn  mbrbcr 
b(c  fcclcn  unb  ein  bicb» 

V«  !Z>arum  offCf  fo  anbct  Icwn  bcm  cttangilto  iln^  ^r^b^ct  mcf> 
fmbi  irrcnb,  wüfkni  nit  wa«  cbattgction  ifl^ 

VI^  2)ann  Sbrtiht«  3cfuii  ift  bcr  tocgfttrtr  uitb  bouptmaonj^  oUcm 
nntf(blt(6cin  »fdil^t  pon  gott  Pcrbti(Rn  unb  oud)  flcUiflrt. 

Vn.  !Z>af  er  ein  ctt^ig  beil  unb  bot^pt  ft)c  a^cr  sl&ubigmt  bk  (in  (pcf)« 
Mit  (inb  I  bcr  ober  tobt  ift  unb  niit  bcrmag,  oti  in« 

*)brtcr, 

•)  »So(f9«ii(i  Slottpli/  (aottcr)  r«tn  1351  |tt  eoppirttntt««  (SB.St«tttcr.> 
ecn  Satcr  tvar  e<bit(tbctf  |it  Sraucitfelb.  9t  tcfbrmtrtc  fctit  jrMcr  imb  btc  Utn« 
J^;  berief  9ttlltn9ev/  bcit  ®0bn^  Pott  erctttfiortcit  an  btc  bott  ibtn  odKfktc  SO»* 
tmvii,  100  btc  jnaf<ifcr  uttb  btc  3i»colPatc  mMii^  üubtrt  tourbcm 


^^^  «Wi.    (Seil*"*  <ft  ^i^mlt  ^  *•«»»  fc6«.k 


•»•?frn 


<Mhl«  J^l?  »***■ 
^m  «w«  ««p  ^  M  ii|^Z*y  *****  •>»fl«r  BW^.  .. 

xvni.  !t>of  cjrtfc^  ^"cii'  ■**• 

XX.  «mm««?!;- '""'•'  >«»  »tili...  """»•  «M. 


feinet 


iijt  gut  finh. 


XJLIL 
Httfct  tvcrf 

«»1*  ^.U  ISmI 


mwfiin,  M,  bjf  njdjtÄfl  s»  jnett  jlc^enb  In  itmm  nmmi  in  ftt5fU(6 
^m^i  fo  ft  in  ein  bechnantel  je«  gDW  unb  mütt»iU<n*  ma<l)tnfe. 

$Bom  f99€i>ctbot. 

XXIV.  !Dof  ein  telct  d)rifl  ju  ben  werten,  We  90»  nii  getoten  l><rt| 
nnrnbrnihn  ifl;  gebot  aBe  wt  aUe  fpi)<  effen;  baru«  erUtmt  witt,  f«»uiÄ 
fflibiMef  (in  ti^mifd)e  gefdiwtnbigteit  fqn. 

Oon  fpttag  unb  »allfairt. 

XXV.  ©of  jijt  nnb  ftott  ben  (feriflennienfc^en  unbemotfen  ftnb ,  unb 
»er  mmf*  ntt  jnen;  botu«  getemet,  bo^  bte,  fo  nt  un^  ftott  anbinbenb» 
Nr  öitiStn  jrer  frq^eit  beroubenb. 

iBon  tttttett;  fleibung;  itiäitn. 

XXVI.  ©af  gott  nut  mtifäUiget  tfti  »ebet  glp^^en;  bannen  ^dt 
irbwet,  bof  oBe«,  fo  (tcfe  fd)8nt  wr  ben  menf(l)tnf  ein  ftfewere  glp(^<necif 
wA  Mtüditt  ^  ift.   <l9ie  faUenb  tutten,  geidjenr  platten  k. 

93on  orbeh  unb  fecten. 
XXVn.    ©af  aUt  *rijlenmenf*en  brüber  C^rifti  unb  in  unbet  ein* 
(mto  finb.  feinen  bater  ufblafen  foUenb  uf  ecben.    !Da  faltenb  ^in  örben ; 
fcttni/  rotten  k. 

SBon  ber  geifllic^en  ee. 
XXVni.    a)af  aütii  fo  gott  ertoubt  ober  nitoerboten  bati  re*t  iff; 
tonnen  bar  bte  et  allen  menfd)(n  {intmen  erlernet  »irt. 

XXIX.  2>af  Mti  bie  man  geifUic^  nennt,  fünbenb,  menn  f)),  na<%^ 
hm  fp  innen  »orben  itnb ,  baf  jnen  gott  reinigteit  f^aVttn  abgefd)lagen  ^atr^ 
jub  nit  mit  ber  ee  berbutenb. 

93om  gltibb  ber  reinigteit. 

XXX.  3)af  bie,  fo  reinigfeit  berbeiffenb,  (i*  nflrrif*  ober  finbti*  j< 
ki(  abememenb;  baruü  erlernet,  baf,  bie,f^li(^e  giabb  qnnemenb,  frefenlid^ 
an  ben  frummen  menfcben  farenb. 

Öon  bem  bann. 

XXXI.  2>af  ben  bann  fein  befunber  menfd)  iman  uflegen  magr 
fnnber  bie  fi(c6,  ba«  ift  gemeinsame  bero,  unber  benen  ber  bannwürbig  »onetf 
mit  fammt  bem  wäd^ter ,  ba^  ifl  pfärrer. 

XXXII.  !Daf  man  allein  ben  bannen  mag  f  ber  offenließ  berflrgert. 

93on  unrec^tfertigem  gut. 
XXXm.  !Z>af  unfertig '  gut  nit  templen,  fl&(lertt,  mfind^en;  pfaffen, 
mnen,  funbet  ben  bür^gen,  geben  fotl  »erben  1  fo  tt  bem  redeten  beßftec 
nit  »iberteert  merben  mag. 

SBon  oberfett. 
XXXrv.  2>er  gei{ll{(^  (genämt)  gwalt  ^at  fine«  pracfitl  leinen  grunb 
»I  ber  Uer  SbrifH. 

XXXV.  9(ber  ber  weltlich  bat  frafl  unb  befefKgims  m  ber  teer  mib 
^M  Sbrifti. 

XXXVI.  gillrt ,  fo  ber  geiftli*  genämt  jiaat  jm  jugeb^ren  re*te« 
tmb  red)te^f(^irnttf  ^alb  fargibt;  gehört  ben  »eltlicben  3U/  0^  (9  ^^^^^^ 
Am  ipeDenb. 


^8crm4tb(ti.  ')  miacrecbie. 


YIII«  U^  tem  fp(gt  jtt  cintr  M  attc/  fo  in  Um  boupt  bbenb,  ffxUt 
utit  tinUt  sötte«  ßnb;  unb  ba«  t(l  bie  tiU^  obcir  gcmcinfam^  bct  beHtflcni 
ein  bttöfrow  Q^brtfit.    SccUßa  cat^oKca* 

IX.  3um  anbten;  baf  »ie  bic  (qblic^en  qßbtt  on  tettvaton  bti^oupt« 
itfit  i^ecmSgcnb  i  alfo  in  bcm  (qb  S^ciili  nicman  öjtb  t>ttmai  on  fm  ^oupt 

X.  SBte  btr  menfc^  toub^  ift/  fo  bte  gübct  etwa«  on  lai  boupt  wut« 
fenbi  tqfTenbi  »unbenb,  fd)ä'bt9enb  (tc^  felb«:  a(fOi  wenn  bie  gtiberSbtiilt 
ctnia«  on  jt  ^oupt  S^rtilum  unbetilonbi  jtnb  fq  toub«  (c^laftenb  unb  b<f(t)me« 
tenb  fid)  felb«  mit  unwqfen  sefa^en. 

XI.  2>annen  ^ar  mir  (e^enb  bec  geifUic^en  (aenrnnet)  fa^ungett/  bott 
jrem  ptad)t|  rqc^tagen,  flänben,  titleni  flefa^eUf  ein  utfec^  alter  unßnnift« 
leit  fqn :  bann  fq  bem  ^oupt  ntt  mttbeOenb. 

xn.  9(lfo  tobenb  fq  nodft  i  ntt  Pon  be<  boupt«  wegm  (binn  ba<  flq^ 
man  ficb  M^  gnaben  gotte«  }u  bifen  spten  ^atfut  je  bringen)  i  funber  baf 
man  fq  nummen  wiU  (äffen  toben  i  aber  bem  boupt  einig  lofen* 

xni.  9Bo  bem  getofet  wirt ;  erlernet  man  (uter  unb  t(arU(^  ben  ipil(en 
gottt«,  unb  Wirt  ber  menfcb  burc^  (inen  geiCt  )ü  im  ge&ogen  unb  in  in 
l^erwanbtet. 

XIV.  2>arum  äffe  c^rtflenmenrd^en  iren  bödiflen  flqf  anfeeren  H^tfenbr 
taf  epangelion  Q^ftrifli  einig  geprebiget  »erbe  aUtntbalb. 

XV.  2>ann  in  bef  glouben  jlat  unfer  bei(;  unbinbe?  itngfouben  unfer  per« 
bommnu^ :  bann  cÜt  warnet t  ift  flor  in  im. 

XVI.  3m  epangetio  lernet  maUf  baf  menf(i^en{eere  unb  fa^ngen 
au  ber  feligteit  nut  ntii$enb. 

93om  papft. 
XVn.  2>af  Q^^riflu«  ein  einiger  ewiger  obrefler  priefler  tfl^  baru«  er« 
meffen  mirtr  baf  bie  fte^  obrrft  priefier  umgeben  banb/  ber  eer  unb  gewdU 
<SbrifU  miberfteebenbi  ya  Perfc^upfenb. 

SQon  ber  mef. 
XVm.  ©aß  ffbrifhi«,  f\6i  WH  etnefl  ufgeopfert,  in  bie  ewigst  etit 
«Srenb  unb  bejalenb  opfer  iftr  für  aller  gläubigen  fSnb;  baru«  ermeffen 
tpirtf  bit  mef  nit  ein  opfVr/  funber  be«  opfer«  ein  wibrrgebSd^tnuf  fqn^  unb 
ftc^rung  ber  ertöfung  i  bie  Q^briftu«  un«  bewifen  hat 

XIX.  2)af  ^^riflu«  ein  einiger  mittler  ift  smäfd)enb  gott  unb  un«. 

(Bon  ber  färbitt  ber  ^eiligen. 
XX«  2>af  un«  gott  aUe  bing  will  in  ftnem  namen  geben;  baru«  ent« 
fpringt,  baf  wir  uffertbalb  bifer  sqt  leine«  mittler«  bBrfenb  benn  fm. 

XXI.  J>af,  fo  wir  för  einanber  uf  erben  bittenb,  ba«  in  ber  geftalt 
tb&inbf  baf  wir  allein  burd)  Q^btiftum  un«  ade  bing  gegeben  werben  Pertruwenb. 

aSon  btn  guten  werten. 
XXn.  Daf  Cbrifttt«  unfer  gere*tigWt  ift,  baru«  wir  ermeffenb,  ba« 
unfer  wert  fo  Pil  gut/  fo  Pil  ft)  Sbrifli;  fo  Pit  fp  aber  unfer/  nit  red^ti 
nit  gut  ftnb. 

aSorn  g&t  ber  geiftliclb^tt. 
XXni-    ©a«  Cferiftu«  bie  ftab  unb  pra*t  bifer  weit  Pertoirft;  baru« 

•)  tpB. 


LVm.    Da«  urtetl  bet  obgefclbcilnen  ift  aUent  gott  bttannt 

LIX.  Unt  tc  minbcr  uni»  gott  batt^on  bat  (offTcn  »äffen  i  tt  mtnber  »it 
«AI  botiwn  je  wfificn  unbetnemcn  foUcnb. 

LX.  Ob  bcr  menfc^  ffit  bie  grflotbmn  fotflfaitig  gott  um  gnab  jnen 
ju  bcnN)fen  ittit&ft,  Derwitf  t4)  ntt;  bod)  baoon  »t  jlcUrn^  (üben  jat  nnf 
ein  tobfänb)/  unb  um  stminntf  wi((en  lügeni  iil  ntt  mcnfc^Uc^ ;  funbcr  tdfcUfc^« 

S3on  brt  pn'cilerfcbaft. 

LXI.  $8on  btm  ^ötacter  (wqbe)/  btfl  bie  ptteflet  in  b(n  dsttn  }i|tm 
finb  tnnnt  worbnii  weift  bie  cfitAiöi  gfcbtift  nflt. 

LXII,  69  ettennet  on^  feine  pctefler  1  benn  bie  batf  gott^wovt  ber« 
limbenbl 

LXni.    2>enen  betf t  fq  eet  embieten  1  ba«  ifl  (Qb(td)  narung  }fibtenen. 

$8on  abiledung  bet  mifbtüöitn. 

LXIV»  9(ffe  fo  \t  ittuna  ectennenb?  foU  man  nat  (äffen  entgelten  f 
limber  fq  im  frib  jforben  (äffen  >  unb  bemnac^  bie  mibem*  ((tiftlic^  t^erorbnen* 

LXV.  2>ie  itc^^  nit  ertennen  wöUenb/  witt  gott  »o(  mit  inen  banb« 
Im.  Darum  man  mit  jren  (qben  feinen  gemalt  filmemen  foU;  ti  wäre 
i^inm,  baf  fq  fo  ungeflattUd)  furinb;  baf  man  bef  ntt  em!beren*m((d)t« 

LXVI.  (S«  ToUenb  aUe  geifk(id)  ftirgefeljten  jicb  9(enb«  niberlaffen  unb 
ttitig  ba«  frü}  Sbciftir  nit  bie  tifleui  ttfrtd}ten;  ober  fq  gonb  um/*  benn 
i(b  fag  bir :  bie  oi:  fiat  am  bonm» 

.  LXVII.  Ob  ieman  begertt  gefpräc^  mit  mir  te  k^itn  bon  jinfeUf 
l^enten ,  wn  ungetouften  f inbUnen  /  bon  ber  firmungi  embät  tc^  mid^  »iUia 
lii  antworten. 

^ie  unbernem  fidb  feiner  }&  ftrqten  mit  fopbiftcri)  ober  menfd^entanbi 
fimber  tumme  an  bie  gfcf)ciftr  bie  ffir  ein  rid)ter  je  babeur  (foratf  eare«! 
^  9f(brife  atmet  ben  geift  gotte«)  bamit  man  bie  warbeit  ober  finb ,  ober 
fo  fq  fünben  ifti  aM  iö)  boff/  bebalt.    9(mem 

2>ef  walt  gott. 

2)ifer  arttften  grunb  unb  u^legung  werbenb  balb  bur4>  ben  bruet 
iK4on. 

^)  MKmmctt.  ^  ein  ber  Jtivcbe  gewibmeten  Oitt.  ^)  tbren  3vrtbum.  *)  aeben  u»« 


iss     ^Mona  Ut  ^maAtmi  in ^  IbWä^m  fm  2fati^. 

3  «  f  M  <• 
e.  120.  *) 

.  «,2)u  ^jl  i90(  t^critanlcrtf  wie  Swingli  Dom  ftibcn  mi  unftib  gmtt 
M;  unb  bie  wotl,  bte  cc  flcrebt  6atf  Me  jtic^ü  bu  ju  btr«  Swinali  M 
tiit  t>ota  unfriben  ber  toaffen  gmbt  obct  bom  unfttben  ber  alSubiaen.  2)entt 
»u  tvciil  i90(,  baf  cc  fpracf):  (E^  fqc  gott  bantf  baf  etn  frummc  {latt  3üri(6 
i»  flendgt  »Are  aü  fviben  /  unb  toafTe  tvo(  i  baf  rölid)^  aUein  ud  betit  gott^- 
»ort  tumtntf  ba^  fq  fo  trütvUc^  böctinb  unb  annämtnb«  Od)  rebe  aber^  baf 
ibatigeltum  unfcib  ttviifc^en  beit  gtSubtgen  unb  sotttofett  gebirt  Witi^ 
ntt,  wie  Q^^ciftu«  im  ebangelto  rebt  SDlattb.  X.  34:  3d)  bin  ntttummenic. 
SBiit  tann  e<  prebiget  werben  im  frtb?  ia  fo  aUe  weit  g(5ubig  wdr,  moc^t 
ti  fytii  fünft  ntt.  !Donn  Sbriflufl  iü  ber  ftein  ber  berte^ungr  an  bem  (tcft 
Ipil  berbiferen  werbenb,  bie  (inb  bon  ber  weit/  unb  ber  tä^l  ijl  jr  ^err/  ber 
0n  r9<6  mit  ben  finen  on  unberlaf  je  bel^atten  (id)  unberfton  wirt.  (J&ani 
J&ager  im  Sqrenrupfen.) 

«.  121.  *) 

^!Du  b^il  bie  tecj^te  fub^mts  u^elafienr  namltd^i  bof  mm  atfc  bing 
foOt  ünfcbr^ben.  Slun  reb  nnb  gib  antwurty  ob  wir  nie  bor  ober  naeft  mü^ 
Mg  gefteitten  ftabenb  um  einen  ric^ter »  aU  meifler  Ulrid)  StoingU  Mrmeintf 
er  wbUte  nteman  }&  ric^ter  l^beni  benn  atfe  ^rifigtftubigen.  i>a#  bu  nit 
oren  mtb  gebSrti  baf  i((  fo  ofit  angejogen  btfe  meinung:  ie  tun  nttnt 
wann  bie  fe^r  ufgangen;  bobc  man  ein  eoncilium  gehabt:  unb  bure^  bal« 
felbig  ft)inb  alfo  bie  te^er  uberwunben.  ^ab  baruf  genennt  i  nämlich  9(^ 
viumf  GabeUium/  Steflorimni  SRonicbSttm  mtb  t>il  anber;  unb  wo^  nun 
olfo  erfannt,  borbp  f^g  ti  bliben.  2)annr  fo  ü  nit  gefe^j^e  unb  gebaUm 
wiirb^  (baft  bn  nit  gebort  ^  baf  i^  gefagt):  e^  wtirbinb  ali  tnl  gionbenr 
oU  t>H  (anbi  ja  aM  bil  üdttr  birfer/  WQler»  büftr  unb  menfdKn;  wann 
man  in  fallen  be^  i>er(lanbii  ber  gefc^rifit  nit  foUt  uf  bie  concilia  Cummen. 
i>ab  oud)  wqter  angejeigtr  baf  in  lurjen  jaren  fiHid)er  geikalt,  (wäft^n  g^ 
leerten  alfo  beranlaft/  unb  ie  }un  jqten  eine«  mif i^erflanb«  ber  gefd)rifif  fQinb 
bie  unii^erittate«  ju  ric^ter  erwdlt  worben.  Unb  aber  att  etlicher  jr  reb  aU 
ui  bem  geifl  gotte«  ge0o(fen  gead)tet  warbr  bermaflien  aU  ob  alfvin  in  ö(b 
f9e  (wie  9anlu«  f(6ri)bt)  ber  geift  gotte«  tommeur  unb  ft)inb  bie  w^nfc^enten 
Sot^i^i  unb  alle  beimltgteiten  M  r^cfiü  gotte«  in  jnen  er5ffhet;  wa«  aber 
bie  beiligen  bater  gerebt,  gefc^riben  unb  georbnet/  ouc^  unfer  ber  gefanN 
ten  rebeUf  menfc^entanb  geartet  werben  follt/  bab  id)  nad)  ber  Mnge  er* 

jÄlt. ^auluü  bat  felbft  bon  ben  jwiWfboten  einen  brief  («ct.  XV-)  er» 

wartet  unb  angenommen/  ba  fq  gefc^riben  babenb:  S«  i(l  apgefeben  t»on 
bem  beiligen  geiü  unb  un«  :c.  unb  er  bo(^  bon  gott  M  magifler  gentium 
berorbnet.  eoUte  bitli^  ber  wärbig  meiner  Ulrid)  3»inflli  ouc^  ui^l  unb 
ertanntnuf  erwarten  unb  annemen.  !Dife«  iü  )>on  mir  meer/  bann  einmal 
bor  mittag  gerebt/  aber  nie  bor  mittag  oon  bem  warbigen  meiner  Ulricb 
Stoingli  berantwortet.  QBol  nadi  mittag  h(it  er  eü  ein  wenig  gemelbt;  aber 
bie  fa^  nit  g(;beifert  /  funber  iinetbalb  (wie  id)  cd  berflan)  gebifret.    ( 3  <)  b  e  r. ) 

hierauf  antwortet  S^cni  i&abim  ©prenrupfen :  »€«  mag  fpn/  bof 
ti  bem  3win<lH  bormittag  je  ijcrantwurten  empfallen  fpe;  wa«  liit 
baran?  SSer  bätte  uf  bine  lange  tänb  mi(gen  antwurt  geben?  ^at  er  eü 


fl((r  nft  ntt^  bettt  imbtf  ^  mmttwtttt?  X^eraeildft  (afftnb  nni  üf>tt  iat 
XV.  cap.  tfit  (tl^tr-.  fo  tvetbenb  »ft  finbm ,  baf  e«  tvtbet  fld^  ift  unb 
mtmit  Set),  ^aft  bu  bemnac^  srrcbt:  ivtt  mUtni  ti  iel^  laifcn  ^loitr  «nb 
To  M(t  man  Cbtr  bie  büd^tt  bot  weUm  fi^cn  f  boft  bu  ed  ein  anbren  weg  iil«' 
gtjoäm,"  —  gäbet  fäbct  fort:  ^9n  iincm  bficfeUtt  bct  ertiefuttfl  bct  fpfl« 
k(A  er  (Stvingli)  giigrldfitn  aUe  fpt)^  unb  finbt  ober  bod)  in  bem  bticfi  fo 
9aulu^  i»on  ben  }wdlfbottn  jü  ^ftufaUm  angenommen/  baf  bte  opfec 
att  Idiber«  unb  anbec  fleifd),  fo  ben  absötten  geopfettf  t^erboten  warenb. 
!Dontenit  er/  bifc^  gebot  n«j[re  nun  M,  fo  hin  ^eib  ober  abgbtterq  meec 
tpärr/  bo«  tcft  bo(^  u^  utfad)  jm  nit  oerantmurtet.  9(bet  beitcl^/  ob  nit  in 
l^cd  nod)  bit  abgöttetp  fpe  unb  d)rt(ten  bannoc^  oud)  unber  benfelbigen 
»onenb  —  in  ben  nüw  ge^nbenen  infelen  u«  f.  to.  hierauf  wiebet  ^ai:  (ib.) 
.8tft  bu  nit  pnsebent/  baf  Swingli  rebt/  9au(u^  ^Atte  e«  felber  nit 
geixiben?  warum  beftd)!!  bu  nit  bie  gef(t}rift  mit  jm?**  —  Saber  fSbrt  fort: 
Siticbf  funber^ert  Stib  bon9(nwt}Cf  bat  be^  coneitii  bo(b  st^  Slürnbetg  an« 
gcbracbt;  beifen  bejfige  i(^  mi<!b  uf  jn  unb  bine  betten  bon  t^ti^i.  —  ^b* 
ober  ba^  glöt^wol  getebt:  fo  itd)/  ob  meidet  UCtid)  obet  i(b  beffet  f unbfcboft 
bon  Stuf nberg  gebabt !  beftdb  ben  abfd^ib  i>on  Sl&tnbetg !  —  9Ibet  bie  nfiwett 
Imtt  unb  eiyangeliilen  M  aquilout  »oUenb  nid)t^  webet  uf  lyetgangenc 
iio(b  uf  tänfrtge  beeteta  ober  coneiUa  biiben;  e^  f^g  jnen  bann  wo(  gelegen, 
tbcr  fte  tbunb  jm  rec^t:  fte  wii(fenbf  baf  j«  (eer;  ee  nun  bie  b^lben  i^dte? 
)ttfammen  tdmtnb/  i^erbammt  wäre  —  fi)  mbgenb  bie  coneilten  nitiqben. 
3r  gefang  muf  nit  nun  aUein  ber  enget ,  funber  gotte^  gefang  fqn ;  unb 
MI  wir  reboib  unb  bie  frummen  bätet  —  aUein  menfcbcntanb.  (gäbet  r 
ttiit(tti(btttn4|.)  „9Bte  bi((  boft  bu  t^on  bem  3wing(i  gebbtt/  haf  er  nit 
min  Uveen  ric^ttr  boben  woOt  r  funber  atf e  gläubigen  mchfcben  barum  (affm 
«tttilmr  ob  bu  ober. et  bet  gefd^tifi  gmalt  antbäte.  2)al^tt  bu  obet  nit  tum« 
mm  moe^teil.    (Optentupfen«) 

e.  121.  n 

iMt  bis  ba«  nit  gel^btt/  baf  Swingli  meint/  ti  wXte  }&  M(  min  rebCi 
mb  büb  mi(b  batuf  emboten/  fp  ju  bew^feu/  fo  man  attt  bing  uffd^tibe: 
basn  in  ben  (uft  a»  teben  fqe  mit  nit  gelegen,    (gäbet.) 

e.  122.  ♦) 

>9tt  beten  fo  mancher  gotttffbr(^tige  pfarrer/  ou((  bi(  boctorel  unb 
i(4te  gott^franb.''   (SulUnger.) 

e.  122.  '^) 

,Blit  ein  bud)  be  non  rebelanbt^  m^fterii«  bobe  idb  geftbtiben  — — 
fonbetn  wibet  bie  temetatiotf/  »ibet  bie/  fo  btitigc  bing  obet  gefc^tiften 
fitfenlicb  banbtenb.  *"    (gäbet.) 

e.  123.  ^) 

^ager  im ®i)tentupfen  fleUt  ben  estteit  wegen  be<  Q^oncilium«  alfo  bat: 
iRodybem  ^ett  gti|  bet  bofmeiftet  gat  Kug  ba^  empft(d)^  (\n$  betten  batge* 
Jrtbon ,  batin  er  rebt :  (in  berr  wäre  gwflf  beti(bt  /  bafi  man  in  eim  jar 
«n  eoncilium  boben  würbe  2)atuf  bat  3wi«gH  nut  wellen  teben.  Do  boft 
^u  glqd)  ou(^  angefangen  je  reben  unb  biü  ufgeilanben  unb  rebtefi  eben  bal 


\ 


*)Mttct4. 


iss     i^nMons  Ut  Derfarnmhmfi  in ^  imä^tn  fm  3)iti((« 

3  «  f  M  e- 
e.  120.  *) 

.  „Du  ^jl  i9p(  i^etilantm,  wie  2w'mH  i>om  ft(bm  unb  unftib  gereM 
M;  unb  bte  iporl,  bic  ec  gcrebt  bat,  btc  jtic^il  bu  au  btr.  Sminsli  ^at 
Ott  bom  unfribcn  ber  maffcn  gerebt  ober  bom  unfctben  ber  g(5ubtgen.  S)entt 
bu  tveiil  tvo(,  baf  ec  fprac^:  (Etf  fqe  gott  bantf  baf  em  ftumme  flott  Sücic^ 
i»  genetgt  märe  jü  frtbenr  unb  touiTe  woli  baf  röUd)^  oQein  u«  betit  gotttf- 
ivort  tummtf  ba^  f9  fo  ttütoüdi  börtinb  unb  onnäminb.  3d)  cebe  obec;  ba( 
ibangelium  unfttb  }wufd)en  ben  gl&ubigen  unb  gottlofen  gebirt.  SBetfl 
nit,  wie  S^ciilu«  im  ebangelio  cebt.  SDlattb-  X.  34:  3(^  bin  titt  tummen  k. 
SBijt  tann  e<  pcebiget  werben  im  frtb?  ia  fo  aüt  weit  gtöubig  wAr,  möcbt 
e^  fqn;  Tunfl  ntt.  S)ann  Sbriflu«  ift  ber  {lein  ber  berie^ung,  an  bem  ftcft 
Ipil  berbiferen  werbenbi  bie  itnb  bon  ber  weit/  unb  ber  tä^l  ifl  jr  ^err;  ber 
6n  rq<6  mit  ben  (inen  on  unberlaf  je  bel^alten  (id)  unberflon  toixL  (J&an< 
J&ager  im  ®qrenru9fen.) 

«•  121.  *) 

^!Du  b^fl  bie  rechte  fubftans  u^elafleur  namüiii  baf  man  atfe  bing 
foUt  anfcbr^ben.  Slun  reb  unb  gib  antwurtr  ob  wir  nit  bor  ober  na<6  mitt 
tag  gefteitten  babenb  um  einen  ri^teri  att  meifier  Ulrid)  SwittflU  t^cnneinti 
er  w3Ute  nieman  {ü  rtc^ter  (qbenf  benn  aÜt  d^riflglftubigen.  i^afi  bu  nit 
oren  mtb  gebort,  baf  i^  fo  oft  angejogen  Mfe  meinung:  ie  sun  inttn, 
wann  bie  te^r  ufgangen^  babe  man  ein  coneilium  gehabt:  unb  bure^  bai« 
felbig  f^inb  alfo  bie  te^er  uberwunben.  ^ab  baruf  genennt  i  ndmUc^  ^ 
vium,  ®abeUium;  Steflorium,  SRanic^Aum  unb  bU  anber;  unb  wo^  nun 
olfo  erfannt,  borb«  fqg  e^  bliben.  txinni  fo  e^  nit  gefc^dbe  unb  gebattm 
warb^  (bail  bu  nit  gebiert,  baf  i(^  gefagt):  e^  wurbinb  att  tnl  gioubenr 
aM  bi(  (anb,  ja  ali  bi(  ilätti  bSrfer,  w^ler,  bäfer  unb  menfd)ett;  wann 
man  in  fad}en  M  berflanb«  ber  gef^cift  nit  foQt  uf  bie  eoneiUa  tummen. 
i>ab  oud)  wqter  angejeigt,  baf  in  lurten  jaren  rö(id)er  geftalt,  }wäf<fKn  ge* 
leerten  a(fo  beranlaf t,  unb  ie  )un  jqten  eine^  mif t^erflanb^  ber  gefd)rifif  fQinb 
bie  uniberfttate«  i&  ricf)ter  erwAIt  worben.  Unb  aber  aU  etlicher  jr  reb  ali 
M  bem  getft  gotte«  ge0o(fen  geadbtet  warb/  bermaffen  aM  ob  aUvin  in  üdt 
ft}e  (wie  9aulud  fc^r^bt)  ber  geift  gotte«  tommeui  unb  fqinb  bie  W9nfd)enten 
Soot«,  unb  aKe  beimligteiten  M  rqc^«  gotteü  in  jnen  eröffnet;  wa^  aber 
bie  beiligen  Mter  gerebt,  gef*riben  unb  georbnet,  ouc^  unfer  ber  gefanN 
ten  rebeUf  menfc^entanb  gead)tet  werben  fofft/  kab  id)  nad)  ber  länge  er* 

jÄlt. ^aulu<  bot  felbfl  bon  ben  jwlUfboten  einen  brief  («ct.  XV.)  er» 

wartet  unb  angenommen;  ba  ft)  gefc^riben  babenb:  S^  ifl  apgefeben  i»on 
bem  beiligen  geifl  unb  un^  tc.  unb  er  b0(4  t>m  gott  aM  magifler  gentium 
berorbnet.  eoUte  bilfic^  ber  wtirbig  meifltr  Ulrid)  Swingli  ouc^  u«^l  unb 
ertanntnuf  erwarten  unb  annemen.  !Dtfe«  ifl  Don  mir  meer ,  bann  einmal 
bor  mittag  gerebt,  aber  nie  bor  mittag  bon  bem  wärbigen  meifier  Ulricb 
Swingli  berantwortet.  QSJol  nad)  mittag  bat  er  ti  ein  wenig  gemelbt;  aber 
bie  fa*  nit  g<;beffert ,  funber  ftnetbalb  (wie  id)  e«  berflan)  gebJfret.    ( g  a  b  e  r. ) 

i&ierauf  antwortet  S^ani  ipabim  ©tjrenrupfen :  „(E^  mag  f^n,  baf 
ti  bem  Swing«  bormittag  je  oerantwurten  empfaUen  fi)e;  toai  litt 
baran?  SBer  bätte  uf  bine  lange  tänb  mögen  antwurt  geben?  ^at  er  ti 


tcr  trieftet  (bett  bu  fagft)  i^en  SRittettbac^  (Stcfitcnbac^)  m.  %nSt.  iKtmt,  oud) 
mtt  dfo  gnom  unb  nad^  ^iUAerebti  bofi  id)  iKrmcint  unb  fagt  c^  oud)  }& 
ktm  gfftrcttftett  l^crtn  Srt^  3a{ob  bon  ^nwt)(  i  iai  lönnte  tc^  nit  untrer» 
mmuxttt  laiTtn.    !Z)ann  i  Wfeniot  bu  bcfd)Uu(T(il  m6)  biner  gewon^ett  bie 
fckCf  fo  unbtdaifcii  bo(b/  baf  bcc  prüftet  unber  anbcvnt  fagt/  ein  btf(f)of 
i^n  G^oftcnj  bättt  Htbctttii  ba^  rbangrlium  ju  pttbiften  -^  fd)tqb  tva<  btt 
CiMritti  ba  gtrtbt  iHib ;  fo  »utbcft  bu  ffnbcn  /  baf  ic^  ein  botrebe  getboit : 
Kb  fve  nit  ^ter  iai  ebangelium  unb  9au(um  binbet  fieb  lä  bVuden:  bann 
»er  ivoUt  ba^  t^un  mit  er}ä'lung  /  mt  baf  ber  engel  ben  bitten  uf  bem 
Ml  att  Sbciftu^  geboren i  bife  troftliebe  botfcbafit  gebracbt  unb  berlünbeti 
bofi  in  bem  cpangelio  wäre  ba^  bcilf  Jü  ber  weg  unb  bie  wcrbeit/  mit  ber« 
|l9(bttng  betf  naiven  unb  alten  teftament^;  ou(b  bas  bie  bier  e^angeliften 
lojcenb  bie  bier  fluf  be^  parabifel  i  bie  fruchtbar  macbtinb  bie  ganjen  weit 
mit  bem  »offer  ber  gbltli^en  gnaben ;  e^  fqe  mit  beffer  berbeiffung  georbnet 
»ie  9aulutf  fagt;  unb  idb  b<)b  ott(!b  bar}tt  gebolfeur  »iewol  mine  fcbola« 
jKei  boctore^  oon  mir  ernftlicb  gelefen  unb  burcbflti^en  $  alfo  ba§  ite  oud) 
(cbmu^g  pon  minen  btfnben  tvorben.   Co  b<tb  t(ib  bocb  gefeben  f  hai  tvdger 
unb  beilfamer  »arr  bie  fopbifter^  )U  )>er(a(feni.  unb  ba^  epangelium  unb 
bie  propbttenr  oud)  anbete  b<iUge  gefcbrtfit  bctfSr  je  bringen.    Darum  id) 
bQbe«  etilen  anfd)lagf  wie  ba<  gtftbcb^n  unb  ba<l  epangelium  bttfiirgebrad)t 
Mben  mJiäiti  gewefen  fQg;  att  bann  war  i(lr  ee  unb  meifter  Ulrid)  3»ingli 
nie  gm  Sfitid)  (ommen.  3d)  fqg  abet  nit  be^  willen«  gewefeu/  babe  oucb 
^  anfcbtag  nit  belfen  betmaifen  anricbten  i  baf  man  foQ  alfo  u^urig  bo^ 
(Kmgdium  «rebigen;   funber  nad)  bem  wefenlicbcn  cbtiftlicben  unb  frib« 
fnnm  »ctüanb.    Unb  bob  wQter  angejeigt :  batf  eiiangelium  ftanb  nit  in 
^  bfeui  funber  in  traft  gotte^i  ja  in  rechtem  u<llegenunb  berilattb^  unb 
tob  bai  btwdrt  M  einem  ebangelifta  SRattbäo  an  jwe^en  orten  SRattb«  IV. 
6,  M  bet  bet(ti(jber  ben  fpru^  9f.  90  anfutt.    U«  bem  bab  id)  bew^r 
baf  oud)  bet  bd«  geifi  aM  ein  alter  fcbuler  bie  beiligen  gef(brift  «njiebin  ^ 
«9g  unb  wdife«  —  unb  fBlattb.  II.  6,  wo  bie  fd)rqber  ben  fprud)  M 
aXt<babon  Setblebem  anfiftrenbi  aber  ben  baruf  folgenben  tecbten  punttun« 
b(rlaffenb  —  alfo  burd)  bife  }wo  biftbri  bab  i^  wol  bewifen  i  bat  nit  aUM§ 
8lgetid)tf  bal  ebangelium  obet  heiligen  gefd)ri^  berfdr  je  sieben  (wiewol  ($ 
ka  eriten  fi^  babe  unb  bie  grbfle  eere)  unb  baf  fcriptura  nit  in  Um  (efett 
funber  reebtem  utflegen  ftanbe;  alfo  unb  nit  anber«  ift  tt  ergangen«  •—  — 
9Barum  bofl  bu  mir  bann  ba«  oud)  nit  binqn  gefeilt?  warum  f(bla(bik  btt 
ttir  ba«  unber?  —  Unb  no(b  unbt(Iid)ec  unb  unwarbafter  geftalt  mir  in 
bifc  nib  onbct  reben  gefe(^t  bofti  wie  i(b  ben  papft  unb  be«  papfU  bing  fo 
oft  angezogen-''   (Saberi  Unberricbtung. )    «2)0  bu  oucb  «n^ogen  Mti 
9k  bet  täfct  bie  gef(!btifit  gebrud)t  bobef  bat  Snnngti  geontwurt»  barum  fpgi 
tr  ba  ontwutt  %%  geben  i  baf  et  ft)  teebt  gebtuebtt  babe.   ^u  baft  aber  in 
ktt  gfcbrift  nit  wellen  bqifen.*'    (^an«i>agerim  ®t)renrupfen.) 

e.  130.  3.  10.  0.  0«  nad):   reben« 
«Uf  bflter  unb  coneilia  fe^t  man  nit  meet;  bann  wann  fq  jr  btng  tnil 

9f*rifietwt)fenb.*  OullingerO 

— ^ — ^^  —  — ^-     -  ■  -    -       .  .  —  _    — .  .. — . — ^^__ — . — ..^ — .^^_^^_^. — ^^^^^.^ — . — _ 

Mattf«  fbmitl.  e<^rifltR  I.  Hh»  ^^ 


1 6i     4^anb(und  btt  i^rfammluna  in  Ut  loUt^en  ^tt  3&tuj(« 

e.  ISO.  3«  10.  t).  0.  nadi:  &tf(^(ic$ctu 
»Jtein  »ort  bat^on  il<6t  in  ben  eanontbu«  bcü  concilü  9?M!it."  2B4 
l^at  StoingU  ^cfastr  tote  in  bcm  tencilio  Slicäno  ft}c  9<KPbnutiirt  stmcfrnr 
af  toild^ti  ttit  Ut  ^witifiHiM  Dctmeint ,  baf  bic  ec  bamoU  (»temol  cc  oa(b 
}um  t(i(  irrt)  erloubt  fqe.    9?ttn  im  coneiUo  gansrenft  i  fa^ft  ba^  in  bincc 
Mflort  I  t$  itjt  t)ttbtttti  r  unb  Sn'ingU  t^ab  t^  grrebt.    (EBte  ba^  bu  binct 
gfMd)tnnf  a(fo  l^ergeifmi  baf  bu  folid)^  fc^tqbtn  barffl.    9lun  ^ot  et  bo<l^ 
grfdAti  e^  ft)s  in  bem  ganarcnft  erloubt  unt  on  jwvfcl  (td)  uf  ein  anbetet 
bttd)(inf  ben  er  9(po(ogetitum  (9(r(^etelem)  genennt;  begränbet  unb  quotrrn 
8«  mit  (attnifct)en  n^orten  befcbriben.  Rogo  nunc  nt  concilio  parendum  etc. 
Sböfl  im  unred)t :  muf  ie^  uf  ftntr  f^ten  ftjn.  —  ^cbt  oud)  r  eü  tverb  be^er 
ee  bi$  min  b6(4(tn  bon  benen^  fo  ju  3<3ti(^  fqinbf  gelefen  unb  für  gut  an> 
genommen.    Ou6)  bat  cart^agifd^e   conctUum  ^ot  Stoingli  angeworfen. 
^rfHic^  bob  iö)  ongeseigt,  »ie  }we9er(e9  concitia  i^inbf  nämlic^  ber  gemei« 
nen  d)riflenbeit;  bie  man  oecumenica   ober  universalia  )u  griecbifc^  unb 
((ttin  nennet;  barnod)  particularia.    9lun  ^nbt  man  ntenani  baf  in  bem 
gfouben  ie  bie  universalia  wibermdrtig  gen^efen.  —  ÜDa^  cart^agifcbe  con< 
eilium  war  nur  tin  varticulare^.    Unb  mar  einem  iegfic^en  bifd)of  (in  frqe 
ml  unb  fentenj  geloffen ;  oud)  erft  bernaeb  ba^  conttUum  in  Sltcda  burd) 
S18  lydter  celebriert;  (fo)  mSginb  f^  wol  eerlic^  entfd)u(bigung  ^ben.  9Barum 
bau  bu  mir  bifen  bef^eib  unbertaflfen?  (^aber.)    ^einrieb  SBotf  antmut« 
tet  barauf:  —  «Smingti  bat  fd)le(bt^  gfeit,  »ie  baf  ^apbnutiui^  in  eim 
condtio  tämmer(td)  bie  ee  ber  priefleren  erretteter  oud)  treffen(id>  »tbet  föliA 
ilatuten  rebte.    3e6  (ummflf  wie  baf  er  9apbnutium  in  ba^  9licdnif<b  con« 
eittum  gfe^t  bobi  fo  er  bod)  btit  bq  tag  rebt  (bann  i(b  jn  barum  gefragt 
bab)  I  baf  er  bon  feim  concUio  nie  gelefen  bob «  bai  bie  ee  berboten  b^b  i 
aber  wo(  bon  päpften  erfl  b^  500  jaren  nad)  Q^brifti  geburt.    ©o  aber  bic 
pdpiHer  fo  (h)f  bon  bem  9licÄnifd)en  concilio  fagenb,  bot  er  fhi  recbnung 
gmad}t;  wie  baf  ec  bet^felben  conctliumü  gefd)td)t  nit  f^  etgen(id)  gclefot 
bab;  unb  a(fo  bat  er  d^  pdpftCeren  gloubta)  Unb  bafl  bu  ba«  {Ricdnifcbe 
concilium  barfür  sogen  i   unb  nit  Swingli:  bann  bu  bem  Oangrenüfcben 
concUium  bamit  wiberfprocben  badi  tt  fqe  nit  ein  atfgemein  concilium  a(!Qn. 
(®))renrupftn.) 

e.  ISO.  3.  2.  b.  tt.  nacb:    ift 
»3d)  bafie  ttO(b  wqter  binu«  gerebt,  namlieb  SÜ  ber  jqt  Stjpriatti  f«« 
bQ  1300  Jaren  ba^  färbitt  ber  betügen  gewefen  i  ia  no(b  Mns^^  n^i«  i<ft  ^ 
probieren.  (Saber.) 

e.  132.  *) 

»Ob  t(b  fd)on  ba<  gerebt,  w5Ht  icb  ti  wiber  gerftSrer  ber  gotörgabeit 
unb  bienflen  wol  befd)trmen  mögen.  9Iber  icb  bab  e<  nit  gerebt  —  bu  baft 
e*  bermeint,  icb  wurb  e^  reben.   ®li)(btrwp<  aW  icb  bti  popft«,  ber  cert» 


*)  einfocb. 

'  a)  »er  »ifcbof  ^pbnuttu«  »obnte  bem  giteÄmfdben  Concilittm  bep ,  wib  wibtt^ 
rieft  auf«  trtfttgfte  ba»  Betbot  ber  «Brief erebe,  baff  auf  bie  «abn  gefowmen,  fo  baf 
biefe«  etfe  Oftimetttfcbe  (Jondttum  bartlber  nicbt«  befcblof ,  fonbem  bie  Sad)e  be« 
freien  Cntfcbluf  tint»  jeben  anbetmfente  /  mcbt  einem  Swong  unterworfen  fepn  imIUc 

"■  eofratei  J(e«  i:  9.  unb  eo^omenud  X9.  i;  <i« 


i^nMintfl  Ut  tMtfamntfuns  in  Itt  (obß^en  flatt  Sättc^.      i63 

momm  unb  mibcr  »U  btttgcn  nie  gebockt  b^bf  ntt  baf  f5U^<  nüt  Witt.* 
(5öbcr.) 

€f.  ISS.  *) 
•Sift  ntt  ungetenff  bof  tdi  gtfagt;  Don  ^er  priefietee  ttl  iö)  nit  flcm. 
ttrf(tt^  bub  td)  f)efd)wi()en  unt  Don  iti  beffccn  m((\rn  untcrlaflen.  9(b(r  wo 
büfl  bu  ba«  fh(f en  (aifen  i  ba$  td)  gefacit  i  oon  }t)t  ber  s»5lf  boten  tvrrbe  ntt 
0(I(f(nf  bo$  einer  f  fo  ju  fubbtaconi  btacon;  priefter  ober  btfcbof  flewtj^eti  büb 
moAen  rin  eeftowen  iK>n  nuwrn  binden  nenten.  Spab  idj  ntt  er}dlt  n^^ter»  baf 
ber  tKrftünb  otfo  nit  nun  aUetn  tn  ber  oecibentati;  funber  ouc^  ortentalieceleftü— 
m  Greta  I  Sorcqra  le.  tn  Onbia«  bp  bent  prtefler  3oi)onne4  be0$){i9d)en  i  bt)  ben 
9Rof^4Uitem;berntaf1en  la^  einer/  fo  ein  iungfrom  bobe»  ntög  }u  priefler  cietvq« 
bet werben;  fobte  fterbe/  m&g  er  feine  meer  nemen ;  be<lfll9d)en ;  fo  er  fein  eefeowen 
bab  ee  baf  et  flewQd^t  i  mos  ^^  naeb  ber  wt9be  feine  nemen  i  bu^  bab  id)  angezeigt. 
®arum  (aflfefl  e^  unberwegen?  —  (E^  b<)t  bir  not  getbon  i  baf  bu  fubtUe  eerbare 
unbcrrebr  etnetf  büfl  mäffen  qnfe^en  —  ber  Don  ben  buren  gerebt  b<ib ;  unb  oud) 
ben  (BitfiiitnUl  fi3r  ein  perfon  in  ber  combbi  gefegt  bofi*  —  wie  wo(  (td)  ber 
gut  metfler  U(ri(^  Dil  in  ftnen  reben  unb  gefd)riften  bertr&fl  uf  einen  Xept 
ben  er  flrfunben  bot  XXVII.  btfl.  (.  6t  qui^  bi^lcerntti  ber  in  bent  gongrenü 
conciKo  (tentiiCbt  f^n  fbU.  0o  wüi  bod)  —  baf  nit  meer  in  bemfelbigen 
conctlio  tann  16  bifc^of  gewefen ;  bte  b<ibenb  19  canone^  gemacht  wiber  bie 
|um  memm  tei(f  fo  bte  betUgen  ee  gar  abtbun  wbUtenb.  9(ber  barin  bte 
iungfromfcbaft  unb  witwenfd)aft  nit  verworfen ;  U^f^alb  owti  bie  priefkree 
nit  wie  >u  meinft  i  Don  ben  frummen  bdtem  jtigetaffen.  6q  b^benb  gerebt 
Don  bot  Drieflem ;  fo  Dor  ber  wqbe  eefrotoen  gebabt  —  unb  gebent  we(d)e 
eoncflia  ^rjteben  foUenb  ob  18  bifdbof;  gli)(!bwo(/  ob  jm  a(fo  wjfref  aU 
bann  nit  ifl,  wie  Sivinglt  ftirgibt/  fürsieben  foUenb.  9lun  Hdii  wie  bie  fup« 
plteatiott  I  an  dwer  unb  unfer  aUen  gemeinen  gnäb.  betreu  Don  ^oftens  u^gan« 
gena) ,  ein  antwurt  baben  werbe.  Öon  ber  prtefteree  rebe  tcb  ntt  gern.  (mebe#^ 
»ol^  toiebitrbott!)  Sefi^ulbigungen  }weqer  unrie^Hger  Sttate.  (gaber.) 

6.  m. ») 

»3<^  h^b  gefagti  man  mbg  ba^  tbän.  0oHen  unb  m5gen  fbön/  ifl  ei 
nit  itHXittln  —  bte  bifputation  ifl  nit  uf  bem  ßüttii  funber  uf  bem  m5* 
gen  geftonben.  ^afl  bu  nit  Don  mir  Don  ber  (eiter  3aeob/  an  ben  bimmel 
gefc^ogeiti  gebSrtf  ba  DU  fiaflen  an  feenb?  baft  ntt  gebort;  wie  bnettg 
ntb  gefd)iotnb  ber  3iDing(t  (td)  an  bai  cräj  Sbtiflt  binuf  fc^wtngen  woUt? 
meinft  aber  nit :  bdtt  er  }u  bem  berren  an  bem  crttj  gewöUt  i  baf  er  bann 
((bt  aKartam;  3obannei  unb  bie  anbern  (dt  bei  eDangeliumi  oud)  funben 
b«m."  (gaber.) 

6.  1S8.  '^) 
.  ndA,  wie  tannfl  bu  ei  reben /  id)  ^ab  li  emf^ulbigen  mt^  tn  an» 
fang  ben  fprud)  6olonii  citirt,  wie  bann  Don  bem  wt)fen  mann  0o(oni  ge» 
ftbiHbcn  fqef  baf  er  uf  ein  }t)t  bq  ben  geleerten  ^  fo  bifputierenb  gefejTen,  unb 
9erianber  jn  gefragt/  ob  er  fcbwQge  Don  manget  ber  wort/  ober  baf  er  ein 
tot  w4te  I  tiab  er  geantwurt :  fein  tor  mag  fd)wt}gen.  Uf  bai  t^ab  td> 
litt  Gotratii  (wie  bti  fagfl)/  funber  3^noeratii  fprud)  qngebrad)t:  berfelbtg 
nf  ein  wt  gefragt/  warum  er  aUein  fd)WQge  unb  bie  anbern  att  reben  Ueffe/ 

ft)  Um  Vufbebttiig  ber  COliboti  Don  Bwmgli  «hb  feilten  Sreuttbcti. 


e.  ISO.  S.  10.  t>.  0.  Md):  htiiiluftn. 
» jteitt  ivort  bai^on  (Ic^t  in  ben  canontbu^  M  concilü  9?M[iiL"  rIBof 
(at  Swingli  sefaat/  tote  ttt  beut  cottcitto  SRtcäno  fqt  Vap^itutiutf  getoefenf 
uf  toUöati  ttit  Ut  StomgUu^  i^ertnetnt  /  bof  tit  et  bütnolti  (ti»tetoo(  et  ou^ 
}unt  teil  irrt)  edoubt  fqe.  9lun  ttn  cottctlto  gattgreitftr  foail  ba^  iti  binec 
bifloti  I  e^  ft)e  t^etbotett  r  uttb  Sn^tttgU  bab  e^  aerebt.  SBte  bafl  bu  bittet 
8ebä'd)tnnf  ülfo  betgeffenf  bcf  bu  fölid)«  fd)tqben  bdtffl.  9lutt  bot  et  bo(b 
gefaxt  r  ti  fqg  ttt  bettt  gangrenü  etloubt  unb  Ott  jtt^Dfet  fid)  uf  ein  anbete« 
btt(f)(ini  ben  et  ^(pologetttum  (9(t(^ete(ent)  genennt;  begtünbet  unb  quütent 
g.  mit  (()ttnifd)en  toptten  beftbtiben.  Rog^o  nunc  ut  concilio  parendum^tc 
Sbuil  jm  unted^t:  ntüf  ie(  uf  ftntt  fqten  ft}n.  —  ^(^t  oucbf  e«  wetb  beflet 
et  bt$  min  b&d)Itn  t^on  benen^  fo  ju  3äti(^  fqinbf  gelefen  unb  fut  gut  an« 
genommen.  Oud)  ba«  tatt^agifcbe  eonctUum  bat  3n»ingti  qngewotfeit. 
^tiUic^  bab  ic^  angejetgt;  wie  jweQetleQ  coneiUa  ft)inb,  nämlicb  ber  gemei* 
nen  (!bti(lenbeitf  bie  man  oecumenica  obet  universalia  }d  gtied)ifi4  unb 
(otin  nennet ;  butnotb  particularia.  9lun  ftnbt  man  nienan  i  bat  in  bem 
gfouben  ie  bie  universalia  »ibetwdrtig  gewefen.  —  Z>a«  cattbagifcbe  con« 
cilium  wat  nut  ein  patticulate«.  Unb  wat  einem  iegiic^en  bifd)of  (in  ftqe 
toal  unb  fentens  geloffen ;  oucb  etil  betna^  ba«  coneilium  in  SticAa  but(b 
S18  t>Atet  celebtiett;  (fo)  mSginb  f«  »ol  eetUc^  entfd)u(bigung  babem  QBatum 
.  bafl  bu  mit  bifen  befi^eib  unbetlaflen?  (^abet.)  i^einticb  SBolf  antnut« 
^tet  batauf:  —  »3wing(i  bat  f(bled)t^  gfeit,  wie  bafi  Q^apbnutiu«  in  eim 
condlio  tämmerttd)  bie  ee  bet  ptieileren  ettettete,  oucb  tteffenlic^  mibet  f9(i4 
ftatuten  tebte.  3e6  tummfl»  wie  baf  et  ^apbnutium  in  Ici  9lic£niffb  (oti* 
eilium  gfebt  bab,  fo  et  bod)  büt  bq  tag  tebt  (bann  icb  jn  barum  geftagt 
bab)i  baf  et  bon  (eim  concilio  nie  gelefen  f^abi  iai  bie  ee  betboten  bab; 
abet  wo(  bon  pApÜen  etft  bt)  500  jäten  nad)  Sbtifli  gebutt.  &o  ahtt  bie 
pÄpittet  fo  ihjf  oon  bem  9?ic«nifd)en  concilio  fagenb,  bat  et  ßa  tecbnung 
gmacbt;  wie  baf  et  betifelben  conciliumi  gef^td)t  nit  fo  etgen(td)  gelefen 
bab;  unb  alfo  bat  et  äd)  pÄpftieten  gloubta)  Unb  baft  bu  ba«  9licanif*e 
condlium  batWt  jogeui  unb  nit  3wittg(t:  bann  bu  bem  ©angtenftfÄen 
concitium  bamit  wibetfpto(^en  bafti  ti  fqe  nit  ein  allgemein  concilium  a(k)n. 
(®9tentttpfen.) 

€!•  130.  3*  2.  b.  u.  na^:    i{t 
»Od)  babe  no^  wqtet  binu«  getebt,  namli<6  i&  ^tt  }«t  CFt}ptiani  ft}g 
bq  1300  jäten  ba«  fatbitt  bet  bttligen  gewefen ;  ia  noA  Mnget  wiQ  id)  el 
ptobieten.  (Sabet.) 

e.  132.  '^) 

wOb  tdl  fd)on  ba«  getebt,  wmt  i*  ti  wlbet  getftbtet  bet  gott^g«^«« 
unb  blenden  wol  befd)itmen  mögen.  9lbet  id>  bab  ti  nit  getebt  —  bu  bafl 
e*  betmeint,  i*  wutb  e^  teben.   ®It)c^etwt)«  att  iäi  M  pÄpfWr  bet  ceri» 


*)  ettifti*.  ^    ^ 

'  •)  £)et  »ifcbof  qjttpjnittfttif  »obnte  bem  gitcftntfcben  eottcilittm  bep,  tinb  »tbeiJ- 
tcetb  auf^  trtfttgfte  ba«  »etbot  bet  fUtteftetebe,  ba«  auf  bie  «abn  gefommen,  fo  bal 
biefei  erfte  Mumetitfcbe  eonctltum  batübet  tiiibtff  bef<bN^  fottbetn  bie  6a<be  bem 
frepen  ^ntfös^iuH  eine«  jeben  antetmfteOU  /  nicbt  einem  3n»ong  untttwotfen  fepn  i»oOtc 
6.  6orrat(o  jce«  i;  8.  unb  @oiomentt0  Jt@.  i;  ^U 


i^anbltntfl  %tt  tMtfamntfung  m  Itt  (obß^en  flatt  Sätfc^.     i63 

mmol  imb  antcr  »t(  feittscn  nie  getackt  ^at^i  ntt  fcof  f5U^<  nüt  »Are/ 
(Saber.) 

€f.  ISS.  *) 

»Sift  ntt  Qnselcn!/  bof  idi  gtfagt;  Don  ber  pttefietee  ttl  iö)  nit  aem. 
thffii^  bab  td)  <icfd)W(()m  unb  Don  be^  beffctn  mc^m  unterlagen.  9(ber  wo 
hctfi  in  bd«  fledC en  (aifen  /  baf  id)  gefagt ,  oon  }t)t  ber  jm&lf  boten  werbe  ntt 
gekfen,  t<i$  einer;  fo  ju  fubbiacon i  btacon /  priefter  o(er  btfcbof  flewQbeti  bab 
mo^en  tin  eeftowen  iK>n  näwen  binden  nemen.  ^ab  iitj  ntt  er}dlt  wqter »  ba$ 
ber  oerflimb  otfo  nit  nun  aUetn  tn  ber  occibentali;  funber  ouc^  ortentalieeeleftü— 
in  dtttQi  Sorcqra  le.  tn  Onbia«  bp  bem  priefter  3oi)onnetl  be^c^Ii^ebeni  bq  ben 
SRo04Uitern;bermaffen  lai  einer/  fo  ein  iungfrow  bahti  nt9g  }u  priefter  flewq« 
bct »erben ;  fo  bie  fterbe ,  m&g  er  feine  meer  nemen ;  betl()l9(i)en ;  fo  er  fein  eefeowen 
bob  ee  baf  et  flewQd)t  i  m&g  er  naeb  ber  wt9be  feine  nemen  i  bq^  bob  icb  angezeigt, 
^orum  (dflfeit  etl  unberwegen  ?  —  (E^  b<)t  bir  not  getbon  f  baf  bu  fubtile  eerbare 
unberrebe  einetf  boft  ntäffen  qnfeben  —  ber  bon  ben  buren  gerebt  bdb ;  unb  oud) 
ben  Sfttfe^enfet  filr  ein  perfon  in  ber  combbi  gefegt  bufi.  —  wie  wo(  (td)  ber 
flttt  meifler  tl[ri(^  Pi(  in  (tuen  reben  unb  gefd)riften  t^ertröfl  uf  einen  Xept 
ben  er  gefunben  bat  XXVII.  bifl.  (.  6t  quitf  bi^cemtti  ber  in  bent  gongrenft 
conctKo  gemaCbt  fqn  foU.  0o  wüi  bocb  —  baf  nit  meer  in  bemfelbigen 
(onetlio  bann  16  bifcbof  gewefen ;  bte  b<ibenb  19  canone^  gemacbt  wiber  bie 
)ttm  meerern  teilr  fo  bie  beiligen  ee  gar  abtbün  wöUtenb.  9(ber  barin  bte 
iuitgfrowfd}aft  unb  witwenfeboft  nit  «verworfen;  befb^lb  ou(b  bie  priefkree 
tk  »\€  bu  meinil  /  t^on  ben  frummen  bdtem  jtigetaffen.  &x)  b^benb  gerebt 
ton  ben  ptieflern ;  fo  i»or  ber  wt}be  eefrowen  gebabt  —  unb  gebent  wehbe 
eonettia  ^rjteben  foUenb  ob  18  bifcbof;  gli)(!bwoI/  ob  jm  a(fo  wjfref  nU 
bmin  ntt  tft,  wie  Swtnglt  furgibtf  fiir}ieben  foUenb.  9lun  ftcbr  wte  bie  fup« 
piteation ,  an  dwer  unb  unfer  aUen  gemeinen  gnäb.  betreu  bon  Sofien}  u^gan« 
gena)  i  ein  antwurt  b<iben  werbe.  Öon  ber  prtefteree  rebe  tcb  ntt  gern,  (mebr* 
tnal^  wieberbott!)  Sefc^ulbigungen  iwttjtt  unriebtiger  Sttote.  (3  ab  er.) 

6.  1S7.  ») 

„3(6  b<ib  gefagt,  man  mbg  lai  tbän.  eioHen  unb  mbgen  fbtin/  ifl  el 
ntt  {pKQerleD  —  bte  bifputation  ifl  nit  uf  bem  rt^UeUf  funbet  uf  bem  mb* 
gen  geftanben.  ^afl  bu  nit  oon  mir  bon  ber  (eiter  3acob  /  an  ben  bimmel 
gefcblageni  gebbrtr  ba  bU  flaflen  an  f^enb?  baft  ntt  gebort,  wie  bnvttg 
unb  gefd)wtnb  ber  3winglt  (td)  an  ba«  crä}  Sbtiflt  binuf  fcbwtngen  woUt? 
neinft  aber  nit :  b^tt  er  }u  bem  berren  an  bem  crü}  gewöUt ,  baf  er  bann 
e(bt  aRariam;  3obanne«  unb  bte  anbern  Idt  Ui  epangeltum«  oud)  funben 
bätte."  (gab er.) 

6.  1S8.  '^) 

» eiA ,  wie  tannft  bu  tt  reben  /  id)  f^c^b  iü  entdbutbigen  mi^  tn  an» 
fntg  ben  fprutb  6oloni«  citirt,  wte  bann  bon  bem  wt)fen  mann  0olont  ge» 
f(briben  fqey  baf  er  uf  ein  }t}t  bxj  ben  geleerten;  fo  bifputierenb  gefeifen,  unb 
9erianber  in  gefragt;  ob  er  fcbwqge  pon  mangel  ber  wort/  ober  baf  er  ein 
tor  nnlrei  bab  er  geantwurt:  fem  tor  mag  fd)wi}gen.  Uf  ba«  l)ab  td> 
»tt  eotratt«  (wie  bu  fagfl)/  funber  Xenoeroti«  fprud)  9ngebrad)t:  berfelbtg 
nf  ein  tqt  gefragt;  warum  er  aUetn  fd)WQge  unb  bie  anbern  ad  reben  Ueffe; 

»)  Um  VHfbebmtg  ber  CoUbati  pon  Bwmait  «hb  feilten  Sremibeti. 


164    ^anMung  ber  i^crfammlunft  in  bet  (DMic^en  flatt  3i^tt^ 

l^ab  er  flcantwurt,  batf  i^  ettoann  getctt,  6dt  mid)  acroumen,  ba<  idi  aber 
scfd}tpfgen/  bat  ntic^  nie  getoutven.  @o  ifl  e^  unt  nit  anbetil  ttgan((en; 
)u  einem  iei(i)en  (et  »arbeit  bab  icb  cttirt  ben  fprud) :  Audieos  sapiens 
sapientior  erit.  Unt  ja  einem  anbern  n«ort}eid)en  bat  SwingU  mir  btc  rebe 
unberfottn  i  ^  c^  börft  bed  fun}Un^ '  unb  boffteren«  nitbt^.  SRun  fi<bi  »ie 
btt  e^  getroffen  babeit?  ( Saber) 

e.  1S8.  *') 
9  2>ie  seigenb  ttn<  in  ber  gfd)r(fit!  ba^  anber  tfl  menfcbentanb.  ^^  (Stt(« 
(tnger.) 

e.  1«.  *) 

» Sn'tngtt  bermeintt  i  mm  er  war  ein  balbmenfdb  unb  fHinb  uf  einem 
fßf  f  tbät  ba^  ein  oug  }u :  fo  mbllt  er  bannocib  bem  ^ieron^mo  nit  n^i)(i)en/ 
(Saber).  i^einricb  SS^olf  erwibert  baruf:  »i7lid)e  wort  itnb  ml 
^nem  baU  nie  gebort;  ja  fin  (ebtag  nid)t  gebad)t.  SBoI  alii  bu  ^teroni)» 
mum  in  bem  fQrbitt  ber  beiigen  berfür  sogen r  fpracb  er:  bie  argumemr 
bie  ^ieronqmud  bafelbfl  brucbt»  banb  nit  grunb  in  ber  gi^ttlicben  gfcbrif^*'' 
(09renrupfen.) 

n  Du  baft  unbertaffen  r  baf  3n^ing(t  gar  nacfi  wiber  ba«  offenlieb  t»an* 
gelium  gerebt :  mann  man  fag  i  ba^  bie  beiligen  wunberwerf  getban  i  fo  bab 
ti  ber  ttifel  getban.  (Sa ber.)  Über  bie  furbitt  ber  beiligen  oerfpriebt  er 
ein  eigene^  bu(!b :  » X^ai  ganje  bimmlif^e  beer  ivirt  mit  mir  fpn  i  on  Sbri« 
ftum  binber  ftd)  ju  bruden»  funber  in  mittler  fqn  laiTeni*'  fiud)ftn9tr 
ontwurtet:  (tti  (Saber)  meint;  barum  baf  3tvingli  etwa«  gerebt  bat  von 
bem  falfd)en  wen  ber  wunberseid)en  /  fo  fSUte  bef  nieman  mee  ^ngebent 
fqn  unb  ieber  gebenten:  (£«  ifl  wol  ittoM  barDon  gerebet;  ti  iil  ont  jwt^fel 
ergangen,  wie  SpaM  ^et)erli  (Sa ber)  gerebet  bat.  Tbit  fad)  flatalfo; 
iiüni  ^e^erli  unb  Z).  SDiartin  SJlanfcb  bon  Silbingen  babenb  ta^  fOrbitt 
ber  b^iliflen  wellen  bewären  M  ben  wunber2etd)en  (ba«  bod)  oUe«  nun  in 
iangge^w^«  befd)eben  ijl :  benn  ite  offenließ  feinen  artiM  banb  angriffen)  3a, 
bie  beigen  babenb  wunberjeiAen  getbon.  ^at  S^vingli  geantwurt:  wunbe^ 
}eid).en  (tnb  nit  ein  .2etd)en  ber  beiligfeit,  cli  Sbriftu«  felbft  besagt  ORattb. 
VU.  22 ,  wo  aber  bod)  warbafte  seieben  befd)eben ,  burd)  bie  beigen  tbAfle 
gott  biefelbtgen,  nit  bie  b;lgen ,  aM  Vetru«  rebt  9(ct.  3.  (S«  befd)ebenb  aber  M 
wünberseid)en  M  unbertrag^  M  tüfeM ,  aU  9Rattb.  XXIV.  24 :  ber  tbäge 
oft  oucb  wunberseid)en  unb  uerleere  ftd)  in  bie  gflalt  M  engeU  M  ütititi. 
.9(tfo  bat  Smingli  gerebt  unb  bifer  bolsftbrer^  Derteert  e«  alfo.''  (®9renrupfen.) 

e.  143.  *) 

»SBie  bafl  bu  mit  warbeit  I9nnen  fagen,  ba§  bu  atfe  reb  unb  wiberreb 
anseigt  unb  begriffen  babeft,  biewql  icb  bir  anseig,  baf  bu  nit  nur  uffein 
mir ,  funber  anbern ,  oud)  bem  StPtngli  unrecbt  getban  bafl- "  —  Z)u  bafi 
mir  sween  fprflcft  mit  jrem  anbfinger  unberlaffen.  ^attt^.  XXVIII.  20: 
3*  bin  bi)  fl*K.  unb  3ob.  XIV.  16 :  3(ft  werbe  bieten  ben  oater,  unb 
einen  anbern  trBfler  wirt  er  licb  geben  k.  QBeift  bu  nun ,  wa«  tcb  baruf 
gerebt?  biew^l  anrufung  ber  beiligen,  oud)  bie  mef  ftir  ein  facriftcium  bureb 
bie  gansen  cbrtftenbeit  gebalten ,  nit  nun  tüfenb,  funber  brqseben  unb  bie» 

1)  unterbro^em  ')  ^u<S^mMnm^  ^)  S)aawifdketirttnft.  ^)  ^fetlfiebever. 


^nUnng  bet  bttfammtund  in  bet  (oKic^en  ^att  3Ari(4^     i65 

yftm  f^mUtt  jar  smitt ;  itnb  fp  ti  nit  tvat  ol)tip  (tecec^t  mAtc ;  fp  ^jltte 
Ci^ctjlu^i  bic  cmtg  tPät^itf  unfcr  übd  t>txi<^tn ;  ja  (in<r  xtl  libd  nac^tom« 
mcm  9lun  ^obe  et  gcfagt :  Sccc  /  ha^  fpg  nn  mt)flett ;  et  i)ab  oud)  nit 
flcfdgt:  übet  tufenb  obet  }w9.lfi)un((t;t  tot  wiü  idi  nnbet  (jü  li  minem 
gemabel  bet  fit(t)en  tomnten.  ^t  f)at  flefagt*  alle  taq  bU  ju  bet  conrum* 
matton  bet  mit.  Unb  ob  wit  Sbtiflum  unb  Kfe  (tne  ivott  nüt  acl)tetinb , 
«nangefeben  bav  (tne  mott  ewig  beflonb  i  uß  bem  Sfaia  /  unb  et  oud^  i^  bie 
nratbeit  aUein/  ouc^  nit  liegen  m<tg  u<{  bem  ^IJauIo ;  unb  ifl  b^f  fb  39banncl 
nennet  ben  gettumen  unb  waten;  unb  ee  t^immü  unb  etbtqd)  getgon  »et* 
benb ,  ee  ftne  mott :  fo  b^ttinb  mit  bannod)  ba^  anbet  jttfagcn  betf  ^eiligen 
getfto,  bet  untf  betbetifen  ijl  in  ewig  aQt  bq  un«  }U  blDben.  !{)eff)alb  tc^ 
nit  liebetUd)  ^  in  ben  gtoflen  bingen  bon  genteinet  Iitd)en  gang  obet  faUe# 
funbet  ic^  betttuwe  Sbtiflo  bad  beifei;.  9lun  (qg  in.  fo  bil  ^unbett  jat  lai 
Don  gemeinet  (it ^en  gehalten  /  wa4  i(^  ansetg ;  batum  wutb  id)  mid^  (a« 
bebenden ,  funbet  biewtjl  bie  jweq  flud  bet  beiligen  unb  bet  me^  nit  wibet 
ba<  Soangelium'ftjenbf  unb  ieb  e^  mit  bet  gefc^tift  ou(6  ptobteten  m3g;  unb 
iil  mit  bef  6alb  wie  ben  alten  ttthattn  butdlüten ;  wann  man  it  alt  bet« 
^mmen  unb  löblich  btäd)  bie  nit  wibet  gott  (inb  obtbun  will  ^,  t^Anb  unb 
bcwiUigenb  fq  nit  getn«  9(lfo  ift  mit  tudi  »<^  gebac^ten  fi>rtlcfKnr  betttuwe 
id)  Sbtifto  unb  gott  bem  ^eiligen  gei(t ,  baf  fq  txni  fo  (.ang  nit  oetlajüen 
habmi  unb  tebei  befdbläf  oud)  mit  bem  f)eiL  ^ietonqmo/  baf  t<6  bifet 
ftucbn  bütö  ted)t  ben  g(ouben  galten  will«  ben  üji)  bon  mutetlid)et  btuft 
tffogen  bab.  ^iewol  mit  bin  unb  binei^  tott  leete  gang  angenem  wit^ 
ham  id)  botft  nit  funbet0  beten,  faflen,  obet  anbete  gute  nfeti  t^un;  fün« 
hriwann  id)  fq  t^äte,  begieng  iö)  ein  fänt;  Uif^cäb  wollte  fd)  wol  in  ben 
l>immet  {untmen.  ^bet  fo  id)  leibet  i9iaqd)t  nit  bil  bitten  lann :  fo  will  i(6 
ini(4  bodb  bet  fütbitt  bec  heiligen  unb  infunbet*  bet  mutet  gotH<  —  ntt 
•etjeil)ett. •* » (gäbet.) 

6.  143,  ^> 

„S5utlinget  fejt  bieget  ba<  wott  be^  butgttmetflet«:  unlb  ^«fc^wcctt 
bomit  bet  b«n  gi^li^bad)  umgebtad)t/,  wiU  tut  ^etfftt  in  flttjt.'' 

6. 143.  *'*) 

»ba«  et  ft^  u<  ge^altnem  gefpt^äd)  etfennt  bot.*  (Sutlinget.) 

e.  144.  *) 

»3ivittd(t  (ptad)  mttgtoffen  ^«ubeUf  noe^bem  ^tmelbte  ttlonntnuf  twr* 
kfcn  wat.''  (^ullingetO 

e,  144.  "^ 

»Unb  etil  bie  bub  an  S^icatiu«  }utnen;  fotacb:  (kbtn  btettn^  3t(bb^ 
nft  butm.  Ulticb«  attifel  glefeur  bie  id)  bot  nit  wt}l  gbon  süubetfeebHi.^ 
(SullingetO 

e.  i4äu  n 

•Du  weift,  baf  wat  ift,  ee  unb  icb  obet  n^  äffe  t)tieilet  gen  Süctd» 
lotnmen  ftnb,  baf  bbein  wott  nieman  bat  gewäf t ,  wotuf  bet  banbel  geftan« 
ben;  unb  icb  fag  bit|  baf  id)  mieb  be^  tob^  ee  betfeben  bätte»  bann  baf 
)tt  3äti(b  folfte  bt«putitt  wetben  bon  ftttbitt  bet  beUigen.  2>ef balb  b<tft 
imib  wol  gmettt,  baf  icb  gfagt  bab:  3cb  n^ont^  id)  wät  gen  Süttd)  lom- 

^)  bi<btjtema»  ')  entließen /  beaebem  ^)  iva^nte/  meinte. 


166     J^anUttna  ^  vctfonimluns  in  bet  (dMtd^n  ftatt  3Ari^. 

ntrn;  fi^e  td)  tooli  iö)  fbfl  in  9iffltlQ;  onb  Mfln  fvnuft  kab  id»  erfMct 
namlicb  t)on  Um  fe^er  9iftflOvto.  SBirwol  nun  td)  mid)  bütuf  nit  scnifk 
nod)  getagt  r  fo  6<ib  td^  bod)  wollen  lati^on  btopuHeven  unb  <in)diimr 
mormtt  td)  bm  grfnnsticn  ptttfttt  U$  itttnm^  iibtmtftn  r  ten  jr  au  rinan 
btfd)bf  madKn  tvoUrn^  batmü  jr  outb  in  be4  9(mt  f e (etQ  foUtnb/  (Sobtr.) 
Unt  (tul)tt  fügt  «t:  „aRetiler  lUrid)  fyat  btc  67  ottitet  ctfl  etn  toi  t^ot  Mftr 
f)ant(ung  (äffen  u^gon  unb  l^ot  ntentan  mltt  lü  Goflenj  ober  rniler  ftdtt 
{(in  »Ott  bat»on  aemtift;  unb  ftd)  meidet  Ulrid)  oud)  befennt,  e^  f«e  »et 
}d  fp0t  ulgangen."  ferner  Steinet  bemettt  bünbfd)ttftU(6 :  »0t} 
(lie  dvtilel)  jtnb  jm  ju  Stouwenfelb  im  Dnbtnfaten  t>on  Um  pfaffen  bafdbf 
tvpttenr  t90(  2  ober  S  tog  bart^or." 

e.  14S,  *^ 

tt^  btm  fpru(^  Stic.  IX.  f9enb  nit  fed)«  »orte  gerebet  tvotben. 

e.  146.  *) 

pOttcfi  ten  fprut!^  1.3of).  XVI.  12.  babe  t^  ntt  <ingf&rt:  bmm  idi 
SHoüiti  bo^  er  nit  bober  geb5re;  eben  fo  mentg  bobe  iö)  t^om  faficn  U$ 
fcmÄdg«  gercbt.  (3  ab  er.)  hingegen  behauptet  ^einrit^  9Bo(f:  er  bobe 
Un  fprucb  ul  3ob.  XVI.  angefurt:  Sbriflu^  babe  nod)  t)t(  mit  ben  jän* 
gern  iu  rcben  /  fo  mbginb^  ie^  aber  nit  ertragen ;  unb  Sn^ingli  bab  jm  ge^ 
anttourtet  unb  gezeigt  i  mie  er  ba^  n«ort  GbrifH  bucte.  (®Drenrupfen.) 

6.  146.  **) 

„Hai  büb  iö)  gerebt  unb  fag  e^  nod)r  baf  wit  t>il  bing  fd)ulbtg  fptnb 
}ti  l)altenf  bau  ojfen(id)  nit  gefcbrtben  foer  funber  ba^  bie  lild)  baltrt  unb 
»ir  gloubenb,  oud)  burc^  bie  leerer  ber  erften  ti((ben  berid)tf  baf  e^  an  un« 
temmen  bon  uffe^ung  ber  bciligen  sti^blf  boten ;  atfo  »öUe  ttb  bemofen  r 
baf  bie  Piet}igtdgig  faft,  oud)  ber  fonntag/  ben  3obanne«  nennt  in  apoea« 
Inpitf  biem  bominicamr  bon  ben  }wblf  boten  ufgefe^t;  föUenb  mir  fp  nit 
btracbten,  abtbunr  ober  btnber  ftcb  (telfen/  funber  jimmt  fi(b  »od  btewpl  fb 
bi(  bunbert  jar  fi)  bon  gemeiner  dbriflenbeitr  oucb  bon  ben  febern  gebalten# 
baf  wir  fo  oud)  b^^ltinb ,  ob  fo  fd)on  offenlicb  nit  u^gebrutft  märinb  in  ber 
bciligen  gfd)rift.''  Sr  bemerft  frrner:  „ti  foe  fd)Ab(i(b  itrfal^  nid)ttl  »oUen 
iülaifeui  ti  foe  bann  u^brutflid)  befd)ribett  in  ber  bciligen  fd)rift.  2>ic 
fabbu}der  babenb  ouA  bie  uferflebung  gelbugnet»  wot  fO  nit  in  bet  gfcbrift 
Ulgebructt  gemefen.  3(b  lobe  dd)  alle  barin  i  baf  jr  lai  ebangelium  unb 
9au(um  prebigenb :  bann  ba  ifl  ber  ted)t  feU*  9(ber  ma«  wir  babenb  owlb 
bon  ber  gwölf  boten  goten^  foUtinb  jrnit  alfo  lieberlicb  abtbdn.  —S&ätt 
fiwere  rebe  war,  mäftinb  wir  wocben  bon  bem  fombolo  apofiolorumf  bon 
bomouftOf  ja  bon  ben  perfonen  in  ber  gottbeit,  bem  ftx^tn  wiUen;  bfirftinb 
wir  nit  meer  glonbeu/  baf  %tma  SRarifi  mdter  gewefen  ttJ^ 

e.  148.  *) 

„  unb  fhotenb  bie  trabitionen  nit  mit  ben  gefcbrifiten,  baf  warnt  bie  apo« 
fiel  eine«  gefcbribeu;  ein  anber«  bawiber  babinb  angeben/  (SSudinger.) 

6.  148.  ^) 

i^anti  i>ab  bemerft:  „Saber  babe  bie  artife(  faft  gefcbolten,  aber  nit 
Ibnnen  bewfiren,  baf  fo  und)riilenlid)  foginb.  (E«  ifl  alfo  jägangen,  ali  man 
nad)  bem  imbtf  bal  urteil  gelefen  bat:  baft  bu  glod)  aU  bie  burentnabenr 
erft  angebebt  ernfhui  fo  bie  fa^b  fd)on  ufgebebt  war,  unb  bafl  bannoi^  teinen 
artilel  nit  weUen  angrofen,  fo  M  b«  gefd}rif^  ttnd}ri<lrnlid)  {&  macbcn«  all 


to  f«  flefc^oltm  ^(f ;  funket  ftdfl  tu  Me  artiM  in  tct  ftatiD  gebebt  unb  ^ 
9cfpro(^cn:  3^  t9iU  t(^  nit  rcbm  a(^  ein  bicart\  funbcc  M  ein  3ob<mnel  ^ 
unb  faa :  SRtifltt  UCti^  i  bo§  üwtt  avtiUl  Ut  wavbcit  nit  9(t}d}fbrmts  unb 
tn  cfMuist(tfd)tc  unb  0poilo(i(d^<t  gfAtift  nit  gegranbt  iXebt  S^^inflU :  '^etc 
Sicattf  bdttinb  jr  ben  but  längeil  obgelegen:  bätte  man  tiwci  mftften  tntf 
bonblen.  ^ber  uf  ümer  ctb  (ag  td)  olfo:  3t  föUcnb  bie  fceftncn  teb  mit 
Ut  ti^l  btmitn  unb  tbunb  fo  ml  unb  gtQfenb  mir  nun  ein  artiM  anf 
bamit  mir  bod)  nit  biftn  tag  unqetbon  t^etjudbinb:  bann  fo  md  f^ginb  bie 
ortitel  gränbtr  baf  bimmt(  unb  erben  h  brechen  müh  benn  einer  unber 
toicn  ottiHcn.  Uf  bat  baft  gerebt  t0it  t>ox  üütoti  i  et  f^e  ba  nit  ftatt  sü 
(isvtttiren ;  abtr  bu  woUcfl  in  bie  fcber  reb<n  unb  ricbttr  baben.  fiat  ^iniii 
geontmurtf  im  läf^t  m  bem  nüt»  bd$  man  Mt  wort/  bie  gerebt  wurbinbi 
ttffcbribc;  aber  (einen  richtet:  wÖQte  er  über  bat  wort  sottet  baben:  bcnn 
Ui  »ort  flottet  (SUe  bie  menfcben  urteilen  t  unb  nit  bie  menfcben  bat  mort 
gottt«.  Über  bat  fyi^  in  ben  Sn^inglt  gealefanjet/  ob  er  nit  bie  Don  3äri(6 
»oUte  für  rt(bter  ntmen?  9(ntiimrt  Stviogti,  nein.  ^  60  t^tl  ie^  iemoti 
mc  »oi  nodb  ^l  baron  gebeult  marb.^  (®i»rcnrupfett.) 

e.  149.  *) 

v34>  tvirb  ntt  aU»eg  b«  äd)  fqn  unb  »tberum.^  (SuUtngerO 

e.l49.  **) 

„Über  ben  mi}ugut  SRattb- XXVm.  20.  gab  bir  (3aber)  Swingli  affo 
otttivurt:  (St  ifl  mar ,  baf  Gbriflut  unt  «>erbeif]pm  ficit  H  viM  je  btt^ben  bil 
)Q  nib  ber  melt.  Z>ai  (eiftet  er  unt  ou^  reblid)  ^  jt  frommen  br&ber  in 
(fbriflo  3efu !  jr  ßUenb  gbeinen  }mqfrl  ban.  ®ott  ifl  bq  unt  g(Q(b  alt  mot 
üU  b9  feinen  conciUen«  2>ann  mir  unt  ftnet  mortt  baUenb  /  f(td)enb  aUein 
bie  »arbeit  ut  ftnem  mort.  SBelicbe  bat  tbunbi  ba  ift  gott  b9  iatn.  (8u4k 
finge r  im  @9renrupfen.) 

6.  ISO.  *) 

ii3)ie  sfd}rift  entfdKibt  üd)  felbt  Por  menfcbm.''  (Slutlinger.) 

6.  150.  ♦*) 

»iNl  bu.  nit  bu(^  gebbtt^  baS  S^ingli  baruf  bie  antmuct  geben  b<tt: 

d^lbabfein  eoncitium  einen  te^er  anberft  fibermunbenr  meberrnttbet  gfd^rift: 

bemi  et  vergeben  märe  gfqui  ob  man  ^trrium  anbrer  gilalt  meber  mit  ber 

gr<brifl  bitte  je  fiberminben  unberftonben.   9Hfo  ftunb  oucb  er  ba  1  begerenbr 

bof  man  um  oUt  artitel  bie  gfd)rift  oerbikte;  bie  föQe  fiber  jn  «icbter  f9nr 

trnb  bemnacb  müt  er  aUe  (!bri(ienmenf(ben  /  nit  nur  etitcb  1  funber  fn  att 

bffm  erfennenr  ob  er  bie  gftbrift  rectit  gebrud)t  ober  nit;  unb  bM  gefragt  1 

»er  ri(bter  fpe  gfi^n  imafd)cnb  ^ilario  unb  ben  ^rrianenif  jmäfcbenb  i^iero» 

m}mo  unb  3ovtniano  r  }mitfd)enb  ^ugu(tino  unb  ben  9Ranicbäern :  nienan 

onberft  bann  mit  ber  gfebrif^  bobenb  bie  aU  jr  btng  bemärt  unb  bemna(% 

nnber  aUt  menfdben  lafTen  tummen  one  einigen  ri^ter.  -*-  Unb  bat  bu  ber« 

ttod)  fcbattefl/  gtQdb  alt  ob  fid)  etmar  groifer  fünften  berumt  bätte ,  bat  baft 

bu  erbad)t.    Dann  Sn^ingti  fict  oon  ben  anbreu;  bie  ba  marenbi  a(fo  gerebt: 

St  fi)tttb  in  ber  fluben  in  bebrätfdber  1  grie^ifdber  unb  (atinifd)er  fprad) 

tiol  fo  gieert  mjfnner,  alt  ge  Sdbingen»  SJafel/  $r9burg  unb  anbertmo. 

(^ant  ^ab  im  ®Qrenrupfen).   (Bt  ftigt  biR}A:  3ürid)  babe  mol  att  . 

Ddftrte  Ute  in  ben  brqen  fprad)enf  aU  er  unb  (ine   pdpitter  uf  einem 

Ittftn,  unb  bicgfd^rift  beifer  oerflebenb  alt  }ü  &dmen  aitb  ^rit* 


e.  m.  *) 

pS3o  bob  i(6  t\n  uniü&jti^t  .unbcfd)etltn  f  ttntouacnlt4)  wort  gcrcM, 
all  bann  Stvinsli  ftttl  gct^on  mit  mlacbcttr  unb  anbcrii  (ai  i&i  t>on  ftiU 
mcitn  nit  mibcväfrcn  ^  wiQ.''  (Saber.)  Sontab  «efc^rt  «ntwuttrt: 
Sn^ittflü  ^at  mit  folc^on  cnift  bic  foc^  i^ctbanbCel  f  baf  er  fid)  cmft(i(6rr  ntt 
bAtt  mbgen  balttn ;  tool  bot  tx  mit  anbreit  ouc^  muffen  (a^en »  »[ann  bit 
mit  ben  alten  fläctUnen  lummen  biilf  bte  wir  jiAnQber  unb  rd)ttcbWa(ber 
lanseft  battenb  aeleert  «>erilon,  9(ber  bu  tbuft  glqcb  wie  atfe  bSfc  wQber; 
(egenb  uf  anber  lät;  bai  (9  felber  tbünb«  (£1  l^at  (einer  mee  fin  reb  mit 
flMAter  anabebt  wann  bu;  bu  bafl  boe^  fo  frfinbltc^  3fct)moUet/'  baf  wir 
forcbtenb  /  ber  ilubenofen  wurb  bir  ald  bolb ;  baf  er  btr  nadblpufm  wurb. 
SwingU  bat  nät  f(i)ambar«f  nOt  unjäcbtis«  grebt;  aber  bu  baft«  getbon,  bo 
,  bu  fpracbft:  wo  ti  in  ber  bibel  lyerboten  fptr  baf  ein  oater  (in  tocbter  nit 
laben  mbae?  unb  bo  bu  a^tebt  bafti  man  Knute  on  bal  eoanaeUum  ban« 
nod}  re(bt  (eben  u.  f.  w.  (®i}renrupfenO 

e.  152.  **) 

v9fm  enbe  biner  biflori  baft  bu  erbidbt;  id)  bab  afoflt:  SRan  m5(bt 
banno(6  fränbltcb  1  fribfam  unb  tuaenb(id)  leben  1  wann  alvct)  fein  eoanae« 
Itum  wdre.  SOZeind/  baf  icb  fo  toU  f^e  unb  neimer  rebe  alfo  und)ri(ten(i(j^ ; 
unb  bor  ein  folcbe  rebe  ;u  lob  bem  eoanaelio  a^^bon  baben  foUt«  unb  in 
mtnim  bucb  wtber  ben  aRartinum  Sutber  bai  ebanaelium  fo  boe^  antobt 
«nb  ulatftei(6<n  IC,  Unb  bu  foUt  mid)  bifer  rebei  bie  icb  min  (eben  lana 
nu^ib  gebocbti  ;(9ben.  SBo  biil  bu  a^fcffcn/  baf  bu  ei  %<bixt  boft?  ba  etlicb 
nddbfl  reben  aefcbtbeni  fo  ifl  iebermann  ufaebrocben  unb  binaanaen ;  ufibibätte 
mid)  bod}  jibenb  nteman  bann  bu  mba^n  bbren«  18iiUt  aber  wüflen  in  bem 
aemilrme(/  cH  man  ultreten  unb  abjieben  woUti  walieb  a^trebtbab?  Wfo 
bab  id)  aefaqt:  99lan  maa  wo(  bal  et^anaelium  prebiaen  unb  bannoeb  ftib« 
(am  (^n«  S^inali  meint  ti  (bnnt  nit  f^n ;  fo  meint  id)  e«  mbcbt  f^n.  60 
berteerefl  mir  t€.  •*<•  3(t  nit  bal  ebanaelium  f  ummen  mit  bem  frib  unb  ber 
frib  mit  bem  (Ebanaedo.  9(ber  äwer  rebe  tft  aUein :  ®ott  bab  nit  ben  frib 
aefanbt  uf  bai  erbr^d)/'  (Saber.)  i>anii^aaer  antwurtet  jm:  n&ib'i 
wie  barfft  bu  bai  (Juanen »  be$  man  bid)  mit  fo  menaem  warbaften  mann 
be^üant  unb  überwinben  mbdKi  bef  ieb  mid)  erbflt  se  besuaen  bor  mtnen 
berten  oon  ^ütubi  we(t(b  flunb  unb  ouaenblict  bu  wiUt«  -^  3eb  bertrttt  f« 
nitf  iai  ti  je  le}t  befd)eben  fotr  biewql  ei  nit  je  lejt  befdjeben  ifi.  ^i  mag 
oud)  (£rbarben  befd}eben  fqui  baf  er  bal  bii  jd  lejt  beraeifen  bab.  9Bal 
lUt  baran?  bu  bafl  ei  aerebt,  aott  a^bf  wann  bu  ei  a^tebt  babeft.  9Ba< 
(iit  baran/  wann  bu  muft  a((oacn  ban  ?  (O^renrupfen.) 

6,  133.   ^) 

»walflar  mub  ber  unaf&aten  anjdatn  unb  rebenO^icarii.^  f9tt(llnaer.) 


pm^t^^-^'m-mm 


"^■*' 


^  »idcrbolen»  ')  iüUitU. 


169 

Wiiitn  t  tm>  0rtNt2i  htv  f0üfiffvt^tn  oder  artiftH 

3ärjd^  nf  ttn  XIX  tas  jtnmt«  im  MDXXm  jot  tUsonddi. 


e^rilht«  Ototttat  XI.  38: 

Ktunmcn^  }ä  mit  <tüt,  iit  acbdtnib  nti^  MaU»  j!nti 

nnb  id}  wiQ  ät^  tu»  geben. 
Sxi  mit  tettt 


Stoingli  ^otte  (ei)  (et  ^Disputation  iii(^t  ®e((9en^eit,  feine  6(^(uf' 
ttben  im  Sufommen^ange  iu  vert^eiH^en  r  taniemanb,  au^erSabetf 
tct  ft(^  au4)  nur  unfceoniOtg  (aju  ^incei^en  Ue$ ,  ei  »agte ,  ein  ^a«; 
)ecft(ben ,  mtfit  mit  tet  SiutocitAt  bec  93&ter ,  let  Soneilien  unb  beS 
^ommenj «  a(<  mit  bet  6(^cift  anjufec^ten.  9(ber  am  6(^(uffe 
to  2)idputati0n ,  unb  bann  in  bec  ^egenf^rift  auf  J^esenn>a(b'4  !9e< 
f(^reibung  berfelben,  ectlärte  Saber  entfc^ieben:  StoingK'i  6(^(uf' 
ttben  fei)en  unwabc  unb  »ibec  ba4  Evangelium,  unb  machte  ft(^  an< 
beifc^ig«  i6m  fo(cbe<  m&nb(i(^  ober  fc^ciftlid^  ju  beweifen.  dtafHitf 
arbeitete  nun  Stoingli  an  bec  ErHÄrung  unb  ^ectbeibigung  feinet 
6d)(u§tcben.  »tag  unb  9la^t,  f(^teibtecana3}ecnet<SteinctCi9«$i>cnd) 
arbeite  i^  bacan;  man  ttirb  bacin  eine  (Sammlung  aller  itt^  im 
etxtüt  (tegenben  fDleinungen  jtnben.  $aber ,  ber  nun  fo  fred^  ifl , 
i»  fd)n)a$en ,  Mai  ibm  in  ben  ÜRunb  fpmmt ,  n>icb  feinen  9t&(^ee 
jhiben.*  Sreunbe  in  unb  au^et  bec  ^^votii  fc^rieben  ibm,  n)ie 
man  mit  6ebnfu(^t  auf  bie  C^rfc^einung  feinet  SSecfeS  »acte  (^a(* 
Itton  3».  8.  %ptil',  9.  aRaq;  Sibam  Beig  bon  SceiM^eim,  i4. 
%priO*  £)e{o(ampab,  bet  ein  6täd  Pon  feinet  ^cbeit  (äbec  bie^&t* 
bitte  bet  i^eiligen)  ecbatten  botte,  c&tb  tbm,  fi(^  bP(^  ia  feine  S)Ib« 
^  in  2)ingen  gu  geben ,  bie  weniger  gen>i$  feqen ,  fpnbecn  ikbecat 
bie  Qegnec  bii  jum  ^tummmac^en  ju  äbecweifen.  Fabian  befleQte 
300  Eimnplare ,  um  fpld^e  nad^  dläcnbecg  gu  iis^idtn»  3Mi>>dU  Nte 
feii  Sßecf  f(|pn  am  14.  3ul.  ppffenbet 


^■•» 


*)  tbMbtmifcii. 


i70         Ufledcnonb  grfiiA  tec  fd^fitfltttni  ober  «tifcL 

9mi  hx  ^ittf^  Ottflnalfi^rtfl  ctfi^kiMni  fniA  hdmmk  tf , 

in)(9  ^u^oben,  toclc^c,  mit  Hutoa^mc  dnigcr  9)(TätAemnden  in 
(et  Ott()oara)>6ie  (lie  ju  bicfet  3(it  itemlit^  trn^&t  utib  too^l  tv> 
lägli^  toon  M  6((Kc<  ®«u»p^^  ab^nflig  ttat)  unb  in  bm  fBlat* 
^mlvtn,  gUic^rMitenb  finb.  6ie  betrasen  nic^t,  toic  bei  ttMr 
(ftt  ^nbong.  6.  36S.)  toabtf^einKd^  bntd)  einen  2)nidfebler,  an« 
gegeben  ül:  252,  fonbem  so6  6.  4.  Seo  3ub  toerfertigte  fp&tet 
eine  Iatinif(^e  Ueberfe^ung:  fie  ijl  aber  btc  nnb  ba  abgefärtt,  unb 
li^t  namentli«^  wt^  einige  bif^Ptifc^  merfun^rbtge  (SteKen  tveg.  €it 
(rfcbien  juer^  1S3S ,  b<c<itt<S<d(ben  mm  S&uftnger,  37 1 9^(.  8.  ^iat 
«mbere,  Uileri  unbetannte,  %u4gabe,  bot  einen  ttmcA  i»erf(^iebenen  titel: 

Opus  articulorum  sive  conclusionum  a  sanetae  memortae  clarissim» 
viro  Huldrjrcho  Zuinglio  in  vernacula  lingua  conscriptum  a  Leone 
vero  Judae  in  latinam  versum«  Cujus  argumentum  versis  aliquot 
paginis  invenies.  ^nt  Snbe :  Tig.  excudebat  Christoph»  Froschouerus, 

obne  93emecf ung  ber  3iabc^iob(>  ^nfier  30  nifbt  paginirten  6eiten , 
ivelcbe  93uninger<  Sorrebe  unb  bie  6?  6^Iuireben  enthalten,  525 
e.  8.    9$pr  ben  e^lufttUn  ^bt  no(^  ein  befonberer  ZiteU    fidi- 

^onis  antiquae  et  vere  christianae  potisstma  capita  ad  avitae  veri- 
tatts  candorem  pura  simpItGitatesummaque  diligentia  excussa,  opera 
clarissiihi  viri  D.  Chariei  Cogelüi  olim  in  Alemannica  nunc  ab  Arieo 
Confessore  in  latina  aedita,   cujus  elenchum  in  sequentibus  pagi« 

nis  invenies.  2nitbem2)lottoau«3ob.  VII,  37.  unb  IV,  14.—  a)iefe 
tteberfeeung  warb  bann  in  Opp.T.  I.  F.  i  —  109  abgebructt.  3nbea 
Iatinif(ben  ^ulgaben  i^  bie  3ufc^nft  M  fE^erfd  an  Sanbammanni 
£llatb  unb  @emeinbe  bpn  @Iarue  toegge^affen. 


9(n  bfe  eerenfeflen ,  fArffc^tigen ,  tot)fen  fitnm  ommann ,  a)  rot 

unb  gmcinb  hti  lanU  ®lMit,  oltt  (briflrn  unb  (Eitstnoijfen 

b«mb  ^u(tt9(b  Swingli«. 

(Sndbt  barmbcrjiglttt  ttnt  fttt  ton  gott  Um  tatet  utib  unfcrem  liemti 
9tcfu  eferifb  wönf*  id)  üö:^  frummeni  fütpcfittgen,  cerfomm,  mpfm,  <ie* 
Mtottti  gnäbignif  litUn  Ferren;  mit  eröffnen  ^arna(t)fo(senben  baribtli. 
^U  id)  it%  gar  nacf)  tq  fiSnf  jaren  u«  (pflant  unt  6t(f  gotte^  ftn  eiKiR>' 
fletium  in  ter  ^evr(icf)en  d)riflen(icf)en  flatt  Sürid)  fleprebget  ^ab^  unb  batum 
9ft  äbe(  geläiteet ,  ba^  bod)  tlein  sfqn  f  fo  M  ntt  }u  na(^tei(  be^  g9ttU(b(n 
toott^  unb  eecen  fletetd)t  ^dttei  toelt^^  aber  bie  frummen  ton  Sfitid)^  m(b' 
tem  e^  f^ttnaö)  bat  wellen  folgen  f  nit  ^anb  m9gen  erleben.   Unb  bonb  mid) 

ft)  flRarg  SRaab  war  im  ^vfibttna  btefe«  Sobvif  /  onflatt  ^ofi  SMnbtl,  bem  Stinbe 
it^inqlti,  aism  eanbammasm  oewAbtt  wovben.  (It  Uteb  bün  fotboUf«^  SUutka  i»« 
«ctHii.  (3*  <0.  SWitbte  @UirmY(4rontr  @. 809. ) 


VaU^m  iiiib  gtflttb  Ux  Wn^Un  tikt  Mrtifd.  171 

gcMfltiir  ttf  bot  29.  log  inmeri^  itir  MDXXIII.  jar  miner  Cett  tctfymiiH)  iml 
omourt  geben  tooc  aKen  jret  flatt  unb  gebiet  geUettenr  iatiu  M  bifc^of^  i^m 
<f^)  uvib  gmetnet(Sit)gno§fd)aft/  alb  wo  fo  i^at  Mminb  geUetten,  in  b«wefm 
M  ganjen  gtofTen  rat^.  Z)eto  g^etf  ic^  frö(id)  unb  gern  ge^orfam  gfqn  bin. 
UiA  b^b  ein  fumm  befc^luf  reben  in  lurjen  tagen ;  benn  ba«  iXft  nit  (ang  geftre(Ct 
mrl,  jemmen  brad)^  bie  id)  mit  gotte0  büf  unb  wort  uf  ben  oeriwictten^  tag 
»o(  i^rtrutvt  se  ermatten /  uf  metd)en  tag  boä)  wenig  mbanbUt  warb;  aU  aber 
jtbiirt  bdtte.  3ebel  Urfad)  laf  id)  ie^  flon ;  umgenommen ,  baf  bie  jwten  bet 
ketfcbaft  bei  6oftf  Don  Sofien j  3oannel  Saber  /  iSicariul  unb  SRartinul  SBlanfc^r 
prlttcant  ju  Zubtngen ,  je  (egt  offentid)  Dor  ber  Derfammlung  /  bie  vor  unb  nad^ 
knn  imbif  gef)a(ten  warb  ^  rebtenb ,  bife  fd)Iuf reben  wärinb  m  e^angelio  Sbrifti 
unb  (eer  ber  apofUen  nit  ggrünbt  unb  ber  warbeit  nit  gh}d)f9rmtg  (alfo  finfr 
Um  Siicario  ftne  wort  M  ftnem  eignen  munb  angeseid)netf  unb  wollt  fv 
SRartinun  Slanftb  ouc^  alfo  für  gerebt  bitten).  SJerurten  aber  babq  gbeiti 
fcblufreb  mit  einem  finger  an  1  benn  fo  t>U  (icb  borbin  mit  ganggen  begeben 
Mf  bo  fi)  bocb  bie  jcbiufreben  nit  woKtenb  antafd)eni'  barab  id)  mid)  feer 
i^crmunbret  unb  antwurt  gab  /  bie  nit  not  ge  (iellen.  9(lfo  bin  itb  Don  Dilen 
fränben  gottetf  emftlid)  gebeten ;  el  bat  micb  oud)  bie  eer  ftnen  worti  gejwun* 
(|(n,  bie  gränb  btfer  fd)lu$reben  ul  bem  lutren  eigenlicben  wort  gottel  je 
(tfcbfinen,  bumit  mä'nntglid)  ben  un)immUd)en  ungemäffen  fd)mul^,  ben  war« 
baftm  fd)Ittf  reben  ggeben  r  bero  etlid)  bai^  b^tt  wort  ^brifli  fmb ;  unbiUid) 
tcübeben  fqn  erfannte.  Unb  bab  f%ld)er  gila(ti  all  äwer  eerfam  wplbeit 
fid)t,  bie  grunb  ber  fachen  gemmen  gebrad)t.  QBie  wol  nun  aKer  orbenlid)e^ 
f»Sxti  baf  id^  bie  min  arbeit  nieman  anberl  gttfd)ribe/  benn  ben  frummeti 
MQ  Sflricbf  ni  bero  wQfem  rat  r6ld)er  anfd)(agi  bem  barnac^^U  ftäu  kn^ 
bmb  na<^gcfo(gt  /  gef{o(fen  iü ;  fo  aber  ntt  id)  allein  f  funber  Dil  reblid)eri 
ftummerf  wolgeteerter  btener  Sbrtfti  in  jrer  (tatt  unb  gebiet  bal  beiüs 
»ort  gottel  unabldf (id)  prebigenb  /  bab  id)  wol  mbgen  ermeffen  /  ba$  fq  bife« 
minel  gufd)rqbenl  wol  ra&gtnb  geraten ;  ^  ja  für  empfangen  werbinb 
bdberir  fo  id)  el  an  tidl  utifere  geträwen  lieben  d)riilen  unb  (Sibgnoffntr 
mme  gndbtgen  b^rren,  tbttge.  'Senn  wir  gwäflid)  bq  unl  bertd)t  werbenb; 
tote  ir  tre#tnU<^  anbebinb  batf  wort  gottel  gu  fidi  bruden  unb  bbalten.  a) 
Dafi  i(6  nun  benen  uwren  geleerten f  bero  jr  einen  groffen  furling^  banb,b> 
ottd)  gufc^ub,^  fo  e«  munblid)  nit  fugt/^  bod)  mit  gfi^rift  tbäte:  bab  iäi 

«)  angefe^tem  ^  ontaflen.  ^)  entbebten.  ^)  SJorratb.  ')  Sepbtlfe.  *)  gefcbeben 
fntt/  itiogitd)  tfL 

a)  eubwig  2:fd)tt^t/  ettt  Älterer  trüber  beieef(btd)tf(bret'ber«edibtti«3:f(bttbt^ 
taifte  Swinglt  fir  bte  erboltene  Senbung  —  obne  oHen  Swetfel  Don  (Ei^mpIiireR  fei« 
M  Serfi«  (X^onftag  nad)  SRargretben  ober  nacb  15.  3uL)  Sabe^  melbet  er  Um, 
ine  man  auf  einer  SagfoDttnd  gu  Sern  ben  91nf(blag  gemalt  bobe/  ibn^  wo  er  in 
fe(r  ?il>gaio(?cnfd)aft  angetroffen  werben  mOd)te/  gefangen  gu  nebmen.  Socb/  wenn 
Sivingli  nacb  Olaru«  fommen  woUe^  foKe  er  (tcber  fe^n.  9tt(b  babe  ber  Statb  ntd)t 
eiii^wtlifgtr  bte  eDangeltfcbe  fiebre  ab$tifteDen/  wie  auf  bem  Sage  gu  9aben  befcbleffen 
«^Men,  fonDem  geantwortet:  @te  baben  6eeIforder/  welcbe  M  bte  SBabrbett  Mrett. 
3iMr  witbe  fein  Setter/  ber  Smmann  (Sfoff)  Sfcbubi/  mit  eim'gen  Vnbem ;  eiwetbe 
*ef  btCb  bcffcr  werben«  b)  Salenttn  Sf ebtibt/  bie  gwet)  9räbev^  9eter  unb  QFgi« 
b«f  Sfd^nM/  ectreoR/  ^ob^  ^ta,  ^rtboltn  Srunner/  CerDtn  wtb  onbere  (6(bnler 
Sitantofq'tb.  3wtnglt*«  &  42  f.) 


172         Wk^  imb  stAnb  kc  WulxAm  ebcc  octttcL 

ftl^  r  ettviitttt  minnt  fA4iHnm  r  ie()  aber  gndbisnt  bcrtm  mit  Ucbtn  bcfiNtm 
in  Öfbvtfto  /  bife  min  atbdt  }iigcrcf)riben  r  bumtt  id)  btwiintt  txüto  unb  rennt 
mit  bxj  fid)  anfltt^on  r  ^ngtbenl  ft)n  crfunben  »utb.  a)  Oucf)  buf  btc  fp&ii^ 
tatttm  man  }ü  bifcr  }t)t  fofl  oUentbolb  jüngsetr  ba^  bo(b  jum  mtcrmn  tctf 
11^  nnrnfiffen^ett  be^  g}tt(icf)en  mortem  btfcf)t(t)t ,  ctm  üben  /  toit  einfottt^  btt 
f^r  crfdnnt  mcvbinbf  unb  bic  tttJ^t  war  Icct  nnb  m  gottc^  wiberum  batfuc» 
hxcdit  an$)ffc6en  i  ctfc^owrt  unb  bebaltrn  werb.  2>enn  in  biftn  fd)(iif rtbm 
faft  atit  btc  gt&fieflen  fpäni  btc  man  ju  unfcrcr  }i)t  ^at^  t)ct<)riifcn  ftnb. 
9fUi  »a^  ba«  et^angeHum  fqcr  ob  jm  anbct  leeren  unb  ofd)rtft  gli)(t)  f^c: 
fvic  r^e^  unb  ^nugfam  Gbriflutf  ber  fun  gotte«  ft)c  für  nnferc  breften  it  bt» 
galcn :  ob  n^ir  oudb  ctwa^  %nM  t^crmSginb :  ob  btc  {änfelwcrt  ^  iron  bm 
tncnfd)en  crba€{)tr  bcrbtenfMid)  fqinb:  ob  ber  papfl  oon  gott  ober  i^on  bcn  men» 
ftbcn  (in  empfelc^'  ober  gebiet^  babc:  ob  er  jod)  n^  (inen  ree^ten  ein  obreikr 
vrieOer  ft^e :  ob  btc  mef  ein  opfer  fqe  ober  ntt :  ob  wir  ctnti  anbren  mittler« 
flCflcn  flott  bebbrfinb  weber  bei  berren  3eftt  SbnfU :  mie ,  marum  man  bitten 
J9Ue :  ob  ti  bem  menfd)en  mfiglicft  fQc ,  baf  er  burcf)  (tn  gredytigbcit  rnftge  ju 
0Ott  tummen :  ob  btc  sei(Hid)en  (genennet)  jren  prad)t  unb  rt)(!btag  biOteb  olfo 
^rinb  unber  bem  tttel  unb  namen  dfivifti :  ob  wir  fänbtnb  i  fo  wir  bic  }un{e(« 
werf  ntt  t^ugtnb,  bic  t^on  menfeben  erbid)t  itnb:  ob  gott  an  einem  ort  gnä* 
biger  fi}e  weber  an  etm  anbren :  ob  er  }u  einer  jqt  gnäbiger  fpe  weber  ju 
ber  anbren :  tcit  wol  gott  gli}(t)<ncr9  gcfaUe :  ob  (utten  t  crii) ,  }eid)cn  r  plot* 
tcn  gät  fQtnb  ober  gott  gefällig :  ob  ti  nac^  bem  wort  gottel  bef(t)cben  fQCjt 
baf  fo  i^il  brbeni  rotten  f  unb  fecten  unber  bem  d)rifknltd)en  bolf  erba(t)t  ftnb: 
ob  bcn  Pfaffen  btc  ec  berboten  fQC :  ob  reinigbett  ober  berglQi^en  glubb  Pcrbetfien 
flOtt  gefalle :  ob  bie  boben  bif(f)of  ben  bann  tt6it  brud)inb :  unb  fo  fq  jn  mif« 
brui^cnb,  ob  man  fcbulbig  fqe  ben  }c  f^alttn:  wobin  bati  unfertig^  gut  fbOc 
l^crwenbt  werben:  ob  bic  leer  ^brifli  wtber  bic  obrrfeit  ft^c:  pb  bic  geifUtcb  ober» 
gbctt  ein  grunb  bobc  ui  gottci  gbet^:  wem  ber  f(t)irm  ber  greebttgbcit  jugeböre: 
ob  aOc  menfcbeUf  ft)  fqtnb  gei(Hicb  gendmtober  nit,  ber  wdtlicben  obergbeit 
gborfame  fd)ulbig  fpginb:  toci  bie  gebieten  (btlc:  toai  man  jncn  bargcgcn  fcbuU 
tig  ft}c:  warju  iai  oerf9lbet^  gebet  unb  tempelgfang  gut  fqe:  wie  man  oerdr« 
gemuf  abtbun  ober  tierbuttn  f9U:  wie  ein  fcbanblicb  la(hr  bal  ft}C,  baf  btc  prie« 
ftcr  offenlidb  büren  fiübtnii  unb  ntt  cewtjber:  ob  ctwar  anbrer  bic  fdnb  nacb« 
laflfc  weber  ber  einig  gott:  bureb  wen/  ober  um  wcf  willen  er  bic  naebloife: 
ob  gott  gebeiiTen  bab  bic  liifelbs}(bt^  unb  bäf  uflegeur  ob  man  mit  gott  m9ge 
bem  rfiwenben  menfcbcn  etlid)  fdnb  oerbalteni^  ob  man  um  geM  wiUcn  m&g 
ffinb  nad)lafien,  ob  ein  fegftir  ft)c;  unb  fo  bal  nit:  ob  et^  fcbab  ft)c,  fo  maa 
für  bic  tobten  bitt,  ob  bic  w^bc  etwa«  ftjcr  weld}etl  wäre  priefhr  f^gtnb. 
3a  bifc  meinungen  all  unb  nod)  bil  mec  werbcnb  jr  bic  innen  finbcn  i  btc 

» 

■    ■  ■  ■■      I  II  i      I  '  ■     ■  ■  ■  ■      ■  ■■  ■■! 

^)  Ccrcmottten.  ')  Smt.  ')  ^ertTcbaft*  ^)  vmq<ttd)t  erworben.  ^)  crfauftc 
^  X)brenbct(btc   0  bcbaltcn. 

ft)  aiff  Swtndlt  bcn  SRuf  nacb  QFttiftcbcln  critclt^  baten  tbn  btc  JttrtbdcnofTcn  t^on 
dlorui  bC9  tbncn  lu  bleiben/  «»crfpracbcn  Um,  ba«  4au0  in  bauen  unb  [cbtdtcn  t'bniA 
tu  ber  ^offnund/  baS  er  t>o|t  Cttificbcln  wicbcr  naäi  Olaruü  ^uradf omme /.  itecp  a^abet 
famo  fein  Vfrunbeinfornmen.  «tt  Swtnglt  bann  in  dvlbt  M  Sobrc«  1518  btc  War« 
rcp  eiont«  aufgab/  wobltcn  <tc  nacb  feinem  9Bunf(bc  Salenttn  Sfcbnbi  auml9)a4K 
fblaer«   (^.  3:f(bubi  Olamcrcbrontf  €•  369.  7fti.) 


«6  2fi  gutem  dkm  diüiUt(»pVti  fo  ftt  c^  ft(6  jto  sebrudKn  »W|  jon« 
mcn  gmagetii  unb  unbet  bein  nomen  utver  toq^^cit  ^b  (aiftn  udflon 
in  ^o^un^f  uwrr  w^^^tit  merbe  iit  offcnltcf)en  mifbrutbr  fo  iron  bctt  falfdb« 
Icmnhn  Qitsfttrt  finbi  mit  tot  unb  rumcn  nad)  bcr  iQt  t^ibrum  t^Nflrcti. 
iDmn  mir  oucb  (in  furie  mritiung  wn  abt^un  ber  mifbrtic^  a<}cist  banb.a) 
0  mit  fro  tvfccnb  unfcre  fotbteit  gfQit «  wo  man  jmn  bic  weg  /  bic  u^  tif* 
firtben  tvrtbcnb,  (rfd)(mt  t^äm.  Mit  äbel  bat  fQ  bcr  bamt  Itt  ati^liäitni  itit 
rrd)t  gebrückt  i  bic  Guttifancn  f  btc  ungbovfamc  Itt  gciftU^rn  (bic  (9  aber 
(tti  fr^bcit  nemicnb)  gcbvuctt.  2>ac}u  ba«  unbcrft^cibcn  ^  abfototcten  l>on  bcti 
ftttibciii  batf  gplcn'  um  impt  unb  gott^gabcnr  ba^  fc^inbcn  in  bcr  bqdbtr 
»m  mcflcnr  an  unfcr  fronten  gebet,  an  bic  r^c^cn  bum,  ^  bie  pfrünblebenr  uni 
jdriid^en  f i(cf)enbefc6dQungen  ^  unb  aOer  muttriU  be^  papfbl  unb  aUe^  üneit 
anbong^.  Unb  fo  man  rA(i<t)e  gebreften  }u  bifer  jQt  mit  bem  ftarfen  unb 
Mtm  gotttfwort  binbructen  totU,  aU  fi^  benn  geburt;  benn  ba^  coan« 
gdiimt  ift  bcr  natur,  baf  e^  bie  jcrtniflcn  arsnet  unb  ben  gefangnen  nad^ 
(offen  vrebgetr  unb  ben  oerfci)(of nen^  ba^  uftbün  unb  uelaifen  Sfaj.  LXI.  1 ; 
fo  ftnbt  man  nut  bef  minber  etlid)/  bie  jr  beiCi  tum  unb  friben  nit  mU 
icnb  annemen  1  bie  ben  unfrqen  Sappabociern  gtqdb  flnb  /  welche  1  bo  man  f9 
fr«  »o((t  (äffen  unb  ein  eigen  regiment  ufricbten,  antwurt  gabenb,  fq  t5nn« 
ttnb  fd)led)t(t(f}  ^  nit  frq  fon.  SBiewo(,  bie  }u  unfcr  mt  wiberflonb,  bem  »ort 
sottet  nit  etweeren  mdgenb :  benn  wo  batf  gebiert  wirt ,  ba  bringt  man  mit 
jffoU  bar^Uf  unb  mirt  Don  benen  angenommen/  benen  man  e^  glQcb  Dcrbtit. 
iut.  XVI.  16.  Z)cnn  ben  gloubeui  bcr  im  inneren  menfd)en  tütt  mag  moit 
«Iwenbigen  ntt  ertennen.  •  9(lfo  foCgt,  baf  man  bie  prebgenben  u^wenbiii 
i90(  bur^£d)ten  mag  1  aber  in  ben  berjen  ber  menfcben  bh}bt  Sb:i(lu^  gloub 
«nbcrfecct,  unb  tfl  glQcb  aM  ein  bebel;^  wo  ber  ifl,  ba  ocrbeblct*  er  ben 
g«Men  teig.  9Hfo,  wo  ein  rechtgläubiger  menfcti  iftr  weift  er  ba«  bei(,  ruw 
unb  freub  finer  fee(,  ja  er  treit  ti  aUweg  mit  jm,  unb  mag  nit  erleben  # 
baf  fin  nact)|ler  ber  freuben  unb  btiU  unwäffenb  fqc ;  aU  man  aber  in  and- 
ern bingen  pfligt  je  tbün  1  ba  ein  ieber  forgt  1  ftn  ratfcblag  werbe  tim  anbrett 
oucb  tunbf  ober  oor  jm  nublic^*  6öUd)er  unbcrfcticib  ift  unber  bem  geift 
gottci/  ber  aUein  ben  glouben  leert,  unb  unber  bem  geift  unfcr«  fleifcb«!  ba« 
aU»eg  eigennä^g  ifi.  ^fo  ruwet  ber  glbubig  nit,  aUbiewqt  er  oor  jm 
ftcbt,  iinen  briiber  im  unglouben  fon.  IDaru«  man  erlernet,  baf  bem  wort 
gotte«  nieman  erwecren  mag.  Z>arum  üc^  äwer  WQ^beit  gbeinen  weg  fott 
tynittren  laifcn,  baf  (td)  bie  wibcr  e«  lege :  benn,  we(d)e  ba^  furnemen ,  wur^ 
binb  Don  gott  gcfi^dnbt.  jS«  ift  wo(  war,  ba«  wort  gottc«  ftd)tct  wibcr  Mt 
maifd)cn :  benn  wir  (inb  cüt  fünber ,  unb  ift  aber  c«  rein ,  ja  oon  a(f cn  irbi» 
fcben  anfed)tungcn  reiner,  benn  ftlbcr  ober  golb  fqc,  Iq^  je  fiben  malen  burd^ 
bai  für  gejogen  ift.  2>arum  ift  nit  wunber,  baf  bic,  fo  jren  anfed)tungeii 
ttnb  f3nbenfd)irm  gebenb,  e«  nttanncmcnb,  funber  fcbrqenb  wie  3faj.  XXX.  10. 
ilat:  ^rebgenb,  ba«un«  gefallt  k.  (E«  folget  aber  barnad)  ein  unoerfebne 
nube  ftraf.  2)arum  (fprtc^t  bcr  propbet)  werbenb*fq  um  jr  bo«beit  willen 
umtummen ,  glqcb  al«  ein  bobe  btt^fiaftt  mur  unoerfebenlicb  umfallt.  2)ar« 

1)  Devfd)tcbetie.   ^  @cbnaopcn  nad)  —  ^)  Somc.    ^)  Steuern.    ^)  Qcfangeneit« 
^)  («biecbtetbtng«/  burd^u«.   ^)  @attertetg.   >)  Dcrfducrt» 
■)  Sie  64rift  Don  3^bett  ber  6petfen« 


174         txm^tn  imb  gtikiib  btr  fc^tccben  oba  octifeL 

«egcn  abtt  bic  r  fo  e<  annemntb » lii  aOrm  best  betfidbrct  »rrbettb  r  »e  fq  tnm 
bcm  btU  ^(oubtn  gcbcnbr  unb  ftc^  fünbct  fqn  crtettnmb  unb  an  bic  gnab  bei 
bemn  ^cfu  Sbttfit  ctflebenb.  3a  fq  finb  bei  beul  aU  ficbttr  aU  ob  fq  btitf 
unb  (tsH  barum  bdtttnb.  3ob.  HI.  15,  S6:  <Si  btbmet  unl  ou(b  e^riftul frlbl 
fDlüttb.  XXL  44:  3Btl<t)et  uf  bm  ftdn  (ber  ift  bn;  ftU  ebnflitl)  faUt,  »trt 
itrfd)ntettet(n;  uf  wtlcbtn  aber  bcr  fietn  fallen  wivt,  bcn  mtct  bct  fktn  jet« 
tntflen.^  3il  bcr  finni  mldtn  ftcb  mtbet  Sbnfhtm  ktt,  ber  wirf  ftd)  on  jm 
tetitoiTen ,  benn  wit  ntbflenb  jn  nit  umpütfcben  i '  fitnbet  »trt  einer  cn  jm  }er* 
fcbmetteren ,  benn  Sbnilul  faUt  mit  racb  oucb  etwann  uf  ftne  »iberfecbtet 
itnb  jertniil  fi).  Ober  bie  faUenb  uf  Sbtiflum,  bie  an  jm  erlernenb,  »ie 
fi)  fo  Aar  ntit  fbflinbi  unb  }erfd)metterenb  uf  jm,  hei  i(l,  werbenb  genibttt 
unb  gebemuttget  9(ber  uf  bie  faKt  Sbvtftuli  an  benen  er  jr  ungtoubnnf 
tid^ti  wie  an  i^terufalem.  i^terum,  mpfen,  sndbtaen,  lieben  btrren,  laffenb 
bie  leer  SbtifU  bq  ä(b  nit  berfcbäben ,  fam  ti  ttxoai  nümi  fqe !  benn  worlicb 
SU  unferen  jqten  bie  fo  bcU  unb  Aar  barfSr  bringt  aU  fq  ic  getbon  f^ 
Mn  ber  apoiUen  }qt  bar.  fia(fenb  bol  wort  gotM  bel(  bq  tid)  prebgen,  fo 
»irt  ou(b  gott  ümt  matten.  Ciebenb  oud) ,  boiß  ir  nit  bie  (ejten  fpginb ,  bie 
in  einer  (oblicben  Stbgnofifcbafit  bal  toibertummenb  »ort  gotteo  onneminb« 

Üwere  geleerten  werbenb  äcb  one  }wqfel  wo(  anjeigen  (brnien,  »o  ber  io^ 
f igt.  ®(oubenb  jnen  nun !  benn  fjf  äeb  marlid)  bericbten  f önnenb ,  unb  sc* 
benlenb ,  baf  gbein  bo((  uf  erben  ift,  bem  (bri(Ui<be  fh)beit  bal  an^n  vire, 
unb  ruwiger  mdge  ggegnen,  benn  einer  (obKcben  Sibgnoffcbaft.  ^tenb 
«Ott  unb  (in  wort  t>or  ougen,  fo  mirt  er  üö)  gbeinen  weg  oerlaffen.  2)er 
bebalte  äwern  (tanb  nacb  finem  wiUen  in  finer  bulb  unb  eer !  9(men.  Sof' 
fenb  iicb  Q3a(entin  £fd)ubi,  Ii((bbcrren  jü  ®laril,a)  SriboUnum  Srunner 
]ti  9RoUil  r  b)  3oatifen  6d^inb(er  }e  Cdbwanben ,  c)  6regorittm  SSünsIi  }e 
!&3efen,  tilcbb^ten , d)  unb  alte,  fo  bal  (Eoangelium  Sbtifli  trfiticb  (ctrenb 
unb  tperf Qnbenb ,  empfD(en  fqn*  IBernemenb  oucb  bif  min  fd)rt}ben  im  aUet« 
beflen ,  unb  {inb  ber  gnab  gotte«  befolen.  0eben  S^riÄ  14.  tag  bbuwi« 
not«  im  MDXXin.  iar. 

^utbrqib  Stvtttgtt 
äwer  aUaqt  wiUiger. 


^)  sermOrfem.   ^  vmtofitn. 

ft)  9}a(enttn  £f(bubi/  attlbevDornelimften^amtCtei^onOtartil/  n»ar  Stvind^t*^ 
Itnb  ®lareanl  ^bqiinq ;  ftubtrte  in  Safe!  unb  fßarti ;  n>avb  auf  Stotn^Ct*«  QorfAla^ 
9famr  m  ®(aru0.  ^r  n»ar  )»ar  ffreunb  ber  9leformatton  /  aber  mit  ber  größten 
9?fifftguna  unb  ^riebenlfiebe ;  fo  baf  er  unb  fein^Oetfier/  dob.^Oeer/  beiben  Steltgtonl« 
oorte^en  prebt^ten.  Sennod»  blieb  3n»tna(i  ibr  ^veunb  hin  an  fetn  Cebenienbe.  Sa« 
lenttn  ftarb  1555.  —  (&d^itt,  Stlbttn^egef^.  Swtnali*«  42  if.  318  ff.)  b)  ^xxH* 
lin  Srunner/  ber  eiaentftcbe  tanbeirefbrmator  »on  &\ata$,  war  fBfarrer  }u  ÜHei« 
M/  SRatt/  Betf4wanben  unb  ®(aru4f;  wabrfcbeinitcb  aucb  Swtngli*»  SOdüna.  (ittoA 
1570.  (£fcbubt*if  OL  ^r.380.)  c)  Oobannefls  ®4tnbUr/ Pfarrer  )u  6<bwait< 
ben/  ottcb  ein  ^ttptberl^rberer  ber  ateformatton  im  Canb  Olarui.  (it.  382.392.)  d)erc« 
gor  lö inj (i  -  wobvfcbetnlic^  3»ind(i*<^  erücr  £e(rer  a»  SafeU 


Z)et  ctft  ortifet. 

9fe;  fo  rtbtnl^,  ^4  (Vangelion  f^e  nftt  on  Vit  (eto&muf  let  ft((^efl# 

icttni  unfc  fc^mä^cnb  ^ott. 

2M(rti  <irtile(  l^ft  kb  je  focbcccH  In  bte  ortatm^  s^fhtttf  Mf  jn  MCf 
f»  ba«  ti^onflclmm  wtbccftdbtcnt  t  oft  «nbccnommeit  f^dbtnt  }c  ftürmen; 
labcnb  te<6  aUtecg  wU  fc^anben  muffen  ob^u^en.  3«  ^offhunAi  fq  mutttinb 
ein«  mal«  m  segenmiittigteit  mitt  ic}mutigeti  i^^it  jm  }e  teben  ui  ber  g(d)rtft 
en  menfc^tieaiibf  ben  fq  bi^ftoc  tteffenlid)  «vof  semac^ti  alfo  baf  ba<  sötttitl^ 
«ort  bq  jneni  ol^  ic^  ^(Hi  mms  cKflolten  Nb.  Uiib  fo  bec  etobreti  wu^i 
bc  inen  ire^  gug«  ^  ein  grofiet  teil  ftud^is  r  ben  fq  banut  sewaffhet  biibenb  f 
bed)  nit  on  f(^«Mi(4  sottet :  nanKid)  bo^  <oanaelium  fqe  nAt  on  ber  tildKti 
tavimiff ;  ben  ftaben^  (q  fSrgewotfen  oUenf  bie  jnen  iti  ptac^M  ntt  geftat« 
tcnbf  fo  f^ftnti^r  baf  fq  pd)  felb«  bansit  i^erb^t  2>«nn  ettid)  M  benen 
nifmfcbamt  babenb  gebeten  preMgenf  b<rt  ei^angeliitm  fqe  ntt  allein  nät  on 
bcr  ttlcben  Uwütnnii  funbet/  ob  glqd)  Hein  ebangetium  toätti  twidit  boc^ 
bie  libti  gfa^  nta^ieni  Patinnen  man  fettg  mucb.  2>amtt  fq  aber  <gott 
trbotmi)  tceffenttd)  fd^wev  gefänbet  60  fet  nnn  bie  jt  ungute  mtinung 
nilcr  gelegt  t9urbe;  «etbofft  i^  ja  ü<6cr,  f9  wurbinb  mit  meeresn  (Iqf  ben 
nadjtummenben  attitlen  ufböten. '  9lbet  fq  bobenb  r  glqc^fam  ben  t^äbrigen 
mfitn  I  m  bet  gqt  fq  «eben  foUtenb  fpättUd)  gefidbmtgen  f  unb  In  ben  witdß 
(miba  fq  fc^wqgen  fotttenbt  werbenb  fq  jve  }ungen  fpi^en  aU  bie  natteur 
nnb  mit  quapen  bie  frö{(()en  dbettteffen.  @qtmal  aber  iHl  frommet  menfd}en 
b<tf,  (b  ^  in>fftenb  ^öteuf  bntd)  jto  fc^wqgen  ntt  etlangti  mtd)  gebeten 
boknb  /  biftt  fcbtu^teben  gtunb  t  bie  1(6  batuf  getdfl  unb  anbeteit  ^  batu  9 
oSncttf  mag  ic^  jnen  filidbi^  nit  üUein  nlt  obfcbla^eiit  funbet  }»ingt  mic^ 
not  bocsu:  barni  etUc^  unMrb^ttet  fad)  fq  alle  mit  einanbet  oetwotfeni 
baimb  bod)  bie  gf(^if^  batum  nlt  mellen  öftren;  nodft  einigen^  anjetgenr 
oarum  fq  to(b  einen  unber  jnen  t^etwurflnb ;  fnnber  (aU  bem  ooll  }tmmt) 
frcfrnltd)  gefeilten f  bod)  nlt  angezeigt  matnm;  betmaf  ouc^  Sbtifbrt 
ytUt  1(1.  ^I«  bie  3uben  etfotfct^  mutbenb,  »ai  utfac^  fq  wibet  jn  ^dttinbr 
}tt(irRb  1q  ndt  f^cKfät  bann  jr  eigen  mütwitten ;  bem  wotttenb  fq  gloiiben 
gelben  nmrben:  9Bät  et  nit  ein  fibelt^teti  wit  l^ffttinb  bir  jn  nit  gebtac^t» 

3ob.  xvm.  $0. 

f)arum  fug  idi  otten  btäbetn  in  QFbnlio  3efu  je  »äffen  r  b4f  t(6  ben 
«titlet  mit  frftem  gtmtb  bet  gfd)tift  unbetfe|t  umgeben  t^ab.  Sum  ttften  tebt 
€6tiihi«  3ob.  lU.  SL  aa3eld)et  bom  etbtqc^  ifi;  bet  ifl  M  bet  etb  unb 
tebt  u«  bet  etb;  weld)(t  u^  bem  btmmel  (ummt/  ifl  übet  alt;  unb  bot^  et 
flft^m  unt  gb9tt  botf  ba^  bejägt  et»  abet  ftn  bejügnuf  nimmt  bbeinet  an. 
ÜBelte^et  ftn  }tignu|l  angenommen  batr  bet  f^at  t^etftglet  obet  t»etftd)tetf  baf 
m  toat^aft  ifl.  ^utjUd)  mett  M  ben  motteui  baf  bet  oon  bimmel  tummt 
ttet  all  ift  60  abet  bie  itbifc^en  bon  bet  etb  tebenbi  toit  »itt  bet  itbifc^ 
boi  binratelifd)  betnemen?  obet  wie  »ttt  et«  beiträten  obet  uttetlen  ?  fo  et 
f)^ttd)t  1  ftn  {tignuf  neme  feinet  an ;  toit  wol  et  nät  bann  gtofiffe^ ,  namlic^ 
bo«  et  gfeben  unb  gbött  batr  tebt  obet  beiugt  QSJeli^et  abet  GbtifU 
^ugnu^  I  ba^  ifl  (eet  unb  tunbfd)aft  1  bätte  angenommen  1  bet  bätte  oetftg^ 

^)^|iiOf.  <)aufenoa0acbt/(Sebbtdeben.  ')  subetettet.  ^)  auf  ttgenb  eine  SBetfe« 


176  turegtina  td  X  octoCcri 

Ml  M  ftott  watftoft  jil;  Im  ifti  Um  tritt  offettbottid^  «mäli  tote  ein 
l^tief  »cv(lfl(rt  actodf  ift/  baf  gott  toat^oft  i(t.  2)ann  tbein  ini  tio(^  flmttt 
maci  it(4  Ui  »otti  gotte^  unb  ^anbrtt  betiton ;  c4  torvbc  bann  bon  sott 
vAüöiM  unb  flclrttt.  60  aber  ba^  (tfd)t<6tf  fo  wtrt  bet  ntrnfc^  fo  (td^ct 
nnb  topfet  unb  gemfif  uf  hai  mort  gottc«  bin ,  ba^  et  ftc^  tif  (in  ivatbctt 
.ftd)etrt  l^etlaft  webet  uf  aU  üget  unb  btief.  U^  grunb  bet  tootten  Sbtifti 
fttDt  t(6  alfo :  (Ein  iebet ,  fo  bon  bet  (eet ;  bie  t»on  ftimmel  tummt  (bie  bo^ 
ebanaeßum  ift)/  toatiidj  unb  göttlich  teben  toitt,  bet  mu§  bef  bon  gott 
fletrett  tiet(t(6tet  unb  beüglet  fqn.  60  miif  ouet)  ie  folgen  1  baf  (ubetor 
t^etüanb  be^  ebangetit  an  bbeinent  menfcben,  funbet  aUein  an  betn  )tebett 
unb  etluc^ten  gotte«  ilanb*  2>ann  9au(u^  fptic^ti  baf  bet  ftetfd)lt(4  obet 
t^tbifc^'menfd)  nie  annente  bie  bingi  fo  be^  getjt^  gotte^  (tnb.  etat  el  nun 
•oOein  an  gottf  fo  mag  ie  bbein  menfd)  ben  anbten  itc^et  machen  bei  eban« 
gelii  r  funbet  aOein  gott.  3um  anbten  fptic^t  abet  Sbtiilul  3ob.  Yh  M« 
{Rieman  lummr  gü  mitr  el  babe  jn  benn  mta  batet  1  fo  mic^  gfenbt  boti 
.  gebogen.  @o  ntuf  ie  folgen  1  baf  bbein  menfcb  in  etlanntnuf  SbtifK  tarnt 
M  menfc^Ui^ent  »ttfen»  Ueten  obet  utteiUn»  funbet  ul  bem  sieben  bei  bo^ 
letl  allein.  9ilfo  mag  ^  bet  menfcben  bewdten  nütl  }u  bet  etfanntnuf 
Cbtifti.  3«m  btitten  fpticbt  Cbtiflul  3ob.  V.  S9  — 41:  «tbutenb*  bie 
gfc^tiften !  bann  jt  metnenb/  jt  metbinb  bal  en^ig  leben  in  inen  b^^ben ;  unb 
bie  geben  }tignuf  bon  mit.  9(bet  jt  wenb  ju  mit  nit  lummen  f  baf  jt  bal 
leben  ^binb.  ^  nimm  bbein  Ilatbeit  bon  ben  menfcben.  €>idii  bie 
m€t  Sbtiflul  in  bie  gfc^tifti  nit  gu  ben  menfcben»  bie  gfcbtift  utteilinb; 
ja  bie  gfcbtift  wetbe  felbl  gdgnuf  bon  jm  geben.  9lbet  bie  in  ungtoubnuf 
iKtbattenbr  laifenb  üd)  nit  gu  gott  giebeur  funbet  etfotbetnbr  glqd)  toie  bie 
3ttbenf  obet  geid)en  obet  lunbfd^aft  bet  menfcben.  3ob.  V.  41.  nimmt  atft 
'.  bocb  Sbtiftui  lein  (latbeit  bon  ben  menfclKn.  t>Qi  einig  toott  ift  flatt  gniig 
bie  mibetfecbtet  ge  äbetwinben  1  baf  man  inen  el  flqf  ftitbebe :  übtifbtl 
nimmt  Hatbeit  nocb  gttgnuf  nit  bon  menfc^n.  3um  t^ietten  fpttc^t  et 
3o^.  XIV.  26 :  2)et  tt&fhnb  unb  tretmanenb  beilig  geift  1  ben  bcr  batet 
in  minem  namm  ftnben  tottt  t  bet  witt  ficb  alle  bing  leeten »  unb  »itt  üii 
etndweten  obet  guttagen  alle  bingi  bie  icb  ticb  gefagt  bab.  SRetf!  bet 
beilig  geifl  »itt  dc^  Mt  bing  leeten  1  nimmt  niit  Mi  funbet  allel  tvitt  et 
leeten  1  bal  wit  bon  gott  wuffen  foQenb.  (£t  witt  oud)  tidb  »ibtum  in 
gebadbtnuf  btingen  allel;  fo  icb  üdi  gfeit  bab.  @o  bal  ift;  all  ei  watlicb 
ifl;  »elcbet  menfc^  will  bann  bal  treten  f  bal  bet  geift  gottel  allein  teetet? 
Sum  fünften  3ob.  XVI.  13 :  QBenn  abet  bet  geifl  bet  watbeit  lummen 
oitti  fo  tottt  et  d^  alle  »atbeit  leeten.  ^tft  bu  1  baf  bet  geift  alle  toat« 
beit  leett?  @o  muf  ie  fqUf  baf  menfcbenleet  nit  wat  f^e,  (fo  fet  (b  bet 
menfcben  ift:  bann  fo  f9  gottei  ift,  abet  bom  menfcben  ulgefiMrocbeni  foO 
fq  bem  menfcben  nit  nadbgetiimt  wetben)  benn  alle  »atbeit  (umml  00m 
geift  gottel.  9Bal  anbeti  wo  bot  lummti  ift  bie  untoatbeit:  bann  alle 
menfAen  ftnb  lugenbaftigr  gott  abet  allein  ift  wotbaft.  9l3m.  III.  4.  %am 
fed)iten  3etem.  XXXI.  33:  Det  bett  foticbt:  3d)  witb  min  gfa$  geben 
in  jte  innete  glibet  1  unb  fo  in  ite  betgen  fcbtqben  1  unb  mitb  yt  gptt  f^n, 
unb  f9  min  bolf ;  unb  loitb  bet  mann  nummen  ftnen  ndcbftea  leeten »  nocb 

1)  uxmaq.  >)  Ktft.iinbet. 


tlKegtttig  M  l  oettftll  i77 

kt  mtifi^ Kimt  Ivfibctf  ftmditnit:  (Erfentt  Im  Ferren!  lern  (^  »crbenb 

tni^  oH  ctfennnt  »on  ^m  neinftm  {ii  brm  gtSfteti.    <i>ie  t>9t^  tu/  bof 

sott  fimn  »iUnt  unb  sfa((  fclb^  fo  t^tü  in  bu  bttjcn  bev  tiicnjf(t)(n  fd)r9tt , 

bat  bannet  Min  menf(()fn  föUc^^  Icrttcn  borf :  benn  ob  f(6on  bcr  mcnfa) 

Ui  »ort  bott^öt,  tu  t«  ntt  ftn  tvort:  ti  bttot^t  oud)  nttf  gott  IdcDte  unb 

tikt  bann  ba<  l)rtj  an  (i«.    «M  oud)  ^faj.  UV.  13:  «Ue  btnt  ttnb 

mtbtnb  iron  gott  geleert.  SBeltc^  meinung  ihtiftnii  bte  »orbett  felb^,  oud» 

befUmmt  ^ot  3ob.  VI.  45 :  evi  metbenb  aU  bon  gott  geteert.    (Ein  ieber, 

fo  tmn  bater  g^brt  unb  getemet  t^at ,  lumntt  jü  mir.    Gumma  r  ol(e  fo 

3efiini  Sbtifium  re(^t  erfennenbi  (tnb  bon  gottr  nit  bon  menfc^en  geleert; 

bte  börenb  unb  (ernenb  bom  bater  r  bie  in  jren  inneren  gliben  unb  fterjen 

boti  im  ertüc^t  unb  ge}ogen  toerbenb.    3um  ffbenten  ^t  9auiu<  ba^  eoon« 

geliunt  i»pn  bl^etnem  menfd)en  gelernet ;  funber  u^  bem  offnen  3efu  (ibriflt 

ecML  I.  12.    2)er  gl^c^n  ouc^  bie  oitbren  apoilel,  nad)  bem  |1$  gfd^idt 

tmb   g^eiifen  (tnb  ba^  ebangelium  prebigeu/  ^abenb  f9  ftd)  nit  erft  burcft 

condlia  entfd)(offen,  ob  f«  ba^  eoangeßum  toeUtinb  annemen.    Dann  aU 

f9  bom  öligen  ^eift  ütn  püngittag  erftiUet  (inb;  f^t ^tttni  bebenb^  nac^ 

«trfpotten  ber  umoüifenben  i  on  ratfd)(ag  ber  anbren  (benn  ber  nit  anzeigt 

tmt)  ober  urteil  angebebt  «njiel^en  hai  ebangelium  fo  «no^ii  baf  er  nad) 

Ott  wortetr  forad):  2)arum  fo  »äffe  itcf^erlicb  aUti  gfd)Ud)t  3frael,  ba§  gott 

ben  3efum,  ben  jr  getrüjget  banb;  ben  Ferren  unb  Sbtiilum  gemad^t  bat. 

Vct  II.  36.    2)af  aber  ^aulu^  gen  ^ierufatem  fummeui  ben  ebangelifdKU 

banbd  mit  ben  apofleten  gerebt  batf  ifi  nit  u^  jmofet,  funber  gu  jid)rttng 

ftlid»er  einfältigen  befd)ebenf  bie  9au(um  binberrebetenb  /  er  wäre  nit  ber 

tre ffenlid)en  boten  einer :  bann  er  mit  S^riftun  nit  gewont  bdtt ;  ba^  (qt^tlid) 

gemertt  »irtf  fo  er  fpric^t  ®alüt  II.  6 :  Tbit  fo  enoa^  fon  bermeint  »arenbi 

iKittb  midi  nOt  gebolfen.    Vifo  müf  ie  ^amac^  gon  u#  obgejdlten  unb  bi( 

onbreti  (unbfdHiften  ber  gfd)rift ,  baf  bie  menfc^en  bal  ebangelium  nit  nm 

nit  MtfteUf  funber  gar  nit  berflon  mbgenb  on  bie  gnab  unb  fraft  gottel» 

WH  mbgenb  f«  bann  ba<  ebangelium  bejtäten? 

i^ir  gegnenb  fp  aber  mit  einer  fulen  toeer  unb  fpred^eUb:  (Bi  ift  tpotf 
lai  coangelion  muf  otfetn  u^  bem  erlfld^ten  gottef  berflanben  werben^  6o 
tittn  €briffat^  SRott^.  XVIII.  19.  fprid)t:  ^Bhi  sioeen  einbeffigltd»  begerenb 
»f  btfem  erbrqd)  an  gott  in  minem  namen  i  »irt  jnen  berlangt  Co  mä| 
oud^  ie  folgen f  baf,  »ettn  ein  gan}  eonettium  gott  bitt  um  berfkanb  ber 
gfd)rcftr  baf  e^  gewtfrt  »irt;  barum  foUbannetftin  gemeintid)  geilten  »er« 
ben,  ba<  ein  eoneilium  erfennt.  Vntwurt:  2>ie  oile  mag  bie  geȊflfe  bei 
berftanbf  nitfefhn,  aU  Rarlic^  burd)  Sliam,  aRic^am,  Sbtiihtm,  Tantum, 
onbcr  bt»<rt  »irt,  Me  einigen  »iber  gan}  bilinen^  geflritten  unb  fp  Ober» 
»unbm.  91ber  baf  iöi  ber  ^nreb  sugeb,  bal  jr  ge^rt,  laf  i(6  nacb,  baf 
fo  bttf  ein  eoneilium  im  geift  gottel  berfammtet  »irt,  baf  el  nit  irren  mag. 
fti  »irt  aber  bann  ndt  {rf ennen ,  bann  bai  bie  gottigeifttid)  gfd)ri^  »91t. 
Utfb  ifl  baf  eoneilium,  »ie  obftat,  in  unb  um  gottl»iUen  berfammlet,  »irt 
ti  nit  ftd)  bod)  machen  unb  rufm :  Q^oneilium,  eoneilium ,  funber :  ®0Ct  gott 
rebt  boi  ober  jene«.  Ob  el  aber  im  geift  gottel  oerfammlet  fi)e,  muf  man 
am  solbüein  innen  »erben,    »ie  3ob.  1.  IV.  1,  2.  leert:  3r  geliebten, 


<)  Renoen. 
3»mib"«  fimmtL  «kbriften  I.  SSb.  12 


»7a  mtm%  M  l  aüitüi. 

gf Ottbcnt  iiit*  eim  Uten  ftdü  f  fmltt  ttfünlAtni  bie  gciftf  «6  fq  ttlgott  f«uib! 
tonn  i^U  falfc^ft  provbeten  imb  in  Ne  wcU  fummen,  9(n  bim  erfentunb 
Jr  btn  srtfl  gom^:  (Ein  tebct  gdfl,  ber  bcn  t^tvtn  S^tiflum,  bcc  in  btc 
ntmfc^btit  tummcn  iflf  crfcnnrt/  lobt  unb  u^fpric^tf  bcr  iil  u^  gott.  S^M 
bUi  ba|  b(c  göttltd)  geJil  oUc  bclanntnul  in  St)riflum  otbnet?  Unb  ein  icbct 
%tifti  bet  3cfum  S^ciflunti  bcc  menfc^  worbcn  ifli  nit  i»ecgtd)tr  lobt«  cc« 
tenntf  eintg  ^eil  fd)ä^ti  bcr  ift  nit  u^  gott.  6id)  ^ic!  ifl  in  jcen  concUun 
Sbriilu^  ber  einig  ^ort  unb  iwtd  baruf  fq  fcbcnbf  ba^  einig  i}Ottpt  ba^  ft) 
wt}fetr  bie  einig  cer  bie  fq  fudbenbf  fo  finb  fn  u^  bcm  geifl  gottcK.  @üct)cnb 
fo  ober  ircn  nu^i  namcnr  eerf  fo  ijl  ti  M  bcm  tüfel  unb  u^  bcr  ungloub* 
mif :  bie  fud)t  jr*  cer;  unb  ob  fo  fci}on  fprici}t  mit  bcm  munb:  bcr  ^crr  ^t* 
Ml  gloubtfQ  bod)  nit|  Mtpud)  nüt  uf  in,  aU  S^riftu^  fcib^  bie  3^ubm 
crM^tft  3ob.  V.  44.  Qßie  mSgcnb  jr  glouben  fo  jr  i)on  cinanbren  cer  Qm 
nemenb;  ober  bie  cer/  bie  aUcin  l^on  bcm  einigen  gott  iflf  fuc^cnb  jr  nit. 
9(n  bifen  golbileiui  ^(»riilumf  (Ir^  aUer  mcnfcf)cn  anfc^cUf  ratfd)(ag  unb 
urteil ;  färbt  ti  nun  S^rtflum  r  fo  ijl  e^  u^  bcm  geid  gottetf  unb  brudbt  bie 
namcttr  l^dterr  concilia;  bräcftr  ^arfummen  gar  nit.  S^rbt  eti  aber  bie  crtV 
genannten  färben;  oäter,  eoncilien  ic.  fo  ifl  tu  nit  M  gott.  2>ann  aMti  fo 
jr  cer  fuci)cnbr  ^altenb  nut  uf  gotty  wie  flug  fq  itci)  fci}$ncnb  uor  bcn  men» 
fAen.  S^riflu^  mag  nit  liegen.  SBclici)cr  bie  cer  gotte^  (Ion  la^t  unb  füd)r 
jttt  eeti  ber  gtoubt  nit;  fo  ifl  er  ouci)  nit  M  gott.  3ft  ba^f  fo  bie  conciUa 
ertennenbf  fo  mantf  an  Öfbriflum  flrqd)t|  Sbriflo  glqc^:  warum  gibfl  bu  jm 
ettt<  menfc^ctt  namen?  3fl  es  jm  unglqd^,  warum  k^crtoufft  bu  es  unbcr 
bem  boben  namen  gottel?  ®i(^r  bu  ftnbct  man  was  gloubcui  was  Ucr 
gotteSf  was  glqc^sncrqi  was  leer  unb.  fat  bcr  mcnf(t)cn  fqc. 

!Z>ife  bewfirnufTcn  wiQ  id)  nit  mit  gri^ffcrer  ^ile  unwert  ober  ma^tctbig  ^ 
mad)ctt:  bann  fq  aUetn  gnug  ftnb  unfer  erflc  fcblufrcb  }e  bewären f  bau: 
9(Üe  fo  rcbenb,  baS  eoangelium  fqc  nät  on  bcwämuf  ber  tild)eni  irrenb  unb 
ftbmAbenb  gott.  2>ann  wer  ifl  ber  menfc^  /  ba#  er  gott  ftncn  iinn  i  .gmüt  ober 
meinung  föUtc  fräftig  machen  ?  @o  oerflanb  bcS  euangcUt  (baS  ifl  aller  gu« 
tctt  tunbfd^afit  Pon  goti  uns  getbon)  ntt  an  wqsbeit  unb  t^ernunft  bes  mcn> 
fdictt^  funber  an  bcm  crlücbtcn  unb  berichten  beS  gcifls  gottcs  flat.  ^IS 
3obanneS  leert  1.  $5r.  II.  26,  27:  2>ife  bing  t^b  id)  ü^  gcfc^ciben  bon 
bemn »  bie  üd)  Pcrfifirenb^  9(bcr  bie  falbung  (ifl  erfud)tcn '  unb  Dnfpred)cn 
beS  geHiS  gottcS  burd)  3cfum  i  ber  bes  falbs  ein  uncrfd)öpftcr  brunn  ifl) ,  btc 
jt  oon  jm  empfangen  babcnbr  blqbt  in  üd)..  Unb  jr  bcbörfenb  nitf  baf  üd) 
teman  leer,  funber  wie  üd)  bie  falbung  leert  t)Ott  allen  bingcUf  alfo  ifl  cS 
bie  wacbeit  unb  bbctn  betrug.  Unb  tvit  fq  üd^  geleert  b^^tf  alfo  blqbenb 
in  jro !  Sefd)ow  bie  bife  nad)but  wol :  fo  faUenb  bie  unbebacbten  ccben 
ins  tati  bie  ba  fagcnb,  man  muffe  einen  rid)tcr  b^^bcui  ber  urteile  i  weld)cS 
ber  red)t  ocrflanb  ber  gfd)rift  fqcf  glqdb  <^l^  ob  man  über  baS  wort  gottcs 
fbUe.obcr  mbg  urteilen  als  übcif  jptlicbe  bab;  fb  bod)  3obannes  fprid)t: 
3t  bcbörfenb  niti  baf  üc^  ieman  leere,  funber  ic.  9tber  bie  cer  ober  gut 
gern  Don  uns  b^ittinb ,  woUtinb  uns  gern  bie  gf^rtft  nad)  jrem  gqt  urteilen 
unb  gwaltfamen;  ftnb  wäre  fqenb  bcr  warbeit  gottes,  ja  antid)rtflcn  i  fo 
fq  inen  fclbs  jägebenb,  bas  allein  gottes  ifl.    !Dann  wclicber  menfc^  i(l  fo 

«)  öbcrbrIlfTtg.  ^)  Crweiiben. 


Wlcgung  U»  IL  arttfeM.  t?» 

flclmt  i(  «metnt  eber  m^ff  Ut  in  fimm  ffnn  tttt  flcitrrt  ^b?  Unb  ttiman 
til  bfKiner  »arbett  sdodf  r  bcnn  bent  gott  bit felbcn  in  ftnint  bcticn  ttat  unb 
Sivä#  mad^t.  ÖBtt  ma<i  man  fttb  benn  an  bot  menfd^en  Idffcn  ?  ^rrcnb  fQ^ 
mc  iNl  f9  tocttcnb  f  fo  jtnb  fq  aU  qte(  unb  bem  brcihn  unbtrworfcn  i  bdDon 
»tr  looler  gefd)ribcn  banb  im  büctjUn  Hon  bcr  flacbcit  unb  gewAffe  beK 
awcM  göltet,    ^arunt  tcl^  bat^on  ntt  mce ;  Don  concilicn  aber  in  9(tt^(UU^.  a) 

2>tr  onbcr  artifcL 

€fumma  be^  ebanfietton^  tflr  büf  unftt  bett  Sbriftul  ^cfutf,  warce 
jiMM  funr  nn$  ben  wtUcn  (tne^  bimmltfdbcn  batet!  tuob  gctbon  unb  mit 
iuKc  unfd)tt(b  i^om  tob  erlöst  unb  oott  i^etfunt  b<tt« 

2>tfer  artilel  ift  fo  ßcf)ct  bq  attcn  gläubigen  r  ba$  et  bbein!  bmArenil 
birftef  tvenn  bie  anticbttflen  ntt  wdrenbr  bie  üd)  c^tiflcn  glqcbnenbf  aber 
ftnem  »Ott  »ibetdtebcnb*  3um  etilen  ift  bie  fumm  be!  etyangelii  nienen 
ntbtr  }emmenbtad)r  benn  im  Suca!  II.  14L  bo  bet  enge!  {u  ben  bitten  fptad) : 
^iKnb  i(^  bettänb  obet  i^etitcbeten  üd)  gtoife  ftcubi  bie  ba  witt  aUem 
Mit:  hmn  büt  ift  ü^  ein  bebaltetf  b^lanb  obet  gfunbmacbet  geboten;  bet 
iil  (E^tifttt!  bet  bett.  9(bet  ^aulu!  bot  etwa!  wqtet  ben  banbet  u^gebtucft^ 
bo<b  in  wenig  motten  Q^pb«  I*  S— 12.  Z)en  ftnn  wiU  icbr  mit  faft  wenig 
»octrii  bin}ttgetbonf  ob  gott  wiU  betffit  btingen:  ^od)ge(obt  f\9e  bet  gott 
tt»b  tratet  unfet!  betten  3efu  Sbttfti  tc.  bet  un!  l>on  ewigtett  t^at  t^etotbnet 
bat;  (ine  ftin  }e  mad)en  unb  annemen  butc^  3efum  Sbtiilum  }ü  jm  felb!. 
Unb  bat  ba!  getbon  u!  (tnem  gAten  ftqen  wtUen  i  baf  bie  eet  unb  tum  (inet 
gnabc  gelobt  unb  u!gef9tod)en  wutb;*  mit  weltd)et  gnab  et  un!  im  felb! 
ongntm  bat  gmacbt  butcb  i^nen  geliebten  fun^  in  bell  eignem  btiit  wtt  et* 
biäii  bejalt  unb  etlb!t  ünbr  inbem  un!  oud)  bie  fdnb  nad)gelaiTen  wetbenbi 
tu  bcm  mcbtag  (Inet  gnabeUf  bie  et  un!  fo  öbetfläfftg  ggeben  obet  u!go(Ten 
bat  in  aUet  wq!beit  unb  oetnunf);  bet  oucbr  nad)bem  et  un!  bie  beimlig« 
leit  finc!  willen!  geöffnet  bat  nacb  ftnem  ftqen .  wolgefaUen  r  jm  felb!  bat 
fSrgcnemmeni  nad)bem  bie  }9t  etftiltt  watb,  alle  bing  }emmen  sbtingenf 
Ktctmn  unb  in  ein  boupt  sieben  r  namlid)  in  Sbtifto;  ja  alle  bingr  (ba! 
it  ade  gfd}le(bt  bet  oetndnftigen  gefd)öpfien)/  fi)  ftjenb  in  bimmel  obet  uf 
erben  in  im/  ba!  i(t  in  SbtiflOf  in  welid)em  wtt  }ü  etben  gmad)t  ftnbr 
batiii  ftitgefeben  u!  bem  futnemen  bef  i  bet  alle  bing  witf t  nad)  bem  tat« 
fcbtafl  üne!  willen!;  baf  wtt  lobinb  unb  ptqftnb  fin  eet  unb  tqd)tag  bet 
gttdbcn.  3n  ben  wotten  9auli  ift  begtiffen  bet  banbefSbtiftir  namlid)  baf 
un!  gott  butcb  in  {u  im  gejogen  bat/  nit  u!  unfetem  oetbienft/  funbet  u! 
frqct  gnabf  baf  et  bie  t^ile  unb  tQd)tag  beto  un!  et^tgte«  bamit  wit  in  I 

}e  erbnnen/  liebbaben  unb  beftl^en  geteilt  wutbinb.    2)a!  alle!  bab  icb  mit  ^ 

no^  minbten  wotten  begttffeni  unb  jeig  bife  wott  an  al!  bie  tUtften  unb 
Utitftm  i»on  bem  banbeL 

®atet  gotte!  fun. 
Z>af  €btiftu!  watet  gotte!  fun  ft}e/  mein  icb  nieman  oetlSugnen.    Dotb 
bol  nieman  batan  nüt  gebtefte/  fo  ftat  3ob*  X.  S4— 36.  flatlid)  bavon; 
»ctftfoblid)  abet  3ob.  m.  17  f.  35  f.  V.  19-26.  YIIl.  35  f.  XIV.  9*11. 


•)  Sie  »Oll  Swtnglt  untet  bem  Sttel  St  (betete!/  b.b.  ^Mt§  imb  Ce$te!  lut 
Deturtwortnid  geoea  etiieii  etbH  be!  8tf(bofl  »on  Cotifoni/  tu  lat.  gipracbe  ^n  2s. 
lB9>  iS32  beiaiWMCbeiie  fikbttft. 


180  ttflcdung  M  Ul  miMi. 

XV.  1-8.  9W.  n.  6-U.  Stil.  I.  35.  m.  22.  SRatt«.  m.  17.  SXacT. 

I.  11.  K. 

\Xnt  Im  »iffnt  (!tt<  MtnmrtfAm  i^otert  fnvlt  gtfton. 

SRit  bcm  punftcn  ^ab  id)  mUtn  anjtifltn  i  bof  Sbtiflu«  nit  atfcin  un« 
}(  rrlSfcn  tummcn  (x^t,  funbct  oud)  je  leeren  wate  qott^liebe  unb  wert,  bie 
gott  bon  un^  etfotberet;  bof  tvtr  t^ott  jnt|  ber  göttli^en  wp^^eit,  letnetmbr 
ttit  t9cn  ttttf^  felbtf/  wo^  gott  gefdUtg  toät  unb  ma^  et  bon  un^  erfotbrete. 
Z)ef  tfl  aUev  ebongeliilen  gf^tift  t»oU;  boc^  (tnb  bie  fAönflen  metnungen» 
bti*  d)riilenltd}en  (itten  gegen  ben  näd)ilen  menfc^en  ontteffenb,  oUetnäcbft 
bq  emanber  begriffen  SDlatt^.  V.  VL  VII.  bie  aber  ben  anbackt  gegen  gott 
3ob.  V.  VI ;  unb  barnadb  in  ber  (eerr  fo  Sbtiftui  na^  bem  nad^mal  ge« 
t^OMf  anbebenb  am  XIV.  copitel. 

Unb  mit  finer  unfAulb  oom  tob  erlS^t  unb  gott  berf&nt  küt 

S5ebarf  oud)  nit  mee  benn  gfd)rif%>  anjeigen^.  9llfo  fiat  1.  ^tr.  III.  18: 
d^^tiflu^  ift  eineft  um  unfer  fdnb  wiUen  güorben  i  ber  gred)t  ober  unfcbulbig 
für  bie  fd)ulbigen  ober  fdnberr  bamtt  er  un4  gott  überantmurtetc  ober  uf« 
opfrete ;  bie  nacf)  bem  fleif(6  tob  (inb  /  aber  mit  bem  geift  Ubenbig  gemad)et ;  a) 
liberum  bat^or  cap.  n.  21—24:  (if^tiitui  hat  für  un^  gelitten  ic.  ber  fiinb 
nie  getbon  bot;  unb  ifl  oud)  betrug  ober  untrfiw  in  ünem  munb  nit  erfun« 
ben  K.  ber  unfer  ftünb  in  finem  l^b  getragen  bat  am  trfi},  baf  n^irr  bie 
bon  ber  fünb  toegen  tob  warenbi  ber  gred)tigteit  (ebinb.  9autu^  fprid)t 
tftim.  III.  23—26:  9lUe  menfd)en  ftnb  fdnber  gfqn  unb  manglenb  ber  eer 
gotte^;  (tnb  aber  umfufl  unb  frq  recftf  gemad)t  burcb  fin  gnab  ber  erlöfungi 
bie  ba  ift  in  (Sbriflo  3efu ,  ben  gott  ftirgegeben  unb  gefegt  bot  tu  eim  gnd* 
biger  ober  berfuner  mit  finem  blut/  fo  mir  un^  itd)er  baran  la(fcnbr  bamtt 
er  öffnete  (in  gred)tigfeiti  inbem  baf  er  un«  nad)ge(aifeh  t^at  bie  begangnen 
fänb  in  gebulb  gotte«/  baf  er  fin  gred)tigbett  in  bifem  gqt  erzeigte,  namlicbr 
baf  »ir  jn  ben  gered)ten  gott  erf anntinb  i  unb  baf  er  ben  ttnfd)ulbtg  mad)t/ 
ber  in  3efum  Sbriilum  gloubt.  3obanne^  töufer  3ob.  !•  29:  6ebenbf 
ba^  ifl  ba^  (amm  gotte^  i  ba^  binnimmt  bie  ffinb  ber  ganzen  weit.  Sbriilu« 
felb^  3ob.  VI.  51:  txni  brotf  ba^  icb  fid)  geben  mirbi  ift  min  Itjb  )u  eim 
(eben  ber  weit;  unb  bafelbft  bat^  gan}  eapitel  3ob.  X,  oud)  9l5m.  V.  1: 
€^0  wir  nun  ui  bem  glouben  red)t  gmac^t  ftnb  i  babenb  wir  friben  mit  gott 
burd)  unferen  bcrren  3efum  Sbtifhim  i  burd)  ben  wir  in  bife  gnab  ein  jü« 
gang  b^ibenbf  burc^  ben  glouben;  in  we(d)er  gnab  wir  flonb  unb  unif  rti^ 
menbf  baf  wir  gwfiflidb  boffenb;  wir  fqinb  fiin  gotte«.  Dergipcben  Sol.  1. 11* 
Sor.  V.  unb  anber^wo  aUent^alb;  boru^  am  anfang  M  ebangefi  bon 
Sobonnfen  bfc^riben. 

Der  britt  artiM. 

Dannen  bor  ber  einig  weg  jur  feligbeit  QFf)rifhi<  ifl  affer/  bie  te  worenb/ 
(inbf  ober  werbenb. 

Der  weg  ifl  (JbtifhKi  ber  3ob.  XIV.  6.  fpri^t:  3d)  bin  ber  weg/  bie 
warbeit  unb  ba«  leben.  (Er  ifl  oudb  bie  tbiiri  burcb  bie  man  in  bie  feligbeit 
muf  gon  3ob.  X.  9:  ^d)  bin  bie  tbär.  SBelAer  burd)  mid)  wirt  «ngoit^ 
Wirt  bebülten  ^  k.    Daf  aber  ein  einiger  weg  fpge ,  alfo  baf  man  bure^  bb^in 

^)  erbalteti/  feltg. 

•)  Slaib  einer  onbem  tefeort  m$  ber  battbf<briflU<lbett  Sitigalc« 


Uffestms  M  IV.  ortited  I8i 

oribrnt  i&  ffitt  (ummen  m9<ii  bc^flgt  et  frlb«  3o(.  XIV.  6:  Utitman 
tammt  sum  i^atct  brnn  aUein  burd)  mid)  ^tbr.  X.  19—22:  S^rubrt!  fo 
wie  nun  ein  ftpe  ftc^rung  b<)bcnb  m  Un  qngang  bct  btldcflcn  (lau  (»erflanb 
burd)  btn  tcit  Ui  tnm^tli  len  MmmeO  in  bem  Mut  3efu  S^rtftt ,  totliditn 
trbcnbtscn  wt4  er  unl  ntitvli(^  burd)  ben  umbang/  batf  iil  (In  menfcft« 
beit,  etbumen  f^üti  unb  ein  fltoflcn  ob  teilen  prteflet  über  bo^  f^ui  sot« 
M:  fo  toffenb  un<  binjü  gon  mit  warem  betjen  unb  rtdjtiaem  glauben. 
Sfit  69renb  »tt  ben  »eg  ju  bet  fcUgbeit  burd)  bie  menrd)bett  (£bti(li|  bai 
tjtf  butc^  in  fSt  unt  ufgeopfret  nitmlicbf  ba^  t(t  in  ben  lejten  }qteni  gebu« 
mn  fpn.  Slun  ift  nun  ein  SbtUhtt^  t  nun  ein  opfer ,  fo  mö$  oucb  nun  ein 
»eg  fpn. 

9(tfet  bie  ie  watenb  f  ßnb  i  unb  wevbenb. 

^a$  ift  offenbar  u$  bem »  ba^  im  anbren  artitel  M  (Epbef.  t.  ongejo^» 
gen  tfti  ba  9au(u^  feit^  bof  gott  gefatfen  babe  aütit  ba^  in  bimmlen  unb 
uf  erben  iü  (Derftanb  bet  t^ernfinftigen  gefd)öpfiten)  i  in  einem  boupt  Sbtifio  }em« 
men  sieben ,  einigen  unb  unberbringen.  SBQterTprid)t  9ou(u^  1.  Sor.  XV.  22 : 
9Bte  in  9Ib<mten  atte  menfd)en  tob  ^b,  a(fo  mesbenb  in  Sbrifto  aUe  men« 
fcben  lebenbig.  Stun  (tnb.  aUe  menfcbcu  in  ^bamen  tob ,  fo  tperbenb  fq  oucb 
cUt  fo  f«  gloubenb » in  Sbriflo  lebenbig.  9({l  bet  berr  fprid)t  3ob.  VI.  40: 
SSarltcb  füg  id)  dcbf  bof  ieblid>err  ber  in  micb  g(oubi|  ber  bot  ewigt  (e<> 
ben.  Ottd)  fo  bonb  äffe  gott^äd)ttgen  /  bie  oor  Sbtifio  gefpn  ftnb  ^  jr  boff« 
nung  )u  gott  se  tummen  uf  Q[bri<lum  gerectt;^  lau  bat  Vbrabomi  3acob| 
Snopfr^i  Daoibf  anbre,  mit  utfgebrucften  gfd^icbten  ober  toorteui  unb  bie 
prepbeten  olfentbalb  anjeigt.  «^ber  Sbttftu«  bat  e^  mit  beOen  morten  u^« 
gebnidt  3ob.  VIII.  56:  ^brabom  bat  gefro(o(tetr  baf  er  min  }Qt  fSbe  ober 
erlebte.  SRun  bat  er^  gefeben  obec  er(ebtr  unb  ifl  erfreut.  ^vAut  berglt^ 
d)en  <Spb«  n.  14;  (Bt  ift  unfer  fribe,  ber  bie  beiben  bing  (t^erfianb  bal 
3ubif(A  unb  ^eibifd)  i  bie  alten  odter  unb  nfiw  glbubigen)  eini  bat  gmacbt. 
Unb  ^ebr.XI.  39  f.:  2)ie  borgejdlten  itnb  all  im  gtouben  bewArt,  unb 
benno^  ba^  gbeif  nit  «ngenommen : '  benn  gott  bebad)t  etmat^  beifer^i  lia  f3r 
tUM  ipfirei  nam(i(ibi  baf  fq  nit  on  un^  get^otffummnet  »urbinb. 

Z)er  mint  artitel. 

SBelttber  ein  onber  tbür  fucbt  ober  jeigti  ber  irrti  ja  tft  ein  m&rber 
ber  frelm  unb  ein  bieb. 

Dtfen  artitel  barf  man  ntenermit  betoSren  benn  mit  ben  Karen  Worten 
Cbtt^  dob.  X.  1:  SBarlicbr  warlicb  fag  id)  ticbi  welicber  nit  burd)  bie 
ti>fir  qngat  in  ben  (lal  ber  fcbafen  i  funber  anber^wo  ufbin  gat  r  ber  ift  ein 
Meb  unb  mSrber;  melicber  aber  binpn  gat  burd)  bie  tbClr,  ber  i<l  ein  bitt 
ober  »fiber  ber  fd)afen.  2>enen  tbut  ber  tbflr bitter  uf ,  unb  bie  fdbaf  bSrenb 
iin  0tmm.  Unb  (inen  fcbafen  tocfet  er  mit  bem  namen»  unb  fürt  fk^  u^; 
nnb  fo  et  ftne  fd)af  u^gelaffcn  f^ati  gat  er  oor  jnen  bin/  unb  bie  fd)af  gonb 
im  nad):  bann  fi)  tennenb  ftn  flimm;  aber  eim  frömben  gonb  fcj  nit  nacb» 
faiAer  fp  fitebenb  Pon  im:  benn  fp  tennenb  ber  frbmben  flimm  nit.  2>ife 
<ll9<lbnttf  t^t  inen  3efu^  gfeit ;  aber  fi)  b^tnb  nit  Perflanben  i  mie  e^  wäre  9 
btt«  er  inen  feit.  @o  bat  inen  3efu<  mibrum  gfeit:  SBar(id) ,  »articb  fag 
td)  fld)i  baf  icb  bie  tbfir  ber  fcbafen  bin.    9(tte/  fo  Por  mir  getummeui  flnb 


V  eelbcdt.  ^  bie  Serbet(?ttng  nicbt  tttonqt,  erlebt. 


162  ttiUguns  M  y.  orhteti. 

Vtth  unb  mitUt ;  aber  Itt  fd)af  babrnb  inen  ntt  gelorct.  3c(  bin  bte  ^üt. 
(£in  ubetf  fo  burd^  mtc^  »ttt  Dngonf  ber  »irt  bcbaltcn  ober  acfclgcti  unb 
»itt  ttl  unb  9ngon  unb  tvrib  finbcn.  2>(r  bieb  tuttimt  um  fl^ttil  anbmt 
mUcni  benn  baf  et  ile(  unb  tftbe.  tKbet  id)  bin  (ummenr  bd$  f9  ba^  leben 
bobinb  unb  äberHufiio  i)abinb.  3d)  bin  ein  guter  bitt  tc  2)ife  wort  bab 
id)  barum  nad)  ber  länge  berfQr  tragen,  baj  ntt  atletn  bcwdrnuf  bifel  arti« 
IMi  funber  ouc^  ein  i>orbi(b  eini  rechten  Mrttn  ober  bifcbof^,  botgegen  oit<b 
ber  falfd)en  feelmbrbren  u^gebrucft  i(l«  2ii  barjüi  wtUt  gern;  9Sattb. 
VI.  2,  5,  13.  XV.  S  14.  Äai>.  XXIII.  2.  >Petr.  U.  «ct.  XX.  29, 
^b  berglt}(6en:  fo  ertemefl  bu  bie  rechten  feetenmörber  erfennen. 

2>er  fänft  artitel. 

2>arum  odei  fo  anber  leeren  bem  tbangelio  gt^c^  ober  l^9^ec  meifenbr 
irrenb,  n^u(fenb  ntt  toai  ebangelion  ifl. 

!Z>er  meerteit  bif  artifel«  bangt  ut  ben^flmuf  ber  borbrtgen.  Thkm  i(t 
Sbriilu^  ber  einig  weg,  bte  einig  ti^üt  aur  feligbeit,  mag  jm  te  nät  gtpcb 
gesält  nod)  nebenbgered>net^  werben;  bo4  toirt  bai^on  mee  iummen.  !Daf 
id)  aber  bie  Qnrebenben  bob  gefd)o(ten,  f«  wdffinb  nie  wai  ei^angelion  fqg, 
toirt  fid)  etfinben ,  unb  bamtt  ber  b<mbel  aller  Aar.  3um  erflen ,  fo  t^ci^l 
f9  bad  ebangelium  ein  gfa^  f\}n ,  ba^  M  menfd}enbernunft  entfprungen  unb 
färgegeben  f^e.  Z)a^  merf t  man  an  jren  »orten ,  fo  f9  f))red>enb :  Obf(b<>n 
lai  ei>ange(ion  nit  wäre,  fo  fftnnte  bocb  bte  fUcb  wol  oon  nüwem  uf  gefab 
mad)en,  bartn  man  red^t  lebenbe  feiig  wurb.  3um  anbren  baitenb  fq  el 
nit  bbberi  benn  baf  fQ  alle^,  fo  bartn  vergriffen  *  bem  louf  jr^  MiianM 
wiberwärtig  ift,  unredbt,  Iqcbt  ober  unnu$  ^cbä^enb.  2>a^  mertel  man  aa 
)em,  fo  fi)  fpred}enb:  dii  mttfle  nac^  gbeinem  benn  Ui  papfM  t^rflonb 
u^gefprod)en  werben.  3um  britten  babenb  fq  e^  für  ein  breflbaft  gefabi 
bat^  nit  boUtummnet  fpe.  2)a<  mertt  man,  tnbem  fq  fagenb:  Si^!  e< 
ilat  nit  alle^  im  evangelio;  aber  bie  i^äter  babenb  binsutbon,  ba«  jm  ge* 
broflen  bat.  Unb  bergtq^en  btl  noc^  f(bäb(td)er  wort  (toffenb  fp  u^,  boroit 
man  jiren  un willen  fpürt,  ja  gottlofe  gotttid(lerung  unb  gott^fcbmäbung. 

6o  icb.  nun  jnen  gern  wiU  oerflanb  ber  bingen  Erlegen ,  wfifd}  td 
ein  rappen.  2>ann  bättenb  fq  ie  wellen  böttn  unb  berilon ,  fo  wärenb  fp 
(angeft  ool(tummen(t(b  berid)t  gft}n,  9(ber  ft)  lefenb  nocb  b&tenb  bie  warbeit 
nit:  bann  jre  bergen  jtnb  oerblenbt.  60  Ui  aber  nflt  bef  mtnber  bie  ftotit* 
men  d)rtflen  i^erbbt^renb :  wtU  id)  ben  felbtgen .  jr  trrtum  uftt^in ,  baf  ft 
itd)  uor  jnen  buten  mbginb,  ob  gli)d)  bte  fqenb  gotte^  nfit  oon  gott  lefeit 
nod)  boren  weUenb.  !Daf  nun  ba^  beit  ober  arjnt)  bef  hat  ertennt  wnrbc, 
wtd  id)  jum  erflen  bie  tranfbeit  unb  breflen  eroffnen.  !Do  gott  9(bamett 
gefcbaffen  bat ,  macbt  er  jn  ein  berren  über  alle  tbier  im  tuft,  uf  erben  unb 
im  waffer,  ®en.  I.  28;  benn  er  wa^  bo  nod)  gut,  unb  fa^t  jn  in  ben  luft' 
barlid)en  garten  ^arabi^ ,  ben  er  pflaniet  bat ,  baf  er  ben  inbtelte  unb  jn 
werd)ete;^  erloubt  jm  oud)  a\it  fr0d)t  je  effen,  umgenommen  bon  bem  bol) 
bem  wüffenm  gutem  unb  b9fem,  bam  er  jm  mit  bifen  Worten  berbot:  SBon  bnn 
bol}  bem  wäffenm  gutm  unb  böfem  if  nit!  benn  weld)m  tagm  bu  ba»on  iPr 
wurbefl  bu  2U  tob  flerben.  ^te  muffenb  wir  voran  ermeffen  ben  ftanb  Vbontm 
t^or  bem  übertreten ;  barna^  nad)  bem  übertreten.    9lbam  ift  jum  erflen 

^)  gieicb  gefcbObt.  *)  entbotten.    ^)  baute,  beorbettete. 


fr9e«  voSMtn^  <(cf(|Ktfftn  /  o((b  b<if  (i;  84)  wocl^t  «ctM  Mtm  tmb  ffrn« 

geboten  ober  nit ,  mtc  er  tvoUt.    2)a«  (tc^  man  in  bem  i  baf  er  jm  bcn  tob 

«I  ßn  libcrtrettn  sefc^  ^t.    @o  ^ot  oud)  ba^  leben  miiifen  an  jm  flon  i 

fi)kmd(  ber  tob  an  im  gitftanben  ifl.    !Def  /  ftne^  fr^en  wiKemTf  ffnbcnb  mt 

ein  fttnbfci)aft  @en«  II.  19.    2)a  aott  aUt  afc()led)t  ber  tbieren  fär  9ibamat 

fürt  I  sob  er  im  bct  mo(  r  bof  er  (9^  nad)  (inem  wiUen.  föUte  nennen«    91q(^ 

Mrer  in  0ir.  XV.  14  — 17:  @ott  bat  oon  anfang  Un  menfd>cn  flfcbafftn 

ober  gfebt  unb  in  selaffen  in  bem  fr^en  <|nHi(t  (ined  r<it^  r  bot  barju  gMbOii 

(tne  flcbot  unb  flfab  1  ob  bu  wetftft  /  ba§  bu  ^ne  gebot  t^altiSt  unb  sloubctir 

ber  901t  sefciais  ifl.    $r  bat  bir  jusefleOt  ba<  fftr  unb  ba«  toa(Ter  1  ba|  btt 

ju  toe((f)em  bu  melliil  bin  banb  u^redCifk.   SSor  bem  menfcfKn  ift  bao  (eben 

unb  ber  tob,  unb  melcbe^  m  flefhUen;  wtrt  jm  gegeben.    !Z>ife  n>ort  seiften^ 

eigentlitb  an  ben  erflen  jlanb  be^  menfcben;  fb  nod)  }ö  ben  }9ten  unoer« 

bboret  waii  bann  bal  (eben  flat  nOmmen  in  unfer  b<»nb;  aber  bo  ftunb  e* 

Hl  Vbamd  banbi  tvie  ba(b  b<^ma<Jb  tunbti^  toirt^   (Sottrebt:  3ti  we(dbet 

ftunb  .bu  ^on  bem  bo()C  efTeu/  witit  bu  be^  tobi  flerben.    60  mtüf  ie  folgctti 

bo«:  i)ätte  9ibam  allein  be^  bo^e^  (ba^  ifi  ber  fru(t)t  be^  botje^  mO^enC 

gttte^  unb  Hiti)  nitgeeffeni  fo  toütt  er  unb  {in  afd)(ed>t  (ebenb  bliben,  utd> 

bottc  bbein  anber  gebot  bbrfen  t^ulttn;  benn  gott  ba^  im  gbein  anberoge« 

geben ;  funber  bielt  er  ücb  be^  wtUenl  unb  gborfome  gotte^ ,  fo  märe  gott 

ßn  megmoferf  ßn  oemunft,  (in  geift  unb  gm&t  gfqn.  !5o  er  aber  fe(b^  bot 

etmao  »eilen  muffen  t  unb  itcb  mit  (inem  mufien  bO(i^  bringen  (bann  bätf 

mein  id)  eflen  oon  bem  boum  mitffen^  gute^  unb  böfe^) ;  bo  ift  er  unb  aUe4 

ftn  <ifd)(ecbt  in  im  je  fteinbärtem  tob  gftorben :  benn  ba^  mort  gotte#  i|l 

heftig  I  gemit$  unt  unoermanbelbarltd).    9lun  bat  gott  gefi>rod>en  t  bu  mirjt 

)e  tob  derben,  fo  bu  bao  eflfen  rnird;  unb  er  bat^  geeffen:  fo  ifl  er  gm<t^(i<^ 

ae  tob  gflorben ,  unb  aUe  ftne  nacbf ummen ,  al#  1.  Jtor.  XV«  31.  Stbm.  V, 

12  — 14.    3d)  imätü  a(fo ;  er  l^at  ben  f^Iangen  je  boben  geworfen »  a(fo 

gat  er  nocb  butbptag;  er  bat  batf  m^b  gejlraft  mit  ber  ftbmerjlicben  geburti 

oifo  m&ifenb  btc  m^ber  no(b  bütboiag  mit  treffenticbem  f(^mer}en  gebären. 

(Et  %at  ben  mann  jmungen ,  in  bem  fcbmeiS  (ine^  ange(td)te^  9n  narunfl 

fiicDen ,  a(fo  muf  er  nocb  bdtb^tag  mit  arbeit  bau  erbriKb  besmtngen  le. 

^fo  bot  er  gefprocben :  SDelicbe^  tag^  ober  nt  it  M  t^titi  effen ,  merbenb 

jr  se  tob  flerben,  unb  f9  banbo  geef{ent  fo  dnb  fi)  oud)  je  tob  gflorben. 

60  nun  9{bam  tob  unb  ßne  nad)tummen  tob:  mer  m9^te  ft)  (ebenbtg  mo« 

d)en  ?  bbetner  uti  inen :  benn  fb  flünbenb  aß  uf  ber  tobten  yart«.    9hin 

maci  ie  bbein  tobter  {!d)  felb^  lebenbtg  mad)en.    Unb  dnb  alle  menfdKn  in 

Vbamen  tob ,  fo  miSge nb  ft>  ie  aUe  (td)  felb^  nimmer  mee  (ebenbig  madben ; 

funber  muffenb  tob  fqn ,  bi^  fb  bie  gnab  be^  gbtt(id)en  geiil«  mibrum  (eben« 

big  macbt  mie  }ä  bem  erflen  ma(.  !Dann  oUe^  ba<  gfcbafjpen  tfl ,  bat  in  im/ 

ba^   ifl  im  fun  gotteo,  ba^  Ubm  3ob.  I«  4.  unb  nienen  anber^o  ban 

3e^  babenb  mir  ben  meer(ofen ,  tobten ,  onmäd)tigen  ^bam ,  bad  ifl »  bie 

Serbrocbnen  menfd){t(ben  natur  fitnben ,  nam(icbba#:  bätt  fqbo^  einig  gebot 

nit  übergangen,  mär  ft)  aU}9t  on  fummer,  iamer,  eienb»  in  cum  eeren 

unb  freuben  00m  geifl  gotte^  gefurt  unb  gemifen  morbep ;  batf  oucb  anseigt 

bie  nadenbe ,  ^  bie  in  oor  bem  fall  nit  betSmmeret ,  aber  nad)  bem  faQ  oon 


^^»•»^^^^i."^*"^*«™"»^—^— ."■"■■— ••.■.■••iM»*»«^pp»iWWP^F"-"^™^"»—»"i"^l^-i"^"^"»"i*»Wl^ 


i)9ladi«ctt. 


1 


t84  tMUgttna  M  V.  mtSMi. 

tmtt  an  MMiret  nuH|>t;  )A  citn  jcic^r  Mf  fo  Vtd  Ut  mmf^bM  l»o()  ^ 
irtiiTen^  ift,  ba«  t(l|  uf  flc^i  finnr  rati  (ine  tKtnunft  ba(t  unb  gotl  im:la(tf 
»li  fcbanbcn  iummt  Uni  fo  et  ba«  betbot  gottei  fibettteten  r  b^t  tt  ftd) 
te  be^  geifttf  itnb  bet  flttoben  gotte^  betUgcni  unb  unbet  bo^  iia%  obet  bet» 
bot  getootfeiir  unb  ft4  bem  gfab  unb  tob  eigen  gemacht;  bannenbiit  et 
unbet  bem  gfab  }e  (eben  swungen  i  batunbet  et  obet  u^  eignet  Itaft  nil 
kbenbig  »etben  niod)tr  bann  et  tob  wai.  !Datin  »it  tmeen  metHicb  bte^ 
ctfebenb  r  einen  baf  bet  felbtoitirenb  menfd)  ftc^  unbet  bal  gfab  fiUt ;  ben 
anbten  /  baf  gfab  Ratten  nit  (ebenbig  nuK^t  9lbm.  III.  S&.  3>enn  ba^  ifl 
aUein  be^  geiftl  gottelr  bet  bal  leben  aUet  bingen  ift«  6oti(Ml  ^bet  bie  in 
tint  fütgon:*  {Run  fottc^t  bo(^  SbttM:  mlid^  ik&t  ben  loiUen  mtnel 
batet«;  bet  in  ben  bimntlen  iüf  bet  toitt  9ngon  in  ba<  ttKb  bet  bimntlem 
flS^nn  nun  9(bani  ftof  na^  bem  faU  bdtte  ben  »iUen  gottel  getbon »  bitte 
et  nit  mögen  i&  leben  (ummen?  Vnnoutt:  3a!  bann  bal  wott  Sbtiffi 
etft  gemelbeti  mag  nit  liegen«  ^^ie  (tnb  {loeen  bteften :  Z>tc  eiui  bajp  9(bam 
unb  (In  gfd)(e(bt  tob  (inb  i  unb  wie  ie^  biet  gefeit  i  onmdcbttg  9}ib  3Ö.  (eben 
je  btingen :  benn  (9  aU  bie  tobte  patto  loatenb  1  batum  jnen  unmbgltcb 
loa«;  ben  »iUen  gotte«  etfüUen;  bann  fo  M  in  bem  gfa$;  butd)  bal  bie 
fünb  beimlid)  in  unl  Mitist  1  unb  in  bet  ftinb  loatenb.  9Bie  lann  nun 
bet  f  fo  an  bet  ftünbet  patt^  (tat  unb  ifi  /  fijib  gott  gefdUigl  tbun«  2>af 
abet  alle  menfcben  ftinbet  fQtnb;  beiodtt  bet  tob:  bann  bet  tob  in  bie  men^ 
f(ben  lummen  tft  butcb  bie  fänb  Olbm.  V.  12.  unb  wo  bet  tob  ifti  ba  ift 
oueb  bie  ftinb.  ^atwibetum;  wo  bie  fänb  iftr  ba  ifl  oud)  bet  tob.  (Sa§ 
bfd)  einfaltiget  hit  nit  bblten  bon  SbtiftuI  wegen  $  ben  bife  meinung  nit 
betutt;  funbet  bet  tobi  ben  it  fut  unl  gelitten;  wiUigUcb  fOt  unl  bon 
im  angenommen  h.  Witt  batnad)  (ummen).  9llfo  (tot  bin  gegenwutf  uf  bal 
wott  Gbtifli  Snattb*  VII.  21.  wol.  9(bet  9lbamen  unb  ßnem  gftnb  ift  nit 
mbgUcb  gfvn  ben  wiUen  gottel  etfätfen.  !Det  anbet  btefl  ifl  1  baf  nit  nun 
9lbäm;  funbet  bbein  eteotut  bon  jt  felbi  ben  willen  «ottei  etftiQen  mag; 
bie  f^e  wie  gtecbt  f«  well.  IBetnimm  bie  fad)  alfo :  Det  will  gottei  ifl  ün 
ewige  unbettoglicbt  f(bnuttid)te  bei  cecbten;  waten  unb  gäten;  welcbe  fcbnut 
bbein  eteatut  tteffen  mag.  ibenn  Sbtiflul  fpti(bt  3ob.  VI.  38:  3d)  bin 
bon  bimmel  b^tab  tummeu;  nit  baf  id)  minen  willen  tbuje;  funbet  ben  wil* 
len  minel  batetl.  9lbet  3ob.  V.  SO:  3d)  fud)  nit  minen  willen;  funbet 
.  ben  willen  minel  hüUt^.  8lun  ifl  offenbat ;  baf  bife  wott  ^btifli  nit  in 
bet  octfon  (inet  gottbeit;  funbet  in  bet  petfon  finet  menfAlidKu  bl5bigbeit 
getebt  finb;  benu;  nad}bem  et  watet  gott  ifl;  bot  et  bbein  anbten  willen; 
benn  ben  willen  ftnel  oattetl.  9lbet  na^  bet  menfcblid)en  blftbigbeit  fcbod) 
jm  ab  bem  tob; '  unb  begett  nit  je  fletbeu;  watf  bod)  ^nen  willen;  bal  id; 
ben  menf(blid}en  unbet  ben  g9ttlid)en;  alfo  gefd)ad)  bet  will  gottel.  Unb 
bif  teid)t  nit  ju  nocbteil  Sbtifli  3efu ;  funbet  )u  betflanb  bei  beiigen  floftn 
göttltd)en  Willem ;  unb  baf  wit  febinb ;  wie  Qf btiflul  all  unfet  bteflen  an 
fid)  bat  gnommeu;  baf  et  bie  attnete.  2)te  fumm  batbon  ifl;  baf  fd)led)t« 
li(b  bet  menfd)beit  will  in  Sbtiflo  3efu  ftd)  bat  muffen  unber  ben  gftttli<bett 
willen  etgeben;  bamitbal  wat;  tecbt  unb  giit  befcbdd).  3fl  el  nun  alfo: 
wit  oil  mee  mag  gbein  eteatut  ben  willen  gottel  etfflOen;  (9  fpte^  benn 

*)  SorteMtno*  *)  fibente  et  ben  Sob. 


Mut:  btti  tvW  ^tt  flftf)ed)!  60  nun  (inet  flfdje^en  mil^r  fo  foff  ie  unfr« 
»iO  näM;  tcfinKb  3obXV.  15.  fprid)!:  6idbf  un^ct  (inen  (bol  Hk  sötte«) 
fttmmtn  tfl  ntemim  uniremanbetbarUd^  r  unb  tie  bimmel  (tnb  nit  rein  in 
ftnem  0ngef{d)t. 

flXIt  einem  bi^fmi  wiff  td)  ben  wilfen  gotte«  ^atfOv  bringen:  9ott  »ifft 
bof  mt  jn  (kb  babinb  ui  ganjent  betjenr  gmut,  Mfttnt  feel.  2>iil  gebot 
fdmtt  mtei):  bann  ic^  toeiff  baf  id)<  nit  erfaUen  mag;  nod)  mäf  id)  an* 
bev  bero  gebot  bl^ben.  GiA  ^enebenb  bie  fd)u(b  unb  faU  9(bam«!  f» 
mt  in  im  fibertretet  (inb  morbenr  mu(fenb  nnt  unber  bem  gfa$  fqn,  unb 
migenb  e<  aber  nit  erfiötfen.  t>mn  oU  9lbam  geffinbet,  bat  er  (id)  M  geifM 
fotte«  Mtsigen;  unb  wo  bet  nit  ift,  ba  ift  nfit  benn  bet  tob  obet  onma(^t  }tl 
aOem  guten.  (Ein  anber«  bqfpil :  3d^  fotf  nit  aUein  nit  tbbten ;  funbet  gatr 
nit  iomtg  metben,  3(1  mit  mie  00t  unmtig(id) ;  nod)  (iit  lai  gfa^  uf  mit» 
Stm  QtAtti :  3d)  foU  nit  aUein  bie  ee  nit  bte^n  1  funbet  M  eemenfd)eii 
ntt  begeren.  2>tu((et  mid)  »ie  »ot.  <$in  anbet« :  3d)  foU  nit  aUein  nit 
g9tig  f9n,  funbet  toüffttii  batf,  fo  id)  babr  nit  min  fqn;  f9((  el  urteilen:  i(4 
bin  nun  ein  fAaffhet  batfibet.  Dtuctt  mi(4  wie  »ot«  2>et  b^fpilen  ^nbe^ 
ht  gnug,  fo  bu  (Ii^fftg  bal  eoangelion  lifed.  9BeI(6e  nun  M  bem  witfen 
be«  tntnfcbcn  obet  u«  bem  wiOen  Ui  fleifc^«  gebotn  (!nbf  bie  btudt  atM 
gefi^  unb  mbgtnb  H  nit  abtbAn  unb  nit  erffiUen;  noc^  fo  toiU  gott  nad) 
fimt  gtec^tigbeit  oon  un«  fölidbe  unfd)u(b  b^ben.  Gicbr  wenn  in  (9(id)et 
ongfl  unb  not  un«  bie  batmbet}igbeit  gottei  begnabeter  alfo  baf  un«  ba< 
gfn^  ntt  befd)wette,  funbet  fteute,  unb  laii  fo  wit  ntt  etfQUen  mSgenbr 
burd)  ein  anbten  gebeftet  unb  etfe^t  wutbe :  wate  ba«  nit  ein  abetttefien(i<6e 
ftfitibfd)afit  ?  wdt  ba«nit  bie  befle  botfd^aft,  beto  toit  ie  (inb  innen  wotbenT 
Wirt  e«  nit  bie  gwfiflefie  oet(i(|)etuug  bei  beit«/  fo  el  t^on  gott  a(fo  Mrbanb« 
let  ?  ^id)  bie  um  bid)  unb  ted  bal  boupt  uf  unb  (!d) »  wo  bal  beiUg  eiran» 
gdium  bat  fA^ne,  bal  bie  befdbwetnu(fen  a((e  binnimmt;  unb  b^ift  batum 
(Mngef tum ,  bal  ift  1  ein  gute  wolgetbone  (td)te  botfd)aft. 

Unb  i(l  nad)  ben  wotten  9au(i'9l9m.  L  16.  bal  et^angelion  nfit  üt^ 
HH I  bann  bie  traft  gottel  i&  bei(  iebem  glSubigen.  Wlttl  el  alfo :  Du  ba(t 
Sb^rt  f  bof  nieman  ]A  gott  (ummt  r  et  tbuje  benn  ben  wiUen  bei  btmmli* 
^tim  iHitetl;  babq  oucb  gebfttti  baf  wit  ben  nit  mfigenb  etfaUeui  }u  eim 
teil  /  baf  wit  ewig  ffinbet  unb  tobte  (tnb  1  gum  anbten  1  bof  bet  wiU  gottel 
fb  Ittter,  gut  unb  gted)t  i(l,  baf  (tn  maf  bbetn  eteatut  etfuUen  mag.  QBann 
Ulli  nun  sum  etften  bet  tob»  bal  ift)  betouben  bei  ang(td)ti  gottel i  weld)l 
fecr  wat  tob  i(tf  wirt  abgenommen ;  unb  bie  utfad)  bei  tobi  bie  ffinb :  muf  el 
üOtin  ul  ttüft  bei  (ebenl  fummen.  Vlfo  (tnbenb  wit  bie  göttlicben  barmbet» 
3tgf)eit  ftaft  getbon  baben  in  bem,  baf  et  unl  butcb  (tnen  fun  (ebenbig 
^imodttbatf  bie  irotbin  tob  watenb:  benn  et  i(l  bal  leben;  3ebt  babenb  wit 
Den  erflen  teil  bet  befcbrqbung  bei  eDangelii.  Sbangelion  iü  bie  fraft  got* 
M  }d  eim  bei(.  Stun  folget:  (gim  ieben  glbubigenr  ul  we(d)em  ber  anbet 
Mobetling^  gebeftet  witt/  nam(td)  bet:  baf  bet  wiü  gottel r  fo  tutet  gätl 
itnb  ttd)tl  etfbtbtet ,  baf  bie  maf  bbein  eteatut  erftiUrn  mag.  9((Ietn  bet 
einig  Sbtifhtl ,  bet  on  ftinb  i(l  unb  glqd)  gät»  fd)5n  unb  tein  ifl  mit  gottf 
tctn  biuimtifd>en  iratetr  bet  mag  (inen.wiOen  tbun.    Unb  (inb  wit  gl9ubigi 

*)  jttnbemtf. 


186  Mlittm^  M  Y.  Acttfell 

Ui  ifii  gtoulnt^  «ic  in  ben  htKstn  ({6«(htm  3tfmitf  Icf  tx  inrfev  ^Mi^ 
flutis  fvt  <(•  fo  ifl  et  aU  tuifcr  t^^UIummnuf  i^oc  a^  i  un(cv  ^il  i  unftr 
l^raalutta  unb  gnufltt)äm 

9lun  bobenb  mtt/  a(«  tc^  f>offf  eigniHd)  etfunbettf  toa€  ba«  etxntflcUott 
ftiti  tiam(t(b  ba#:  9lad)bem  9lbam  ßd^  fon  bmt  U(d)l  mib  to9fttt  bt<  ftöttli« 
c^m  gdiU  abgc»(nbt  ittib  (td)  tu  jm  fc(b<  letcti  uf  (inen  ratfc^log  scbumm^ 
fitrof  2c  wcctint  unb  gottc  fllpcbf  fic^  un^  uni  butcft  btcfelbrn  ^b  unbct 
lai  stbtet  ob<t  eiAettfd)<ifit  ^  bc«  gefa^c^f  ber  funb  unb  betf  gärten  tAi  gcfäUt 
M;  barunbcr  wie  bannen  ntt  lummen  moc^tcnb;  benn  wit  ffcifc^i  fiönberf 
tobU  n^atcnb ;  wU  witi  immct  anffcngcnb.  Unb  mocbt  unfetcn  bttflen  nk« 
man  bann  btr  einig  gott  beflferen.  ^((o  ^al  bet  bam^et}ig  gott  ßc^  nnfec« 
«lenbn  unb  janterd  fo  lief  erbarmt  r  bof  er  un^  nit  nun  mit  einem  »ort 
ftnel  g^eiffel  r  funber  mit  ßnem  eignen  natdrlicben  (un  bat  wtUen  eetöfen , 
itnb  im  felb^  unff  arme  menfd)en  wibetum  berfunen  ^  burd)  ben  aUe  breiten 
Ivel  unb  ree^t  gebeiferet  murbinb,  ber  gefialt:  gott  ift  gereift  unb  ifl  barm* 
l)er}ig*  SBcr  mag  nun  bie  gere(6tigbcit  gotte^  erleben  r .  fo  er  1h)f  nod>  ber 
felben  urteilen  teiU?  ober  »e(t(be  creatur  mag  für  bie  anbren  fton  unb  für 
fq  gnägtbän?  fo.  bor  (inen  ougen  nieman  gred)t  ift  (wie  oben  bemärt). 
Unb  mü^  aber  fUter  gered)tigbeit  gniig  gefd)eben :  benn  fq  nit  ein  (od^tförige 
lieberUcfte  ift ,  funber  ein  ewig  wärenb  t  unbetrogen  getoü^  urteil.  Tb^  nun 
bero  b^eine  creaturen  gnilg  tbun  moc^tenb,  bat  er  (inen  eignen  fun  mUtn 
itnfre  blöbigteit  /  bie  aber  nit  bon  ber  fflnb  (am  ^  wie  an  un<i  ^  annemen  unb 
nit  attein  ein  gemeinen  tob  f  funber  ben  aUerfd)anbIit^ilen ,  unf(i)tt(biglicb  fti( 
uni  (i)beni  bamit  er  un^  bon  ber  urfod)  be^  tob^^  ba«  ift/  bon  bet  ftinb 
erlftfetei  baf  burd}  jn  ber  gerec^tigbeit  gotte«  gndg  befc^äbCf  bamit  fy  m$ 
nit  mufte.  ewigtid)  berbammen  i  funber  i  fQtmal  ber  unfc^ulbig  Gbtiflu^  i^on 
ber  reinen  magb  SKaria  on  aUe  funb  geborn  i  gu  bem  er  warer  menfd)  f  gt^c^ 
aU  wo(  warer  gott  ift  unb  ein  ewig  wärenb«  gut,  baf  oudj  ftn  unoerbient 
Iqben  fär  un«  erlitten^  ewigUc^  gut  unb  bejalenb  wäre  fSr  unftr  fänb.  2>entt 
jfli  ber  fär  un^  gelitten  bat,  ein  ewiger  gott,  aU  er  ift  ungejwQflct:  fo  muf 
tndi  (In  (9ben  ewig  gut  unb  fruchtbar  fqn,  bie  gerecJbtigbeit  gotte«  bejalen 
in  bie  ewigtett  für  aller  menf^en  fänb ,  bie  ftd)  jtd)er  unb  t^rtruwt  baran 
laffenb.  Unb  bat  gott  mit  fo  groQer  gnab  un^  bewifen ,  un^  wellen  ertoo* 
fen  unb  angänben  in  .(in  liebe ,  baf ,  fo  un<i  fin  bobe  majeflät  nit  reijt  in 
lieb  je  baben ,  funber  mee  ford)tfam  ma^te ,  bod)  bie  groffe  bemtttigbeit  (tne# 
fun«  unb  guttbat  ün$  (wo  wir  nit  uberetn  fd)elnun  wetltinb  ffin)  }wunge 
in  lieb  je  baben  i  unb  nni  allen  giten  }ü  im  berfeben.  Zknn  toa$  wirt  unl 
gott  abfd)laben  je  geben,  fo  er  (inen  fun  für  mi  geben  b<tt?  ober  weNd^em 
werbenb  (ine  funb  nit  mbgen  berjigen  werben ,  fo  fi)  Gbtiilu«  bor  gott  bejalt» 
ob  wir  bon  gwfi^  gloubenb  unb  oertruwenb  ?  @id) ,  baff  i(l  bie  fumm  M 
ebangelü,  bie  id)  on  alle  sögnuf  ber  g(fd)rift  gefegt,  barum  ba#  iebec  glitt' 
biger  bef  wol  wäifenb,  unb  bie  falfd)  ober  bolb  gläubigen  felb«  baru« 
gefd}rift  wol  wüifenb,  ob  f9  glqcb  löugnetinb«  S>0(6  wirt  sdgnuf  banim 
i)ernaÄ  tummen  im  18.  unb  19.  unb  60.  artif el.  O  barmbet}iger ,  gered>« 
ter,  tr&fUtd)er  gott,  wie  bafl  bu  un«  berworfhe  bieben  unb  fc^lt,  bie  bin« 
ber  btr  banb  wellen  fflrgon  unb  in  bin  ttid)  brechen,  fo  milbiglid)  begnabet« 


^^*" 


0  Cetbetficnfcbafi/  jrne(btf(baft. 


IHfegung  M  V.  oxtifüi.  187 

Wt  jft  fl^ftt  fieffiiiittg  fyift  in  un$  ufflcric^t?  jü  wa^  flreflcn  eerm  ftoft 
>tt  iini  tn  bintnt  fiin  gebrach?  unt  toir  i^crmment^  ntt»  »iv  fintnit  imU 
bot;  wir  fl(ottbml<  ntt 

SDvtcr  I  fo  fr^ent  wir  Uli ,  wie  fo  figcnUc^  flott  hu <^  bcti  cngeC  }u  Un 
birtm  s^prod)m  ^ot;  0lcmcttb  wott  id)  bcrtänb  ä(b  groge  ftcubf  bie  ba 
«rirt  fqn  oUem  »olle:  t)dt  til  ü(^  etti  bemalter  ^  gcboro;  gfunbmad^rt  r  atjcfi 
UicUx  aUcr  fimt  brcfbtt,  Die  gonj  torU  bot  ft9li(^  botficMt  nie  rnnom« 
mm  uttb  Mrntmmt  bbctn  bcfTcre  ntcmtt  mec :  bann  butc^  bie  merbrnb  mt 
iiUe  bins  It^c^t  unb  ring;  unb  M  bor^in  übel  erfc^redt  unt  berbommt  b^tr 
ift  u^  bcilfctm.  9(U  ic^  bd  oben  gefeit  b<tt^  ^on  ber  fc^wete  M  gefa^e^  /  wie 
wir  iai  nienen  m9gtnb  erfüden :  ^b  i^  bie  lqd)trung  gefpart  bU  an  btf  ort ; 
lenn  bie  meinung  wirt  bte  aUerbeUeflr  o(fo:  Wtnn  tc6  nun  fefliglid}  gloubi 
ja  weif  fo  grof  bei!  mir  in  Qfbrifto  3eftt  bebalten  fi)n  /  fo  bructet  mid)  ba# 
etft  gebot  nämnten:  bu  foUt  gott  Heb  i^übm  u«  aUen  träfen,  b^r};  fee(| 
gnittt ;  fo  id)  fcbon  weif  i  baf  id)l  nit  erfdU :  bann  ntine  breiten  erjfe^t  Qf bri* 
fltt0  aU.  6unber  ba^  gebot  ri^t  miöi  ui  in  ein  beilige  Derwunbrung  bcf 
gottttc^en  gute  r  unb  fpridb  in  mir  felb$ :  &id)  i  fo  t^üö)  wert  unb  gut  ift  ba^ 
bi^cblte  flut  gott  I  baf  aUe  unfere  begirben  naii  jm  angilen'  föUenb,  unbba« 
allein  un^  }u  gutem.  !Dabq  trifft  aUweg  nebenb  qnbin  bie  gut  botftbafit: 
9ld)f  wa0  btt  nit  Dermagdi  cli  bu  warlic^  nüt  bermagil,  ba^  tbut  aUel  Sbri« 
ffat^f  er  i^'i  aUe^,  er  iit  ber  t^orber  unb  binber  granfen.^  üDcrglqcben  ifl 
oud)  }e  reben  oon  ben  anbren  gfa^eUf  namlic^  nit  {ornig  werben  /  nit  bege» 
ren  ein  <inber  wpb  /  gar  nät  uf  ftc^  felb«  boUen  i  (t^  felb^  berlöugnen  /  unb 
b(rg(9d)en  gfal^e;  Pon  benen  ftd)  etlid)  Kagenbr  ft)  f^inb  fcbwercr  benn  im 
alten  teflament.  Dann  bife  gfa$  bie  befd^werenb  mid)  nümmen  i  funber  ic^ 
erlerne  gum  erilen  an  inen^  wit  ein  luter  unbeftectt  gut  gott  fqe;  fo  ic^  itd)f 
in  erforberen  i  bdf  nit  nun  bftfe  wert  i^ermiben  werbinb ;  funber  ouc^ ,  baf 
bie  gemut  unb  begirben  Pon  inwenbigem  aum  aUer  reinften  unb  läterflen  f^inbi 
baf  er  frqli^  baruf  ba^  wort  bat  gerebt ;  €!elig  (inb  bie  ba  (tnb  ein«  reinm 
berseni:  bann  fo  werbenb  gott  (eben;  baf  b«  im  nieman  wonen  mag;  benn 
ber  nac^  (tnem  willen  luter  unb  M  ifl  ber  fleif(6li(^en  anfed)tungen  unb 
begirben,  Unb  fo  iä)  min  onmacbt  ermif  unb  finb ;  baf  t(b  ber  gftalt  nit 
f^n  moQ  I  nod)  nieman  bon  im  felb« :  fo  louft  Me  nebenb  nnber  in  mitten 
bifer  angft  bie  gwiif  gut  botfcbaft:  Sbrifiu«  ifl  bin  bcid  bu  bifl  nutr  bu  \hu 
magfl'tifitr  Sbriflu«  ifl  anfang  unb  enb/  er  ifl  i"  aütii  bermag  i"  aUtii  bem 
getruw  gwüf lid)  all  bin  beil ;  fufl  werbenb  bic^  alle  ereaturen  betrtegen ;  bann 
fq  mögenb  Por  gott  nit  rein  ertennt  werben  /  unb  bef  balb  fSr  btc^  nit  besalcn. 
ttber  ^briflu«  ber  grec^t,  ber  unfd)u(bigi  mad)t  bid)  rein»  er  ifl  bie  gred^# 
ttgbeit  unfer  unb  aller  bero  bie  ie  t^or  gott  finb  ger(d)t  worben. 

^ie  werfenb  aber  bie  fürwi^igen  btfcr  }t}t  berfür  bife  Qnreb:  Dife  leer 
niad)t  lt}d>tfertig  Ifit«  Dann  flat  e«  all«  in  bem  bejalen  Sbrifli  i  fo  wirt  ein 
teber  in  ben  bof  jeereu;^  ba0  ifl;  bufecbtig  ^  fünben:  bann  dbrtflu«  beseite 
tt  alU.  3um  anbren ;  fo  wirt  bit  gut«  ungetbon  blqben,  mit  bem  bie  men* 
fcben  ir  fänb  Pilegenb  absetilgen ;  bal  aber  bem  näd}flen  oud)  fd)aben  unb 
nad)teil  bringen  wirt :  bann  i)il  mit  almufen  unb  b<mbreid)ung  bem  näd)flen 

*)  Crbalter/  ?rlofer.  ^  ftcb  febnen.  ^)  Oorber«  utib  ^tnterfebiff ;  prora  et  pui»- 
pU»  *)  fid)  borauf  s»  tut  ^mt.   ^)  biutftnweife. 


188  ttfleftUKd  M  V.  «tüeti 

it  ftUf  fummetibf  l^i  oUm  unb<t(of{hi  Witt  Ut  »9«,^  fo  (idft  {(brnnamt  atfttii 
ütt  (IbtiftM  galten  foU.  9(ntmutt :  SBitf  bu  f^ttfütt  toa«  bu  »iUli  u«  binec 
ftitwt^ ;  ti  lüt  nüt  botati :  ba<  ift  bte  fumm  M  t»anitlü.  2>ct  fid}  bc| 
I^U,  b(c  iyerrüd>t,'  wai  bte  meitfc^eti  fBrc^tmb  ftantad»  folgen.  Demi  er  tvetft 
t90(f  baf  üUe^i  fo  tt^  flott  tummti  gut  ft}n  möf  /  unb  flutet,  unber  ben  nien» 
fdiett  brmflen.  SBer  bifl  bU/  baf  bu  mit  gott  weUffl  sonsgen  ober  bifpittie» 
ren «  ober  (tner  ratfcbU'gen  unb  t^ten  urfad)  »äfien  ober  jm  ein  beffter«  an« 
geigen  ?  er  wtU^  olfo  gelabt  b<m«  Unb  bifer  ontmurt  b<i(tc  (ic^  ein  ieber 
ciitfaUiger  marer  gt&ubigeri  ber  (icft  {l9f  be^  toort^  gotte«  boUen  will;  fprecbc 
üttweg  iit  ben  fpi^funbigen :  ®ott  rebt  batf;  too^  betümmeret  miä^  bin  gegen« 
tourf  ober  fSrmi^.  Slo^  eröffnet  ^aulM  bie  fad)  (Idrer  Stbm.  IIL  unb  VI. 
torum  iäi  biefetben  meinung  btebar  fe^en  toiU  für  bie  onbren  ontwurt.  9aa« 
iui  geigt  9l5m.  III.  3—8.  mir  bof ,  obfd)on  ettid>  ber  tinbren  3fr<ieK  in 
t^erüopfter^  ungloubnuf  blibtnbi  würbe  bo^felb  ben  gloubenben  nit  fdxiben: 
bonn  gott  wäre  warbaft ;  unb  wie  man  jn  würbe  urteilen :  worum  oergibt 
fr  fo  ring  ober  fo  biet  ober  fo  gwüf  ?  fo  würbe  er  nüt  befi  minber  gred)t 
U^beui  bo^  i(t,  wie  er  ben  gl&ubigen  bo^  beil  i^erbeiffrn  bätte  fri)  unorrlo» 
netf^  würbe  er  oUweg  worbaft  erfunbenr  nomlic^  bof  <r  bergige  ^  fp  wSrenb 
tt^  ben  juben  ober  beiben  1  wenn  fp  gloubtinb.  3>aruf  etlid)  ^u(o  aU  einem 
irrteerenben  jumoffenb :  (li  folgte  u^  ber  leer  1  baf  man  fpredKn  würbe  (benn 
9aultt^  rebte  oucb  alfo):  (Epa,  (aifenb  un^  bSfe^  tbttni  baf  gät^  baru^  btmme! 
ba€  iüi  la(fenb  un<  fänben  unb  in  Sbtifhtm  ba^.  bei(  glouben  1  baf  gott  wie 
man  jn  jodb  urteile  um  utifer«  fänbenl  willen ,  nät  bef  minber  wdtba^  erfitn» 
ben  werbe.  2>ie  aber  $aulul  gar  mit  turgen  Worten  cbfMdti  fpredienb: 
Cblii^er  fcbmöb^nben  oerbammnuf  ifl  biltieb  ober  red)t;  ba^  iil:  bie  f9lid)0 
rebenb,  (inb  iinber  ber  oerbammnuf  unb  gfcbicbt  inen  red)t.  On  swpftl 
iu  tim  teil,  baf  fp  fo  freftnlid)  borftenb  va  jrem  0nn  Wiber  gott  bAf^en. 
3um  anbren  1  baf  fp  fbt^en  gegenwurf  nit  ber  meinung  tbatenb  baf  fp  fo 
grof  forg  bdttinbr  baf  man  unfünblid)  lebte  r  funber  baf  fp  mit  bem  argwb« 
tiigen  fcbmul  ba^  epangelion  Dor  ben  menfd^en  oerlämbetinb ,  aU  Db  man 
burc^  e^  bSfer  wurb.  2)efglpd)en  banblet  er  oud)  9lbm.  VI.  1--4.  9la(b« 
bem  er  baroor  im  V.  eap.  gar  flarlid)  bat  färbrad)t ,  baf ,  wie  M  Ui 
einigen  ^Ibam«  Perfönbigen ,  ber  tob  1  ffinb  unb  oerbammnuf  in  alle  men« 
fd)en  gefloffen  fpe,  alfo  ouc^  burcb  ben  einigen  berren  Sefum  Sbtiflum  ba^ 
leben,  gnab  unb  gered)tigbeit  wiberbrad)t  fpg:  wirft  er  oud)  f3r,*in  ber 
cegenannten  fpi^ftinbigen  perfon  alfo  fpred)enb:  SBa^  werbenb  wir  nun  fagen? 
werbenb  wir  in  ber  fiinb  blpben,  baf  bie  gnab  aberflteife?  2)a«  fpe  ftr! 
bann  toit  werbenb  wir  mbgen  ba^  leben  in  ber  ftinb  bebalten ,  fo  wir  barin« 
tien  gitorbcn  unb  tob  ftnb?  3Biiffenb  Jr  lieben  bruber  nit,  baf  wir  attt  bte 
in  übttfio  3efu  getouft  unb  abgewdfd)en  ftnb,  baf  wir  in  (inem  tob  abge« 
wäfcben  iinb  ?  !Dann  wir  ftnb  mit  jm  burcb  ben  touf  pergraben  in  ben  tob, 
baf,  mt  (it^tiftui  uferflanben  ift  Pon  ben  tobten  burd)  bie  eer  bei  Paterl 
(bal  iil ,  baf  ber  bater  mit  bem  erweden  C^btifli  Dom  tob  f!n  mad)t  unb  eer 
geöffnet  bat) ,  wir  oucb  alfo  in  ber  näwc  bei  tebenl  wanblinb  ic.  fiil  bal 
gan}  eapitel;  fo  finbeft  bu  balb  p.  15—18  ben  britten  gegenwurf  Pom  gfa$ 
unb  gnaben,  ba  erpnrebt:  3Bie?  werbenb  wir  ffinbcit,  fptennnil  wir  ntt 

«)  aufWcfeaBetfc»  ^)if  foroloi/ utibeMwmevtinnbal.  ')HrbArtet.  «}immbteiu» 


«tiAct  Um  ftfo(  ilttbf  fmt^r  unter  (er  gtiab?  Vittmiitt:  2)<i<  fqe  ftt* 
SBttifntt  je  nit;  laf,  wem  jv  äc^  srf^otfam  gc  ftjtt  fiir  tned)t  etgtbcnbr  ^of 
jr  f itcd)t  (litt  iti  I  Itm  jr  g^orfam  ^nb  worden  ?  @mb  jr  bet  fünb  tnr^t 
nwi^eiif  fürt  l^i  jü  bent  tob;  (inb  jr  gott  g^orfam  toorbctti  bknet  c^  ju  brt 
gertc^tg^it.  3(^  fug  aber  gott  bani ;  tonn  \t  tnec^t  marenb  brr  fänl  i  unb 
itnb  ober  wn  berjen  gtborfam  n^orben  liac^  b<r  gftalt  ber  (cerr  in  ixt  je 
i)nsefurt  unb  gcitbcn  ftnb.  @o  ir  nun  uon  ber  fänb  geftttt  ober  erlöst  (inb, 
fo  ßnb  jr  tncc^t  ber  fleredHid^it  möcben.  U^  ben  werten  9ou(i  erlernet  man 
btfc  meinuttg  i  ba$  nieman  barf  forg  ^aben  i  baf  tentan  ab  ber  gnab  gottel 
irger  merbe ,  bero  färfi  unb  barbrtnger  S1)rifluil  j(l  ^c^.  I.  17.  Die  gnab 
unb  warbeit  ifl  burd)  3efum  Sbriflum  getbon  ober  DoUenbet;  funber  alle,  fo 
bom  t)ininielfd)en  i^atcr  gejogen  werbenb ,  baf  fq  (td)  an  ba^  bei!  unb  genab 
ftned  fttn«  iieria({enbf  bte  feet)tenb  flreng  miber  bie  fänb,  »tiffenb  wo(,  baf  ft) 
barinnen  nit  geleben  mügenbi  in  bero  fQ  i^or  fo  (ang  tob  gelegen  itnb.  Darum 
(9(i(^n  gegenwurf  allem  bie  tbunb  f  bie  itnber  bem  gefab  itnb ,  unb  bed  getil« 
gottei^  nod)  nit  berfüd)t^  no(^  empfunben  banb.  2>enn  mo  ber  ift,  ba  wirf 
gor  nil  geimt}flet  i  ti  mi^ge  nät  arg^  baru<  funtmen ,  baf  man  ßc^  t^ertrumt 
an  ba^  wort  gotte^  laf .  Z>al  bat  (Sbrtilu^  felb^  geleert  3ob.  VI.  57.  QBie 
mic^  min  lebenbiger  l^ater  gefenbt  bat;  alfo  leb  \&i  burd)  ben  bater  (ba^  iflr 
id)  leb  im  Dater  unb  leb  um  finetmitlen  /  wie  ec  m\S).  ®lDd)  alfo :  weld)er  mtd) 
i$ti  ber  mirt  um  minetwiUen  leben.  Siii  nimmt  Sbrifiu^,  ftd)  effen,  für  ftnem 
wort  fllouben  unb  Od)  baruf  t^erlaffeuf  ffirnemenbe/'  baf»  wie  ber  binimelif(to 
iMter  ein  urfprug  be^  lebend  jn  gefenbet  bätte ,  alfo  lebte  er  burcb  jn  unb  in  jm; 
alfo  taf  er  nit  jtnen  menfd)licb(n  willen ,  funber  ben  göttlid)en  willen  tbäte ; 
aljio  warb  ouc^  ein  ieber;  fo  in  itnem  wort  ßd}er  iiertruwt  wir»  in  ftnem  wiUen 
leben:  benn  (in  wott  wict  in  ben  menfd)en  leben/  glqcbwie  oucb  er  im  oater 
unb  ber  t^ater  in  jm.  Der  gl9<6en  oud)  ^obanne^  anjeigt  1  Sr.  IV.  8.  ®ott 
ift  bie  liebe;  unb  welid}er  in  ber  liebe  bl^bti  ber  blqbt  in  gott  unb  gott  in  jm. 
€^fcb  I  wo  ber  war  gloub  ifl  (ber  bon  ber  liebe  nit  abgcfd)eiben  r  funber  on 
gewuffe  boffhung  unb  liebe  bbein  gloub  ifl)  ba  ifl  gott.  SBo  nun  gott  iflr  »o< 
barf  id)  ba  forgen ,  ba|  man  filnbe  ober  Ipcbtfertig  werb  ? 

i^ie  f9rid}fl  aber :  3d)  ftd)  bod)  i  baf  alle  menfd)en  fOnbenb  n  ft)  f^inb 
wir  beiltg  f9  wellinb  1.  3ob.  I.  10.  mt  foK  id)  bann  nit  forgf&'ltig  f^n 
Hon  be^  ffinbm^  wegen  i  fo  man  burd)  bie  ffinb  oerbammt  wirt?  Ötntwurt: 
Dift  gegenwfirf  fummenb  alle  babar,  baf  bu  ba^  eoangelion  nit  red)t  erfennft 
nod^  gloubft.  3um  erflen«  fb  wäfteft  bu  burd)  e^,  baf  bie  forg,  bie  bu 
f9r  b'fanb  bafli  nit  bin  iflr  funber  bed  geifl^  gotte^:  bann  bu  wüfteflf  baf 
wir  fleifd)Iid)  ftnb,  mit  9aulo  Stbm«  VII.  14,  18,  unber  ber  fänb  bin* 
ggeben  unb  oerfoufl,  ber  ba  fprid)t:  3(b  weif,  baf  in  minem  fleifd)  nät 
guttf  »onet.  993a«  nun  u«  bem  fleifd)  ifl  geborn,  fpricbt  Sbriflu«  3ob.  ni.  6. 
ba«  ifl  fieifdb.  Def  balb  wir  nit  forgfältig  wArinb  bon  ber  fänb  wegen ,  mnn 
un«  nit  )u  ber  forg  ber  geifl  gotte«  reijte.  Denn  on  jn  oermSgenb  wir  nät. 
3ob«XIV.26.  3e6  fpridbft:  iebod)  fo  fänbet  man,  unb  ftnb  nit  on  lafter  bit 
Gummen  gotte« ,  bie  angfl  unb  forg  für  bie  fänb  f umme  wannen  b^^r  fq  welle. 
Denn  fo  mag  aber  nit  flon,  baf,  bie  gelaffen  ftienb^  uf  ba«  wort  gotte«,  nit 
funbinb.  9Intwuet:  93emimm  bie,  oon  Sbriilo  bie  fänb  be«  unglouben«  allein 

^)  sefoftet  *)  fi4  i^ovftdlettb.  ^)  beflebcii/  fef  bearitabet  fepeii/  fcb  tKrlaffen. 


190  Uflegung  M  V.  «tUMi. 

iKtbommt  »<tbeti  Soft.  xVl.  8,  9:  SBon  bcr  füttb  megot  min  Ux  sctü 
gotted  bic  torft  (trafen  i  feof  f«  ntt  itt  miöi  ggloubt  ^nb.  St  fprtd)t  oiu^ 
aRottft.  XII.  Sl :  VUe  fflnb  utib  fdHttad)  tvecbt  bcn  mcnfdKn  btr)iflcn  on  Ixt 
iöDtnadi  in  ben  beißsett  fletfl;  bic  ou(^  nät  onbet^  ifl  tvebec  unatoubnuf 
(borbon  bu  nad)  notburft  }ä  fagcn  nit  (iatt  iil).  (£tf  fcDtqbt  3ob.  1.  S)t.  V. 
16 1 18 :  baf  ein  fdnb  fi)c  jum  tob  (ifl  ouc^  aUetn  bic  unaloubnuf) ,  für  bift 
fötte  nienton  bitten ;  aber  gwäf  fpe  e^ ;  baf  ein  ieber  f  fo  un  gott  geborn  fqe  i 
nit  fänbe  i  funber  er  berbut  ftd} ;  unb  ber  bii  (Jba$  tii  ber  tufel  mit  (tnem 
g»alt)  werbe  in  nit  berttren.  SBe(id)er  aber  M  gott  geborn  foe  /  leert  er  bafelbft 
1. 1 :  (£tn  ieber ,  fo  gloubt ,  baf  3efu^  foe  Q^btiftu^  r  ber  iil  u^  gott  geborn. 
9(lfo  ntuf  te  junt  lejten  folgen  /  baf  /  bie  ben  geijl  gotte^  alfo  babaib  i  ba6  (9 
gewuf  ftnb  S^riftum  ir  bti(  f^n;  (t^er  t^erlaflen  ftnb  uf  fin  wortr  nit  funbenb: 
bann  jnen  bbein  fänb  }tt  mbammnuf  geredjinet  mirtr  benn  bie  einig  ungtoub* 
nuf.    2>ann  ftnb  fq  aber  ntintmen  M  gott«  funber  i^on  gott  abgefallen. 

^tebo  ntuf  man  oud)  merfeni  baf  bau  wort  fünb  ctwann  genommen 
Wirt  für  bie  blöbigbeit  ber  {erbroc^nen  natur«  bie  unn  aUweg  )u  brn  anfecb' 
tunaen  be<  fleifd)etf  rei}tr  unb  mag  fornmlicft   genämt  werben  ber  btefl. 
®(9(lbwie  ba^  wort  trantbeit  unber  jm  begriffen  bat  atte  befunbren  weei 
fud)tenf  fieber)  bäten  r  varal^^i^  tropf;  barmwinben^  unbaUanberweetagen, 
bie  glDct)  cli  m  itnb  ber  tranf beit    Vlfo  i^tijt  fdnb  ben  breiten  1  iatui  bic 
unberfcbeibnen  funb,  all  diti  wad)fenb.    !Defbalb  eebrucbi  butq,  freifetQi 
g9t,  bo(f)fart,  mii  berbunür  rotten,  tobfd)täg  fritd)t  (inb  unb  äil  bei  bre* 
ftenl.    SBeli(^en  breften  oud}  9aulul  bal  ffeifd^  nennet  ®alat.  V.  19.  unb 
fufl  an  bil  orten.    !Dann  bife  fud^ten  ul  bem  {erbrocbnen  fleifd),  all  ul 
einem  brunneu/  entfpringenb.    2>af  aber  bic  fünb  sum  anbcen  mal  b^iffe  ben 
breiten  ober  bal  fleifd),  geugt  @al.  69riid)w.  XXI.  4:  Txti  lie(t)t  ber  gott« 
lofen  iit  bie  funb,  bal  i{t:  wo  man  gottel  toi  ül  unb  onr  ba  b^rrfd)et  bal 
feifcb  unb  WQltbic  breflbaftigc  anfed)tung.    ^aulul  9t5m.  V.  12:  !Z>ieftinb 
fqe  burd)  einen  menfd)en  in  bif  weit  qngangen.    ^ie  müf  bic  fänb  ben  brc« 
ften  btiifen:    2)afelbenb  VII.  17:  60  id)  tbün,  bal  id}  nit  will  (nad)  bem 
inneren  menfd)en),  fo  wirf  id)  nit  balfelb,  funber  bie  funb,  bie  in  mir  wo^ 
net,  bal  ift,  ber  anerboren  brefl  bon  9(bamen  bar;  unb  überall  in  ber  epiilet 
311  ben  9lömem ,  nimmt  er  gemeinli(^  bie  funb  fär  ben  breiten  1  all  oud) 
1.  Sor.  XV.  56 ,  unb  an  anbren  orten.    9(lfo  weUenb  wir  ie|  bic  ganjen 
meinung  jemmen  3itben :  @tinb  wirt  genommen  fär  bic  ungloubnuf ;  sum 
crfteni  weld}er  in  bero  iil,  ber  wirt  nit  fclig.    3um  anbren  fär  ben  breiten 
unb  mangel  ber  jcrbrocbnen  natur*    Ul  bem  breiten  berm&genb  wir  näti  bon 
unl  fetbl :  bann  wir  itnb  f inber  bei  jorni  unb  tob ;  ob  wir  glqc^  oon  bem 
einigen  waren  gott  wäffenb.    Qßir  ftnb  aber  ul  frtjer  gab  gottel  burc^  ben 
bcrren  3efum  ^briitum  bom  tob  crlftit  unb  lebenbig  gmad)t  (bcnn  er  iit  bal 
war  leben):    benn  ber  fänb  iit  jr  fraft  genommen  unb  ber  angd,  baf 
ft)  unl  nämmctt  tbben  mag;  (tnb  oud)  gott  bcrfimtf  alfo  baf  wir  frünb,  ffln 
unb  erben  gottel  nun  binfär  (Inb.    9(lfo  i(t  bic  fänb,  breit,  getbbt,  fo  wir 
gott  bef  gcwäf  lid)  bcrtruwcnb  unb  gloubenb  burd)  ben  betreu  3cfum  Sbti« 
ftum  gegeben  ft)n.    3um  britten  für  bic  werf,  bie  ul  bem  brcftm  glQd)  oll 
iit  crwacbfenb.    2>iefelben  werbenb  äffe  bingenommen  butc^  bcn  betten  Sbti" 

^)  6d)faiailttf . 


UUmH  ^<i  V.  orKfeU,  191 

ihm  3c6tin.  %U  h  3p^.  n.  12.  flat:  snim  fäit,  bife  biits  fc^r^b  tc^  itc^, 
M  j(  nit  funbtnb  (tnerfe  Me  bte  funb  genommen  »werben  ftfr  bte  äfi).  ^bet 
ob  einer  funbete  /  fo  banb  wiv  einen  färfpced)en  bqm  Odter,  3efum  ^hxiftum 
ben  9<re(^ten  r  unb  ber  ifi  bie  gnäbigung  unb  tferfunung  für  unfec  fünb  f  unb 
nit  oUein  für  unferi  funber  oud)  für  aller  weit  funjb.  3um  oierten  mvt  fünb 
enoann  genommen  für  batf  Opfer  /  ba^  gemont  wü€  für  bie  fänb  ufgeopfret , 
»erben  r  t^on  bem  Mt  nit  not  iil  je  fagen.  @umma  /  wer  gloubt  burc^  ' 
Gbri ftum  Oefum  fid)  uon  ber  gnab  gottei^  er(ötU  f^n  /  täglich  t^on  allen  dflen 
ber  funb  ober  gebreflen^  gereiniget  werben  i  ber  fdnbet  nit :  bann  er  ifl  nit 
ttngloubigr  welcher  ungläubiger  allein  ein  üerbammter  fänber  ifl. 

i^iebp  i(i  aber  eigenlic^  }e  mer{en/  baf  föltc^  glöubige,  nit  aUbie  69^« 
»illtgen  inen  sumeffenb/  lieberlid)  werbenb  ab  ber  eer,  bie  fq  fu^enb ;  bar  um 
iüf  f9  in  3(fum  6i)r<1lum  i^er^offenb  9löm.  V.  3/  5,  funber  werbenb  fq 
erjl  ängiiig/  unb  iernenb  jren  breflen  rec^t  erf enneur  namlic^,  baf  fq  tob  finb 
unb  nut  I9erm5genb|  aber  baf  bie  gnab  gotted  atle^  oermag;  biemact)tou4 
un^  lebenbigf  fo  wir  jro  ba^felb  i^ertruminb  unb  ganj  unb  gar  ^etmgebtnb.' 
Unb  bemnadb/  ie  mee  (ic^  ber  menfc^  breflboft  erftnbtf  ie  mee  wirt  er  be« 
mutiget  unb  jwungen;  gu  gottf  bem  einigen  b^il;  ju  loufen.  9)t)fpil:  SRad) 
ein  tugel  jemmen  u^  wa(b^  unb  leim;^  lei:il  bu  bie  an  bie  fonneu/  fo  geri» 
f(^mU}t  ba^  wad)d  unb  wirt  ber  leim  bärt;  legfl  bu  ft)  in  ein  fiteffenb 
waiferi  fo  wirt  ber  leim  bingePUr'  unb  wirt  ba^  wad)^  bärt.  (Bin  an« 
ber«:  tiermifd)  wqn  unb  waffer  }emmen  glqd)  üil;  fo  empjtnbfl  bu  etgenlid^ 
ba$  feintweber^  (tn  natur  unb  {raft  bebalten  mag^  funber  ifl  e^  ein  unge« 
fibmactt  btngi  bi^  e^  getrunfen  unb  burd)  Perb5wung  }u  blut  tyerfeert  wirt. 
Sie  }wet}  bqfpil  gebenb  un^  bie  feltfamen  natur  bei^  menfd)en  }e  oerflon* 
3m  er^en  Perfiat  man  iaü  i^emmenfef^en  M  It^b«  unb  ber  feel;  im  anbren 
iebwebcer  natur  traft  unb  wirlung.  3tlfo  empfinbenb  wir  /  baf  /  biew^l  bet 
menfd)  (ebtr  bie  %mti  bing  mit  einanber  flcQtenb.  Dann  ber  geifl  begert 
»ibet  bad  fleifcbf  unb  bail  fleifc^  wiber  ben  geifl  ^  ba$  wir  nit  glQC^  ba^ 
fbün  mögenb/  ba^  wir  begerenb  ®aL  V.  17.  &o  muf  ie  fqui  ba§  aller 
bte  in  ben  lt}ben  wonenb,  bie  in  fünben  empfangen  finbi  all  bie  wql  f9 
lebenbf  erlqben  muffenbi  baf  ber  Incbnam  fin  nanir  bebalte  ^  wie  bad  waffer^ 
mit  bem  wqn  Permifd)t ,  wd)  flrt)tet  fm  natur  }e  bebalten.  Unb  fo  fq  aberr 
wie  obgemelbti  jren  breflen  erlennenb  unb  in  inen  felbii  troft  unb  erlbfung 
nit  finbenbi  wirt  jnen  ber  treffenlid)  flrqt  geboren,  ben  9aulu^  9{5m.  VII. 
»on  im  felbl  Pergid)t,  ba  er  nac^  bem  inneren  menfd)en  (ba^  ifl,  nac^bem 
er  in  gott  gloubenb,  bei^  geifl^  unb  gnaben  gotte^  oerfic^ret  wai)  begert 
nad)  bem  wiUen  gotte^  }e  leben;  unb  fo  er  ba^  anbub,  empfanb  er  eintf 
anbren  gfa^e^,  ba^  in  finen  gliberen  gefd)riben  wa^;  ba^  wiberflreit  bem 
gefal  be^  geifl^  unb  ftirt  in  gfangen  in  ba^  gfa^  ber  funb ,  toit  wol  er  mit 
bem  gmüt,  ba^  i»on  gott  erlücbt  unb  geleert  wctii  ein  anber^  begert.  !l)ife 
ORAii  trang  in  fo  flarf,  baf  er  fcbreq:  £td)  unfeliger  menfcb!  wer  wirtmid) 
erlofen  t)on  bem  lt)<bnambetf  tobtf?  3)ermeint|  in  bem  fod^nam  (eben,  ber  nt 
nacf)(af t  }u  wiberflrqten ,  nüt  anber^  fqn ,  benn  ein  täglid^^n  tob.  Unb  balb 
Mft  er  M  unb  fprid)t:  Z)te  genab  gotte^  burd)  3efum  Sbtiflum  unferen 
berren.    3fa  fölicben  flrqt  babenb  alle  red)tgl&uHgen ;  aber  fo  fq  nun  allweg 

V  Mnu  *)  bingeflof t. 


192  mt^m  M  V.  amt. 

}ä  flOtt  sonb  Iwtdi  Sftttitum  ^rfunt/  fo  mtUvib  (^  wn  gott  tn^Mtm  hixii 
^^rtfluntf  bof  inm  tie  ffinb  ntt  fc^obet:  bann  fo  ba(b  f«  Hd)  i&  flott  tecrmbt 
bat  f9  gott  f(f)on  betvegt.  ttnb  wie  wo(  et  loetf t ,  baf  wiv  on  bic  ä(l  bct 
fünb  ntt  itnb  /  fc^afft  bod^  btr  ^(oub  f  ba^  wir  ntit  btf  minbtt  in  jm  Ubcnb , 
unb  mitwirtt  bü^  tdgUci)  funben  und  }tt  bmt  fluten}  baf  wir  baran  erlcminb, 
toit  fo  gar  wir  nflt  itnb.  3c  mre  ba^  fiefcf)idbt  i  ie  mre  be^  ftöttlic^en  c^i^i 
snab  un^  erbebt  unb  entbalt  ))on  funben.  3e  mee  btnfäUt  trofl  in  un^  feibd , 
ic  mee  »aA^tber  trofl  in  gott;  ie  ntee  trofl^  gotte^  in  un<  ifl^  ie  mee  be^ 
geifl^  gotte^;  ie  mee  gnabeni  ie  minber  funb.  9Barum  aber  gott  föld^ 
ftttjt  un^bab  weUen  se^atten,  ifl  offenbar:  nam(i(^/  baf  wir  in  itm  unfe« 
rem  breflen  }u  jm  ui  not  }ii  flieben  iwunaen  »urbinb.  6pri(^w.  III.  11, 12. 
i^ebr.  XII.  5—11. 

2)af  aber  u$  rechtem  glouben  be^  ebangelii  nSt  minber  r  funber  mee 
0Utel  befc^äbe,  bewAr  id)  ium  erfhn  mit  ber  gefct}rift|  bero  bewärnuf  gwuf 
ifl ;  unb  obfd)on  bie  frommen  (fttiflen  ire  guten  mer{  fo  betmlici)  i^pUbrdf^« 
tinb,  baf  bie  nieman  gfAc^f  bennocb  mag  bat^  wort  gotte^  nit  liegen;  bodb 
wi((  i(^  bamac^  oucb  anzeigen  bie  befferung/  bero  man  empimbt  täglicb. 
Gbriflu^  fpricbt  3ob.  XV.  i— 5:  3(1)  bin  ber  rebflotf ,  unb  jr  ftnb  bie  äfl 
ober  fd)of.  SBe(d)er  in  mir  b(qbti  in  bem  blQb  oud)  i(6;  ber  treit  bil 
frud^t :  benn  on  mid)  mögenb  jr  niit^  tbun.  &iäi  siim  erften  /  M  wütbtm 
tebilod  biefcbof  muifinb  jr  tuAt^  fugen  r  baf  fq  f^ud^t  gebinb,  M  Sbtiflo. 
3um  anbren ,  baf  ^briflu^  jwar  ni  benen  wirft  i  in  benen  er  ifl.  &i(b  i 
baf  bu  in  (Sbtiflo  fQefti  unb  rud)  iiiSii^  wai  gott  M  bir  wirf.  3um  brit« 
teu;  baf  bie  wert,  bie  nit  M  Qf^riilo  (inb|  niit^  wert  finb:  bcnn  on  jn 
mSgenb  wir  nüt  tbdn.  SRuf  e^  nun  aUein  burd)  jn  gefdjeben :  warum 
legenb  wir  benn  un«  fe(b^  etwat^  )u?  SBo  ber  geiil  gotte«  ifti  ba  werbenb 
gäte  werf  nit  unberlaffen :  bann  wie  ber  ein  ewig  wArenbl  gut  tfli  unb  cUel 
guten  ein  urfad)  unb  bewegnuf;  a(fO|  wo  er  ifif  wirt  Mt  btng  }u  gätev 
wirtung  ufgeräfl  unb  bewegt.  Unb  ift  falfd)  ber  gegenwurf :  ia  fo  wirt  nie- 
man nit  allein  nfit  gdt^  tbun  f  funber  oud)  tdgUc^  notburftig  arbeit  »erlaflfen. 
Z)enn  wo  ber  geifl  gotte^  ifl,  ba  weift  man  wo(/  baf  man  im  fd)weif  M 
angejtd)t0  bad  brot  gwännen  foU;  man  weift  oud)  wo(/  baf  gute«  tbun 
bem  nc[d)üen  ber  b9d)il  gott^ienfi  ift  im  glouben.  0d)(e(bt,^  wo  man  in 
gott  itc^  ber(aft,  ba  iil  gott;  wo  gott  ifl;  ba  ifl  oud)  dngjtiger  fl^f  alle« 
guten.  3ob.  XIV.  15:  ^anb  jr  micb  lieb,  fo  b<)ltenb  jr  mine gebot !  9Bo 
gotte«  Hebe  ift  (bie  aber  nut  anber«  ifl  benn  ber  gtoubr  wie  oben*gfeit  i(l)f 
ba  9t}ft  man  ftd)  (ine«  wiUen«.  9B6  gotte«  liebe  ifl,  ba  ift  oud)  ber  gei^ 
gotte«;  wo  ber  geiil  gotte«  ifl,  ba  entfpringenb  bife  tugenben  berfSr,  bie 
q>au(u«  ®a(.  V.  5.  sdtt:  3rud)t  be«  geifle«  ifl  liebe,  fitub,  ftib,  nad)gef 
benoberbulbmut,  fSnfte  ober  tommlic^e,^  gute,  trüw  ober  glouben,  milbe, 
mäfftge:  ba«  ftnb  bie  rechten  d)rifUid)en  tugenben.  91ber  um  bie  flraffen 
turafter^  )un  bnltgen  loufen,  ablaf  toufen,  um  Ion  beten,  fingen,  fruieur 
bie  wänb  im  tempel  oergulben,  unb  berglijcben  one  }al  menfd)li4  erfunben 
gelbtloben,^  gl9cb  wie  fq  nit  u«  gott  fummenb,  a(fo  ftnb  ft)  oucb  ein  lutre 
glqtb«nero;  unb  ob  berfelben  iel^  minber  gfd)i(bt,  ifl  gbein  wunber.    2>enn 

«)  Sllcbttgfdt  <)acbte;  fe^aufinerffambarauf.  ^)jniri.  ^}  eefUt«feit.  ')bintnb 
ber/  auf  unb  ob.  ^}  Oelbnaubertpem 


UiUdung  Ui  V.  wtittH.  193 

M  loi  ftt<^  ^tnfumntt,  ha  »qdyt  bic  finflrtnuf;  wo  hr  ge«!  gotte«  tu(f)et, 
Kt  i^erm tft  ^  fr  aUt^  A(lt!Di> '  unb  gdfel  ^  ber  glQdb^nerq  unb  btuctt  anbre 
Miifl  l^tcfav.  Dabp  td)  tvarlic^  fogen  ina<)  tyon  otlen  i  beto  nnmen  ufi  gern 
«KfdbwDg  I  gtqc^  oH  9au(ud  l^on  QEortnt^crn  1«  6or.  L  5/  bon  Q^^rfern  1. 15t 
wn  (EdofTttn  I«  4 ,  t>on  Xbt^alom^ttn  1.  cap.  L  3 ,  bdf  fq  treffe nlic^  }ä» 
ncminb  (^ott  fqc  etvis  lob  unb  banf!)  in  liebe  gotte^/  in  frib  be«  näcbflen/ 
in  ber  crtonntnuf  be^  eoangeUt ,  in  einfaltigem  wonbet  i  in  ft&ttlfd}et  wt}<« 
beitf  in  fStfc^uf  ^  unb  bilf  ben  armen»  tn  niberung  be^  boct)mut<i  in  Der« 
nktn  bcn  fqenbrni  in  fotgfAtigbeit  für  bie  leer  Sbrtftii  in  forgfdltigb  it 
brt  gefangnen  Sijitifli ,  in  forgfäitigbeit  bet  ganzen  d)riillid)en  menge.  Unb 
obfifeott  {ün^lenf  ^  rSuten  r  ^  opferen  (ben  rt^dben  Pfaffen  fag  id))  blabetgebet/ ' 
»igilten/  buleui  mefTentlangf  tempelfd)qn»^  fappen^ipfel  ber  tbeologen»  bet 
»ttnd)tii  tutten  unb  färben  r  ber  pfaffen  wolgeflatte  tid  /  burp  unb  trunten« 
bcfti  bretfpU  unb  juniberrfdtaft  jnen  ntt  gefallt:  fo  gefallt  bocb  jnen  allet^ 
ba<  gottgefittig  ift.  €9  laffenb  jren  }in^läten  nac^f  fp  belonenb  ben  et* 
bfiift  r9d)tr  benn  er  b<ifci)(n  barfi  nemenb  in  jre  bdf<r  bie  armen  unb 
denbeni  maifenb  üd)  fpikn^  /  flAd)endf  juPen^z'  unb  fcblecDtlid)  aller  ptelgbeit 
Iti  ipte^r  unb  fipffenb  (id)  je  ruften  }A  bem  ewigen  leben.  Unb  gegnenb 
jmii  babp  ntit  bef  minber  bie  gmetnen  }iifäU  ber  breftbaften  natur ,  alfo  baf 
fp,  Mrwpl  fq  lebenb/  nit  one  fänb  ftnb.  &o  fp  aber  wüiTenb;  jnen  btefelbi« 
gen  bure^  ben  glouben  unb  unabgelaffen  Pertruwen  in  Qfbriftum  Oemm  Per« 
{igen  werben :  fo  werbenb  fp  in  jnen  felb^  /  Pon  tag  je  tag  r  minber  unb  gott 
grtHTrr  tn  jnen.  fZBo  gott  ift,  ba  tummt  nüt  arge^  barud.  Opfptt:  ®ott 
|at  bfc  ttnber  3fraeli  mit  f91(^  fdrftd)tigfett  ui  Sgppten  gfürtr  ba$  er  fp  nit 
otfeiii  Por  )ren  fpenben  befd}irmet,  funber  ouc^  gebetifen  bat  fürer  ^^  sieben  1 
wcrni  er  wollt ;  unb  wenn  er  fp  bi^§  blpben  1  blibenb  fp ;  bat  fp  oud)  gefppitf 
getrdntti  unb  jre  tleiber  nit  Petfd)lpifen  laffen.  9lod)  b<ibenb  fp  nit  allein  in  an^ 
frd>lung  betf  0eifd)e^  fln  gebot  übergangen;  funber  oucb  mit  abgi^tterp  Pon 
jm  gefallen ;  ndt  be#  minber  bat  er  fp  nit  PerlafTen  /  funber  jnen  allweg 
wtbntm  gnab  }etgt.  Unb  ift  bal  Poll  3frael«  ab  ber  gnab  gottel  allweg  beffer 
«rorbtn;  alfo  bag,  wenn  e0  (td)  allein  gotte^  tiMti  fo  todi  t$  aller  beft;  fo 
botb  t€  aber  felb^  wollt  etwa«  fpn  ober  wü(fenf  fo  teert  ti  fid)  Pon  gott,  fiel 
te  gtoffe  grufame  lafter,  unb  warb  aller  bi^dt;  ba«  mit  Pil  jügnufien  be« 
irirt  Wirt.  Sil  alte  gfd)iAt  bei  alten  teftament«!  fo  ftnbeft  bu  e«  alfo;  Ii< 
dir  i^ropbeten!  fo  ift  e«  bie  gri^fte  {lag  allentbalb/  baf  fp  ftd)  Pon  gott 
ieccff  gott  Perlaflfen  battenb.  Unb  olle  arbeit  reid)enb  fp  babin,  baf  man 
(idb  dotte«  all  eine«  Pater«  balte.  91lfo  bef(bid)t  Mfb  büt  bp  tag ;  wer  mit 
matem  l^jen  gott  anbangt,  ob  jm  fd)on  fünb  empfaOenb,  beto  nieman  onig^^ 
fifn  mag  i  Perbefret  botb  biefetben  Sbriftu« ,  wenn  wir  nun  ftftiglid)  gloubenbr 
M  rr  bie  gwfif  arjnp  fpe.  911«  er  feib«  rebt  3ob.  XI.  2S:  3d)  bin  bie 
«r^tfnbc  unb  ba«  leben.  SBelicber  in  mid)  Pertruwt  ift,  ber  wirt  leben,  ob 
tr  (d)Oii  tob  wdr.  Unb  ein  iebltd)er  ber  ba  lebt  unb  in  micb  |td}er  Pertruwt 
itf  ber  Wirt  in  bie  ewigbeit  nit  fterben. 

3c$  .mein  td) ,  babe  ein  ieber  Pernommen  wa«  ba«  epangelton  ift ;  bab 

^)HrmtL  ')6top9eln.  ^)  Spreu,  Xe^rtcpt.  ^)eettrad.  <)€td)teramünben.  *)giAu« 
Acm-  ^)  9l«n»ergcbel.  <)Sciiipcialan^9ra(bt.  *)  levitM  et  scurriiiu«.  ^)wetur, 
^«)  okoe  bie  meniattb« 

»mitt*«  fimnitl.  eicbWfteii  t.  9i.  IS 


194  Uiledung  M  V.  actifeK. 

OttA  etlrmet  i  oi  ev  iat  ei^angelion  septcttgct  ober  titt.  2>ttttt  oi  ec  fd)On 
tnvonn  bic  bcUfamm  ivottf  oM  jnäd^fl  u4  3o^.  XI.  ftnb  anjoflen,  gfagt 
^ot  bem  boK  on  tlattn  t>n^ani  unb  brutiflcnlidben  etnü  i  ba|  (9  (tcb  btr 
tvottett  bitten  foHmb  unb  mit  ^anitm  bttim  batuf  laifot :  fo  bat  er  iai 
eDangclton  grpr(bt<|et  g(t)d)  oU  Sajapba^i  ber  oucb  bte  tvarbrit  rcbt:  e^  w&xt 
iüti  lü9  ein  menfcb  fiit  ba^  bolt  flurbe/  unb  ntt  ba^  gant  gfd)(ed)t  unber* 
ftienfl ;  ober  et  i^etfliinb  bo4  watlidi  bül ,  ba^  et  rebt  1  ntt.  3(f)  totO  bte 
bet  ungeleerten  geleerten  gfcbwQA^n ,  bte  fic^  ie^  rumen  gbörenb  r  fq  bobinb 
bell  etyanAeltum  oQmes  seprebiget.  Unb  fo  bu  jnen  ein  capitel  ul  aller 
beitflen  gefcbrtft  im  ärmel  fuc^en  wiUt  1  fpre(i)enb  fi) :  ja  fp  i^erflanbinbii  nit 
nad)  binem  (tnn.  Unb  fo  bu  jnen  jren  ftnn  anmuteft}^  fo  mo^enb  fp  u^ 
etm  f^üifeltorb  ein  bafpel/  ober  u^  einer  fuip  ein  freb^;  wie  ber  wolf  tbä't. 
903enn  aber  bu  mit  ber  gfcbrift  bewarft  ben  red)ten  natürlichen  (tun/  fo 
fprecbenb  fp ,  ob  fp  fd)on  m9ci)ttnb  merfen ,  baf  e^  ber  reAt  natürlid)  ftnn 
tüäui  fo  föUinb  bod^  fp  bbeinen  ftnn  PerftoUf  benn  ipeld)en  ber  papfl  unb 
PAer  beiffinb  balten.  &pri(b1l  bu  gu  jnen;  wa4  beift:  (Sbtifiu^  efl  caput 
. eecteftfi,  wie  (£pbef.  1. 22.  unb  V.  23.  fiat ,  antwurtenb  fp :  (Sbriftud ülbo^  boupt 
ber  tilcben*  6prtd)(tf  jr  bonb  recf)t  geantwurtet.  9Ba^  börfenb  jr  bann 
einem  anbren  fölcb^  nAlegen  r  unb  ben  papfl  ba^  boupt  ma(f)en  /  ba^  ^brifiu^ 
ift?  antwurtenb  fp:  9Bir  fbUenb  e^  alfo  Perflon  wie  ber  papfl  wtU.  60  fagenb 
an :  wa«  beiifet  Qfbriilu^  ?  9(ntwurtenb  fp :  e^  b^ifit  Qfbriflu^  (bann  fp  ntt  fo 
^i(  grie(f)ifci)  tönnenb,  iaff  fp  wilffenb,  wa^.ber  wotried)enb  nam  htii). 
Sprtd)(l  bu:  wie  tann  ber  nam  Sbttflud  benn  papfl  beiflen?  ^ntwurt:  3)er 
papjt  wiU  e^  alfo.  6pri(b(t  wiberum :  QßiK  e^  ber  papfl  alfo ,  fo  tfl  er  ber 
anttibrifl:  bann  ein  teberf  ber  ftd)  wirt  fiir  GFbrtflum  umgeben;  wtrt  ein 
ttntcbrifl  fpn  SKattb.  XXIV.  5.  ipie  fcbrpenb  fp:  Mfter,  W$er !  für  bar !  ic. 
&pricbfl  wiberum:  lieber/  warum  bat  man  bid)  lattn  geleeret?  Vntwurt: 
baf  icb  bie  gfcbtift  Perflunbe.  &prici);  nein!  Du  bafl  (aM  bin  eigen  wort 
an;|eiget)  gelernet  1  baf  bu  bie  gefcbrift  nit  Perflänbifl.  2>enn  fo  td)  mid)  M 
perflanb«  baltr  ben  bu  felb^  bergtd)fl,  fo  fprid)fl:  bie  wort  müffenb  nit  beiffen 
bai  fp  beiffenb.  St^ommer  (!brifl!  Pergpd)  miri  baf  id)  mit  btfem  tanb  bicb 
fo  läng  balt!  id)  tbun  tit  baf  bu  benen  wälfd)en  bafen  bie  oren  recbt  befeben 
mbgifl.  6p  fürenb  (id)  felb^  babin,  baf  fp  mit  gwalt  muffenb  Perjäben» 
tu  wflfTmb  nit  wal  eaput  beif  1  ber  papfl  fpreebe  benn  e^  beiffe  ein  boupt; 
unb  rftmenb  aber  (Id)  1  ())  babinb  ba«  epangelion  geprebget.  9?immt  mid) 
wunber  wie  (^  e<  Perftanben  b<ibenb  ^  fo  fp  ben  papfl  ober  concilia  nie  gefe» 
ben;  unb  ba<^  fb  Pon  ben  beeren  wtiflenbi  mäf  burd)  gfcbtift  befcbeben.  SBie 
gbbrenb  fp  nun  bie  gfcbrift  Pon  bem  papd  lutenb  Perflon  on  ben  beriebt  unb 
munb  bei  papfli :  fo  fp  ba<  wort  gottel  nit  gbSrenb  Perfton  on  ben  papfl  ober 
concilia?  Unb  bie  fp  Pdter  ufgeworfen  b<>benbf  ftnb  3wttr5d)tig  im  Perflanb. 
Dabin  (ummt  man ,  wenn  man  ben  geifl  gottel  nit  will  (äffen  einen  beeren 
unb  feiger  fpn  ftnel  wortel,  unb  bef  Perflanb  nit  bp  jm  füdHi  funber  bp  bem 
m(nfd)enf  ber  lugenbaftig  ifl.  3d)  bab  oucb  bof^ung/  ein  ieber  bobe  ergriff 
fen  f  baf  ePangelion  nit  Pon  menfd}en  1  funber  Pon  bem  waren  gott  barfummei 
unb  nit  mbg  nacb  jcem  Perflanb  gemeffen  werben.  Darjtt  /  ^af  ei  ein  PoU« 
tummen  unbreflbafte  leer  tfl  }ur  feligbeit.  Dannen  bar  fp  bte  fcbmacbwort: 
3um  erflen  >  wo  fd)on  bal  epangelion  nit  wäre ,  möd)te  man  nflt  bef  minber 

^)  )u  Aufern/  anjugeben  iumutktft,  erfragcft. 


ttilcgung  H  VI.  artifeM.  19S 

fra$  feien  i  feotfn  man  ftlic^  mutbe.  a)  3um  onbren  r  laf  man  e<  nun 
mufl<  nuc^  be^  papfitf  orrflanb  u^fptecbcn.  Sunt  bttttcn  /  unb  ba$  ti  gebef* 
ftm  ft)c  burc^  bte  bätet  unb  fve  «ud)  bef  notburfttg  $)fi)n ;  ja  bife  fcbntac^ 
»ort  foUenb  fp  (aifen  faUen  unb  |t(^  begeben  f  fp  »äiHnb  nit  wa«  et^angetfon 
f^e;  aU  bietvpt  fq  fprec^enb/  anber  (eeren  ft)enb  wo(  aU  gut  aU  ba^  ei^anseUum. 

Der  fecb^fartifel. 

2)ann  Sfttiihs«  3tfu4  tfl  ber  tvegfitter  unb  bouptmanui  atfem  menf^)* 
lieben  9fcl)Cc(6t  bon  gott  DerbeiiTen  unb  oud)  geteiflet. 

2>ifer  artitel  tfi  ein  {liiQ  f  baruf  ber  nä(t)il  barbot  grunbltc^)  gebunden 
j|l.  2)dnn  iei  t(i  Gbtiitu^  3efu«  bem  menfct)(td^m  df(f)lect)t  oon  gott  i^er« 
^iifen  ju  eim  bouptmann  unb  n^egfuret  i  fo  müf  ftn  bonbel ;  (eet  unb  (eben 
tiber  aUen  ntenfc4Uci)en  t^at  fon^  atfo  baf  fin  nam  (ba^  ifl  (!n  gwaUr  cet 
unb  ttafir)i  wit  9au(u^  ^bi(*  !!•  9.  fptt^t/  übet  alle  namen  tft. 

SBegfüret  unb  bouptmann. 

^fai.  LV.  4:  Stimm  wati  id)  bab  jn  ben  bbtieten  gegeben  jtl  eim 
liiaenf  einem  füret  ober  bouptmann  unb  gebietet  ben  betben.  (Sjec^*  XXXVIL 
2S,  24.  mit  anbten  Dil  »orten:  &q  metbenb  min  oolt  fqUf  unb  id)  »irb- 
jr  gott  fqn  /  unb  min  Ined)t  Daoib  fünig  über  fq ,  unb  ein  ^irt  Witt  fqn 
fibet  f9  M.  Unb  balb  barnad) :  Unb  min  Inec^t  Dai^ib  wirt  jt  ftitfl  f^rt 
in  bie  ewigf eit.  Difet  läng ;  b^t:}Og  unb  gebietet  ifl  nit  Daoib  /  &a(omond 
unb  SRatbantf  t)aitt:  benn  bet  felb  oor  fo  DU  jäten  tob  toaii  a(^  9etru< 
Vct.  n.  29.  fagti  funbet  Sbtifiu^i  bet  aUein  ein  endiget  {iing  u0  eignet 
notut  untSbUd)  ifl. 

9IUem  menf(b(i(f)en  gf^tec^t  bon  gott  betbeiffen. 

0ott  bat  jum  fd)langenf  bet  (Soam  oetfutt/  gefptod)en  ®en.  ITI.  15. 
Cin  fqenbfd)afi  witb  icb  febtn  jw{ifd)enb  bit  unb  swtifAenb  bem  wpb ,  ond) 
)vufd)enb  binem  fomen  unb  jwufcbenb  jtem  fomen.  Det  jt  fom  wirt  jet« 
tnutfdben  btnen  topf.  S^it  witt  dbtiflu^  natb  menfd)lici)et  natut  ber  fom 
(EM  anjeigtf  ba$  er  ben  topf  be^  n^urm^  jerfc^laben  »erb;  ba^  gar  eigenlic^ 
on^eigenb  bie  }wet}  bebrdifd)en  wort:  bu  jefcbupbcbai  bet  Witt  bit  jettnüt» 
fiben»  bie  nit  oom  wqb  mögenb  Perftanben  werben.  9(ber*  bat  gott  %bt(i* 
bomen  Pon  bem  felbigen  fomen  berbeiffen  ®en.  XXII.  18 :  Unb  in  binem 
fomen  wetbenb  gefetget  obet  beriebpet  aUt  gfd)(ed}t  obet  böltet  bei  etbtpd)^« 
2>tfet  fom  iü  Cbriflui  ®al  III.  16.  9lbet  bot  3frae(  im  fegen  obet  gbeip 
3ubi  nit  aUein  Pon  bem  getebt }  bet  lummen  wetb  f  funbet  oucb  ein  seidben 
batjtt  gegeben  ®en.  XLIX.  10.  Det  fceptet  (bai  tft  bal  tpdb)  witt  bon 
3abattit  bingettageUf  nod)  \tt  betjog  obet  bouptmanu/  bet  ui  finen  (enbi< 
um  Witt  tummeu;  bil  baS  bet  tummen  witti  bet  gefenbet  foU  wetben; 
tmb  et  toitt  bal  uffeben  pbet  tto(i  bet  bttben  obet  t>intt.  Jiat  jei^en  bat 
iid)  etgen(id)  geöffnet :  bawt  i  bo  Sbtiflu^  in  btf  weCt  lam  i  battenb  bie  tinbet 
Sfraeii  bbeinen  fdrilen  mee»  bet  ui  bem  gwalt  bei  jiibifcben  tpd)l  bettfcbete. 
SRopfel  weift  oud>  oon  bem/  bet  jnen  Perbeiffen  wai;  barum  ruft  er  }& 
gottf  ba  er  gefd)t(Ct  watb  mit  ^bataon  je  i)anb(en:  ^ert!  td)  bitt  bicbr 
fmb  ben,  ben  bu  fenben  wirft  (gpob.  IV.  13.  iWee  Deuter.  XVUI.  15, 18. 
Set.  vn.  37.    (Sfajal  seiget  unber  anbren  propbeten  nac^  Daüiben  aUer« 


*     I     m 


^)  abetmady  »iebeTum. 

•)  6o  fprad^  3aM?  auf  ber  Silpittotiop  in  SAvtcb« 


196  mtmi  ^  VIL  müUli. 

inrnfd)»erb<n^  f  tobr^i  urflänbe  an^  brro  funtfcba^jt  long  toixt  sc  sAifti. 

!Dad  (Kint  tie  ense (  bejügt  uf  bem  göw  ^  bt)  Ortfe^tm  /  b»  SRügnt » 
^tmeonf  ^nna;  bie  munbctiverl  Sbciflt/  btc  tufel  fo  ud  Un  mctifc^cn  jm 
tüfitenb  a(i^  ctm  fun  gottcd;  bte  (ertf  Slicobemu^,  fontir  umfang  im  ttmpAi 
bie  felfen;  ba^  ufrcftoit/  btc  ^immelfart  /  bir  rati^  äbct  <^tcrufnUm  gansettr 
i<^^  (q  serflött  tflf  unb  anbet  unjalbarlic^  seichen»  S&ix  mcUenb  abtt  unl/ 
»0  »tt  mögcnb,  bet  tütit  fl^ffcn. 

2)er  fibcnt  axüM. 

X>ai  er  ritt  mtg  Ml  unb  1)oupt  fpc  aller  gt^ubigett;  bie  flit  Cqtbnotti 
fiitb  /  brr  aber  tob  ifl  uitb  itüt  t^erntag  oit  in. 

t>er  erfle  teil  bife^  ortifeU  ifl  bo^  tDanciflinm  i  bon  bef  mc^tn  ber  ftm 
sottet  }u  un^  Don  bintmel  c^ii^idtt  ifl  /  namlic^  bof  er  ein  e»ig  ^ei(  unb 
boupt.fqe  aUer  glöubigen.  ^eil.  Qpfaj.  XLIX.  6.  3ct}/^b  bi^  geben  }u 
einem  litijt  ber  Reiben  ober  Woltern  r  ba$  bu  min  t)eil  (swar  ba^  tc^  ben 
.menfc{)en  fd)i(ten  wirb)  ftsefl  bin  an  bie  enb  ber  erben.  Sbriflu^  felbn  Oob. 
VI.  32:  2)an  ifl  ba<l  n^ar  brotr  ban  Don  bimme(  ^erab  !ummen  iflr  unb  gibt 
ber  n^elt  baiS  leben.  Z)an  brot  ifl  er:  bann  er  ift  ba^  n^ort  unb  fpt)^  ber 
feel;  bon  bero  er  burcf)^  gan}  capitel  rebt.  ^anlui  ^ebr.  VII.  25 :  2)annen 
bar  er  in  bie  ewigbeit  mag  beil  machen :  bann  er  felbn  ju  gott  ifl  gangen 
aUmeg  lebenbe,  ia^  er  ftirmunbe  füt  %  mattt^.  XXVIli.  20:  Slemenb 
warf  id)  bin  bt)  dd^  hin  }u  enb  ber  weit.  ^oupt.  ^aulun  Spb.  I.  20: 
Sr^  bat  alle  bing  ftnen  fufTen  unberworfen  unb  t)<)t  jn  gegeben  ju  einem 
bouot  ber  til(i)en  /  welche  (in  lt)d)nam  ifl  ic.  Unb  uor  ben  Worten  r  wie  im 
flinflen  artüel  ifl  anzeigt/  ba$  goft  gweKen  bot  aUe  bing,  ba^  ifl;  alle  men« 
fd)en  in  Sbriflo  aU  in  einem  boupt  jemmen  bringen.  Spbef.  IV.  15: 
fiaffenb  undud  liebe  warlid)  banblenbe  wacbfen  in  ju/  nad)  allem  Permögen  ^ 
ber  ba  ifl  ban  boupt  i  ber  ifl  Sbriflu^  k.  (Epbef.  V.  23 :  <Der  mann  til 
ein  boupt  be0  w)}bn,  gipd)  wie(^briflun  tin  boupt  ifl  ber  tilcben.  (Eol.  I.  10: 
(gr  ifl  ba«  boupt  be«  (Qbn,  ber  (ilcben,  bau  ifl:  Q^briflu«  Ipb  ifl  bte  tilcbr, 
bero  ^oupt  ifl  er.  SBee  benen  /  bte  ba  fagenb ,  ft)  fqiinb  ba«  boupt  bei^  Eilcben! 

^Uer  glöubigen,  bie  (in  I^cbnam  ftnb. 

Dfl  flar  gnug  unb  flart  in  ben  uorbrigen  tunbfcbaflen  bewdrt.  9tebt 
bod)  9autu«  1.  Sor.  XII.  12.  ba«  mit  u«gebru(tten  Worten :  ®(Qci)  a(«  ber 
(t}b  einer  ifl,  bat  aber  Pi(  gtiber,  unb  ftnb  bocb  aQe  gliber  wie  wol  jro  ^H 
iil,  ein  Ipcbnam;  airo  oud)  Sbriflu«.  2>ann  wir  qU  ftnb  in  einem  gcifl 
iemmen  in  einen  lqd)nam  getouft  k. 

Der  aber  tob  ifl  unb  nüt«  Permag  on  jn. 

9Bir  (Inb  in  'Ubamen  alt  }e  fletnbärtem  tob  gflorben  wie  im  fünflen 
artifel.  Scannen  bor  nod)  bAtbt}tag  wir  alle  in  ^bamen  tob  ftnb  unb  attein 
in  (Sbriflo  lebenbig.  1. 6or.  XV.  22:  ©Iqd)  toit  in  9(bamen  alle  menfcbeit 
ilerbenb  ober  tob  (inb  i  airo  werbenb  fp  oud)  aUt  lebenbig  in  Qfbriflo.  Stom* 
VIII.  10:  3(1  aber  (Sbtiflu«  in  äcbi  fo  ifl  ber  l9d}nam  tob  Pon  ber  ftinb 
wegen  unb  lebt  aber  ber  geifl  Pon  be«  red}twerbeml  wegen.    i>ie  tttiit  cbtf 

bie  fdnb  ben  breiten  i  u«  bem  bie  dfl  tummenb.    2>ann  bie  wpl  wir  tn  bifem 

. — « -— .^  ^  - 

^)  0att/  ^tXbf 


tXmmi  Ui  VIII.  artifetl  197 

)«t  fctfitbf  fitib  wif  nft  tmbrefi^aft;  bc^Mt  nrir  olf^Qt  tob.  €^o  wit  aitt 
€briftttm  in  utif^  bitbmb  mit  re ct)ttm  bertrutvttm  fersen  unb  gloul^cnb  in  jn : 
fr  (ebt  unfft  Stift  in  Sbtifto  i  bet  fanft  tob  wätt.  Ott  Sferiflirm  »cf möflmb 
»ir  nfitf^  3ob«  XV.  5:  On  mtd)  mgcienb  it  nuWfbthi.  @r  i(t  batr  toben.; 
bet  ba^  (eben  ntt  bot/  ift  tob.    Sus,  wa^  Derma^  bec  onmät^tiä  tobte! 

t>tt  adft  atttfeL 

Ul  bem  fbl(it  }ö  etm ,  ^  bo^  otte ,  fi^  in  bem  bbn^t  (ebenb ,  stibev  tmb 
Itnber  gotte^  finb.  Unt  bau  tft  bte  tt((^  ober  gemetnfame  bec  beilä^H/  (in 
bttf ff om  Q^btifti  /  eectefta  cotbelico. 

SBie  wir  flUber  ffbriftt  f^inb/  jeiftet  ^aufu^  an  i&  ben  9f&m.  XIl* 
tmb  1.  ffor.  VI.  13:  OBöfTenb  it  nit,  ba^  üwee  l^cfrnam  glibec  Sbriftf  fwb. 
Ilnb  baCe(bd  xn.  !Dife  gltbec  nemenb  jr  natung  nit  Don  bem  bud)/  aW 
bic  l^bticben  glibet/  funbtr  Don  bem  bouptf  alfo  ba$  aUe  gaben;  amt  obee 
btenftbatfeit  ber  gtiben  aHein  Dom  boupt  fummenb.  (Spi}cf.  IV.  Sol.  II. 
Xinber.  3ob.  I*t*:  9(ltenbenen/  bie  jn  böbenb  angenommen;  batergenwlt 
«eben ;  baf  f^  fun  gotte^  tpetbinb ;  ja  benen  bie  gtoubenb  in  finen  nomen« 
^^  meHe  bie  ein  ieber  lernen ;  ba$  gotte^  meinung  ift ;  bnf  wir  nit  nun  mit 
bem  namen  tinbet  gotte^  gendmt  werbinb ;  funber  un^  fVbwinb  (!nt  eignen 
re<f)tcn  Kniet  je  f^n  C@aU  III^  unb  IV,)  unb  in  ganzem  berttuwen  iHt 
jm  um  ttofl  unb  bilf  (oufinb;  aM  iü  unferem  natärticben  batet;  unb  jn 
für  tinfet  eigen  b^binb  unb  oud)  wir  fln  eigen  0}inb.  9tom«  V«  2:  (Q^cr 
rttmenb  un<  bet  boffnung;  baf  wir  fun  gotten  fpinb. 

Unb  ba^  ijl  bie  fi(cb  ober  gemeinfame  bet  beifgen. 

dt  ift  bon  alten  g«ten  bar  gefbitten  werben  f  wci  unb  wttibtt  bfe 
fil(6  ft9t;  bi^  uf  ttnfer  iefeige  jt)t.  Unb  ifl  bet  fttflt  aßet,  ol^  je  beforgen 
ütr  fummen  ut  btijirbr  lt0  gwo(t(^;  baf  füb  et(id^  babenb  wtUen  bargebcn  » 
fi9  f^inb  bie  li(d)  ^  bamit  alle  bing  M  jrct  banb  terwatten  mürbe.  Qty  id) 
nim  mi(f>  babon  ge  reien  unbemimmi^  wei#  id)  wol,  tcif  ieb^  barbeben' 
mnf  benen;  bie  borbon  rebenb  uü  menfd)(id)em  tanb;  ba^  aber  mitb  9^ 
wenig  betämmeren  muf :  bann  id)  nit  min;  funber  gotte^  wort;  nit  men« 
fcftcnleet;  funber  bie  meinung  be^  geift^  gotte^vbaoon  berflSr  bringen  wHf. 
Scnb  olib;  bof  Pil  im  alten  tefloment  ba(^;  (b  wir  bieti(d)en  nmnenb;  tobol 
ober  tna{^a(  bebroifd) ;  griedbifc^  ecelefia ;  latinifd)  eoncio  genennt  witt ;  unb 
bet#t  aber  ben  Stltfd)en  fird)  ober  (ild)  nun  bo^  bv^ ;  barinnen  max^  Piligt 
bat  gotitwott  brt  berfammtung  je  berttinbenf  toufen^  fpqfen  tt.  wttduti 
lutfd>  bbeinem  borgegälten  wort  bient :  bann  {aba(  ( ecclefta ;  eoncio  ^ift  ntt 
(in  tempet ;  funber  ein  btrfamm(ung  ;  gemeinfame ;  ober  gemeinb  be«  botf^ 
S^onmn  b^  etwann  ba^  wort  b Ott  in  ber  8efd)rift  gebrüht  w.irt  ftit  bot 
«ort  gemeinb.  3>ifit  a(fo  gemeinfame  ober  gemeinb  wir!  in  bet  gfd)rifk 
in  ;we9  gar  nad)  g(9d)en  bebätnuffen  gebrückt.  3um  erften  fät  bte  gonjen 
gftmtnfame  aöet  bero ;  bie  in  einem  gtouben  uf  ben  betten  3ef«m  ßbrijlum 
ftiHswcn  unb  gegrtinbl  ftnb.  SBe(id)er  in  ber  tttcben  ober  gmeinb  ift  i  bet 
mag  nit  betbammt  werben:  bann  m  iebetr  bet  in  C^btiflum  gloubt;  bet 
heit  fibig«  (eben  9ob.  VI.  40.  SBon  beto  rebt  tfbtiftu^  aWattb-  XVI.  W. 
2>e  Sbctftttf  ßne  junget  fragt ;  wen  ft>  jn  rebtinb  ober  »emteintinb  fqn ;  unb 
9ctrul  botuf  für  bie  anbten  aß  antwurt  gab :  !Z>u  bift  Sbtiftui^  bir  fun 
bef  tebenbigett  gotte^l  rebt  €bri(lu«  weberu6i  gü  jm:  0eftgbi(lbU;  €^imon 
bar  ^^^na  t  bann  feifd^  unb  Mut  ftat  bit<  nit  gc^^nbaret;  funber  min  bater; 


19S  Uiumi  ^^  vni.  miuii. 

Ut  tn  ten  Mmmltn  tfl;  mi  idi  fog  bit  i  laf  tu  ein  frifrt  bifii  inib  uf 
ten  felfrn  (Dctilanbi  tonnen  ^  ic^  tit  ben  namen  ufgeleflt  ^ab)  wirb  t^  min 
Eild)en  (ba0  ijl  bte  genteinfame  oUer  übermalten  gloubtgen)  buwen ;  imb  bte 
tbor  bcr  i^öUen  »erbenb  »iber  bte  nit  flärter  fqn  k.  $er  fe(^  tfi  St)rifittl 
1.  dox.  X.  4.  anott^.  XXI.  42.  Uf  ben  tft  bte  lilc^,  ba«  tfl,  gemeinb  ber 
glöubigen  erbumen.  VlfOi  baf/  ntelci)er  bergid)t,  »ie  ^etrul  ber  felfer, 
Sbriftum  ben  fun  ft)n  be^  (ebenbigen  gotte^r  miber  ben  felben  berntbgenb 
bte  fiarfen  waffenr  weertnen  unb  gwalt  be^  täfeM  nittd.  3n  ber  bebfitnuf 
nimmt  ^ulu^  ouc^  bie  {ilc^en  ®al.  I.  13:  ^c^  burä(f)tete  bie  ti(d}en  90t» 
te($,  ba0  ifl,  td)  buräc^tet  aOfe  gföubigen.  2)cinn9au(u^  leinen  tempelnoc^ 
bbein  befunberU  bufttn  r  funber  oUe  d}riflen  buräd}tet.  ^f)il\p.  III.  6.  ber» 
g(t}cf)en.  W>tt  bie  {{(dben  nad)  bifer  bebütnuf  (triebt '  er  aUer  eigenlicbeit 
itH  ^ebr.  XII.  18  —  24 :  ^r  finb  ntt  f ummen  )u  einem  fo  grufomen  berg 
K.  funber  jr  ftnb  fummen  ju  bem  berg  @ion  unb  gti  ber  flott  bet^  tebenbt» 
gen  gotte^i  unb  ju  ber  bimmelfc^en  ^ierufo(em/  unb  i&  ber  unjotborlit^eh 
f(6or  ber  englen.;  unb  }ü  ber  gemeinb  ober  Ii((()en  ber  erftgebornen ,  bte  in 
ben  bimmlen  berf(t}riben  ^nb/  unb  i&  bem  ridbter  oUer  bingen  gott  tc.  i^ie 
Derfiot  mon  eigenlic^  1  bof  oUe  bie  menge  i  bie  burcb  ben  glouben  }ü  gott 
gonb,  on  bte  flott  ber  erftgebornen  gejolt  »erbinbi  ntt  Iqbiid)  ott  (SfoUf 
Stuben  unb  SRonoffe  i^ermeintenb  f^n  1  bie  ober  i»erfd)upfet  unb  in  jrer  ptt« 
fon  bod  jübifd)  üolfr  funber  oße;  bie  in  ber  Ii(d)en  ober  menge  finb;  beco 
nomen  werbenb  ongef(f)rtben  in  ben  bimmten;  bo^  ifl,  fq  ftnb  bp  gott  befonntj 
ber  fq  oud)  gu  ber  engeltfc^en  gefeUfd)oft  {üfugt  unb  onfd)rqbt ;  ja  ft;  aüti 
bte  ie  worenb  unb  immer  »erbenb  i  beim  fürt  fo  fd)ön  unb  gierli^)  /  oU 
ein  brätgom  ftnen  gmobel  beimfurt.  2.  <£or.  XI.  2:  3d)  bob  ü<b  einem 
ntonn  oerlobti  nomltcb  bof  icf)  äcb  ein  reine  to(^ter  Sbriflo  überanttvurte. 
^er  glpcben  Spbef.  V.  25:  3r  monu/  bobenb  lieb  ti»ere  eewqber,  gl9<6 
n^ie  oud)  Q^briflu^  bie  gmeinb  ober  tild}en  bot  lieb  gebebt/  unb  bot  ftd)  fetb< 
fQc  f9  bin  gegeben,  bof  er  fp  beilig  mod)tei  obgewäfd)en  mit  bem  bob  M 
tvofferl  in  bem  »ort,  bot  er  fq  jm  felb^  ein  eenoiirbige  Perfommlung  flellte 
ober  mod)tei  bie  bbein  mofen  nod)  runjlen  bätte;  funber  bof  fq  beilig  w&tt 
unb  nienen  je  fd)etten.  ^ie  febenb  wir,  mie  lieb  Gbriflut^  bie  ftn  {ilcbcn 
ober  gemeinb  gebebt  bot;  mir  febenb  oud),  mer  ft)  tfl,  nomlid)  bie  in  bem 
bob ,  bo^  ifi  touf  ben  moffer^ ,  ifl  mit  bem  mort  obgem£fd)en ;  bie ,  fo  fer  f« 
in  Sbrtflo  blqbt,  bbein  mofen  nod)  runglen  bot,  funber  beiltg  tfi;  bof  f9 
niemon  gefcbelten  {onn.  Srog:  mo  ifl  bte  litd)?  9lntn»urt:  burd)  bod  gonj 
erbrpd)  bin.  9Ber  ifl  ft)?  oUe  glbubigen.  3fl  fp  ein  oerfommlung,  m 
fummt  ft)  jemmen?  9fnt»urt:  i>ie  fummt  fp  burd)  ben  geiflgotte«  gemmen 
in  einer  boffnung,  unb  bort  bi)  bem  einigen  gott.  ©er  lennt  ft)?  (Sott. 
einb  ober  nit  bte  bifd>of ,  bie  gemeinlid)  concilto  boltenb ,  ou<b  bie  felb 
filcb?  Slntwurt:  ft)  finb  oüetn  glt^r  ber  fttd)en,  wie  ein  ieber  onbrer  ^rifl, 
fo  fer  fD  ffbriflum  für  jr  boupt  bobenb.  ©pricbfl  bu:  ft)  ftnb  ober  eceleßa 
repräfentotiijo.  Slntwurt:  Oon  bero  weift  bie  beilig  gfd)rifl  nfitn.  ®tat 
btt ,  fo  füd)  n^  menfd)entonb  nod)  mee  onber  nomen :  icb  benüg  mi(b  ber 
göttlid)en  gfcbrifl  oKein ;  bero  bolt  id)  mid) ;  bq  bero  mufl  bu  mtcb  blpben 
toflen ,  unb  oud)  i^ernftget  fpn ,  ob  bu  ein  d)rtfl  bifl. 


*)  no^er.   ')  au6|trct<benf  ouemablen/  f<b(l^eni. 


r 


Sunt  onbrcti  »irt  Ic^  »ort  lUtS)  genommen  für  He  Munberen  }emmen« 

lerfammlungen  /  bic .  mit  pfarten  ober  {ild)i)örinen  nennenb.    T>a^  ftnb  ic 

fo  9ro$  menginen.  obec  gemetnben;  fo  t)U  wo(  unb  tommlid)  mögenb  jemmcn 

{umnteni  bt)  ein  anbren  bofi  gottrwort  böten  nnb  leeren  /  bie  man  noc^ 

büt  bv  tos  an  bU  orten  b^  tin^  pard)tnen  nacf)  bem  sried}ird)en  wort  par&tia 

nennet;  ba^  tfl  em  nabe  ober  nacbburlic^e  wonung«    !t)ann  te  ein  geflne 

etlicber  <|röflie  ^  (i^  jemmen  fommlet»  mte  bann  lommli^  fi}n  mag.    93on 

bcr  gemeinb  ober  {ilc^en  rebt  €brt(lud  anattb-  XVIII.  17;    Saft  er  Ttc^ 

iffcen  ober  brv  ifigen  nitwenben^  fo  (ag^  btr  {t(ci)en)  bat^  ifl  ber  gemeinb. 

Kit  ber  aUgemeinen  {Udjen;  benn  mt  möd)te  ber  ganzen  (t)rifl3löubigen 

gemeinb;  aUein  in  bem  geifl  (vereint i  munbltcb  anzeigen  einen;  ben  man 

u«f(b(u{Ten  wiüWi  3((fo  nämt  ouc^  ^aulu^  bte  filc^^rtnen  ober  pard)inen 

ober  pfisrren.ecclcftatf;  ba$  tfl  gemeinben.  1«  6or.  L  1:  ber  gemeinbi  bte  in 

Sorimbo  tfl;  bafclben  XIV.  24:  T^it  »qber  föUenb  in  ben  fi(d)en,  ba^  ifi 

4farrftl(6en  ober  gemeinben  fc^mQgen  k.    Z>enn  e^  (tat  eim  wqb  ube[  an  i 

baf  r^  in  ber  gemeinb  ober  pfarrtilc^en  rebe.    ^ie  tfl  gwd^  /  ba$  tt(d}en 

genommen  »erbenb  f Ar  bie  pfarren  ober  tU(i)börinen :  benn  fuft  ifl  nit  mee 

benn  ein  fild)  ober  aUgemetne  oerfamm(ung  t  bero  ber  nam  bortetld  ^  unb 

eifimlic^  }tmmt/  bie  ein  gmabe(  ^bttfli  i^ »  unb  bife  naci)genämtm  ftnb 

nun  glibr;-  ber  aUgemctnen  tild^enr  bie  aber  aü  mit  einanbren  ein  (ilcfy  ftnb. 

diod)  Ott  mee  tunbfcbaften  ftnb  }&  beeben  teilen  im  ebongelio ;  )iie  facb  tft 

aber  Ilar  i  barf  bbeiner  Iunbfd)aft  meer. 

(Sin  bu^feow  Oibtifti;  ecelefta  eatboltca. 
9Bie  mol.baoor  gnugfam  oon  ber  Itld)en  gerebt  ifl;  wte  fo  ein  gmabel 
Cfbrijli  foe ;  nod)  bau  bie  wort  9(poe.  XXI.  2.  nit  udbltjbinb,  wiU  id)  fo  ou(6 
btebar  feigen :  ^d)  3obanne^  bab  bie  nüme  beilige  flatt  ^erufalem  gfeben 
>om  bimmet  berab  lummeni  oon  gott  geräfl  glo<^  cii  ein  bejierte  brut 
jrem  mann.  i>ie  will  Sobonne^  anzeigen  ^  baf  bie  tild)f  bon  bero  am 
itfim  ort  gerebt  ifl,  nit  oon  jr  felb^  ein  gmabel  Sbtifli  toxttt  funber  taf 
(^  barju  i>on  gott  u^  bem  bintmel  berab  beruft,  ufgerüfl  unb  gejiert  mirt. 
Seelefta  catboiicü  btift  bie  felb  gfpon^  unb  gmabel  Sbtißi  nacb  grie(bifci)et 
fpeacbf  in  tätfd)  bie  allgemein  oerfammlung/  wcld)e  wir  mit  einem  anbren 
nomen  im  gtouben  nennenb ;  wie  wol  nit  unrec^  bocb  tut  eigenlicb.  9Btr 
fpcecbenb :  3d)  gtoub  in  bie  beiigen  cbriflenlidxn  filcben ,  ba  aber  bie  }wei) 
grie(bifd)€n  woct  eeelefia  eatboliea  flonb,  bie  eigenlicb  in  ba^  tutfcb  betwanb« 
l(t:mo(f)tinb  werben;  3cb  gloub  in  bie  allgemeinen  Perfammlung.  6o  aber 
bie  nut  anber^  tfl  weber  bte  tild)  6bnfK  i  ba^  ifl  /  alle  (i)tiflenmenfcben , 
bard)  btn  geiß  gotted  in  einen  glouben  vereinbart i  bat  man  bie  jwe«^  wort 
bclmetfd)et  im  tütfi^,  bte  beilgen  cbrtilenlid>en  tilcben,  unb  nit  übel,  wie 
irol  weber  Satincr  nocb  ®tted)en  alfo  in  jter  fpraeb^  rebenb.  (£^  banb  aber 
btei  fo  jnen  felb^  iu^ieben*  geneigt  ftnb,  in  benen  Worten  tin  banbbabe  ge« 
nommen ,  ^(^  füv  bte  d)riflenli(ben  Iild)en  st  acbten ,  unb  u^  bem  woct  bat 
Som  ie^  ein  lange  }t}t  bar  bie  allgemein  unb  d)tifHicb  lilcb  weUen  genemit 
»erben.  J>ai  banb  inen  bie  unwäffenben  tbeologt  fo  flpf  nad>gelaffen,  baf 
ftnod)  biit  b^  tag,  fo  bu  fo  frogtifl,  toa^  unb  welcbe^  tjl  eeetefta  eatboliea? 
bie  d)rtilenltd)  lild)  ^  in  bte  wir  gloubenb  ?  antwurt  geben  wurbinb :  Seelefta 

^)  »oriugiwetfe.   ')  POlIig« 


202  lUTeflund  M  IX.  wAiMi. 

Sfit  hai  avktt  I  baf  jr  eecCcfta  r(pc2fefttatt»a  fvinb,  qfmA  i^  gmi.  3Hflcift 
aber  mir  oh/  n^o  bar  jt  bm  nometi  btiflinb/  »o  fl<^  nad)Arla|tn  f^C)  obct 
cmpfolen  i  baf  jt  ud)  iemmen  rotten  föUtttb  i  unb  beeret  ma(i)eR  r  bte  bem 
loort  cittM  ntt  g(i)(t}f9tmfg  fhibi  unb  bte  felben  ttf  bte  wb^Un  ber  meiif(i)m 
laben  unb  jre  eonfctenjen  befcf)merenf  unb  reben;  batf  Aut  fpe  bU  unb  M 
hH  s&U  Ober  loer  ^at  dd)  entpfölen  ben  menf(t}en  für  fiinb  )e  rechnen  i 
hat  gott  nit  für  fdnbf  ou^  ntti^erboten  Mt?  3a  ^Qlid)  gtoub  Id)  gern,  baf 
jr  ecetefia  reorflfentattea  fq inbi  ba^  ift  i  bie  i^ertodnt  ober  gebilbet  ^  tUeb  r  ntt 
bte  war  gfpon^  unb  gmabet  6brtfli.  i^ie  wili  td^  nun  t^on  ben  falfcfenti 
gqtigen;  bod)färtt9en  /  mutmiUtgeit  prfllaten  gerebt  baben :  nimm  bü^  bev  nit 
nn ,  frommer  mann !  »el(f)e  ßc^  unber ,  nit  über  bie  gfd)rtf!t  fe^enb  p  iinb 
ttdit  bran.  Unb  baf  tc^  nieman  mftge  bunfen  se  ))t(  freftnlic^  gefcbribm 
6abenf  fo  (efe  man  tn  jren  eigenen  red)ten  DiiT.  VIILunblX!  Z)o  finbt 
man/  baf  aUein  ber  bälgen  gft^rift  unge}»QfIeter  gCoub  gegeben  loerben 
foU/  ja  nad)  jren  red)ten ;  unb  baf  ber  menfd)en  leer  /  bie  fq  ul  unDerflatib 
ber  gfdbrtft  geteert  i)anb/  burc^  bie  nac^Iummenben  red)tirerilanbnen  fotf 
obgetbon  »erben.  9lod)  ift  unn  bte  rSmiftb  (Ud)  fiberbltben  /  bie  9on  ben 
tbeologen  unb  juriflen  bie  aUgemein  fi(d)  genennet  wtrt ;  bar}ü  ber  bifd)of 
gtt  9lom  ein  aagemetn  bouptunb  bifc^.  2>a  aber  }&  pememen  tfl/  ba| 
Cbrtflu^  (wie  oben  bewärt)  ba^  boupt  ber  tili^n  ifl/  t^on  welchem  gnug« 
fame  (unbfd^afl  ui  ber  gfd^rift  bafelb^  wirt  anzeigt;  aber  baf  ber  btfcbof 
ober  papfl  oon  fXom  ba^  fetb  a((gemein  boupt  fqe/  bardber  bat  man  warlicb 
lein  gfd)rift.  <E^  (tnb  oucb  jre  eigne  fo^ungen  barwiber«  2>iff.  XCIX. 
ba  ftat  alfo  gefc^riben:  ber  bifc^of  ober  pfarrer  (benn  ba<  ben  ®n^ 
Aen  epifcopu0  btift/  ba^  b^ift  un<  ein  uffeber/  wad)ter  ober  pfarrer),  ber 
iu  ))orbrefl  ober  }um  erfien  ftiti  ber  foU  ntt  ein  fürfl  ber  priefiem  ober  ein 
obrefler  priefter  ober  ber  glqcbni  genämt  werben  /  funber  aUein  ber  btfcbof 
be^  i^otbreflen  ft^e<«  W)tx  ein  atfgemeiner  btfcbof  foQ  oucb  ber  römifd)  ntt 
gendmt  werben.  Sil  bie  }ween  nadbfommenben  canonel.  6td)  bi^i  frummer 
d)ri{l,  wie  foUt  man  ben  tprannen  bie  fd)eUen  Wah^ni  bie  (td)  nit  farften 
ber  prtefhen  unb  obrefle  priefier  aUein  nennenb,  funber  oucb  furgebenb  fue 
fung/  (aifer  unb  betreu  alter  (qben  unb  bab  ber  ganzen  cbrijtenbeit ;  unb 
baf  oon  bem  römifd)cn -bifd)of  in  funberbeit  ulgebructt  i{l,  baf  er  ntt  ein 
tiUgemeiner  bifd)of  f9Qe  genennet  werben.  2>annen  bar  aUe,  bie  in  bie  römt« 
fd)e  Hieben  jren  trofl  febenb ,  bie  (tnb  nit  in  ber  gemeinfame  ber  frommm 
cbrtfien :  bann  bie  fe^t  jren  troil  atfein  in  gott.  60  t>H  oon  ber  ti(d)en  icb 
Semat ,  bal ,  wie  wenig  el  ifl ,  oi(  ungunfll  bringen  wirt  bifem  bud)li ;  bod> 
t(l  ti  (eiber  mee  war,  benn  id)  mit  Worten  erfolgen  mikbt.  Ob  aber  ieman 
meinte  jm  je  tut]  befd)eben  fqn,  wiU  id}l  jm  balb  lang  gnug  mad)en ,  baf 
man  bie  abgbtterq  ber  gottlfqenben  bttter  erfeben  mag. 

2)er  ndnt  artiteL 

3um  anbren  folgt,  baf,  wie  bie  lt)b(td)en  gttber  on  oerwatten  bei 
bouptl  nuti  oerm5genb ,  alfo  in  bem  (qb  ^bttili  nieman  ä}tb  oermag  on 
ftn  boupt  Sbrtilum. 

Z)er  erfl  teil  bifer  fd)(uf reb  tÜ  ein  glqtbnuf ,  M  welcher  ber  attber  teil 
folgt;  nit  baf  ber  anber  teil  (in  fraft  uitem  ambilb'  neme,  funber  baf  bal 

^)  eingebildete.   ^  Sorbdb. 


tlflesang  M  X.  otttMi  .  803 

mdtb  oUt  9(q(^nuf  einen  »etftanb  ober  ((acftett  bent  gibt  bi)  ben  f^teAten.^ 
iDorni  ei  mag  bbein  9(Qd)nuf  ti)ib  bewäccn  i  mo  (9  ntt  gcunb  bec  gfct}rift 
totitt  bot,  abec  wol  leeren* 

2)er  erft  ift(  btfet  fcblufveb  ift  aUen  menf^en  (tat.  9(bet  ber  anber  i 
MwUtb  baf  {ein  ^rifl  fijib  betmba  ^n  (in  bouDt  Sbttfhmi ,  bo^  bot  ftnen 
0nmb  im  »ort  Sbrifti ,  ber  fprt(i)t  3ob.  XV.  4 :  OBie  lai  f(i)of  t^on  jm 
fdM  nit  frit<t)t  bringen  mag,  e^  bl^be  bonn  im '  rebflotf,  a(fo  ouc^  ir  (t)er* 
flanb,  »erbcnb  ntc^t  fruc^t  bringen),  ir  bC^binb  bann  in  mir.  3(^  bin  ber 
ttbM,  jr  finb  bie  fÄef.  OBelcber  in  mir  blqbt,  in  bem  b(pb  ou(b  i(6;  ber 
mrt  Dil  fracbt  bringen.  !Dann  on  mic^  t^rmSgenb  jr  ntit«  tbun.  9(ctprum 
XVII.  28:  3n  im (ebenb  mir,  in  jm  »erben  wir  bewegt,  in  im  (inb  wir. 
Ctcb ,  »er  fiiS)  meint  et»a4  güt^  mSgen  t^An  ober  ffotben,  fe|en ,  fliften ,  bai 
tu  (fbrifto  nit  fummt,  bef  anf(6(ag  unb  wert  ift  tob,  on  fruc^t,  nüt,  ein 
frcfirt,  mutmiO,  ftinb.  2>ann  gott  i(t,  ber  in  üdi  (fpric^t  ^u(u<  Vbilipp* 
n.  IS.)  pottbringt  ben  wiUen  unb  bat^  PoUbringen  na^  ftnem  woIgefaUen. 
6i(b  ben  geifl  gotte«  ein  furer  fpn  unfern  wiUenl  unb  PoUbringep« ,  nnferet 
iveeten;  barum  eigenlicb  ^amad)  folgen  müf  bie  meinung  bet^ 

Sebenten  arttfeW. 

9Sie  brr  menfdb  toub  ifl ,  fo  bte  gliber  etwa«  on  ba<  boupt  wärfenbi 
fOfienb,  wunbenb,  fcbibigenb  fic^  felb^;  alfo,  wann  bie  gliber  Sbnfti 
timi  on  jr  boupt  Sbvijlnm  unber^onb ,  fmb  fp  toub ,  fc^labenb  unb  be« 
fd)»erettb  jtcb  felb^  mit  unwpfen  gefa^en. 

$ie  finb  aUt  bing  pon  im  felbtf  {(ar  bi^  an  bie  (ejten  wort,  baf  bie 
t9ub  fpenb,  bie  Heb  felb^  mit  unwpfen  gfaben  befcbweren.  !Z>a  muiTenb  wir 
fdsm,  welcbtf  unwpfe  gfa^  fpenb:  Unwpfe  gfab  (inb,  bie  u^  bem  menf(()en 
cntfpringenb ,  ber  etwatf  wcfnt  gutet^  in  im  fetb^  erfinben ,  unb  rt(i)t  nit  attf 
mi  im  gott  fag.  Dann  te  aOe^  gut  muf  M  gott  fpn  3ac.  1. 17.  unb  ipfei 
XIV.  8:  ein  fxwbt  (bat^  ift  (Spbratm^)  iit  u^  mir  erfunben.  SOibrum,  toai 
mt  etfinbenb  ift  närrifd)  unb  ptet  (Seelef.  I.  unb  Vierern.  X.  3fl  ba^  nit 
ein  freJFeie  torbett,  fo  Öfbrifhid  fpricbt:  tummenb  iü  mir  alle,  bie  arbeitenb 
unt  belaben  ftnb,  unb  tcb  will  dcb  rttw  geben  SDlattb.  XI.  28;  baf  wir  fpre» 
<btnb:  (ouf  babin,  far  bortbiu/  fouf  ablafbrief ,  beftrpcb  bie  wänbe,  gib 
im  miind)  i  opfer  bem  pfaffen,  mdfl  bie  nunneUf  fo  wtU  i^  bicb  (ein  menft^ 
ben  anbren)  entlebigen  k.  2)er  bpfptlen  (Inb  (eiber  nur  jd  Pi(.  &5(cb  bing 
ifl  aber  ben  einfaltigen  (briften  fär  gut  ufgelegt ,  unb  ifl  bat^  wert  gotte^ 
bctlafien ;  wie  wol  6btifiu^  fölcb  befdbwetben  treffenltd)  Perboten  bot  Snattb. 
XXIV.  t8— 51 :  Ob  aber  ber  böd  tnecbt  in  im  felbd  fprecben  würbe :  (£iai  min 
brrt  tummt  nit  balb,  unb  b^b  bamit  an  }e  fcblaben  (ine  mtttnecbt,  fuffe  aber 
unb  praitete  bie  mit  unber  ben  truntnen ;  fo  wirt  ber  berr  tummen  }u  tag 
unb  ftunb,  fo  etd  nit  gebenten  wirt,  unb  wirt  in  in  }ween  teil  }erbouwen  i 
unb  im  (in  teil  bt)  ben  glpcb^neren  wibergeltea.  SBad  mi^genb  bie  mät« 
tiiUigen  bifcbof  gebenten  •  ja  ber  gan)  muffiggebenb  buf  ber  geijlltcben,  wenn 
(i)  ben  fprud)  Sbrifli  lefenb ;  fo  fp  febenb  ftd)  ein  befcbwerb  fon  gemeiner 
Äriftenbeit,  unb  mutwiUenb  boä)  für  unb  fär.  ^örenb  aber,  baf  ft)  gott 
^^h  glpcb  aM  man  ben  Perräteren  pfligt  i&  tbun  in  Pier  teil,  fq  in  imm 
teil  ;erbottwen  unb  mit  ben  glpcb^neren  (trafen,  barum  baf  fq  ein  atpepenbd  ^ 

^)  einfältigen.  *>  om«  ^)  doppelte«/  iweperlep  @inn. 


204  Ufiedttnd  M  XL  attitelt* 

fwßibm  ban(  in  trt  (^  bt<  HnifiW  einbetfigtn  <|tiiH  flotttt^.   3a  gwAf  ifr 
fo  (^  bavdbrt  nit  rdtvmb  tmb  i^on  fhtnb  an  nit  flc^  tfntrettb  /  baf  f^.  gottM 
(tnb  unb  un()(öubifl ;  benn  gloubtinb  ft)  bctit  tvort  ()ottf^  r  fo  (ttib  f«  tvol  f« 
Itnb  unb  unfqMflf  ^  baf  fi)  bte  i&itotttn  fitaf  o» butm  wurbtnb ;  fo  f«  c«  abec 
nit  tbtinb ,  müf  te  fqni  baf  f^  nt(i)t  vrÄtftnnta  (tnb.  (St  (Gbtiflui^)  M  oudi 
fftU^  befAwrtbm  Aef(i)oltcn  an  bcn  jdbif^cn  9f(f)ttft9t(erten  unb  pborifätin      | 
SHattb.  XXIIL  4,  wk  fi}  abcrf(^män(ili(^  burbinm '  labtnb  uf  bte  odfätn 
Itt  mrnfc^ni  unb  f9  ttciinU  ^  nit  mit  eint  finc^tt  an  tc.    epri(i)fl :  993a«  bt«      ! 
t&ri  ba«  mid)»  ba«  er  jun  3uben  fletebt  M?   Sntn^utt;  Stocb  Dil  ntinbtr 
fpU  e«  im  nüwen  teftament  gtbtud)t  werben;  fo  e«  im  alten,  iai  nod)  i^H 
fiiferer  wtricnf  bfcf)werben  unb  ceremonien  bati  sefd)otten  t(l.   !2)enn  Derfiln«      i 
Un%  »tr  un«  an  ben  f(i)fiftin  gotte^  ber  geflatt  f{<b  bte  3uben  Derfunbetcnb , 
fo  Wirt  ou(4  unfer  flraf  jnen  gl^d)  fqn  ^  wie  obftat.    Vetru«  bat  oud)  foltdi 
(efcbwerben  berworfen,  baf  man  f9  ben  iän<ieren  9l)ri(K  nit  fiUe  ufle^ett 
9(ct.  XV.  M:    QBarum  oerfu(i)fnb  jr  <)ottr  baf  jr  batf  jod)  weUenb  uf 
Kr  Unseren  naden  (tsen »  ba«  weber  tvir  nod)  unfere  i^^ter  banb  m&^cn 
,  tragen.  6i(i)  wa«  iü  flott  oerfuAt?  ndt  anberd^  benn  unberjlon  nod)  menfcb« 
lieber  wtj^^eit  etwat^  ben  f(f)äflin  gotte«  uflegen  /  unb  weUen  feben ,  wie  ti 
ffiHt  annemen  welle^  ob  jm  oud)  unfer  tanb  gefaUen  weU.    !Z>a«  ift  ein  wäre 
iintd)rifh}  ^  ^  benn  a(fo  erbebt  man  fic^  wiber  gott.    Unb  fo  id)  t^k  bon  fa^un- 
fitn »  reb  ic^  aUein  bon  benen »  bte  oon  8ei(l(id)en  finb  a W  gut  erbad)t/  gl^d) 
ob  man  barin  feiig  werbe,  ober  berbammt,  fo  man  fq  nit  balt:     cU  gebe« 
ten  fafttagi  trä}g2ngf  {i(d)engfd)req ,  ri^ufcn,  bA)rengen,  lutten,  platten, 
}eid)cn  t^^agen»  reinigleit  glQCb^en,  ofrünben  bertramen,^  ablaf  (öfSm,  fi(« 
d)en  malen  unb  buwen^  unb  ber  glQcben,  bero  etliche  gar  wibtr  gott  ßnb, 
ctltil^e  gcbulbet  mbd)tenb  werben,  fo  man  fq  }um  wcnigflen  brud)t  unb 
anrurte.    Gumma  i  wenn  wtK  biet  bunten,  baf 'i(  tin  ved)te  t(ube  ^  fqe,  bal 
ibrtften(id)  bolf  atfo  berfeften  in  rdlcf)e  fa^ngen ,  bie  »on  gott  leinen  gunft 
iKiNib,  ^  unb  }{tr  feligleit  gor  nit  jiebenb,  funber  binbrenb?  benn  ber  etn> 
faltig  mcnfc^  lof t  ^d^  an  fq  i  unb  berlaft  ben  wiUen  be<  wort«  gottet^» 

2>er  eift  artitel. 

3>annen  ^<  wi«  fe^enb  ber  geiiiUd)en  (genennet)  fa^ngen  bon  jreni 
vtadyt,  rqd)tageni  fldnben,  titleUf  gefa^cn,  ein  urfac^  oUer  unfinntgteit  fqn; 
banti  6)  bim  ^oupt  nit  mitbetlenb« 

2>af  ber  ftei^lid)tn  fa^ungen  ein  urfadb  ftenb  atted  unfVib« ,  boff  td)  ein 
leMidKn  wol  mi^gen  feben  (ob  er  onberfl  ougen  bat).  3)ann  tva^  fd)rqenb  f9 
anber«  btnn  bdteri  fa^ungen,  bie  alten  nit  narren !  3)ie  befd)irmenb  ft),  ungc« 
ad)t  wie  ti  Sbrifto^  barswiifd^en  gang;  bef  urfad)  i(l  ber  bematb  folgenb  trif 
bif  arttCeU,  baf  bie  jre  (a^ungen  nit  mit  Sbriflo  jrem  bouot  mitbellenb. 
i>ie  fdbrqentfq:  }eig  an,  wo  finb  ber  bäteren  ober  ber  ti(d)en  JQ^uWgen  wt« 
ber  Gbciftum?  wo  fp  barwiber  wdrenbf  wollte  id)  jnen  nit  folgen.  Unb  fo 
man  jnen  bal  anjetgt,  bernätenb  fo  aHe«,  tva«  bc«  wort  gotte^  inbalt,  unt 
gto()teren  ^  jre  teeren  f^  ttug  ^  baf  f«  bie  weit  weßenb  bereben ,  jtt  an(d)lcfg 
fpenb  befier  benn  ba«  gott  crforbret.  2)af  aber  mdnniglid)  ermeffen  Unttti  wie 
bie  menfc^licben  fabungen  mitbem  wortgottei^  flrqtinb^  fo  t^it  furjlid)  etlid^ 


^)netcbticbiunbttn0e^ttlbtg.  s>ttnertrAdltcbeQfltben.    3>  «Obren  ee.  ^><SMber(bnfett« 
tbum.   ^)  tKtfatifen.  «)  Solt^it/ Uafmt.  0  Oott  ntd)t  gefallen.  s)ern«ren. 


M-  !•  S^ttfht«  tu  ein  citits«  ewigtf  ^oupl  ber  Ktc^ett;  ta  fmric^t  ter 
mtnfiEfi:  >cr  papd  ifl  bad  t)Dupt  ber  {tld)(n.  @lofT.  3a  man  weift  molr  baf 
tr  nur  ein  ftatibalttt  Sf)rtftt  ifl.  $nrcb.  9Bo  iil  ber  flatt^oUer  ufgcfel^t? 
otcr  »dtf  barf  man  ftn/  fo  dbrtflu^  bq  un^  fqn  mirt  bi^  ju  enb  ber  weit? 
g^riftud  jfl  sott  r  unb  er(äd)tet  ein  ieben  menf(l)en  r  ber  bo  f ummt  in  bif  weit. 
SBrn  er(ud)tet  ber  papfl  ?  ober  t(l  bie  &anb  Sbrifli  }u  für}  werben  /  baf  fi) 
numme  mas  an  aUe  ort  langen ;  ^  ein  brefl^after  mcnfcb  Perwalte  benn  (In 
ftdtt?  2.  Sl)n(iu«  Perbitt  ftnen  jüngeren:  ft)  föUinb  nit  fterrfctjen  wie  bie 
furflen  ber  (anben.  2>er  menfd)  fprict)t :  ber  papft  ifl  ein  gjtwüffer  ^err  fiber 
oüe  tung;  fürflen  unb  Ferren.  Die  bif(f)of  itnb  fürflen  unb  foUt  atle^  in 
jrcn  bänben  f^n.  3.  Sbtiflu«!  fpridtt/  wie  alU,  bie  gläubig  (tnb«  werbinb  Pon 
gott  geleert.  !2>er  menfd)  fpric^t :  man  müf  bie .  leer  gotte^  erfl  burci)  bie 
mfammlung  ber  btfci)Ofen  bewären.  4«  Si)riilu^  fprid)t :  SBer  in  jn  glouby 
Irr  iverbe  ewig^  (eben  ban.  Der  menfc^en  wqtibeit  lat  e^  nit  nad)  /  unb 
fpticbr:  3(lfD  wurbenb  Mi  guten  wert  unberlofTen;  will  qlfo  wi$iger  ft^nr 
^ti  gott;  sli)cf)  ob  (td)  gott  mit  fUd^tv  gnab  Perfd)neUt^  bab»  S«  S^iftu^ 
fprid)t:  fo  man  gott  eer  mit  leeren  unb  fa^ungen  ber  menfd)enf  fo  ft)g  e$  Per« 
geben.  Die  menfd)lid)  wp^beit  t)alt  uf  tein  bing/  benn  uf  futtenr  lujen;'  jei« 
(ben,  gfpeq^  pon  menfd}en  erbid)tet.  6.  dfbriftud  bnft  (ine  jünger  on  fäeC 
nnt  fedel  gan  ba$$  ePangelium  prcbgen.  Der  menfc^  will  ti  nit  prebgen 
laffen/  man  ^abd  jm  bann  Por  abfoufti  unb  gibt  nut  on  gelti  ja  ba^  nit| 
la^  allein  gott  gibt  Unb  bat  bbein  religion  noc^  orbnung  nie  fo  Ptl  rptb« 
lag  hemmen  gelegt  unb  frefenlid)er  behalten  i  benn  bie  genämten  geifl(id)en. 
7«  Sbrtfitti$  fpridit :  3r  föUenb  üd)  bbeinen  Pater  uf  bem  erbrpd)  ufwerfen.  ^ 
2)tt  menfd)  ^at  jm  un^ä'lid)  fecteu/  rotten  unb  Pater  ufgeworfeu/  alfo  ba§ 
in  (ero  bfc^irmung  ^  gr^ifer  flpp  /  weber  bie  eer  unb  namen  gotte^  }ü  retteUf 
bruAt  Wirt;  ja  ber  namen  gotte^  Perac^t  unb  binber  ftc^  gefledt.  Dife  7 
iügnuffen  bab  id)  u6  ber  ganjen  Pile  anjetgt  /  baf  fp  nit  ewiglid)  fcbruwinb 
toe  bem  einfaltigen  menfcben :  jr  leer  unb  fal^ungen  fpenb  bod)  bem  epangelio 
nit  unglpd).  iDlan  müf  oud)  einen  priefler  (aM  jre  recbte  wpfenb)  mit?  }ü« 
gm  tm  lugti  befel^en ;  ^  barum  bab  id)  oud)  nit  minber  muiten  ban.  9Ilfo 
^o|f  i(b  offenbar  fpu;  baf  be^  bütigen  }witrad)te^  urfad)  i\\  bie  unßnnigen 
(a(ungen  ber  menftiben;  bie  m5genb  jren  abgang  nit  Ipben;  barum  ufrärenb 
\h  ba^  gar  eigenlid)  Sfajat^  IX.  S.  anjeigt:  (£tn  ieber  gwaltiger  roub 
ift  nit  on  ufrur.  Die  glpcb^ner  b^nb  ba^  ^riflenPoU  beroubt;  wo  nun  dt^ti* 
Ui  geprebiget  wirt;  Pergat;  olü  3ob  fpridbt;  bie  boffnung  ber  glpcb^neren ; 
temi  bebt  (td)  ber  fd)impf :  ^  benn  Sbriflu^  laft  ftn  natur  nit.  Unb  voit  er 
m$  Hein  unb  niberträ^tig  geboru/  tft  er  boc^  ein  fun  gotte^^  unb  eiti 
»unberbarltc^er  ratgeb,  ein  fiarter  gott,  bifer  (ejten  jpt  ein  Pater/  ein  furft 
^  ftilm,  unb  Wirt  (in  rpcb  wad}fen/  unb  (ine^  frib^  bbein  enb.  9(lfo 
fibenvinbt  er  ba^  jod)  (iner  (ba($  ifl  (ine<  PolN)  burbe  r  unb  bie  raten  ftner 
od)Aen,  unb  ben  fcepter  ftne«  gpfelfreifer^  3faja^  IX.  4.  (g^  laflfenb  oucb  bie 
gl^ib^ner  jr  nnttir  nit;  ftnb  fp  gott  ie  wiberjlanben  /  werbenb  fp  tt  wpter  tbun. 
Sbriftu«  ifl  jnen  nit  je  grof ;  fp  bbrenb  jn  nit  nur  burdd}ten ,  funber  mit 
Sojapba^  unb  anbren  3uben  gar  tSben.    ^ber  Sbriftu^  ligt  oben  gulejtf 

^)  mifttbet.   <)  9rdlini/  $(drren.   ^)  9offen.   ^)  annebmen.   <)  Sertbetbigmig«. 
^)  ibemeiltn.  0  bann  erbebt  dtb  ber  CArm* 


206  Uifegung  M  XU.  artifed 

unb  toecbenb  fq  mit  btr  arbritfllgcn  i>tctufa(mi  rrbjfrmnicb  uf  bcn  boloi 
nibergwotfftn  ttnb  jcrilStt. 

2)(c  itoÜH  atüM. 

9(lfo  tobcnb  fq  itod)  /  nit  tyon  bei  ^oupt^  megtn  r  brnn  ba^  ffqf t  man 
ft(6r  U0  gnaben  ^otMi  }ü  btfen  sqten  barfur  je  brm(ienr  funbct  baf  man  f^ 
tiummen  mü  (gjfen  toben/  abec  bem  f)Oupt  fini<)  lofcn. 

2)tf(r  ottitd  i(l  bcr  finget  ober  fiäblii  bamit  tc^  uf  bte  ucfad)  jeig,  ul 
beten  fq  wütenb/  ntt  Don  be^  ^oupt^  QFbtidt  wegen/  »iewol  fq  ba^  rvoct: 
8lun  muf  bod)  gott  erbarmen/  foU  e^  in  ber  cf)rt{lenlicf)en  {ticken  a(fo  jugun. 
treffenlic^  udfd)rt)enb;  ober  fo  mand  recf)t  ermißt/  fo  tfl  e^  um  bte  fiflenli' 
(t)enf  ntt  d)riilenli(i)en  fliegen  ju  ti}ttn.  S^rtitenU(^e  lü^  beif t  jnen  an  bem 
ort  jren  gemalt/  tt)cf)tag/  praci)t  unb  mutmtUen;  über  bte  erftif;enb  fi)  fo 
ttef«  !Denn  märe  jnen  um  ben  fu(Ten  Ferren  Qfbttflum/  fo  murbtnb  ft;  alfo  Ra* 
gen :  9(cb  /  ad)  /  baf  gott  und  armen  fänbren  fo  fiberjlteffenbe  gnab  getl)on 
^at/  baf  er  ftnen  eignen  fun  für  und  geben/  unb  mir  erfennenbd  ntt/  mtr 
iinb  ntt  banf bar ;  unb  f^at  aber  er  mtt  fo  groffer  gnab/  und  bemifen  /  und 
mit  gmalt  meUen  aieben  in  (iebe  (tn/  baf  und  aUed  gutd  märten  in  (tnem 
tiamen  (t}d)t  märe  /  fo  mir  ed  ud  (tebe  tbätenb.  9{un  tfld  Ceiber  bobin  tum« 
men  /  baf  fin  beilfamed  mort  leinen  glouben  bq  und  bat  (£d  ifl  und  untoert 
aHein  ud  ber  urfad)  /  baf  mir  jn  ntt  ertennenb  /  unb  (in  gnab  nit  mfiffenb. 
Jtur)  /  mir  (tnb  ntt  ud  gott  /  ober  bergltjc^en.  9(Ifo  ftif jenb  f9  nit  über  bod 
verlieren  bed  bouptd  /  funber  über  bad  verlieren  bed  topfd  toit  bit  i^erfoffiien 
»ettten.  ^ 

S)af  aber  bad  eoangelion  i&  btfen  s^ten  barfurbrad)t  merbe,  erternenb 
mir  }um  erficn  an  bem  }etd}en/  bad  ^ob.l.IV.S.  gibt:  (tin  ieber  geiil/  ber 
bergtcbt  3efum  SbHflum  in  menfd)lid)er  blobig{eit  fommen  ft)n/  ber  ift  ud 
gott.  Unb  balb  barnad):  2>te  anttbriilen  bad  ift/  fqenb  SbtifU/  bie  (tnb  ud 
ber  me(t;  barum  rebenb  ft)  bon  ber  melti  unb  bie  me(t  (ofet  jnen.  &o  man 
nun  iü  btfen  sqten  bie  eer  unb  gnab  3cfu  Q^btilU  fo  ernilltc^  barfur  bringt/ 
fo  rebt  man  te  nit  t^on  ber  meU;  bad  ift/  i»i>n  menfd)enpracbt  /  altf  bie  ant« 
(brtfien  tbünb.  !Darum  fo  miif  bie  leer  ud  gott  fqu/  fo  ft)  i^on  gott  (eert: 
benn  mad  bon  irbifd)en  bingen  leert/  bad  ifl  t>m  ber  erb. 

3um  anbren  an  bem/  baf  man  fo  treffentid)  teert  bie  bemuttgfeit,  t^er« 
merfen  unb  nibrun^  unfer  i  unb  grof  mad)en  gotted.  3utn  britten  /  baf  man 
leert  bie  gemuffen  }uoerftd)t  allein  tn  gott  b<2ben  /  bann  ber  mag  nit  betriegen. 
3um  liierten/  an  bem  flqf  ber  }utofenben/  bie  fo  bufed)tig  mit  gmalt  bad 
boren  mellenb/  mte  mol  ft)  bartn  treffenlid)  gefd)olten  merbenb  oon  ben  gott* 
lofen;  baran  man  ftd)t,  baf  d'rod)  ober  mort  gotted  mit  gmalt  Mnsuctt'  mirt: 
bann  ed  /  ob  ed  fd)on  ber  ftraf  balb  bitter  /  bo(6  bed  troftd  balb  /  ber  gmäf 
barin  erJFunben  mirt  /  fuf  unb  lieblich  ifl :  bann  ed  mit  jm  bit  fSft  bed  bim« 
mettfd)en  geifled  bringt/  mie  Sfaj.  LY.  2/  S.  anjetgt/  in  ber  perfon  gotted: 
«^örenb  bbrenb  mi(b  i  unb  effenb  bad  gut  ifl !  fo  mirt  fimer  feel  an  ber  fetfte 
crlufltget.  9?eigenb  fimer  or  unb  fummenb  }ti  mir  r  lofenb !  fo  mirt  dmer  feel 
leben  /  fo  mirt  iö)  mit  äd)  einen  emtgen  bunb  treffen  /  bie  gmflffen  erbärnitm 
SDat^ibd.    €0  man  flc^  nun  bed  luttren  mortd  gotted  balten  ftqft/  (lagenb 

^)  otten  SBetber.  <)  mwh^wu 


micdung  Iti  XU!,  üxtitüi.  207 

f{d)f  Mc  abirem  t90tt  nut  mttt  I9fenb.    2>t$  tfl  ein  (ucje  mrittunai  boton 
ein  icbci  ft^mcdcn  mogf  tvornad)  bic  Uet;  fo  gepctbtget  toitt^  titdit. 

!Z)et  brqje^nt  atttteL 

9Bo  bent  getofet  toirt,  erlernet  man  (uter  unb  tlctUä)  ben  mttfen  gotte^, 
ttttb  Wirt  bev  menfi^  burc^  ftnen  getfl  }ü  jm  gejogen  unb  in  jn  uerwanblet, 

2)et  erft  teil  iii  artifeU  ifl  bell :  bann  »0  möchte  man  be»i  willen  got^ 
te^  et{ien{icf)er  erlernen r  meber  in  finem  eignen  mort?  !2>er  anber  teil,  nam^ 
tidi  baf  ber  menfd)  iixt^  gotte^  geifl  }ü  jm  (ba^  ifl  }u  gott)  geijogen  werbe 
unb  in  gott  i^ermanblet/  wirt  l^c^tlid)  M  ber  gerci)rift  flar.  3u  S^riftö 
htmmt  niemani  ber  bintmeirtbe  später  jiebe  bann  jn  3o^.  VI.  44.  Unb 
ivann  ber  geift  ber  toarbeit  tummt  f  leert  er  alfe  »arbeit  3ob.  XVI.  13.  (E« 
tvtct  oud)  ba^  i{eifd)ltc^f  ba^  un^  anerborn  ifl,  in  gott  i^erwanblet/  wann 
»tr  mit  9au(o  fprecben  m&genb:  3(^  leb  ie^  nitf  funber  Sbriflu^  (ebt  in 
mir,  @al.  II.  20.  S)ann  wie  wot  wir  nät  be§  mtnber;  ju  bem  baf  wir  itt 
Sbnifo  finbi  funbenb,  aUbiewt}!  wir  in  btfem  9eifd)  wanblenb/  fo  fc^affet  bod) 
ber  ungejwQffet  gteub;  ben  wir  in  ba^  beil  6b>^iftum  babenb,  baf  Sbriflu« 
in  un«  lebt:  benn  welicber  ben  geifl  Qt^ti^i  bat/  ber  ifl  Sbriflt  9löm.  VIII.  9. 
Du  foüt  wd)  bie  nit  entgegen  werfitn;  ba^  bte  unerfarnen  be^  gtoubenn  tbunb: 
9tlfo  Wirt  nieman  gut^  tbiin.  !2)enn/  wo  ber  geifl  (Sbtiflt  ifl,  ba  forg  bu 
nit  f  wie  güt^  ba  felben  befcbe^.  ^ie  erlemefl  aber  bie  fleine  unb  blöbe  bi« 
lief  g(oubenf ,  in  bem  baf  bu  iiä)  nit  willt  Dom  bant ,  baf  ifl ,  biner  t^er« 
nunfl  (äffen ,  unb  bie  b^nb  frt}  gott  bieten  unb  jn  bid)  laffen  füren :  benn  bu 
Mgfl  ün  ben  elementen  bifer  weit ,  baf  ifl ,  an  menfcbUcber  uernunfl.  ^lUt 
tu  aber  gottef  fqn:  fo  ta$  bid)  frq  an  jn,  laf  jn  verwalten  unb  wqfen  bin 
leben ,  narung  1  rat  unb  alle  fachen !  bann  lebt  gott  in  bir.  Unb  ob  bu  fcbon 
110  bldbigbeit  in  fänb  faüed,  berbcfngt  gott  baf  felb,  baf  bin  gloub  unb  ii^ 
flud)t  iü  jm  emuwret  werbe  unb  ge^ärft.  2>ann  ie  alle  bing  (oud)  bie  ffinb) 
belfrnb  gutef  würfen  ben  frommen  Q^btiflen.  Sllfo  müf  man  }u  gott  gogen 
ivcrien  unb  in  jn  Derwanblet,  ba6  wir  gar  ufgelert,  gefübret  unb  unfer  felbtf 
iKTlougnet  f^tnb ,  unb  uf  unfer  ftnn  unb  benf ,  wert  nüt  baltinb ,  funbet  baf 
baf  t^erboffen  in  gott  unfer  einige  }ui)erftd)t  fQe,  bero  wir  unf  baltinb.  !Z>enif 
fo  iverbenb  wir  in  gott  Derwanblet;  bann  baf  nit  ein  wert  bef  fieifc^f  ifki 
funbec  bef  geiflf  gottef. 

2>er  bterje^ent  arttteL 

Z>arum  atte  (briflenmenfd)en  jren  b5d)flen  flqf  anteeren  fbllenb ,  baf 
bol  eirangelion  Sbrifli  einig  geprebiget  werbe  aUentbalb. 

ee  burd)  baf  ebangelion  ber  menfd)  fo  llarlicb  erlernet,  wie  er  nät  ift| 
ttfit  »ctmag  on  gott ,  unb  er  aber  babt)  gott  fo  gnfibig  ^bt ,  baf  er  finen 
eignen  fun  unf  i&  einem  fid)ren  beil  ggeben  bot,  baf  wir  burd)  jn  }u  gott 
lummfii  gbörinb  unb  mbginb :  fo  muf  ie  folgen ,  baf  ben  menfd)en  nüt 
geprebget  werb  bann  baf,  barin  baf  gwüf  beil  fledt;  baf  ifl  aber  baf  ePan« 
gelttttn*  Sbtifhtf  t^at  oud)  baf  einig  empfolen  je  prebtgen,  oud)  baf  man  ef 
atten  cteaturen  föUe  i>rebgen  SDlare.  XVI.  IS.  3Rattb.  XXIV.  24 :  !Z>if 
ebangelium  bef  wortf  gottef ,  ober  bife  gwfiffe  botfd)aft  bef  rt)d)f  gottef  wirt 
in  aUer  weit  geprebiget  }ti  einer  jägnuf  unb  funbfd^aft  aller  Dblferen.  J>tt 
bimmelifcb  später  bat  im  touf  Sl^tifli  unb  uf  bem  berg ,  bo  (Sbrifluf  anberft 
fltilaU  warb ,  a(fo  jugefprocben :  2)if  ifl  min  lieber  fun ,  in  bem  iä)  ein 
wotgefoKen  Mi  ober  in  bem  ic^  berfänet  wirb;  ben  börenb!  (Er  fprid^t  nit/ 


206  UMcduns  Iti  XIL  artifed 

unb  werberit  f^  mit  bct  arbcitfKgm  ^icrufalrm  crbAtmHt<6  uf  bm  beben 
nibcrflworfpn  unb  s^^^rt. 

!Dc(  atoBlft  ortifcC. 

^Ifo  tobcnb  ft)  no6)  i  nit  Don  bc^  boupttf  tvcgm  r  btnn  bod  dtj^ t  matt 
ftc6r  U0  gnaben  gottetfj  ju  bifen  }Qten  bacfitr  je  brinc^ett;  futiber  ba$  man  0} 
,  ttummett  »iU  (offen  toben  /  aber  bem  boupt  etni<)  lofen. 

2)ifee  artitel  tfl  ber  Üngec  ober  (lä'blii  bamit  ici)  uf  bie  ucfac^  jetgf  M 
becen  fq  mutenb/  nit  t^on  be^  boupttf  (Sbnfti  tvegenf  tvittvol  fQ  bag  woct: 
{Run  muf  bod)  gott  erbarmen  ^  foU  e^  in  ber  cf)ri|lenUct)en  ti(ci)en  alfo  i&c^an. 
treifenlid)  udfci}rt)enb ;  aber  fo  mand  red)t  ermißt,  fo  ifl  ti  um  bie  tiflenlt« 
(bettr  nit  ct)riilenUct)en  fiteren  }it  tbün.  ^briflenlid)e  tild)  bei^t  jnen  an  beitt 
ort  jren  gematt,  rDdbtagr  Ptad)t  unb  mütmiUen;  über  bie  erfüfjenb  fq  fo 
tief.  2)enn  märe  jnen  um  ben  fu(Ten  berren  Sb^iflum/  fo  murbinb  fQ  alfo  fla« 
gen :  %(bi  aä)i  baf  gott  un^  armen  fünbren  fo  äberjlieffenbe  gnab  getbon 
batf  baf  er  (inen  eignen  fun  für  un^  geben,  unb  mir  ertennenbtf  nit,  mit 
i!nb  nit  bantbar ;  unb  t^at  aber  er  mit  fo  groffer  gnab/  un^  bemifen ,  utttf 
mit  gmalt  meUen  sieben  in  (iebe  (tn,  ba$  un^  aüt^  gutd  märten  in  ftnetn 
tiamen  (pd)t  märe ,  fo  mir  e^  u^  liebe  tbä'tenb.  9tun  ifl^  (eiber  babin  tum« 
men ,  baf  (in  beilfametf  mort  tetnen  glouben  bq  un^  bat.  <£^  t(l  und  unmett 
a((ein  M  ber  urfacf) ,  baf  mir  jn  nit  ertennenb ,  unb  ftn  gnab  nit  mfiffenb. 
Xur) ,  mir  (tnb  nit  M  gott ,  ober  berg(t}(f)en.  9((fo  fiifienb  fq  nit  über  bai 
t^erlieren  bed  bouptd ,  funber  über  iai  Der(ieren  bed  topf«  toit  bie  uerfoffnett 
»ettlen.  ^ 

2)a^  aber  bad  eS)ange(ion  su  bifen  jqten  barfiirbradjt  merbe,  er(ernenb 
mir  }um  er(ten  an  bem  jeicben ,  bad  3ob.  1.  IV.  3.  gibt :  Sin  ieber  geift ,  bcc 
bergicbt  Oefum  Sbtiflum  in  menfcf)lid)er  btöbigteit  tommen  fijn,  ber  i(i  M 
gott.  Unb  balb  barnad):  Die  antcbrijlen  bad  i|l,  ft^enb  Sbti(ti/  bie  (inb  u^ 
ber  me(t;  barum  rebenb  fq  Don  ber  melt,  unb  bie  me(t  (ofet  jnen.  6o  matt 
nun  }u  bifen  jqten  bie  eer  unb  gnab  3efu  df^ti^t  fo  ern(t(i^  b^itfur  bringt, 
^  fo  rebt  man  ie  nit  Don  ber  me(t,  bad  iü,  Pon  menfd)enpra(bt ,  a(0  bie  ont« 
d)ri(ten  tbünb«  Darum  fo  mü$  bie  (eer  M  gott  fqn,  fo  f9  Pon  gott  (eert: 
benn  mad  Pon  irbifcben  bingen  leert,  bad  ift  Pon  ber  erb. 

3um  anbren  an  bem,  baf  man  fo  treffen(i(i)  (eert  bie  bemutigtett,  per« 
merfen  unb  nibrung  unfer ,  unb  grof  mad}en  gotted.  3um  britten ,  bap  man 
(eert  bie  gemCiffen  }uperfici)t  allein  in  gott  baben ,  bann  ber  mag  nit  betriegen. 
3um  Pterten,  m  bem  fiq$  ber  juloiVnben,  bie  fo  bufed)tig  mit  gmalt  ba^ 
bbren  meUenb,  mie  mo(  fq  barin  treffenlid)  gefcbolten  merbenb  Pon  ben  gott* 
tofen ;  baran  man  (tcbt,  baf  fxx>(b  ober  mort  gotted  mit  gma(t  binjuctt '  toirt : 
bann  ed ,  ob  e<i  fd)on  ber  ftraf  b^tb  bitter ,  bo(&  betf  troit«  ba(b ,  ber  gmuf 
barin  erfunben  mirt,  fuf  unb  litWdi  i(t:  bann  e<  mit  jm  bie  fäfit  bed  bim« 
me(ifd}en  geified  bringt,  mie  (£faj.  LV.  2,  3.  anteigt,  in  ber  perfon  gotted: 
4>brenb  bbrenb  micb ,  unb  effenb  ba<  gut  ifl !  fo  mirt  dmer  fee(  an  ber  feifte 
er(u(liget.  SReigenb  ümt  or  unb  tummenb  sä  mir  i  (ofenb !  fo  mirt  ämer  fee( 
leben ,  fo  mirt  icb  mit  üä)  einen  emigen  bunb  treifeti ,  bie  gmtiffen  erbä'rmben 
DaPib«.    &o  man  (ic^  nun  be<  (uteren  mortui  gotted  6a(ten  flpft,  t(agetib 

^}  alten  SBeiber.   ^  m^qa^tn. 


jiS0tt  rfTclii  itrontt  |(<6er  unb  ttnaejmvflrt ,  laf  et  (mit  elsentid)  »cifli 
(^  MrtKift  f9tt:  et  w^  Un  üan  mit  meinttttfl  floitcil.  nnl  ift  (MKt  unb 
jbif.  terbi  r  f»  ftqf  r  od  Wtit  et  Äl^C  unb  bcief.  (tt  oerb9tt  oud)  oHeil  $  bal 
jiÄ  f3r  «KitfKift  i^ot  ben  menfc^cii  bartbiit;  unb  finbl  et  ef  in  fUiem  ei^an« . 
gclioi  ba«  titr  tu  bcr  tree,  bce  voii  betit  (|lttt(ici)en  <)eiit  itnb  gtiob  tumtntr  fo 
rnirnnt  iti  ntt  etft  an,  funbet  et  ift  ^otbin  fo  flat  bett(f)t  anb  etliidsteti 
Kif  (t  nät  dmtimmtf  benn  batf  jn  <iett  biitcf)  Gbttitum  topft.  Unb  fo  bet 
noifib  tebt  bo«  gottef  tdr  fD  beiodtet  et  ntt  bem  ntenfc^  (tn  wottr  funbet 
ir  fpricbt:  2>af  fott  fi(|lottbt  «etbeii:  bann  ef  tft  AOttef ;  unb  mtt  jm  a((e< 
Bar  im  qlouten  bei  ti^angelti ,  bof  ijt ,  fo  et  (td)  an  Q[f)tiihini  (af  e.  2>ann  AOtM . 
tftft  «ifet  mifetem  ftcid  funbfcftaft,  baf  wit  ffin  flottef  ft)inb  dttfm.  VIU,  16» 
Sannenbat  woUtenb  nnt  mtiffen,  bafl  mit  fSne  <|0ttef  iv4ttrb>  «Ott  maCbie 
bona  imf  fiebet  butd)  ßnet  gnaben  «eift  in  nnfeten  ^et^en?  9Ufo,  wie  mftd)« 
üiib  «ttf  bie  iH^eniHifHA  ünbf  bie  motbeit  etfennen»  benn  in  bem  pntudben 
fn«  gciiti?  Jtut)  nät  ift  loati  bann  baf  gott  }et<it;  unb  aUei,  l(ti  nit  in 
tan  »Ott  sottei  fiinen  stunb  bat,  »itt  ntt  loar  etfitttben:  benn  bet  menfd) 
ifl  IttgenbofHs. 

2>et  fed)f  }ebent  attiM. 

3m  etHittgelto  Cetnet  man,  baf  menfdbenleeten  mit  fobungen  }&  bet 
IHidbeit  »ai  na^enb. 

^te  %üb  id)  an^bt  }e  ) Aen  etlt^  fiStneme  ftucf ,  bie  ix6  M  bem  mott 
flotkei  ftemrebitet  bab,  Mn  et(id)en  ft^  betfd)wisen  ein  {9t  Wf  Wie  ioo( 
ft  fbiltiiA  iret  allen  bin^ien  geptebget  wetben ,  bamit  bie  gnab  unb  ftänblicbt 
littei  ben  menfcben  bef  füffet  gfpn  wdt.  3(b  i^tfton  oud)  bte  ei^angelioii 
ftfr,  o&ef  bai  unf  gott  tunb  getbon  bat  butd)  (inen  eignen  fun;  ja  ou(6 
tiKiiigeHon  f^n,  mm  et  fpticbt:  3t  fbUenb  nit  jtitnen  gegen  einanbet!  ou(6 
Min  et  fptt(t)t,  baf  einet  bie  ee  in  bet  begitb  allein  bted^e;  oud)  wenn  et 
Mij/tt  bat  man  bem  fd)^iget  nit  »ibetfton  fbOe,  unb  anbet  betglpdb^n  ge< 
lob«  Dal  Ott  iWQfrt  iyi(  menfcben  ungefdbmatft  witt  bebunten.  3d)  meini 
«kr  4rtfb:  !Z>et  teidbtglbubig  menfd)  mirt  etft5wt  unb  gefpqft  mit  eim  ttbli> 
dKn  »Ott  gotteti,  ob  baffelb  fcbon  wibet  (tn  begitben  bei  fleifcbei  ift;  abet 
kcr  ung(9ttbig  nimmt  alit  loott  gottel  falfci)  unb  unttawHcb  an.  £0  ba 
}ü  bem  fpnd)fl:  Sbtiihitl  Petbat.nit  allein  toben  unb  befcbdüetti  funber 
ttttaH  }ocntg  wetben;  fo  fpti(bt  et  in  jm  felbet:  el  iü  nattenwett;  met 
•MHe  baf  kalten?  unb  iKtwitfIt  bao  mott  gottetf.  €!ptt<bit  bu  batgtgen: 
Cbrtjjhio  bot  att  unfet  ffinb  unb  bteflen  am  ttä)  gettagen  unb  bat  wii  mit 
fi  Üetdieffenbet  gnob  weUen  in  bie  (iebe  gottef  sieben :  fo  bat  et  ef  fiBt  et« 
bflin  unb  ttmnbglici).  9Benn  bu  abet  baf  bem  gibubigen  feifl,  fo  oetfioft 
ir  Ü(b  nit  an  bem  mott  bef  gebotef :  „2>u  foUt  äbetall  nit  )otnig  metben!" 
taibet  et  fptiAt  (baf  ifi :  bet  geifi  gottef  (eett  jn  inwenbig)  alfo :  6id) ,  gott 
itein  (Midb  gut,  baf,  met  in  finem  miUen  (eben  miU,  bet  mtif  tein  fpn 
loa  ben  Miifdjtn  unb  (Ieifd)(i(ben  bteften  unb  anfed)tungen ;  et  miif  fid)  }Ottt 
iit  (offm  bebomen ,  funbet  füt  unb  ftit  iKt^pben ,  mie  bet  bimmelifd)  tratet 
Ibät,  bet  fin  fonnen  guten  unb  bbfen  Pot(iid)tet  le.  <St  miif  ftnen  miinpiU 
In  mit  ftnem  eignen  einigen  mt^b  laffen  oetnugt  fpn  unb  einf  anbten  mpb 
ttit  allein  ntt  eebte(ben,  funbet  gbeinef  anbten  mpbf  begeten.  dt  muf  niif 
^in  (Imm  ndd)ibn  nit  fcbaben ,  funbet  fo  et  oön  bem  bat  fcbaben  etiittetr 
W  et  ben  nit  t<d)en ,  abet  fBt  unb  fiit  bet}«ben  unb  jm  gtitef  tbun.    3(i 

im0$  {tauML  «cbfif^en  L  «b,  14 


Hygedott  nlnttnt  ^r  sf9abi6  ba^  vmt  sotM.  jrHatibm;  tarnt  cc  (kbt  hi 
fcrnnt  unb  aUcn  anbrni  binden  /  bte  gott  ctfDrbretr  wie  it(^  gett  bqtimmi 
geboltni  bob.  Unb  fo  er  rtd)ti  baf  btr  fitti  gotte«  ünfm  »btt  lälqd^  grltbti 
ic^unb  ii|ct  }&  brc  gcmf)tett  banb  gotMi  imter^,  gcbenft  et  md  bof  Mbcm 
bu«  gottti^  memati  woitnt  mogi  et  babe  bann  f5lt(b(  unfcbulbf  unb  fpe  fo 
tutet  unb  teittf  <iU  gott  etfotbtet;  fo  boelb  tin  iebet  menfcb  in  ftnent  günl 
nit  bttlbet  iemMi  bet  (tnent  btud)i  jitten  unb  leben  nit  g(i)d)firmtg  id.  2)«l 
bat  oud)  Ddi^tb  anjetgt  9)fa(m  VIII.  (Sfaj.  XXXIII.  14:  SBelcDet  unter 
dd)  mitt  mftgen  »onen  bq  bem  iretjeetenbcn  ftit?  obet  weltcbet  uf  ä<b  ttirt 
wonen  bi)  bet  ewigen  btunft?  ^Cntmutt:  ^Beliebet  m  gete(btigbeitm  loanb« 
(et/  unb  bte  matbeit  tebtr  totlA^tt  ben  gqt  unb  fdbmo^  bin»ttfi  mi  ftn 
bonb  etfd)flttrt  »oii  oUet  gabr  welebet  (ine  oten  i^etfcb09)>et^^  bdf  et  i^m 
b(üt  nfit  böte»  unb  i!n  ougen  jutbutf  bat  tt  bo^  böo  ntt  febe:  bet  »trt  in 
ben  bftbin^n  monen  ic.  ^it  bbtt  bet  glöubig  jum  etilen  boo  »etjeetenb  füir 
4lott;  bntnad)  baf  b9  bem  ftit  unb  bib  nientan  »onen  mag  r  bet  loüet  on 
im  batf  bie  bem  ftk  mibetnriltttg  finb;  batan  et  obet  ntt  t>et}wi)flung  ober 
unglouben  (etnetf  funbet  et  (t(bt  ein  muftet  beii  (utten  unb  teimn  gomOr 
unb  etletneti  wie  gut  gott  fxjti  wie  oncb  bet  fön  muffe,  bet  bq  jm  »onm 
^gett  Unb  Ünbt  abet  in  bem  attem ,  ÜA  bie  unfAutb  unb  teinigbeiten  nit 
mögen  etlangen  u<  fintn  Mfun.  Unb  fo  et  an  jm  fetbet  bbdn  ttoil  ftiMi 
fo  (id)t  et  g(9db  nibenb  ben  geböten  bte  ftfinbliebeti  gbeif  btt  gnab  gott(#: 
,^ummenb  )ü  mit  offei  bie  atbeitenb  unb  befcbwett  ünb;  unb  ic^  tvid üd) 
tum  geben  SRattb.  XI.  28.  Oudb:  tin  tebet,  bet  tin  jüDetifcbt  in  mi<b 
bat,  bet  bat  ewig«  leben  3ob.  VI.  40.  SBeiidjfe  gebeif  freub  unb  ttoft 
Um  gI9ubigen  gebdtenb ,  bem  gottlofen  abet  ein  geUcbtet.  Uiib  ifl  bet  gott(o< 
alitntbalb  »etfumt;'  ben  wtQen  gottetl  wilf  unb  mag  et  nit  etfüitfen,  unb  (in 
gnab  iKtacbtet  et.  Stun  (i<b  id,  bo^  bem  gläubigen  m  leet  un)  tunbfcboft 
oon  gott  iHi  ba<  ifl  bem  gotttofen  ein  tqtanni),  btueft  unb  beiet^vett  in; 
benn  et  nit  lernen  wiU  gott  an  flnem  mott  unb  gebbt  etfutnen,  funbet 
fotgt  er  bem  böfen  fcbelmen,  bem  fleifd),  ber  fein  gtit<  t^at  noe^  »tirfh 
tinb  faUt  in  baf  gotte^;  barum  baf  gottef  wiU  unb  unfer  begirb  gan}  toi« 
Ut  einanber  flnb.  9lber  ben  gtbubigen  stiebt  t$  in  Hebe  gotte« :  benn  fo  er 
ficbtf  gott  fo  tin  (uterf  tein^  gut  ft)n,  witt  et  an^tinbt,  ba^elbig  gut  lieb 
V  baben  unb  je  tibettummen.  Unb  ba^  unmögtidb ,  ba^  et  an  jm  feibi 
ibtbt,  bal  i»etttbfl  unb  befttt  et  im  wott  t^tt  gnaben  gotte^,  unb  fdUt  barul 
ttit  in  oerad)tttng  al^  bet  fleifebCiebr  funbet,  nacbbem  et  bie  fdjlbne  gottel 
#rfinbt,^  unb  abet  itd)t  (leb  )ut  felbigen  nit  Tangen  mögen,  unb  bobt}  füfii 
bof  jm  gott  M  gnab  atf  büf  unb  banb  bat,  Witt  et  tteffen(i(b  anjfinbet  in 
bet  liebe  gottt^l  9Ilfo  ifl  ein  bing,  bem  glöubigen  ein  bctf  unb  (eet,  bem 
tinglbubigen  abet  ein  oet)wt}fIung  obet  torbeit.  SRett  alfo:  VUe^,  f»  um 
gott  funb  tbät,  ifi  eintwebeti  gebot  obet  Derbot,  obet  abet  netbeifien.  ®e» 
bot  (eett  ben  glSubigen ;  abet  bet  unglöubig  t^et}W!)fIet  baran.  iBerbot  tKr« 
bittet  ben  glöubigen ,  ben  gottlofen  rei}t  t$.  SBerbeifjfen  (td)ret  unb  ttbft  ben 
gldubigen,  unb  ift  abet  bem  unglbubigen  eitte  totbeit.  SBitt  butd)  bqfpil  offen« 
bat*  't>c^  erfl  bqfpii:  J>u  foüt  ben  näd)ften  aM  tieb  baben  all  bid)  felbi! 
teert  ben  glöubigen  bifer  geflalt:  eiibi  wie  ber  fun  gottel  nit,  nacb  ftnent 

I>irt09ft   *)  i^er(«rit/ knad^t^ät^t   ^)  crMmtft 


ttjtestnifl  M  XVL  ortifeM«  Sii 

kßifix  smotr  utA  mti '  aiertraani'  fimefrn  i{t,  fisnber  fBt  oni  ihenf^ 
»orini  ttitfr  unfcr  dirbeitr  (Uni  unb  yarntt  getrogen.  9((fo  mff  et/  bdf 
»ir  imd)  tl)ämb  r  bof  wie  beii  näd)ilen  an(i()en  uf  un«  neminb.  9(ber  ber 
goMoi  »ftctbäffjet:  mev  mftd)t  Ict  bolten?  Unb  bd<  ifl  gebot 

tM  cnbec  bpfml  trifft  baf  »erbot  an :  2>u  foUt  ntt  begtris  fon  (ber* 
jhmb  nod)  fletfd^ltc^  ober  menf(i)(td)er  anfec^tung) !  2>tf  s^i^ot  i^erbutet  b«fr 
(loubtgen ,  ber  im  geiil  gotte^  lebt  i  bof  s^tt  ein  fo  rein  fcbbn  gät  f^e ;  bdff 
M  viUen6  niemon  pflegen  magf  er  tbuje  bann  nflt  u^  begirb  be^  fTetfct^ir« 
«ber  ber  gottlob  t^er^wQjIet  am  gfal^  unb  an  jm  felbl,  unb  will  erfl  äbeC 
Kttn  unb  fts(^  bbeinen  troil  htj  gott. 

ixti  btitte  b«fpt(  ficbt  bie  gbeif  gotte^  an:  SBie  (Efaj.  LV.  1«  un4  bie 
flnab  gotte^  rufet  ju  Sbrtflo:  O  aUti  bie  ba  bürflenb,  tummenb  jum  »afler! 
tmbfo  jr  b^ein  gelt  i^anli  t}lenb,  foufenb  unb  effenb!  Jtummenbf  tragenb 
kin  on  gelt  unb  on  aUetf  wertf'  »qu  unb  milct)  ec.  9ln  ben  worten  mirt 
ber  glbttbig  in  trofl  ufgerid)tr  trfreuwt  (tebr  unb  »a^  jm  unmöglid)  tfl 
(unb  ifl  jm  aber  aUe<  gut  unmSglicf))/  fc^bpft  er  b«  gott.  9(ber  ber  gottlob 
f^  ttttglönbtg  gibt  bem  wort  nit  glouben :  bann  fin  berfe^te  confcienj  tft 
(oin  gel9d)  i  unb  fpric^t :  SRin  mi^tbat  ifl  treffenlieb  ftbmx  naebjelofTen ; 
elmag  ntt  (b  ring  gügon;  fo  gottlof  i#  et/  baf  er  mee  uf  ftn  bunlen 
iHittf  webet  uf  ba«  gndbig  jufagen  gotte«;  unb  iai  fht  (utet  ^eil  ifi,  i^er« 
»irf^  et  für  ein  torbett    ^ie  finbenb  fp  aber  jren  breften. 

Zkif  i<f)  midb  nun  jefammen  bringe  /  wie  obftat,  beif  td)  bi^  etfangelion 
dffef  baf  gott  ben  menfdben  öffnet  unb  bon  jnen  erforbret.  iianrii  it  wann 
gettftnen  nnlfen  ben  menfcben  }eigtr  erfreuwt  ef  bie^  fo  liebbaber  gotte« 
fintf  unb  alfo  ift  e«  jnen  ein  gwdffe  gute  botfcbafir  unb  oon  beren  wegen 
nim  t(b  ti  ei^angetium,  unb  ndm  ti  lieber  ei^angeliumf  banu  gefa(:  bamt 
H  foU  bttltd)er  bem  glbubigen  nacb  genämt  werben/  binn  bem  ungti^u« 
(igen;  mae^t  oueb  ben  fpan  t>om  gfab  unb  et^angelio  quitt  unb  r&wig.  90eÜ 
fnd  wolr  baf  bie  fumm  unb  i^oUtummenbeit  Sbriflu«  ift;  ber  tfi  bie  gwüf 
scgenwthrtigf eit  be6  beiU :  bann  er  ift  ba<l  f)eil.  Da«  ebangelion  alfo  ge« 
nommen  /  tiamlid)  fSr  ben  wiOen  gotte^i  ben  menfeben  geöffnet  unb  iron 
jnm  etf»rbt(tr  baft  in  jm«  wie  borberurt  ift/  gebot i  oerbot/  gbeif  utib  bt< 
jien;  alfo  baj  alle  gebot  gotte«  unb  Derbot  in  bie  ewigbeit  ufred)t  blQben  fbU 
itnb:  barni  bimmd  unb  erben  werbenb  ee  btegon  bann  gottef  wott;  t$ 
l9tttb  benn  allein  gefabr  bie  er  bon  erfl  bobe  ggeben  in  bem  anfd}lag;^  ba| 
l^bingetbon  werben  fblltinb.  Unb  bergftalt  foU  man  berfton,  baf  Sbttflul 
fi»ri(bt  Sttc.  XVI.  16:  Iba^  gfab  unb  bie  propbeten  bmb  bil  uf  ^o^annfen 
fltwfcet.  2>a«  ifl,  alle  gebot,  bie  gott  geben  bat/  bie  ifl  ber  menfd)  fftuU 
^i  gfptt  je  tbuu/  lein«  umgenommen;  wie  wol  er  Tq  nit  mocbt  erfüllen  bil 
tiber  Vit  3obannfen.  t)o  bat  ba«  gfab  angebebt  ufjebiiren  unb  in  mir 
bot  c«  gar  ufgbbrt;  nit  baf  bie  menfAen  recht  tbun  nämmen  fcbütbig  fpinbi 
fbnber  alfo  bat  e«  ufgebbrt:  baf  PormaU  ba«  gfab  ein  ieben  fibertr^tcnbetl 
borbommt,  ba«  ift  ufgebebt.  Denn  welcbe  wiber  ba«  gefab  fanbetenbf  bie 
»urbtnb  ttocb  bem  gfab  berurteilt  9(9m.  IL  12.  Unb  alfo  muftenb  otte 
mmfd^en  bon  beni  gfob  oerbammt  werben :  bann  nteman  mo<^t  ta«  gfQ(^ 
t^\lm.   Dann  wer  bat  ba«  gebot:  ,,Du  f»at  binen  nficbflen  a(«  lieb  bo* 


I 
I 


^) Ml.  *)  Qki<inNrtb/«et|ltiuia««  ^)  Sorfftb» 


-•.«V 


si^  ttileftuna  M  *XVL  orKMi 

htn  aU  bicf)  {Obii^  ie  fo  uMcrfcert  tt^ttttt  ha^  er  lorcti  nit  f<6ii(bi8  ft« 
n^orfeen?  id^  mtQ  tetf  crftcn  gebotet  sfc^n^^flcn.  9(bc(  ic^  (S^tiilu^)  bin  bol 
(cbcni  td)  bin  iai  (oitintf  bag  Einnimmt  bic  fünb  bet  tnetifdjcn;  unb  att 
bcm  <i(fo(  nieman  bat  md<)en  (inug  tbun  unb  bannenbat  }i  <)Ott  nie  tummen, 
^b  td)  bet  fiinb  jten  ^tpalt  arnommen  in  bcm  i  bof  id)  iai  gefaO  rrfuUrt 
babr  fo  lA  brr  gctcd)Hflbeit  gotte«  füt  btr  fcbulbigen  gnufl  tbon  bab  mit 
tntnet  unfd)ulb.  hierum  mag  ba«  gfa^  meman  mee  «cebammtn :  bann  ti 
ifi  Mngcnommen*  SBe(t(l)er  in  mict)  gloubtf  ber  i^at  ie^  btn  flcifl  gottrti; 
ber  Wirt  jn  aUejqt  rrtniflen  unb  er(9fen  bon  ber  funb ,  in  bem  i  baf  tt  in 
leert  gnab  bp  gott  burd)  mic^  ftnben;  Unb  melitber  ba^  tbutf  sefd}td)t  nit 
on  nitnen  geifi ;  ber  mirt  jm  oud)  fagen  /  wa^  er  furer  fbun  foU.  %Ifo  iil 
ba«  gfa$  abgetbon  bem  gläubigen  burd)  Sbriilum :  benn  wo  ber  getft  gotte< 
iilf  ba  ijl  fttit^tit  2.  Gor.  IIL  17.  QBo  aber  ber  war  gloub  ift,  ba  ift  ou(b 
ber  geifl  gotte«  3ob.  VI.  63.  9(lfo  folgt:  n>o  ber  gloub  ifl,  ba  ift  fr^btit. 
2)i$  Wirt  alle«  tlar  in  ben  morten  9autt  9l&m.  VIII.  1—5.  Hatvm  iit 
nut  tnee  i  ba«  bie  berbamnten  möge  /  bie  in  Sbriih)  3efu  ftnb  /  bie  nit  nocb 
bem  fleifd)  »anblenbf  funber  nacb  bem  geifl:  benn  bal  gfa^  be«  geift«  M 
leben«  bat  mid)  in  Gb^^ifto  S^fu  frp  gemacbet  t)on  bem  gfa^  ber  fünb  unb 
be«  tobe«.  SBann  ba«  bem  gfa^  unmöglich  wait  barum  ba#  e«  trani 
»a«  oon  be«  ffeifd)«  megen:  (ba«  ^at  gott  erfe^et),  fo  er  ftnen  fun  gcfcnbt 
bat  in  ber  geftalt  be«  fiinblid)en  fjcifd}«  r  unb  bat  oon  ber  fttnb  n^egen  bie 
fiinb  berurteilet  ober  getSbet  im  fleifc^i  bamit  ba«  re(^miad)en  bt«  gfabe«  in 
un«  erfüllt  werb,  bie  nit  nad)  bem  fleifd)  f  funber  nad)  bem  geift  wanblenb. 
9Bfld)e  nad)  bem  fleifd)  wanblenb  r  bie  nemenb  jnen  felb«  für  fleifcblic^e  bin^; 
»eld)e  aber  nad)  bem  geifi  wanblenb/  bie  nemenb  jnen  biebingftiri  biebe« 
geifl«  (inb.  3n  bifen  motten  ftnbefl  bu  }um  erfleu/  baf  bie  nut  toben  r  nod> 
betbamnen  mag,  bie  in  Sbrifto  3efu  itnb,  fo  fp  nit  nad)  bem  fleifd)  wonb« 
lenb ,  funber  nad)  ^em  geift.  De  bu  ober  fleifd)li(6  wanblen  nit  t^erfton  folflr 
gar  niit«  tbün,  ba«  ba«  fleifd)  etforbtet:  benn  alfo  mi>d)t  nieman  geifHid) 
leben,  ja  man  mü  te  lqblid)e  notburft  unbetwegen  laffen;  funbet  fleifd)licb 
leben  betf t  bi(  f  leben  nad)  menfd)lid)er  bernunft  unb  traft.  ®eiiHid)  leben 
beift  (td)  ber  betnunft  unb  ttaft  be«  fleifd)«,  ba«  ift,  menfc^lid>et  natut 
ber^qben,  unb  allein  an  ben  geift  gotte«  taifen.  3Belid)e  (Ic^  nun  mit  aller 
|üoeriid)t  an  betten  Sbtiflum  ^efum  laffenb,  bie  mag  bbein  gfa^  mee  bet« 
bamnen.  Utfaet)  folgt  ^etnacb.  Dann  ba«  gfa(  be«  geifle«,  ber  lebenbig 
mad)t,  ba«  ift,  bie  leer  unb  an}eigtn  be«  g9ttlrd)en  geift«,  ber  alle  (ebenbm 
btng  lebenbig  mad)eti  ber  bat  mid!)  in  Sbtifto  3eftt  fr«  gemacht,  ba«  ifl: 
bo  ie^mid)  mit  aller  )äberftd)t  an  Q^briflum  3efum  getaflfen  bab,  ba(  er 
min  beilr  min  oater,  min  betfebet  fqe,  unb  butd)  jn  lebenbig  unb  ein  fun 
gotte«  gmad)t  f^e,  ba  ift  alle  fbtd)t  be«  gfa^e«  unb  be«  tob«  btngefallen. 
2>eil  gfal^e«:  bann  e«  mic^  nfimmen  t^etbamnen  mod)t.  Dann  id)  lebt  nit 
in  uffeben  unb  gwalt  be«  gfal^e«,  funbet  in  uffeben  be«  geifl«  gotte«,.  wo« 
mid)  betfelb  unbettid)te,  Unb  wo  ber  geifi  gotte«  ifl,  ba  ifl  frpbeit  1-  Cor. 
III.  n.  Denn  ber  geifl  ifl  über  ba«  gfat^;  unb  wo  ber  ifl,  ba  bebarf  mon 
be»  gfafie«  nflt  mee.  9So  nun  ber  gtoub^  ifl ,  ba  iil  oud)  ber  geiit  gotte«. 
De«  tobe«:  barum i  baf  ber  tob  ein  flraf  ber  fdnb  ifl;  unb  fb  bie  fünb  ge- 
tobt iflf  fo  fton  idb  »ibrum  uf  in  Sbriflo  unb  bin  lebenbig,  nit  in  minem 
«tem  ober  geifl,  funber  im  geifl  gotte«,  in  bem  id)  ba«  berflon  unb  gloub. 


%tfl  bet^t  hit  Ixt  ungnat  ^otMi  Vit  ifl  Devbammnuf.  3tl^  fbtgh  mann 
toibem  gfa^  unmSflUd)  tvo^/  barum  baf  e^  front  mi  Don  bc<  fl(if<i)l 
ttt(tfn  r  ia^  iil :  ba0  bcm  mcnfd)en  /  b(c  in  bcm  gfa^  i^ctmrtnt  fcUg  ivtrbrn  i 
unmogltd)  tvotf  i  batunt  f  ba§  bie  bl&t^ig^ett  b(<  0eifd)^  bau  flfal^  a<^r  nit  er» 
fu((m  mag;  ja  bail  unmualiA  unb  brcjien  bat  qott  trfuUct  unb  crfej^i  in« 
ttm  ba§  er  ftnen  furi  m  aller  ^tftalt  unb  tvanbel  ber  fünblic^en  menfcbUcben 
narur  un^  sieben  t^ati  tai  txt  ber  on  fänb  ift»  bie  fiinb  im  fleifci)  verur« 
trilte,  hat  i^,  töbetc«  SBon  ber  fiinb  megen:  baf  btr  unfcbulbig  S^riflu« 
setibt  tft  aU  ein  fänberi  ba^  bat  unfer  fünb  bemalet.  Unb  ift  bie  fiinb  ober 
tcr  tufelf  ein  an^eber^  ber  fünb;  barum  ubermunben  unb  jmbatf  n)d)i  Hi 
tt  burd)  ba^  fleifd)  über  ben  ntenfcben  bat/  genommen  r  baf  er  (t<b  ^tri^an« 
Am  bot  in  (Sbriflo ,,  ba$  er  jn  getobt  bat.  Um  ber  fünb  mtUen  i  an  Sbriilo 
btganften  r  i(l  ber  funb  ^  bie  in  unil  wonct»  jr  anoet  unb  fd)aben  genommen 
^of.  XIIL  14.  9Ilfo  ba<  red)t  werben  ober  unfd)u(bi()  fon  burd)  bad  flfa(} 
oirr  nad)  bem  gfa^  nun  binfür  erfüllt  ifi;  nit  t^on  bbeine^  menfcben  mertr 
funhr  burc^  Q^briftumf  be$  unfd)ulb  unfer  fcbulb  vor  gott  gebefferet'  fiatt 
taf,  fo  wer  untf  (tU;  wie  obflat^  baUen  werbenb»  er  unfer  unfdbulb  unbfle» 
recbticibeit  oor  gott  iil  in  bie  ewifltKit.  Unb  bie  st^berfitbt  in  Qfbriflo  tftiiXtt 
gciitlid)  wanblen; 

%lfo  ffl  ber  menfc^  oon  aUem  afa^  bur^t  C^brHlum  er(9«t;  »enner  im 
ilmhtn  (IbtiiU  x^,  fo  ifl  benn  Sbriflu^  ftn  Dernunft«  (tn  rat;  (In  fromm« 
trit,  (in  unfct)ulb»  fumma/  cütt  ftn  beid  unb  lebt  ^briftud  in  jm.  Z>arum 
Marf  er  bbcinen  flfa^ed:  benn  Sbriflu^  ift  ftn  ()fa|;  uf  ben  fid)t  er  allein « 
jA  Cfbriilu^  jetcit  unb  fürt  jn  allein;  ba0  er  bbeine#  anbren  furer^  met  be« 
tarf:  benn  «Sbrfflu^  ifl  ba^  enb  be«  gfa^el  9li$m.  X.  4.  J^ie  gebrift  aber 
Stmrinlid)  ber  gtoub :  benn  wenig  funben  werbenb  i  bie  fo  gar  in  SMiliim 
imrutpinb;  barum  ftnb  fo  fo  unberflä'nbig  ^  ba|  fo  w6)  bad  pfanb  be^ 
fiott(id)en  geift^  nit  fp^gwüf  banb;  ba$  ft)  bx)  jnen  ftlH  gar  nüt  fpinb, 
unb  gott. allein  oüt^  fyt.  Unb  ftnb  fa^  ben  Stuben  gl^eb/  bon  benen  9au« 
to  ttbet  9tönt«  X.  3,  fo  fQ  bie  gered)tigtdt  gotte«  nit  waflfenbf  baf 
ftd)  beefelben  nteman  gt9d)r6rmig  nocb  wurbig  mad)en  mag :  ber  geifl  gotte« 
muf  e«  tbun ;  unb  unbernemenb  (td)  burd)  jr  frommtett  grec^t  sc  werben 
(^^  xfti  0eifcbti(&  wanb(en).  !Z)a  bannen  tummt/  baf  fp  ber  greAttgbeit 
sottet  (bie  nät  anber^  ifif  weber  gan}  unb  gar  an  gott  geleinet^  unb  ge« 
Iflflen  f^n)  ntt  unbergeben  finb;  funber  fo  f«  nod)  jre  eigne  fi)of  banb  unb 
iintt  be«  fleifd}il :  fo  mu#  jnen  re^t  utib  gut  fi>n  i  ba^  f9  weUentf  (elementa 
otttitbi),  unb  ermeffenb  jr  frommteit  unb  unfrt)ulb  u#  jrem  eignen  tbun. 
6id)r  wie  nSrrifd)!  foUte  man  etm  menfd)en  (ine  wert  bemalen  nadi  ftnem 
kbunteni  fo  mö^  jnuf  nieman  (vergelten.  9flfo  ift  ti  ein  gottlofei  bag  et« 
lifbe  menfdben  jr  gred)ttgf)eil  wellenb  M  jren  eignen  werten  r  nit  M  ber 
(luib  unb  geifl  gottetf  ermeffen. 

i^e  m5d)te  aber  gegenfprod)en  werben :  QBenn  nun  einer  bSrt  ^  ooru< 
ber  aller  fIeifd)U(t)eü  i  ba^  gfa$  burd)  Qfbriflum  bingenommen  fi^n :  fo  wirt 
tt  vt  muffen  gebenten:  itti  jimmt  btr  on  alle^  gfa^^  on  aUe  i^ueftt;  on  alle 
Stcd)tigf eit  leben;  9(ntwurt :  (£in  ieber ,  (6  alfo  fprid)t »  tfl  nit  ein  gl9ubi« 
Stt;  unb  wenn  er  g(i)d)  fprid)t:  alfo  bin  id)  frq»  ift  er  bennod)  nit  frt)« 

^)  «nftnier/  Urbcber«  *)  erfe«t/  »er«fttct  ^>  oitf  Qott  g(M*i,  an  j9Ptt  teCcbnt 


814  mitgmi  M  XVI.  atttMI. 

SDctOi  fiii  CMfcIcii}  9ritt  i»om  gcifl  gottc^  utittoig  flcmai^lr  dfo  bof  fq  ü^ 
feliTct  »Ol  t>ctfloflt  inivenbigi  ob  fi)  fcbon  tt^menbig  (td)  gat  tltlg  unb  bod) 
f(t)bttl.    !Da^  gfai(  ifl  aUetn  bm  bingcnommcn  r  bcr  (t(^  flons  an  übrcflum 
gclaffcn  unb  ergeben  M;  ber  wtrt  i^on  gott  ^tfutti  alfo  bof  jm  aUc^i  bal 
gott  »tUf  wol  gefSUtf  unb  bcfc^wert  jn  ntt    SBiberum  ift  ein  icbet  gottlofec 
unber  bem  gfa(,  unb  baii  gfo()  iKtbamml  in;  benn  er  lebt  nad)  bem  fiüi^i 
lai  i^i  na^  menf(bUd)er  toq^beit  unb  bebunteuf  unb  ba  ift  bbetn  ruiri 
bbtttt  fi:9beit  f  funber  ein  forc^  über  bie  anbren  i  ein  tierurtetlung  über  bie 
anbren.   Unb  ob  ba<  fleifd)  Mi  fc^on  mann(t4  ileUt  i^or  ben  menf(ben  i 
loeift  e^  bo<lb  finen  gegenmiirltgen  tobi  unb  ift  b«  im  felb^  fd)on  berurtrilt; 
unb  ba  e^  fpr<d)t :  i^  bin  ouA  ftx^t  ba  ift  e^  fd)on  in  ftnem  eignen  g»u(fen 
tob;  bann  ti  (inb  nit  mee  benn  }wo  partr  bie  gnab  unb  baii  gfa^.   J5tft 
btt  nit  gelaffen  an  bie  gnab  gotteil  i  fo  fürt  bid)  ber  geift  gotte^  nttr  fo  bift 
bu  unber  bem  gfa^^  ob  bu  glpd^fpric^ft,  bu  f^eft  nit  barunber;  ie(|  bift  bu 
nit  fri):  bann  bu  baft  (Ibtiftum  niti  ber  bie  frQbett  ift.    2>ennr  fo  bu  bcn 
baft  /  fo  bift  nämmen  unber  bem  gfa^ ,  funber  unber  ber  gnab  9to.  VI.  11 
Co  bu  aber  nad)  bem  fleifc^  ober  menfd)lid)er  gred)ttgbett  (ebeftf   wirft  bu 
fterben  9lo.  VIII.  IS.  Dann  bie  furftd)tigbeit  ben  ftetfc^en  ift  ber  tob|  aber 
bie  farftd)tigbeit  be^  geiftn  ift  ba<  (eben  unb  ber  frib.    9(ber  ein  b^fpil :  60 
ein  ftatt  b«  rabbred)en  ober  fpieffen  oerbat,  ti  füllt  (ein  burger  t»on  bbci' 
nem  ulUnber  mietf  gaben  ober  feinte  nemen,  fo  mirt  hai  gebot  unglqd) 
ttfgenommen.  Dann  bie  ui  liebe  ber  gered)tigbeit  unb  jrer  ftatt  fölic^ce  nit 
übertreten  meUenbf  bie  befd)wert  batf  gfab  nit.    Dann  ob  f(bon  bf>ein  gfab 
angelegt  wdref  wurbenb  fi)  bannoeft  nit  gaben  nemen.    ^ber  bie  eigennubi« 
gen  bruett  hai  gfa( ;  barum  »iberfed)tenb  fn.  Unb  ift  ber  fromm  nit  unbci 
bem  gfabi  aber  ber  eigennfl^ig.   Dann  ber  fromm  lebt  in  ber  liebe  ber 
gre^tigbeit  fröUA  unb  fr^r  ber  gptig  lebt  allein  unber  bem  brudenben  gfabl 
lai  fdiafftf  baf  er  liebe  ber  frommteit  nit  bat.    9l(fo  ift  teri  fo  im  eban« 
gelio  iitfttitt  mxti  unber  bbeinem  gefab»  funber  ber  geift  gotten,  ber  in  in 
trtannmu^  eoangeltfcber  fr^beit  gefurt  kati  ber  ift  ftn  fd)niir;  ber  ma(bt 
in  luftig  }d  allem  1  lai  gott  will  t  unb  bai  im  geboten  ober  Perboten  »irt  1 
beMntt  in  nit:  bann  ber  geift  gotte^i  ber  in  tePor  (d)on  antud)et  botr  ber 
jeigt  im  aUf  wa$  gott  welle;  unb  fo  balb  er  fid)t|  man  gott  willi  fo  f^owt 
jn  ban  felb,  ob  ti  gipcb  wiber  fin  fteifd)  ift:  bann  er  weift. in  bem  pfanbi 
lai  ber  geift  gottel  ift  1  baf  in  nät  jfelig  madbtf  benn  bie  luter  gnab.    9BeU 
d)cr  aber  im  eoangelio  nit  frp  ift;  ben  bructt  allen f  fo  geboten  wirt:  bann 
er  ift  unber  bem  gfal^  unb  unfrp  unb  Pertouft  unber  ber  fünb  1  (bal  td)  bie 
fiberaU  Pon  gfa^n  reb;  fotl  Perftanben  werben  {um  erften  Pon  ben  gfabeui 
bie  gott  gegeben  bat;  sum  anbren   Pon  gfabeUf  bie  Pon  menfcben  gege« 
ben  finb  ber  gftaltf  al<  ob  fq  Pon  gott  (umminbr  unb  baf  f«  iiM  feiig 
mac^inb.  93on  weltlid)en  gfaben  wirt  ein  eigner  banl^l  tummeUf  Pon  b^en 
wir  bi(  nit  rebent).    Dann  bal  fteifd)  ift  all  weg  wibergott,  unb  allen  r  fo 
wiber  gott  ifti  bat  nit  rüwi  bat  nit  trofti  wie  man  am  tdfel  wol  ftcbt  QBo 
nun  ber  geift  gölten  nit  iftr  ba  ift  oudb  nit  frpbeit;  wo  nit  frpbeit  iftf  ba 
mäfi  ban  gfab  fpn ;  wo  ban  gfa^  ift,  ba  ift  bie  gnab  nit  (Perftanb  bie,  gfob 
ben  menfd)en,  ber  ben  geiften  gölten  niit  bat);  wo  bie  gnab  nit  ift,  ba  ift 
nit  mKgli<br  baf  man  feiig  werb.    9ltfo  folgt,  baf ,  ber  felig- Witt  werben, 
*'^  einig  an  bie  gnab  gotten,  bie  aber  (Sbviftu^  O^i  berlafie.   iDÜ  allen  b^ite 


miesund  bei  XVI.  octtTdi  sU 

mit  »i(  iWitift  mSflttt  htwätt  mtUn  i  ncttiKd)  M  Im  eMnorfio  3o6<mnfi| 
»4  Vaulo  an  bie  SRomer,  3^6. 1.  cptflcl/  tic  lifct  mcinung  etR  flan}m  flirunb 
^ofrcnbf  karutf  tc^  jn  crUmet      « 

9täd)  bifrm  gtitnb  wtütnl  toit  uM  (offen  itf  bic  mott  Mf.atittrUi 
namtub :  3)0$  man  im  c t^angclio  lerne  /  baf  menfc^enleeten  unb  fa^tmaen 
{u  brr  feltfltett  nät  nül^cnb;  ba^  mu«  a(fo  }um  eyfftn  folgen*  Jtummt  bit 
feltgtett  allein  Don  be^  gnab  gotte^  t  f^  mag  fq  u^  m^nfcbenleeren  unb  gebp« 
Im  nit  tunmtni  ob  man  fd)on  bie  felbi^ien  galtet«.  Utfad):  baf  föUcf)  bint 
ntit  tft  f  benn  ein  gl^dx^nerq  unb  u^wenbi(|ec  fcbqnf  unb  ifi  ainet  aUc  glQd)^« 
nero  fcf^iec^t  wiber  gott;  battt;n  un^  Sbtifht^  wornetf  wir  föUtnb  und  buten 
not  brm  f^cbe(  bec  pbartfäerr  ber  nut  anbei;^  fqe  benn  qfxA^mxxi^  .2>a$ 
aber  menficbtid)  gebotne.  wert  nun  ein  filx^Mttt^  fpinbr  bewdr  id)  alfo: 
SBaf  bon  bem  fleifd)  tummt  f  ba«  ifl  üetfcb  3o6-  HI*  6«  Siknn  bie  men« 
fcbtn  M  jrer  i^ernunft  etwad  gebietenbi  fo  tummt  e«  ud  bem  fletfd)  ®en.  VI.  i* 
9((fo.  folgt  f  ba$  bte  gebot  menfc^lt^er  i^ernunft  nut  anbern  (tnb  benn  fleifc^*.^ 
SBiHctf  wo  bad  feifi^  ifl,  ba  i|l  gott  ntt;  wo  gottntt  t(li  ba  t(l  nut  guted; 
iel^  folget  f  wo  lai  fieifd^  ifl  ba  ifl  nät  guted.  U#  ben  beeben  erburungen  ^ 
folget  r  ba$  bie  menfc^lid^  erhüben  gebot  unb  wert  fieifd)  ftnb;  unb  fo  fi) 
9etf[6  («nb  f  fo  ftnb  fq»  ou(^  ntt  gut.  &o  nun  gwfif  ifl ,  baf  fy  ntt  gut 
ftnb  r  unb  fd)önenb  aber  ftci)  a(«  ob  fi}  gut  fqtnb  i  (b  ftnb  fi)  te  nüt  anberl 
berni  lin  glpcixinen).  2>enn  ie  aüt^i  iai  Oc^  gt9d)net  bem^  oa^  ed  nit  tfli  lai 
ift  falf(6  r  (ugenbafttg.  Unb  fo  ftci)  bad  erfl  über  allen  falfc^  far  g$tttt(t)r 
warbüft  unb  gut  t)ertoufetf  fo  ifi  tt  ettt  fcDmac^  gottei^;.etn  grämen,'  ein 
freftne  töube.  (Ein  anbre  erburung:  9(tle  fo  gott  gefallen  weUenb ,  f!t)iTenb 
Ü(6  allein  ber  werten,  bie  M  wWend  gotted  ftnb  3ob.  VIIL  38.  XHL  34., 
9U^  bie  ben  menfd)en  gefallen  wellenb ,  bie  mögenb  gott  nit  gefallen  9töm. 
VIIL  8.  @ül  I.  10.  Sllfo  folget f  olle  bie  ben  menfci)en  gefallen  wellenb, 
frie  flQffenb  fid)  bed  willens  gotted  nit.  QSqter,  alle  bie  üd)  M  willenl 
^ttttt  ntt  Ünffenb,  t^unb  ire  wert  um  (uft,  nu^  ober  üppiger  eer  willen. 
9IUe  fo  ttt.enfd)ti(i)  gebotnc .  wert  tbünb ,  fl^pffenbi  f!d)  bed  willen«  gotte«  nit. 
3e$  fDlgt,  baf.  ade  fo  menfd)li(6  gebotne  werttbünb,  allein  anfe^inb  luflt 
ittt^  ober  eer.  ®ewärnuf  ber  mittlen  reb ,  ^  bof  alle  fo  mcnfct)licb  gebotnt 
ivetf  t^tinb.,.  fi(^  bed  willen«  gotte«  nit  0i)fTtnb,  ifl:  baf  ft)  ben  menfc^en 
anfefeenbr  ber  jnen  ba«  fflrgibt  ober  gebüt:  benn  gott  febenb  ^  nit  an,  ober 
aber  Cq  bieltinb  allein  uf  (tn  wort  4tnb  uf  ber  menfcben  angeben  nut.  U| 
best  beeben  erburungen  folgt  b^iter,  baf  bie,  fo  ber  menfd)en  Ifer  unb  gebot 
erfAllenb  (icf)  reb  bie  allweg.nun  oon.ben  werten,  batin  bie  falf(!ben  propbe« 
leti  banb  geleert  recf)t  werben),  baf  nun  tbunb  um  tuft,  nu^  ober  eer. 
€^uiiima,  alle  wert,  bie  gut  ftnb,  bie  wartet  gott  in  un«;  nüt  ifl  giit,  benn 
baf  bon  gott  tummt.  &o  wflrtt  oud)  gott  nit  bie  wert;  bie  wir  tbunb  M 
mnifcbenlejrr  unb  gfal^ ;  funber  e«  ftttb  i}tel  glq(i)«nerqen ,  gfpeq  unb  poppen^ 
wetrC.^  ®ott  wurtt  allein,  ba«  gut  ifl  in  un«;  unb  wa^  wir  wärtenb  unb 
on^rr.  creaturen  in  un«,  ba«  ifl  alle«  unnu^,  t)tel  unb  betrug  unb  fänb. 
(t€  bilfl  oud)  nit,  baf  bu  qnrebefl ;  Sollte  e«  aber  nit  gut  fpn,  fo  iiii  arm 
bin,  .baf  bcr,.tn)C^  fin  gab  mir  geb?  ober  fo  id)  eiuiftinber  bin,  baf  mid) 


^  OrAAcn.   >)  OrOueL   ^  M  SKtttitfate«.  ^  9ofTeit  unb  9ttppenfptel. 


S14  IMUgttoa  hl  XVI.  octitelf. 

SDenii  ßii  CMfctoi}  ivjrl  Mm  gcifl  gottc^  unruwig  gmod^lr  dfo  baf  fv  (U^ 
feliTer  tool  betRaflt  iti»cnMg|  ob  fq  fd)on  u^metibia  ftc^  gat  Kiig  unb  bod) 
fd)bnl.    2)0^  g(a)(  t(k  aUetn  bcm  bingcnommcn  i  ber  ftÄ  gatt}  an  Sbtifiuiii 
gcUffcn  unb  ctgebm  M;  btr  mrt  bon  gott  gtfiirt/  atfo  baf  jm  oUe^i  bal 
gott  »iUf  toolgefdUtr  unb  bcfc^mrt  jn  mt    9Btbc(um  ift  ein  icbcc  gottlofer 
unbcr  btm  gfab/  unb  ba^  gfa()  »crbammt  in;  bmn  c(  lebt  nad)  bcm  0(if<cf)r 
ba^  iili  na^  mtnf(bUd)et  »q^btit  unb  bcbunfm  i  unb  ba  ift  bbein  tutv  # 
bbttn  fi:9bcitf  funbar  ein  forc^  aber  bic  anbrmi  ein  beturteilung  übtt  bie 
onbten.   Unb  ob  ba^  fleifd)  (1(6  fc^on  mannltci)  iteUe  »ot  ben  menfe^  # 
loei^  etf  bo<l6  finen  gegenwärtigen  tob|  unb  ift  bq  jm  felb^  fd)on  oeturteiU; 
unb  ba  e^  fpricbt :  tdb  bin  oucb  fri}/  ba  ift  e^  f(i>on  tn  (tnem  eignen  gwuffen 
tob;  bann  ti  finb  nil  mee  benn  }wo  parti  bie  gnab  unb  ba^  gfab.    Ät(k 
btt  nit  gelaffen  an  bie  gnab  gotte^i  fo  füre  bid)  ber  geifl  gotteti  nttr  fo  bift 
btt  unber  bem  gfa^r  ob  bu  glQd^  fpric^üf  bu  f^eft  nit  barunber;  u%  bift  bu 
nit  fm):  bann  bu  baft  (Ibtiftum  nit»  ber  bie  frqbeit  t(l.    !2>enni  fo  bu  ben 
baik  t  fo  biit  nt3mmen  unber  bem  gfa^ »  funber  unber  ber  gnab  9to.  VI.  14. 
Co  bu  aber  nad)  bem  (leifd)  ober  menfcblid)er  grecbtigbeit  lebeflf   toirfl  bu 
gerben  9lo*  VIII.  IS.  Dann  bie  färftd)tigbeit  be«  ^etfcbe^ifl  ber  tob|  aber 
bie  ftit(id)tigbeit  betf  geifM  ift  tai  (eben  unb  ber  frib.    9Iber  ein  bQfpil ;  Co 
fin  fkatt  b«  rabbred)en  ober  fpieffen  oerbfit;  ti  föUe  (ein  burger  Don  bbci« 
mm  uiMnber  miet/  gaben  ober  fc^enle  nemen,  fo  »irt  bail  gebot  unglqcb 
ttfgenommen.  Dann  bie  M  liebe  ber  gered)tigbeit  unb  jrer  flatt  fölicbei  nit 
übertreten  «peUenbi  bie  befd)wert  ba^  gfab  nit«    Dann  ob  fd}on  bbein  gfaj| 
angelegt  »drei  wurbenb  fy  bannoeb  nit  gaben  nemen.    ^ber  bie  eigennubi' 
gen  brutft  ba^  gfa^;  barum  wtberfe<btenb  fp.  Unb  id  ber  fromm  nit  unbet 
bem  gfabf  aber  ber  eigenntibifl*   JX^nn  ber  fromm  lebt  in  ber  liebe  bec 
gre^tigbeit  frölid)  unb  fr^f  ber  gptig  lebt  allein  unber  bem  bructenben  gfabi 
ba^  fd)afftf  baf  er  liebe  ber  frommteit  nit  bat.    9llfo  ifl  teri  fo  im  ePan« 
gelio  gefVqet  wirt/  unber  bbeinem  gefabi  funber  ber  gei(t  gotte^r  ber  in  in 
ertannmu^  eoangelifcber  fr^beit  gefürt  bat/  ber  ift  (tn  fcbnür;  ber  macbt 
jin  lu(Hg  iü  allem  i  iai  gott  mitt  i  unb  bai  jm  geboten  ober  Perboten  »irt  $ 
beMntt  jn  nit:  bann  ber  geifl  gotteti/  ber  jn  {ePor  (d)on  antud)et  batr  ber 
jeigt  jm  aUf  wa<^  gott  welle;  unb  fo  balb  er  Od)tf  ma^  gott  mild  fo  frSmt 
jn  lai  felb,  ob  ed  glpcb  wiber  ßn  fleifcb  iil:  bann  er  weift,  in  bem  pfanbi 
ba^  ber  geifl  gotteJ  iilf  bafi  jn  nät  jfelig  madbli  benn  bie  luter  gnab.    9BeU 
(ber  aber  im  eoangelio  nit  frp  ifi  t  ben  bru((t  alleti  i  fo  geboten  wirt :  bann 
er  iit  unber  bem  gfal^  unb  unfrp  unb  oertouft  unber  ber  fünb ,  (ba^  idb  bio 
liberal!  Pon  gfa^en  reb;  foll  Perflanben  werben  }um  erilen  Pon  ben  gfabeUf 
bie  gott  gegeben  bat;  gum  anbren   Pon  gfabeuf  bie  Pon  menfcben  gege« 
ben  jtnb  ber  gilaltr  aU  ob  fq  Pon  gott  (umminbf  unb  baf  fp  unl  feiig 
mad)inb.  Con  weltlid)^  gfabtn  wirt  ein  eigner  banl^l  {ummeuf  Pon  b^en 
wir  bi^nit  rebenb).    Dann  ba^  fleifcb  ifl  allweg  wibergottr  unb  alle^i  fo 
wiber  gott  iil,  bat  nit  ruwi  bat  nit  trofti  wie  man  am  täfel  wol  Rdit  W9 
nun  ber  geifl  gotte«  nit  iflr  ba  ifl  oucb  nit  frpbeit;  wo  nit  frpbcit  iftr  ba 
müfi  iai  gfab  fpn;  wo  ba^  gfa^  ifli  ba  ifl  bie  gnab  nit  (Perflanb  bitr  gfa(^ 
ben  menf(f)enr  ber  M  geiflef  gottetf  nüt  b<tt);  wo  bie  gnab  nit  iflf  ba  ifl 
nit  m«glid)r  baf  man  feiig  werb.    Wo  folgt,  baf ,  ber  felig-wiU  werben  r 
(id)  einig  an  bie  gnab  gotte^f  bie  aber  (S^riflu^  ifli  Pertaffe.   Dif  allei  b^i^t 


»Medttttfl  Ui  XVL  tx^i  ai? 

üA  Ml«fli  te<  jiett  gefdUis  ift.  2>arimt  fitt  9(l<mtp  >aü  er  outlft  g(q4^ 
et»af  »flffen  »eUt  anttrtf  i  bann  jm  gon  futsrgebm  ^at ;  bann  ba^  ifl  bit 
Mm  bc»  »uffrn^  gto  unb  biiti,  aU  mid)  bcbuntt. 

Z)tfe  »Ott  (Efaiä  ^t  oud)  dtjxi^vA  <tbnid)t  ÜRatt^.  XV«  8.  unb  Reifer 
«f9dirid)en  i  fprec^enb :  €Sq  e^cnb  mic^  bctseben  i  ittbcm  baf  fq  (ettent 
innifctienUemi  tinb  ()tbot  ber  menfc^n.  2>ife  wort  S^rifU  Tmb  fo  Reiter  i 
M  man  blKinrr  anbrnt  bfbarff  aUc  mcnfd)(t(4  erbac^tcn  (cmn  unb  gfa^ 
iciltirmnt.  Sring  bcrfär,  matf  bu  masilf  mirf,  fd)ä$f  fd)la(bf  wie  bu  wiUt/ 
mit  bimm  gfcbret):  Mtrr,  gute  bingr  aUcin  wHiiii  fdUttnb  bife  getrrtt  tianl 
fattttnb  jene  nit  »«fcr  gtwefnt  (du?  fo  wtrt  cl  mtd)  nit  irren.  Sbrtfluf 
fprtd^t:  &9  eerenb  mid)  iyer<)ebenf  umfuil/  närrtfd)  ^  maten  griec^ifc^  i  ja  %iUß 
(bifd)^  unb  9te(:  fo  fp  micf)  eerenb  mit  leeren  unb  geboten  ber  ntenfdb^n. 
Snrfiäg' >u  mit  »orten  binen  tat;  mte  bu  »iUt,  fo  iü  er  bennod)  bergebenr 
mit  frefet  unberftanben :  bann  ber  red)tg(3ttbig  lofet  aUein  /  »a^  ün  ^errt 
<|9tt  fag;  unb  tote  er  ftc^  befielt/  finbt  er  ftc^  bl^etnen  miUen  gotte«  nie  erfiiUt 
im.  SBie  mirt  er  benn  trft  etma^  nötp^  erbenfeu;  fo  er  batfi  ba<  er  fd^uU 
big  iftr  nod)  ntt  getbon  bat?  SBie  wirt  er  nfiw^  ansodeUf'  fo  er  ba^  alt 
nid)  nit  abgefounnen  bat  ?  Darum  ifl  el  ein  frtfel  oon  jm  felbi  niimrung 
botfjlr  bringen  unb  filr  gät  oertoufeur  ba  man  bail  wort  gotteil  oerlaft. 
9Bac(t<^  btc  menfcblid)  torbeit  mit  jren  werfen  t^at  ein  fiMid}e  geftatt :  60 
eilt  berr  in  (inem  bu^gefinb  ein  ieben  bienjl  beiik  uad)  ftnem  gefallen  unb 
ein  fjirwi^iger  bienft  nimmt  jm  etwa^  ffir  1  ba^  im  gefallt;  aUi  fo  er  ge« 
beiffht  wdre  ba^  torn  ober  w^ngarten  jünen  ffir  9nbred>en/^  unb  er  fe^tc 
(id)  babeim  }ä  ben  finben  unb  mad)te  jnen  pfannenfned)t  u#  banfflftnglen : 
fo  mi^Ut  er  nit  aUetn  bem  butfbater  1  funber  wirt  ber  jagt.  9nfo  ift  t^  in 
kern  n}<^  ober  gitnb  SbriiK.  ®ott  erforbret  oon  un^  gar  tapfere  mamtlid}f 
ihid;  bat  wir  aUein  jm  anbangtngf  allen  troft  in  jm  babtnbf  unb  aUein 
fym  willen  (oOnb,  traginb  alle  arbeit  unb  übtl^x^t*  um  ftnetwiUen  t  niemand 
flüt  begerinb ,  nit  bod)färtig  f^inb  1  tur) ,  nit  nad)  bem  flti^  wanUinb. 
60  gottb  wir  sun  (inben  unb  macbenb  bü^Ü  M  bonfflänglen  f  batf  ift:  wir 
trbmlenb  bife  utfwenbige  werf,  terjenbrennen ,  wpe^waffer  forengen ^  baginen«^ 
gtbetf  muncibmpUren , '  pfaffengfang  1  unb  fötid)  gfinb ,  *  ba^  wir  on  Per« 
ti^en  ber  b5frn  anfed)t«ngen  unb  begtrben  burc^  anbre  menfd)en  ml  ber« 
ttingen  mS^enbr  unb  (äffenb  batf  werf  gotte^  ligen.  Unb  weif  idftotli  bau 
id)  bie  gar  niber  unb  Mblid)  reb  oon  ben  werten.  3c^  tbun  etf  aber  bon 
ttto  wegen  1  bie  atfir  bon  abgang  guter  werfen  tlagenb.  6inb  ft}  aber  fo 
Ntif  r  gute  werf  )e  tbun,  fo  wiU  id)  mit  anid)a  VI.  8.  reben:  3d)  will 
K^  {eigen  p  omenfd)»  wa^  gut  fpe  unb  waii  gott  bon  bir  erforbrei  baf  bu 
nd)t  bafteft  unb  btUtgteiti  barmber}ig  f^eft;  unb  mit  forgen  wone^  bor  bi« 
nnn  gott.  9Ba«  ift  mit  forgen  wonen  bor  gott  anbero  weber  gefiiffenlic^  uf« 
frbm,  wci  gott  weDtt  Go  bu  nun  ie  wert  tbun  wiUt,  fo  bergib  binem 
fptnb ,  flfi(^  Partien  t  teil  fp^f  1  tränt ,  ttetber  mit  bem  biirfNgen  r  bbr  uf 
ttbm  bal  niit  foU,  }fld)  ben  ^nger  }&  bir,  bamit  bu  uf  bie  (fit  }eigil|  bör 
Bf  flott  Witem  p  füilfen  1  f riegen  r  fpilen ,  wäd)ren  /  eebtect)en  i  unf fifÄen  1  be« 
tiHben,  betrtegenr  titt  für  bine  f^enbf  (af  ben  roct  bem  mantel  nad)  fareuf 


*>titM<b.  ^mMbctwo^Ktgeibariui.  >)aNbteJtttiire(ttcbmcm  ^)  etttsAtmcn  §c«em 
iü(o*v(dKii,  ')ltaatMdi«  «^Segiiieit  OOcpUrri  *)38etau 


ai6  UKcfiiiiig  »d  XVL  «nttcM. 

« 

Ut  gnctrt  ofttimc?^  VntiiNsvt:  St«!  H  M  ntt  qfitt  tmm  l«r  mmftlb  Hf 

icQ^s^mrlbct  M  bcm  mmfciytnAiif  unbnit ttf  am;  ivciiit  c^  oftet  u«  fiott fumn^ 
fo  ifl  ti  gut«  SBarum  lotUt  bu  abctf  bau  gotM  oUcin  tdr  bem  mtnfdif n  jälegm? 
{Run  mfitnh  wit  tn^n  fi^lAen  laini>frften  ftoti,  üt  wix  aHein  barfSt 
getrogen  tm^  i  io%  W  Sättigen '  büta«  se  tüwen  boMnb :  kenn  ft)  faft  tßt» 
ntg  gSttfiÄer  gfd)tjfii  (efenb,  bamtt  fQ  an  ben  fqUogi^nien  }e  joufen  ^igtnd. 
Unb  lugend  toa^  bo«  (lav  mort  gölte«  bon  menfcbentonb  fKitte !  (Efaj.  XXIX. 
12^  14«  metbenb  bie  gl^cMner  ted)t  uf^gangen^  ^  atf»:  iHitum  baf  btf  bolC 
«lie  noN  mit  bem  mimb  unb  mid)  eeret  mit  ben  lefjeit  r  mb  iil  aber  ir 
^er)  fer  wn  mie  i  unb  i>anb  mt^  cUein  bqr  ragen  g^bt  mit  mtvMien* 
geboten  unb  teeren ,  barum  mü  Ü)  ftnr  bem  i^olt  ein  erfd)rotfentt^  unb 
f^ttfom  »unberwert  ant^ttn.  X>ie  wqfeni  bie  fv  ^anb,  bie  werbenb  ir  wt)«« 
l>tit  berlter^n/  unb  bie  berfidnbnuf  ber  fär(td}tigen  n^kt  berborgen  fqn  ic. 
Cid)  f  wie  fd)&n  ^at  ber  geifk  gotte«  un^t  gli}(t)lneri^  gmaU!  ^Ifo  tbunb 
n^ir  but^otag  i  mt  etrenb  gott  mit  blabergebet  f  mit  fttUfaften  /  mit  titfwen« 
(igem  fife^n  ber  futteni  t^ni  gcfetpfet/  ber  platten  füberltc^  gefdjomf  bec 
langen  rbcten  (hjf  gefaitet »  ber  muietf len  n>ol  bergulbet  i  mit  ^uftn  ber  bigt« 
lien/  ber  pfalmen;  tei)  murmeltib  mtrr  balb  f(l)r9enb  »irr  ie^  eifenb  »ir  nil 
e^er;  balb  fäUenb  wir  un«  mit»  unb  gefaUenb  un«  feib  fo  ioo(  in  ßlifytt 
narr^f  baf  mir  eigenlic^  meinenbr  mt  fqenb  fromm  f  obfd)on  gott  felbibar« 
n^iber  fcbr^t.  9(ber  ba«  ber}  ifl  fer  bon  gott;  wo  bad  felb  b«  gott  wäre  # 
fo  mi&jtt  U  nit  erlqben  i  baf  e«  tiub  an  im  bätto  bao  gott  nit  gefiele,  unb 
lernete  bie  ftuctf  bie  gott  gefdUig  fmbr  gered)tigbett ,  Hoffnung  f  gloubeUf 
erb^rmb ,  begerete  nit  gjtt  i  nit  eer  f  nit  ipoUufl ,  mt  unberbrueten  Iti  näd)« 
flen,  bAlfe  ben  bfirftigen,  tröflete  ben  ber}mofleten  f  sämte  ben  witben^  wurftt 
gut«  gegen  aUen.  60  aber  wir  oud)  banb  etwa«  gut«  weUen  barfär  brin« 
gen,  unb  bie  fac^  bi«  babin  bracht,  baf  wir  bermeint  banb  mit  (eeren  unb 
geboten  ber  menfc^  gott  se  eeren:  bo  ^nb  wir  bie  gred)tigbeit  gotte«  ber* 
laffen  *  unb  banb  ein  eigne  ufgeriAt ;  barin  banb  wir  oermeint  unfre  fänbe 
gebüffet  werben«  Unb  ift  aber  nfit  bann  ein  u«wenbiger  fd)qn  usb  gt^d»^ 
neri).  Qang  w^ter  binuf  unb  beficb  %  »o«  fd)&ner  ;ud}t  e«  f«e!  2>anneii 
i(l  un«  ondi  bie  plag  tummen,  baf,  bie  wp«  fpn  (bUHnb,  ba«  g(!nb  gette« 
le  birten,^  {e  narren  worben  (tnb;  ja  man  nimmt  fq  nit  an  bo«.  amt,  man 
wilffe  bann  borbin  wol,  baf  fp  webet  wp^  nocb  geleert  fpinb  in  gott««  teer} 
fp  muffenb  in  bero  narren  unb  blöcfer '  fpn;  fp  muifenb  oud)  nit  on  ba« 
gr$il  lafler  i^n  ben  gpt ;  fUnber  iü  einer  nit  gptig ,  fo  mag  et  nit  bifd)ofi 
propft,  abbt  werbenie.  Cid),  toai  fd)äb(id)er  plag  ifl  ba«?  Od)  oud)barbp» 
um  welid)er  fänben  wiUen  bie  plag  werbe  u«gefpreit  ?  Um  bef  willen ,  baf 
man  ÜA  bermeint  gott  eeren  mit  unferem  narrenwert ,  ba«  ift  1  mit  unferen 
teeren  unb  geboten.  Gang  ie$  bin  unb  fcbrp:  bie  beiigen  beben,. bie  wärN« 
ge  prieilerft^aft ,  bie  (oblicben  brfld)  uqferer  borberen ,  bie  teer  ber  firommen 
bareren,  foll  bie  faflen,  bie  fprtag,  jarspt,  tersenbrennen ,  rbuteui  {laben* 
fegnen,  wpd)waffer  berf^ütten  unb  ber  glpc^en  abgon?  fD  bu  bbreft,  bof 
gott  bamit  erzürnt  wirt.    (Er  weift  wol,  wa«  u«  ben  bingen  erwad^ir;  ba« 

rum  will  er  nit  b(mtit  geeret  fpn:  bann  man  fallt  an  bie  n<rri(d)en  itatf 

•■  ■      ■  ■  i.i. . .    ■■  I  ■■      III  11, I      I 

^)  abmabne.    *)  .ßaberfäibtt«eii.    ^)  »erfolgt/  betrieben.    ^)  »etbes/  pfegen. 
«)  eiOde/  etode. 


f 


WUmi  M  XVL  otttMl  2t9 

lott  itttiMm  ebfr  tomvnti  tuA  in  tin  af l  Reib :  htm  tai  U^fttm  ober  er« 
ic(cit  nimtiil  bcm  Heil  aft  unb  nnrt  bc«  lo(^  b5fer.  Ouc^  tbüt  man  bm 
viwm  »qn  obct  moft  ntt  in  alte  fdbluc^;  too  abct  hei  %ti^ät^tt  fo  »etbcnb 
Ml  fcbliicb  }erbrpd)en  unb  whrt  ber  mi)n  DcrgofTcn  unb  bic  f^lüdb  mtbmb 
(nrbctbt  €Sunb<r  man  t^ut  ben  nfiwcn  wqn  in  nüme  fdrtücf)  f  unb  f«  »er« 
imi  beebe  behalten.  2>tfe  <)l9d)nu9  f^ot  (£btiitutf  ben  jtingeren  3obannfeii 
unk  bet  p^ctfäeten  gfeit  nf  ben  ttipf,^  ben  fq  jm  iqtbtn  Mtenb:  wie  e« 
Mm  /  bat  fq  i^it  ^  aber  (ine  iunqee  menift  fafletinb.  Uf  batf  et  inen  bor  bifen 
»orten  ou(6  burc^  ein  flltj^nuf  <|eantwurt,  baff  biewqt  ber  brtitgoum  bq 
ftnen  fränben  ober  funen  fqe  f  fo  b^ibtnb  fq  nit  ttnren.  9S^n  aber  ber  htütß 
soum  oon  jnen  genommen  »erber  benn  werbinb  fi)  fallen  unb  trurenr  fflr« 
nrmenbe  / '  baf  /  wo  Sbridun  ift  i  nteman  forgen  bbarf  f  wie  er  flOtt  gefalle : 
tann  oo  er  fqe  /  ba  gefalle  flOtt  altetf  i  unb  bebörfe  bbeinetf  trurenr  i  funbev 
ta  fqe  freube  aU  an  eim  b^d))9t.  €So  aber  ber  bon  jnen  tömme  i  fqe  u$ 
Ut  urfac^r  baf  fq  fletfd^  worben  fqinb.  IDarum  f^Ue  man  bal  mit  fafkn 
nnb  truren  »ibrum  bem  getfl  unberwurflicb  machen.  Unb  balb  barnad)  bie 
etftgejdlten  wort  borfOr  tragenb,  in  benen  er  fdrntmmtr  baf  je  glqc^er  totii$ 
all  einerr  ber  ein  alt  fletb  bu^en^  willf  nit  ftart  nüw  ober  ungwal^et^  tdcft 
barju  nimmt;  benn  bas  nuw  ifl  bem  alten  }e  ftart  unb  ierrqftel:  alfo  weli' 
cbrr  bal  et^angelton  /  bal  wort  ber  gnab  gottel  i  mit  bem  gfa^  ber  werten 
nnU  oermifcbeUf  ber  berirrt  unb  fd)afftr  baf  bie  beiben  bing  unnOl^  werbenb« 
!Der  naw  ble|}  fallt  bin  unb  bal  alt  tleib  wirt  serriffen ;  unb  fallt  ber  nfiw 
Ueb  barum  bin ,  ba$  bai  alt  tleib  }e  blbb  ifl  jn  }e  erbalten.  3<l  nät  an» 
itti  bann:  welid)er  nit  wiber  oon  nuwem  gebom  wirti  unb  laft  bie  alten 
fttictli  unb  lumoen  ber  ulwenbigen  werfen  unb  boffhung  in  (ine  wert  gat 
fallm/  unb  berlaft  (icb  nit  fr^f  glqd)  all  ein  tinbr  bal  ftd^  oon  ben  bänien 
laftr  an  bie  gnab  gotteli  ber  wirt  ärger:  benn  el  wäre  jnen  wägete  ben 
banbel  ber  g5ttlid)en  grec^tigbeit  (bal  ifl  ftner  gnaben  r  in  bero  wir  allein  ge< 
reibt  werbenb)  nie  ertennt  baben  2.  ^etr.  II.  20,  weber  baf  fq  nacb  htt 
erfanntnuf  bei  ebangelii  ft(b  wibrum  teerinb  an  bie  fcbwac^en  element  bifer 
»elt;  bal  ift,  baf  fq  ficb  wibrum  teerinb  an  fid)  felbl,  an  jre  wqibeitf  an 
jrm  eigenen  ratfcblag,  ber  fo  Dil  uf  ftcb  felbl  bat;  baf  er  burd)  ftd)  felbl 
»ill  geregt  werben.  2)if  näw  tiicb  unb  tleib  will  mit  ben  alten  bieben  ntt 
lemmen  gebu}t  fon,  funber  luter  unb  unoermifAt  blqben:  bal  macbt  uni 
gott  geliebt  unb  liebt  gott  um.  @lQd)  rölict)e  meinung  bebät  ouci)  ber  anber 
teil  ber  glocbnuf  mit  ben  fcbliicben ,  bie  oud^  nät  anberl  will  i  bann  baf  bal 
»ort  ber  gnaben  gottel  in  näwen  gfd)irren  bebalten  werbe  i  bie  bei  alten  be- 
ben ober  gfcbmacti  niit  babinb;  bal  ift,  baf  wir  ntit  baltinb  uf  bie  element 
bei  alten  närrif(ben  menfcben ,  ber  oucb  gern  etwai  wir  i  funber  allein  uf 
bie  gnab  gottel  unl  berlafflnb ,  unb  ben  rud)en  unb  walten  laiTmb. 

60  nun  bal  eigenlid)  bon  allen  werten  berflanben  wirt,  baf  bie  niit 
9nb ,  fo  bil  fq  oon  menfcben  tummenb :  mt  oil  mee  (inb  bie  tifferli<iben  wertf 
bie  wir  felbl  erbad)t  bmtb ,  bq  benen  ber  geifl  gottel  ntt  ift  (benn  wät  tt 
babq,  fo  b^tt  er  nit  gfproeben:  fq  eerenb  micb  oergeben)  niit,  qteli  unb  um« 
fttft,  ia  bbfer  benn  ttnben«  unb  bodenfoil  ?  benn  an  baifelb  laft  ftd)  nieman. 
Uf  bifc  wert  (aft  man  ft<6  M  einfaltig^eit,  unb  nl  bem  oertruwen,  bal  man 

*)S^L ')beici4nciib/9rftfttmirettb.  ^)flidcii.  *)ttngewalltel. 


S2Q  mtmi  M  XVI  mttit 

uf  ft)  Mr  t>ttla^t  man  attcn  l)dtiM  Vet  sttob  gottt^/  ja  man  etfntnt  (9 
tiiimmen.    2>ariim  bilHd),  f9Ud)0  }t  mf)uten/  ^ctruil  fpric^^Ut.  XV.  10, 
11  (bo  ctfid)   u<  jäbifci)em  glotibtn  t&  ^M^o  btUttti  utt^ftflüntcnb  lie 
fif rtn  wert  ob€r  ia^  gefa^  ber  merttn  btn  Triften  uf^rUgm) ;    SBarum  t>n* 
fiid^mb  jt  gottr  baf  jr  uf  bcn  (aU  bcr  jungctm  ba^  jod)  (cgen  Rnbtrüonbr 
ba<  wcbcc  wir  noc^  unfcc  beerbten  i)anb  möfien  tragnt ;  funbcr  wir  gloubenb 
bebalten  unb  frUfl  tvtrben  batet)  bte  snab  unftt«  bctrcn  3tfu  QfbrifU  i  fllqcf) 
cH  eu(t)  bic.    9i(t)r  brr  ftemm  ^ctrutf  (ci)tt(tt  bit  ganzen  grmcinb  ber  d)rt« 
flcnr  baf  fi)  ftch  n<t  mit  gfa^cn  bcr  wetten  f&Otnb  betaben/  funbec  allein 
galten  bet  gnab  unfet4  (ieben  betten  3efu  Sbtiftt.  ^ce  fcbt^enb  aber  aUm(^ 
bie  fulen  wttttt   (bann  c^ft^t  (6ri{Hid)et  wetten  tbut  nieman  mittber  benn 
bie  f  fo  aUetmeifl  nad^  wetten  fct)ti)enb) :  foU  man  nit  gfa^  ^ben  ffiM  }e 
tbun  ?  SBatum  fpri(i>t  bann  Sbtiflud :  SBiKt  pngon  in^  leben  r  fb  f)a(t  bit 
gebot  SRattb.  XIX.  17.    ^Cntwutt:  2)te  gebot  gotte^  wetbenb  nit  i^on  bbet» 
nem  menfcben  gebalten ;  bet  getil  g^ttlicbet  gnab  wiltfe  benn  in  jm »  baf  jm 
Ici  gefalle  f  ba^  gott  htift  unb  ba^  wett  bewege.    Utfad) :  on  in  i^etmSgenb 
wir  mit  3ob*  XV.  i.    eo  wir  nun  on  jn  nfit  Detmbgenb,  mäffenb  wir 
it  Oner  gnaben  geleben ;  ^  fb  nun  ba«  ifl  /  fb  m&f  ie  folgen  /  bap  wenn 
ber  menfd)  an  bie  gnab  gotte^  (id)  getanen  bat,  er  allein  gott  wt}fbn  unb 
walten  (äffen  foU ;  ber  wirt  in  nit  laffm  muffig  gon  i.  er  wirt  jm  wot  se 
((baffen  geben«    6tc6  wie  bat  ^ettu«,  ^autut,  9lnbteal  gute  wert  t)tt* 
laufen  f   batum  ba$   f^  bie  genab  gotte^  allein  geprebget  b<mb?   !Z>a0  fqe 
fet !    2Bet  bat  ie  JtngfIticfKt  iai  wott  gotte^  gepflanzt  webet  fp  ?  tvtt  bat 
Ie  mee  je  ftbaffen  unb  »erforgen  gbebt  benn  f\»  ?   ^tWt^  ber  Reiften  leben 
t»om  anfang  bar»   unb  lug  ob  fp  ie  (o  fromm  guter  werten  b^tb  gf^n 
fpfnb  cU  am  anfang;  fo  finbefi  bu  gar  ein  unglQd)^.    SBad  bat  nun  bie 
erflen  fo  fromm  gemacht?  nfit  anber^r   bann  baf  f^  ftd)  gans  unb  gar 
an  bie  gnab  unferil  lieben  berren  3efu  Qi^xi^  gelafen  b<mb  f   nit  aQein 
ber  feligbeit  balb ,  funber  ou(6  ber  lQblid)en  notburft  Wb :  bann  fy  all  jr 
bab  Pertouftenb  unb  trüget^  bail  wert  unber  bie  gemeinen  bräber«   Sbo  aber 
Vnania^  ftd)  oud)  glqd)inet  fo  gar  getaffen  f^n  uf  bie  gnab  gotte« ,  ba0  aber 
nit  watf ,  bann  er  jm  felbil  ein  teil  oorbebielt  b^imlid)  mit  ftner  frowen  i  bo 
fprad)  ^ttcM  }u  jm  Stet.  V.  3*:  Ütnania !  worum  b<)t  ber  ttifel  bin  f)tti  ge* 
fultf  baf  bu  ben  geifi  gotte4  beträgifl  k.    Unb^  balb  batnadb  finb  f9  beibe 
nibergefallen  unb  gdd)'  tob  gfqn.   9Beld)^  mid)  etwann  gar  rud)  bebucbt  f^t; 
biewt}l  id)  meint,  icb  wuft  oucb  etwa^  unb  gott  fbllte  mir  btttid)  recbnung 
geben,  warum  er  ein  ieblid)  bing  tbdte.    9fber  fo  iö)  ficb  ben  (tarten  treffen» 
(id)en  glouben  gemeiner  d)riften  jur  felben  jDt,  unb  bie  groffen  träw  unb 
flxiii  ber  baru^  tam,  unb  (id)  aber  baneben  9tnaniam  fid)  ben  tufd  babtn 
t^erfuren  laffen,  baf  er  in  ber  bdgtn  gfellfd)aft  bot  gbören  untruw  brud)enf 
unb  glt)d)  M  ob  gott  biinb  wäre ,  fid)  nüt  bef  minber  ber  gnab  unb  gtoU' 
beul  gt9d)^nen ,  in  benen  bie  anbren  warenb :  fo  ifi  e^  mir  gar  ring  mu 
ben.    Z)ann  i(b  (td)  eigenlicb  gott  an  jm  ein  epempel  unb  warnui^  un^ 
iwrgemalt  baben,  baf  wir  nit  altbuserwert  mad)en  föUinb;  funber  gan} 
ttf  bie  gnab  gotte#  t^erlaffen,  nit  einen  teil  un^  f^lb<  bebalten,  fpreAenb: 
€Qa!  i^  müf  ou(6  etwa^  tbün;  gott  wirt  ti  nit  aUeti  tbtkt  (Eqa!  id»  tann 

^)  uns  getrofcii  «nb  bartuf  Mrlaffcn.    ^  j4|/  «(btfi<b^ 


Uffcatma  Id  XVI  «titttt.  nt 

Ißtttwit  fit  )e  tri(  Jmttinvnt;  i^  mtif  fcib«  ou(^  (Afloii  ^  {((  tttva«  {9 
Wbitni  t^i.  &lx)(b  ^i^  ob  gott  fo  fu(  unt  unicslw  fQ<f  lof  er  bcn  on  it<^ 
Sttofnnt  ntt  mane  unt  Ucrc;  ober  ntt  fp9^  unb  üüe  notuiifl  }dse.  €!bUte 
fott  ttf  bcn  büttflctt  tog  aUe  o(fb  b^fbiil^ttbtgtn  (^äd)  nibrrwctfm  f  wdc^ 
iüDfilittfl  n!5cf)tinb  fp  binuK  trogen  unb  begrobeti?  9lun  loirt  gou  ün  gredH 
liflbeit  tiit  nadblaffen :  ergebenb  fq  (Icft  ntt  an  bie  gnab  gotte^  1  witt  jnen  bie 
gtrtcbttg^it  SU  teil;  unb  bail  er  W  ntt  mit  grufamem  angriff  flMfti  Witt 
tt  Htt  mt  jämer(td)er  pyn  eben  ma(t)en%  hierum  wiÜ  id)  allen  benen  1 
fo  tpert  furdyitnb  abgon  n^erbenf  gemuf  bbren  i^erbeiffen  im  b^rrn  Sb^ifto 
Sffui  bti|  Mt  gute  werl  tt  mee  ma(i)finb/  ie  mee  man  ftct)  an  gott  (äffet« 
Unb  bte  antwurtf  oormaU  oud)  beruretr  f5Uenb  ft)  nit  Decgeffen!  benn  td) 
Sit  {ebenmal  ein  bing  fagen  mag.  Dabqmirtaber  ba<  gan}  jätter^  ber  mt* 
Uni  fo  l»OR  mengen  geleert  (tnbr  binfatfen;  benn  man  Harlid)  ftcbtr  baf 
«Uein  bie  wert  gut  ftnb  t  bie  gott  angibt  unb  würfet ;  oud)  ba$  etr  fcbmer  tft 
tmb  etoig  tmbammiid)  gott  t^rlaffen  unb  jm  nit  getruwen^  aber  jm  felb^ 
»d  getrinven.  Ü^eitn  bail  ifl  ein  fd)mad)  gotte«  unb  ein  wäre  abg&ttert) : 
lennaUe^r  baf  ftn  boffnung  in  ein  creatur  bati  ifl  abgötter«;  bergftalt  ouc^ 
9ouluf  ben  gQt  abgi^tterp  biUicben  fe^iltet :  benn  ber  gqtig  fe^t  (m  boffnung 
vM  gut. 

^ie  wiberflrebenb  aber  bie  fulen  (eutfdyen  *  unb  a(tbti)er :  (Bi  babenb  bcc^ 
bie  x^tiftd  ou(^  ceremonien  geboten.  2>enn  nit  effen  oon  ber  abgi^tten  opferr 
^n  erfttcttem ,  Don  blttti  baf  ftnb  ie  ceremonifdb  wert.  Z)ifen  gegen wurjf 
inK  icb  empfoben  im  64.  artitel.  SM  babin  bab  gebulb  unb  t>ernug  bic^ 
tcr  morteni  bie  in  bem  fenbbrtef  ber  d)rtften  je  ^erufalem  flonb  9(€t.  XV.  28. 
Sl  bot  bem  beiligen  geift  gefaUen  unb  unf  r  ud)  bbein  anbre  befd)werb  ufi 
lenenr  benn  bife  notwenbige  ftuctr  baf  jr  nit  effinb  Don  bem  opfer  ber  ab^ 
gittm  IC.  wie  ba  oor.  6umma  1  bie  d)rifUi(b  gmeinb  ^e  3erufa(em  bat  itH 
fitifl  gottff  gefeben,  nüt  ufjetegen  fqn  ben  d)riftenmenfd)enr  unb  bie  nac^ 
tummenben  g(9(bf  ner  banbf  funben. 

9auluf  fprid)t  Soloff.  IL  8.  ^utenb  äd)r  baf  nieman  fqe^  ber  a<6 
kreube  burd)  bie  pbtlofopbQ  unb  unnübe  ober  «tele  Perfurung  r  nacb  bett 
fabungen  unb  leeren  ber  menfcben^  nacb  ben  elementen  ber  weltf  unb  nit 
niKb  ^brifto.  ^te  leert  ^auluf  llarlid)  ftd)  bäten  oor  menfd)entanb  1  bäf 
fd)  benfelben  ttieman  laffe  berouben  ber  gnab  gottef»  bie  unf  etobret 
bat.  9Beldbtr  ft(b  flnbet  in  ber  gnab  gottef  gefeflet  unb  Pertruwet  fi)n  1  ber 
bitte  f!d)  Por  ber  menfcbfitben  pbilofopb9r  baf  iflf  Por  menfd)lieb  erf^nbner 
m^t  Unb  babenb  aber  ein  }pt  bar  bie  1  fo  einig  baf  wort  gottef  foUttnb 
barfSr  bringen  1  nät  anba;f  gearbeitet  1  benn  wie  fp  menfd)entanb  1  bie  pbilp« 
f^vbQi  bte  ntit  anberf  ifli  bann  ein  närrifcber  ungwtiffer  wou/  in  biebrutf« 
tinbi  bie  mit  bem  wort  gottef  allein  fbUtinb  gefpt^ft  werben,  dt  Perb&t 
omb  unnflbe  unb  ptete  Perfurungr  bie  er  barum  alfo  ndmtr  baf  menfd)ltt^ 
nfunbne  fa^ungen  unb  gebot  ein  bübfd)en  fcbpn  babenb  Por  ber  menfAen 
ottsmi  ünb  aber  inwenbig  (er^  ptelr  öb^  unb  unntib:  bann  wo  ber  geifi 
tpm  nit  ifl,  ba  ifl  nut  anberf  benn  falfd)»  glpd)fnerqf  Perswpflet  per« 
tud)t  unb  mbrbrifd)  confcienjen.  Unb  ifl  aber  gott  nit  1  wo  baf  fleifd)  ifl 
(baf  tflf  wie.ba  oben  berürt  ifli  nut  anberf/  bann  unfer  wttffen  unb  per- 

^*— ^^^—     ■  1»— ■— — ■— ^M^^IM  ■       I     II      I      I  I  I  ,  Hill  — — ^ 

^)  SXenie  Ketnfiilgtaer  S)ittfe.  *)  Sfcbleicber.   ^  fabe/  gefcbmadlof. 


338  tttfegima  U»  XYl  oitftdl 

eilt  9ht  obec  (ofe  qtcU  trctfutung  gntenntt:  bann  aMi  ba<  imi  fMfdi 
f ummt  r  ba<  ifl  fleifd).  Unb  »f  ba^  folfun  i  baf  aUc  mcnfd^Ui^  fal^mgm  i 
bie  gute  »ctf  f)ci(flmb,  b<e  »ic  fiit  gut  fBtgcbrnbf  ein  «twüf  seti^  finb 
bet  waren  gl9d)^nen) ;  nnb  oUe  r  bie  jnen  onbangenb  r  fl(9(i)fner  $nb  i  ja  an« 
gibttbcg  r  ftelenlo^  unb  t>eri»i)flet.  Urfad^ :  SBdtinb  (9  re(i)t  alöubis  f  alf» 
baf  jt  «Überfielt  aUein  in  flott  fUinbe,  fo  toät  ber  getft  göltet  bq  inen« 
2>ann  üd^  bintoffen  uf  bie  gnab  gotte^r  sf(6i(bt  allein  butcb  ben  geift  gMe^; 
unb  fo  bet  bq  jnen  matt  t  mürbe  er  (q  nun  {u  (inen  merten  nnb  tviUen  brin« 
gen.  60  f9  aber  fo  i^U  uf  ber  ntenfc^en  tanb  baltenb,  id  gwflfi  baf  gott 
bt)  jnen  nit  ift.  IDann  er  berfliidit  Vierern.  XVII.  i.  aUei  fo  {tc^  Mn 
gott  »enbenb  uf  bie  ereatuc  unb  uf  ba^  fleifc^  3el^  laf  fcj  tanben  loie  bit 
ftj  toellenbf  unb  bU  bu  gewflf  an  beut  einigen  leicben^  baf  fi)  ntt  gotte^  (eer 
atfetn  furgebenbr  ffn  gnab  allein  unfer  beti  f9n  nit  leerenbr  baf  gott  bv 
jnen  nit  ift.  Jiatum  iUdt  nüt  bann  glijÄ^nerq  in  jnen  nnb  betjm^fluttg* 
3re  wert  (af  fdjQuen  wie  fi)  wellinb:  fo  finb  fq  niit  anberl  bann  ein  grdwett 
oor  gottr  aU  Sbtiftui  felb^  (eert,  Sue.  XVI.  15.  fprecbenbe  )u  ben  pbort« 
fdern :  3r  (tnb  bie  ti(fe  felbl  fd)bn  unb  gerecht  mac^enb  bot  ben  meufd^eur 
aber  gott  ertennt  äwre  ber}en:  bann  ba^,  fo  bie  ntenf(ben  bod)  bunfti  bol 
fft  ein  grämen  Dor  gott«  Vd)  gott  ^err!  waf  wettenb  aüt  befd)itmet  Ui 
ntettfd)lid)en  tanb«  mee  webet  bif  einig  wort  Sbrtfti  ?  3fl  e«  nit  aUetn  beHet 
unb  ftart  gniig;  fp  }e  berid)tenf  baf  ülMi  fo  jnen  fltig;  ftbbUf  bo(^  unb  gut 
^Vjntt  ba«  ifl  ein  gräwel  oor  gott.  (Sr  oerbtit  oud)  WQter«  baf  man  fd) 
bie  fol^ungen  unb  (eeren  ber  menfd)en  nit  (äffe  berouben  bet  gnab  gottri. 
^rxlui  wuf  t  eigeniid)  f  baf  ber  fleifd)(ie^  menfd)  fin  rat  unb  täd  nit  würbe 
laffeuf  ber  jm  feib«  im  9arabi«  fo  wo(  gefiel,  baf  er  felbf  ouc^  wfi  wolt 
fi)n ,  unb  oernugt  (ic^  nit  ber  gnab  gotte«  i  bie  jn  fo  4tnfä)u(big(c{b  aU  ein 
tratet  (in  finb  gefutt  unb  gewifen  bdtte.  Unb  batum  t^at  et  in  btnen  wor* 
ten  weUen  oetbutenf  baf  man  ftcf)  gat  nit  an  menfd)enleet  nnb  faj^um 
gen  (ieffe:  bann  fo  batb  ba<  gefd)dbef  fo  gulte  iai  wort  got^«  niltmec  b9 
un«.  Urfad):  Hait  fo  wir  nad)  ben  elementen  bifer  weit,  lai  ifli  nac^ 
menf^Hd)em  tji^on  unb  w^ibeit  unb  geboten  erfhtben  wurbinb/  bo«  würbe 
un<  fo  trefPlicb  gefallen ,  baf  wir,  an  ba«  fleifeb  geteert,  gott  gat  berlaffm 
wurbinb.  ^ie  befebe  ber,  fo  uf  ben  tag  be«  gefprAd)«  fo  fiteng  ui  Um 
beiligen  9aulo  2.  Sbef.  II.  14.  bewdten  ft<^  nnbetflunb ,  baf  ^u(u«  nacb 
(htem  finn  oud)  bitte  ffa^ungen ,  otbnungen  obet  leeten  ggeben ;  batum  baf 
bif  wott  ttabittone«  ba  ftat,  we(id)e<  ^u(u<  bafetbfl  btuAt  fBt  hit  ort« 
nung  unb  angeben  tti  eDangetii;  bet  gflalt  et  tt  ouc^  btudbt  1.  (!ot.  XI.  i. 
9(bet  t^it  Witt  etf  genommen  füt  otftnung,  angeben  unb  (eer  bet  menfcftcn. 
SDann  bif  wott  ttabitio,  gtiei^ifd)  pataboft«,  beift  im  ttitfcb  eigenUA  ein 
angeben,  (iin  anbten  gegenwutf:  Die  menfd)entanbet  pftegenb  atfo  qnsere« 
ben:  Sbtifht«  fptic^t:  f«  eetenb  mic^  betgeben f  unb  bu  fpri(^(l:  oud>  mcn« 
fcbenleer  unb  fabungen  nflbinb  nät  }ur  feUgleit;  fo  bCpbt  ie  nod)  aber,  baf  fb 
nflbinb  }u  guter  orbnung  bertegimenten  unb  jä  guten  fttten.  Vntwurt:  34> 
tnüf ,  g(9d)wie  Sbrifhtn  fiue.  IX.  41,  tbätf  fic^  }um  erflen  befd)e(ten :  Obttun« 
glbubigf  unb  Derfeert«  gfd)(ed)t ,  wie  lang  wirb  i(b  b«  d(b  f^n?  wie  lang  wirb  iit 
äd)  bufbcn  ?  Snöcbte  ein  regiment  nit  gut  f^n ,  e«  würbe  bann  mit  ber  getfUi« 
vrac^t  unb  mutwiUen  bermifc^?  9S}ie  bat  man  geregiert,  ee  jt  praib^ 


Ufleatmg  M  XVI  «rttleli  »3 

nctom  UHiA?  SBotf  gät  tft  ju  gutem  tegimmt  ittib  }&  gdtcn  ütteiti.  *o6iie 
inntmt  ei|?  3fl  ntt  üüti  gut  Don  obnt  bcvob  i^on  bem  »attr  alle«  Itec^t«? 
3dc.  L  17;  ottt  mag  wn  ben  menfc^en  oud)  ettoa«  gtke«  lammen?  fo 
«Ue«  ^eifc^  niit  iÜ  bann  ein  glQ0enber  Mämr  bev  Don  ftunb  an  binf4i(t| 
unb  alle  menfn^h  lügenhaft,  übacum  (entenb  äwren  breiten  etfennen.  3(k 
etsKi«  giutec  gfa^en  unb  leeven  unbec  ben  menf(i)eni  fo  wufTenb/  baf  e«  iion 
gett  üi  imb  nit  Don  menfd}en:  bann  aott  i>evwa(tet  burdb  (tn  fflrftd)tigbeit 
aUe<  giite«^  r  unb  Tc^Dbt  aUe«  atg  )ü  gotem  bvuc^.  Uf  ba« ,  fo  iv  febenb  gute 
regtmentr  ^ütenb  dd)i  baf  jt  gebentinbf  e<  fqe  WQfer  menfcben.  3(t  eH  bee 
menfc^n,  fo  tfl  e^  nit  gut»  funbet  ein  g(i}ct)«nen  be^  guten;  ifl  e^  abev  gutf 
fo  ifi  t^  oon  gottr  ber  bte  vegtment  (Itft  unb  unbemd)t  SHim.  XIII.  1.  ^tc 
in  aber  bin  gioub  breflbaft:  bann  bu  etfenneft  no(^  nit  recf)tr  baf  gott  (idjer» 
ii(b  mit  ^ner  ftit(td)tigteit  alle  bing  oermaltet/  unb  ba<  bu  tt<l  biner  totbeit 
bem  menfc^en  {ugibfl,  ba^  ift  gotte«.  9lun  bon  benen  gfabeUf  bamtt  bic 
eegtetent  gte(i)ttgbeit  erbaltenbi  merbenb  wir  bernad)  reben.  ^te,  wie  gemet» 
bet  ifti  rebenb  wir  allein  i>on  benen  fal^ungen,  bte  bem  menfcften  ftirgfcbrtbm 
finbf  aM  ob  er  barin  lebenbe  gott  gefdUig  ober  feltg  werbe;  bie  (ttib  nät  an* 
ber«  bann  ein  f inbifc^  torbctt :  bann  M  ber  gnab  gotteü  werbenb  wir  feiig  9 
fall  mit  b^etnem  bing;  wie  bann  flarl  t^orbar  bewdrt  tft«  Daunen  bar  er* 
»efTen  witt^  baf  aüein  ber  menfdben  (ttten  gt'tt  (tnb,  bie  ftcb  an  bie  gnab 
goUM  gelaffen  babenb:  benn  biefelben  werbenb  i>om  geiü  gotte«  gefurt;  unb 
mal  ui  bem  getft  gotte«  nit  lummt ;  ba<r  iü  niit  anber«  bann  ein  betrug* 
6hib  aber  etwa«  orbnungeur  bie  lommlid)  ober  not  ben  menfd^en  (tnbi  bic 
Wirt  UM  gott  wo(  (eeren  M  (inem  wort  rec^t  orbnen  unb  fd)i(tcn;  ^  bann  (tnb 
(9  ober  gotte«  unb  nit  uitfer.  2Ba«  nuft  bringt  e«  nun  ben  regimenten  bie 
grol  }a(  ber  menfcbtic^en  gi9d>«ntr9?  feinen  war{ici)r  aber  groffe  bfd^wer* 
ben  unb  switracbt  SDenn  gr&ifere  befd)werb  i(l  uf  bie  menfc^en  nie  {ummeUf 
f^  hei  bte  weit  warb  1  weber  ber  grof  ful  buf  ber  glQc^dneten  geifHicben  r 
vfoffeuf  mänc^eUf  nunnen ;  unb  bte  tummenb  nit  anberfhvo  i^ati  bann  oon 
bem  ffeifcf)!  bae  ifl;  i>on  menfd)entanb»  (£briflu«  weift  {eine  getfUid)  bann 
fme  fd)afe;  welt^e  (tuen  getft  bobenb,  bie  (tnb  (im  9löm.  VIII.  8;  bie  (tnb 
gd(i[id)  3ob«  III.  6.  aaSelcbe  bon  ben  menfci)en  ben  namen  getftlic^  erfoU 
gtttbf'  (tnb  oucb  gei(itid)i  jabom  bSfen  gei(l  b5«  gei(Uicbr  ba«  ift  ttiflifcb» 
SBof  bat  man  bie  fcbäf It  gotte«  gejigen  1  ^  baf  man  fq  mit  benen  fcif ten 
ocbfen  betube,  mit  fdlidjen  (Meten  ber  unnübttt  fal^ungen  oerwidlete;  fo  bo(| 
gMibettter.  IV.  2.  XIL  32,  fo  eigenlid).ftir{ummtf  baf  man  }tt.(tnem 
gfa^  nät  tbäje,  nflt  bari^on  neme,  unb  bet  geift  gotte«  bie  apo(lel  alle  wai^< 
best  geleert  bat;  unb  9aulu«  bq  ben  ®(il(ttitn  fo  treffenltd)  unb  an  anbren 
M  orten  berfrben^  ^at,  baf  man  fSlid)  fbifcbticb  er(inbungen  unb  befcbwer» 
ben  nit  amiemen  fi^Ute.  3a  er  (Ir^t  mit  einem  argument  fo  (larf  i  baf  be«» 
(etbrn  ou^  allein  genug  wdrei  alle  menfcblicben  fabungen  je  Verwerfen,  ja 
f9  fnr  ftinblitbi  antcbrifhntid)  }e  i>erbietcn  unb  bin  it  werfen.  ®al.  III.  IS. 
Xlf»  bruber  i  i^  toiü  fcblecbtlid)  mit  üif)  reben  i  wie  ein  teber  menfcb  wo( 
iKtnemen  mag.  9lieman  ti)ttt  ab  nod)  }äbin  {u  eim^  menfcben  te(lameMf 
bai  ge(t(iet  t(i.  Uf  ba«  (lr«t  i(^  atfo :  jimmt  (icb  bbeinem  menfd^en ,  eim 
Im  %mödit  ober  teftamentr  bae  btftät  Ott  ab  je  tbun  ober  je  mecren;  jar 

^)  onfcbttfe»*   '>  erbofi^eit.  ^  fdfiObiq  crfitnben.   ^)  t^erotbnet. 


824  mtmi  Hl  XVL  «tttefi 

$b  slnwit  tiMb  »U  ntiii^f  M  «i«ii  M  }A  elcf  »m  ta»  tct^nnit  ^etti« 
tbAjc  6tn  tcftamentr  bal  ec  huxöi  Cftriftum  ocma^t  ^at|  ifl  »ot  «cfeit 
^et.  XXXI.  Sl^  Ulli  (Efaj.  LV.  S,  baf  e«  näl Mtcrl  tvitt  f^n  hmn  ei« 
(ttat ;  ttfib  tor((^(t  ^db  an  tie  (af 1 1  bcr  tu  icf^  %dl ;  e^  Ma?f  mcntfict  ufa* 
%tn  t  tveniflcr  tflnflen  i  ü  witt  fo  tut)  unb  citiA  i  bof  man  ti  nie  t^m  nM« 
fken  Urnen  muf ;  funbcr  wk  gott  mit  ^Dabtbm  gf^n  ifti  a(fp  witt  tt  on^ 
Itdwlic^  bQ  atlnt  bcnen  ftni  bie  mann  (inb  nad)  btm  bcrjcn  gotM;  bmm 
iQivt  (V  bannbcr}i<i  fqn  wie  Dabtben/  »trt  fq  »9fen,  war  mA  »te  f« 
wanblen  (bUinbr  bafi  fp  niemand  teer  n^  sfoi)  bebürftnb.  2>emi  man 
Wirt  gott  erfennen  bon  bem  Heinften  M  i&  bem  t)l9d)ften;  bal  ifti  mman 
Wirt  e<  f(d)wer  werben  bon  dner  Htine  ober  fd^leAte  wegen:  t^  iit  nit  bd 
menf(i)en  werf  nocb  beric^ti  funber  gotte^.  9Bie  babenb  benn  menfdmi  ie 
gbören  bie  erbdrmb  unb  genab  gotte^  mit  jren  gefaf^n  onjocben  onb  gfan« 
gen  legen  f  baf  fp  bie  nun  benen  banb  ufgetbon»  bie  jrem  tMinb  lofrtinb? 
OBarum  banb  fp  )ii  bem  re(bt  werben  burcb  (Sbrifhim  allein  Mn^u  tboit 
jre  wert?  warum  banb  fp  bo«  wort  gotte^  gioubenlo^  gemadbti  inbem  bat 
f9  ;wun((en  bOUbi  man  fbUe  jrem  wort  aW  bil  glouben^  aW  gottel  won 
geben?  &id)r  wie  e^  ftonb  um  unfer  ftcifc^f  baa  ijlf  menfc^Ud)  ober  natflr« 
U(6  bernunf^  unb  wp^beit! 

tu  bero  f ummt  ndt  gut« :  barni  fp  ift  bon  art  mtb  natur  tii  i  M  goil 
felbil  gerebt  bat  ®en.  VIII.  21.  2>er  finn  unb  geban(  ober  anfcblag  bei 
menfcbenber^en«  ift  hii  bon  (inen  (inblid^en  tagen  bar.  /jba$  aber  wir  in 
lattnif<t)er  fprad)  alfo  lefenb :  0enftt«  et  cogitatio  bttmoni  eorbi«  in  malum 
prona  funt  ab  abotefeentia  fua.  2>er  finn  unb  gebaut  be«  menfcMtcbm  ber» 
len«  (tnb  geneigt  ober  fdttig  ju  bbfem  bon  finer  jugenb  bor.  QBel^cr  finn 
ben  tbeologi«  oil  irrtum«  gebracht  bat;  barum  aber  ber  botmetfd^  wol  }e 
(teafen  wir  i  bon  weldbem  fp  oerfurt  finb ,  inbem  baf  er  forid)t :  bie  (hm 
mtb  gebauten  M  berjen«  be«  menfcben  fpinb  geneigt  gu  bem  bSfcn;  ba  er 
aber  foUt  gerebt  baben :  ber  anfd)(ag  i  (inn  ober  gebaut  beü  b^rjeM  be#  meiN 
fd)en  ift  bb<r,  nit  aUein  geneigt  je  bifem,  funber  ift  hii  m  alle  fürwort 
ober  milbrung.  QBelc^e  wort  ber  munb  gotteo  rebt  alto :  3e)er  (tb  baabam 
ra  minneurau ;  welcbe  wort  fo  beiter  unb  tlar  fti^ :  ber  (tna  ober  gebaut 
ober  ratf<i)lag  Iti  berjen«  hti  menfcben  ift  bM  bon  ftnert  tinblid)etf  tagen 
|ar  r  baf  barin  gbein  jwpfei  nod)  swifalt  ^  erfimben  wirt  2>ie  tbeologi 
lonb  aber  M  bem  wort,  geneigt^  weUen  erjagen  i  baf  in  ttn«  mm  ein  vn^ 
gen  i&  bem  bbfen  fpe;  nit  baf  wir  oon  natur  r  bie  tn  Vbamen  gerbrotbett 
Ifti  bb^r  ptel  unb  unntlf^  fpinb.  Ul  bem  finb  bie  frifhten  meimtngen  ent> 
(imtngen  bom  frpen  wiUen  i  bon  unferem  oermftgen  i  bon  bem  lietbt  unferer 
oerftdnbnuff  bemn  nacbgefbiget  ftnb  menfAenleereui  fa^ngen,  berfoufm 
guter  werten  unb  Mt  gip^^nerp.  2>enn  ein  ieber  ^t  in  bem  wort,  geneigt, 
jtcb  mbgen  glpf neu ,  fam  *  er  bie  neigung  öberwunben  bob ;  bat  bod)  wof 
gewiift,  wie  tt  babeim  fttinbe,  hei  ift:  im  inneren  menfi:^.  9Bo  aber bif 
wort:  Iti  menfcben  gmut  unb  rat  ift  bM,  on  aüt  ftirwort  baru«  gerebt  wdrt 
unb  ftpf  geleert:  fo  b^tte  (tcb  mit  bbeiner  fo  bdrlicben'  glbfnerp  iemon  c^bb* 
reu  empören:  bann  el  bdtte  ein  ieber  gewäft,  baf  unfer  anfd)(ag  bbo  ift; 
unb  wie  bi(  man  gutei  ui  menf(i}Ii(bem  rat  barfdrtragen,  bitte  ein  ieber 

*)  «l#  wenn.  ^)  barm« 


Mätm«  M  XVI  dtllMi  22$ 

fltkdit;.  <tr  Amratt  wn  mmTd^ttwof^ett;  bct  brenn  Hl  hUj  fo  ntd^  outb  it$ 

kd)  bac»pti  nii  giit  f9n ;  inib  ftättc  »ttcr  Utt  nocb  gfa^  nod)  n^evt  ber  men« 

fdKn  >^tiitn  gleubm  g^cbt.    0umma  r  u0  bcm  »ort  ^ottes  erUrnenb  wit 

tivifi  bau  unferünn^  anfAIagt  gebantf   rat^  crburatf  bau  gntüt  dbcraU 

Ultft;  fp  muf  ic  folgotf  baf  bal;  fo  barm)n  fummt»  bb^  tfi;  benn  $ibetn  bbfct 

(•um  mafl  flüt  fructit  gcbdveni  fprt(l)t  sott  3Rattb.  VII.  17.  2>efb<)lb  aUtit 

fo  ntt  t»on  gott  tummtf  bb0  ifi«    9Bte  tbnnenb  aber  ic^  bic  wi^iflcn  r  bte  ftd) 

ramcnbf  balf  fo  Sbrtflu^nit  ooUtaminentid}  ooUenbetf  b<ibinb  ft)  ooUtnbfti 

iittt  gütd  ttd  jncn  felb^  bringcni  fo  fq  bbrenbf  baf  brr  (tamm  bö«  til?  QScnn 

»eUcnb  f9  bbrcn  Don  jrcr  tor^cit?  wenn  wcUenb  f9  bbrcn  gott  fd)mj[ben? 

Jmn  Hk  bal  nit  cm  f(banb(td)c  fd)ma(6  AOttc«  unb  ein  brnmcrfen  3efa 

iktifUi  wenn  f^  rcbenb,  fi)  babinb  ba^r  fo  (Sbrtftu^  uni^oUtummenltd}  ange« 

»Un  hob  9  ccil  gan)  unb  ooUtummcn  flcmacbt?  3ü  er  bann  fo  unmuffcnb 

tjnui  baf  crl  nit  tbnnen  bat?  ober  fo  unfrdfttgf  baf  erl  nitgembsen  bat? 

ebcr  fo  oerbüniUiif  baf  et  c^  nit  geweUen  bat?  bet  aber  bit. göttlich  wqsbeit 

Hit  ja  aUe  idtät^  ber  »Q^bett  (inb  in  im  bebalten  i  bem  aUe  bing  oom  oater 

fiiÄ  a^bcttf  baf  er  bie  tobten  ertidct*  baff  bte  unglbubigen  sunt  Ued)t  bet 

iNirbett  gebtadit?  2>er  barum  tn  bif  jqt  {ummen  iil»  baf  er  unl  erlöste  nnb 

fn  gnab  tunbmacbte?  3Bte  tonnt  er  un«  benn  oerbfinflig  fQn?  (Si(bi  wobin 

himmt  ber  menfcblicb  Mtn^   fo  er  (icb  felb<  in  ünem  ffirnemen  befcbirmen 

nüi  ?  Dabin  i  baf  er  ßn  torbeit  mit  gotte<  fcbmad)  bewären  wiU ,  unb  wiif 

Mrr  fvn  bann  gottf  ber  aber  )U  ben  jüngeren  gefprofben  t^at:  SBemi  Itt 

9^  bei  warbctt  {ummenr  werbe  er  fq  aUe  warbeit  leeren*    9?un  lägt  gott 

Bit;  ber  getft  ift  tummen;  fo  banb  ou^  bie  boten  unb  alle  glbubtgen  u4  jm 

aiie  warbeit  erlernet.    Unb  *ntt|  ali  fp  fagenbi   bat  gott  einen  teil  ftner  an« 

ÜAimim  terbatten,  ben  er  etil  ieb  batftir  bra<bt  bab  in  ben  näcbften 

(ttfcnb  jaren,  bau  fp  M  bem  wort,  ba«  dt^ti^M  3ob.  XVI.  12.  fprtd)t, 

(cfcdMen  weUenb:  3d)  bab  ticb  nocb  oil  ^e  fageui  jr  mbgenb  aber  ed  ieb  ntt 

trogen;  fo  aber  ber  geiil  ber  warbeit  tummen i  wirt  er  d(b  <tQ<  toarbett  lee« 

^*  ^üi  fprecbenb  fp,  bbrd  bU/  baf  er^  jnen  nit  aUe^  gefeit  bat!  barum 

Mir  erft  botnac^ba^  ben  ftommen  odteren  geöffnet/  ba^  bie  jänget  bojemaC 

Bit  tragen  mo(6tenb.    &i(b  bie  aber  um  gotttf  willen;  wie  fq  gott  (in  eigen 

Mt  tt<  ben  bänben  bredKn  weUenb  unb  fdtfcben«    ZMe  jdnger  |tQb  altweg 

itobi  oetftaobtf  gfoui  M  fq  ben  geifl  gottei  empflengenb;  noc^  Ott  unoer» 

ÜnNgcr  }ti  bet  }9tf  att  jnen  Cbeiiluo  nadb  bem  nacbtmat  oon  flnem  «errd* 

ict  unb  anbren  ftb^ocren  tfinftigen  bingen  oorgfeit  i  fq  in  fordet  getjv^rfen  bat. 

ttl  fq  nun  mub  unb  betrübt r  fprid)t  er:  3r  mi^genb  {u  ber  jqt  bie  bingi 

Mc  id)  t{<])  (unb  will  tbuUf  nit  begrpftn;  aber  fo  bergeifl  ber  warbeit  tum« 

Mif  Wirt  et  ud)  alle  loarbeit  leeren.    (Er  fprid)t:  äÄ  apoftel  witt  er  alle 

Mbeit  lecten;  er  fpricbt  nit:  id)  wirb  nad)  ber  }bt  nod)  oil  berftSr' bringen, 

Wi  i<b  dd)  nit  offene,  id)  wirb  ed  aber  behen  ober  benen  og^en;  funber  er 

(mjbt:  bfr  geifl  ber  warbeit  wirt  ud) ,  .bie  apoflel,  mit  benen  er  rebt,  alle 

»ttbctt  leeren.    ®ott  lägt  nit;  fo  folgt  oud)  mt  oorgemelbt,  baf  fq  atfet 

Mbcit  bom  geifl  gotte^  beeidet  finb.    ^ie  tbnnt  oud)  Sbrifluo  am  fräi 

9mbt  ban :  eo  iil  aüu  botlbrad)t;  wann  man  bie  gred)tigteit  erfl  mit  menfd)« 

%m  9m  I  f eifcb  ober  rat  abertummen  mufte?  (ii  ünb  fablen. 


M#i'i  fbmntL  €f<briftai  I.  «b.  15 


226  mteduns*  M  XVL  «ttOtH. 

9Dtc  flf^((  a(fv  gott  unfet  dnfcbfos  ü^Wl^i  ob  wir  ftdjdft  Un  »mvinmt 
«ät  unb  gtf  At  fmt  I  ertcmc t  mmt  1.  ®ant.  XV.  1.  (f.    2>o  bkf  gott  tm 
(uns  @aul/  n  fBUtc  »ttei  tic  9(nta(rfrt  (traten,  ottb  )f  tob  fiAtoften  aUe^i  bal 
unber  jncn  lebte/  wqb  unb  mann,  {tnber  unb  oudb  <)ltc,  oiKb  aUe<  bebi 
tof  r  ttnbee,  efet,  Ume(|  unb  nCJt  M  oUen  benen  binden  beseten.   Gaut 
f(f)(ii3  fo  bon  (Ebilo  bi$  sen  Cuc  unb  nam  ben  {finfl  9(3<i<i  flefongeni  erfcblüg 
ober  <iUe^  bolt,  bebielt  ou(l>  bobq  mit  (incm  bo(t,  Wüi  ber  beften  bob,  mal 
»on  {leiberen ,  sterben  unb  beb.    2>orum  fcbttf t  flOtt  ben  propbeten  0<imue( 
in  im ;  ben  <iru$t  er :  Du  ui^ermAlter  fränb  gotteH !  i(b  fton  bad  obeif  bei 
berren  erftiUt.    2)0  fprad^  6omuel:  QSol  tfl  bann  bal  Aefd)repbe«  be^lr 
lai  id)  ^Br?  9(ntwnrt €Sau( :  Z)al  boltb^t  bal  beftbe^  bebalten,  baf  el  bol 
bem  berren  ufbpfrre*    Cipracf)  €famuel:  ®ott  bat  bid)  sebeiffen  bie  %m^Mtt 
betrieben  unb  gans  unb  gar  pertilsen.    SBarum  bifl  bu  bem  mort  bei  berrtu 
tiit  gborfam  Afijn?  funber  bu  ba^t  bic^  gegen  bem  roub  gewenbet  unb  tibcli 
begangen  bor  gott.    Do  antwurt  &aut:  3d)  bin  bod)  g^orfam  gf^n  uiA 
bab  ben  weg  gewanMet ,  ben  mi<b  gott  gewifen  M ;  unb  bon  btn  tfing  Sgng 
gfangen  brad)t  unb  ba<  bot!  9lmale(  erfä)tagen ,  unb  b<tt  ba€  polf  bie  bejlm 
rinber  unb  fd)af  bebalten  i  gott  ufjeooferen  in  ®tlgat.    t>o  fprac^  Samuel: 
VBtü  gott  opftr?  mU  er  nit  mee,  baf  man  gborfam  f^  jinem  wort?  benii 
gborfame  ift  beffer  bann  bal  opfer;  unb  gott  udofen  beffer  weber  bie  nieten 
unb  jr  feif te  bon  ben  wibren  ufopferen :  bann  jm  wiberfhreben  ifl  titit  mtnbee 
gefunbet  benn  souberp  unb  warfagen ;  ouc^  ift  el  fdyier  ad  böl  aM  abgötterv, 
fo  man  (td)  nit  an  in  la$t  ic.    Unb  ftat  jm  barnadb  ba«  r^d)  abtQnbt,  unb 
ben  gefangnen  {fing  Vgag  }ä  fhicten  jerbouwctt.    9Rert  t^it:  6aul  meint 
0u(b ,  er  bitte  bie  fad^  gar  wol  ermeiTen  i  baf  er  bal  gü  einem  opfer  geotN 
nit  batf  bal  in  gottgbeiffen  bat  berberben;  ftat  oud)  bal  weifen  berbefren, 
bail  jm  in  bem  gebot  gottel  miffieL    2>u  t^ixit  aber,  wie  gott  burd^  Samuel 
rebt^  baf  fblid)e  fflrwi^  bi)  gott  gar  nad)  für  abgöttert}  gered)net  werbe :  bmn 
fd)le(bt  (bOe  man  (inem  wort  (ofen ,  unb  fieb  bef  allein  pem&gen ;  alfo  gebe 
man  gott  eer  i  wann  man  mit  folg  fine<r  worti  jn  ben  aUerwqfefleti ,  trfiwe* 
den  ertenne  unb  gwfif  f^e ,  baf  er  alle  bing  }um  beflen  ^eiffe  unb  oerwalte. 
fflBe(d}er  gott  ,ber  geflolt  unberworfen  0}e ,  ber  tbäje  belfert ,  bann  fo '  er  leben« 
big  opfer  brdd)tc«   i>ie  mtf bruc^enb  bie  fatfcb  geifUid}en  bif  wort  bon  bet 
gborfame r  fpred)enbe:  €iidi,  wie  gätüt  gborfame!  oerftonb  aber  gborfame, 
ba  man  fl(b  bem  menfdien  unberworfen  mcabi !    Unb  ifl  aber  bi;  meinung 
bef  wort<i  baf  man  aOein  gott  gborfam  (bUe  fqn.   i>at  nun  gott  bte  g^o^ 
(ame  ber  geiftfieben  nit  gl^eiffen:  fo  tl)dnb  fp  wie  €^aul;  fo  fp  bie  orbnwtg 
gottel  mit  jrer  wpibeit  beiferen  wettenb  (wie  wof  brben  unb  rotten  nit  ul 
fiMd)er  meinung,  funber  ul  luterer  glQd)lnerp  tummenb):  bb^renb  f^'«  unb 
werbenb  mit  6aul  berworfrn.v  2)a  werbenb  fp  fd)rpen:  fott  man  bann  niim» 
men  gborfam  fpn?  9Ber  leert  bid)  bal,  bu  fulboum?    3a  ftplitb  leeret 
man  bid)  gborfam  fpn  bemj  ber  ein  berr  ift  über  alle  bing.    €So  bu  bal 
tbäfti  witft  bu  mit  einer  arbeit  oud)  benen  gborfam  fpn,  benen  tvt  foOt: 
benn  er  beif  t  bid)  binen  obren  gborfam  fpn ;  bine  obren  aber  (tub  nit  brben, 
ffcten:  benn  Pon  benen  beift  (Ibriftul  ndt,  funber  berwirft  fp.    SBclc^i  aber 
bie  obren  fptnb ,  benen  wir  gborfame  fc^ulbtg  itnb ,  wtrt  b^tnacb  folgen ;  btt 
fpe  gnug  angejcigt ,  baf  bif  wort:  gborfame  ift  beflfer  bann  opfer ,  itit  foff 
uf  menjcblicbe  gborfame  sogen  werben ,  funber  uf  bie  göttltcben.    Unb  ift 


Utteaima  Iti  XVIL  octife».  227 

mUt  Me  ti  l^orfiir  iktm^i  haan  für  (9.  Mi  Mfcv  f(^9nnt  flf<6t(^l 
<9aittt  unt  GamueUr  ftoff  id);  mttcme  ein  tebrt  tote  flut  unb  sottAffSUtg 
M  fiK  I  fo  ui  menf<bUd)em  fütwiti  unb  ünn  tummt  9lun  möd^t  Üti  no(^ 
Ml  sfd)ti^  ftorfür  bringen  f  btfen  16«  artt{e(  je  bewdten ,  lai  td)  abet  t^on 
tttr}e  wegen  afen^  (af;  toiU  btefelben  ^cfät  bringen  f  wenn  mine  fqenb  (t^ 
eniviTtnb* 

Der  {tbense^ent  artttei. 
2><if  Gbrifinl  ein  einiger  1  ewiger  r  obrefler  priefler  {(l;  baru^  ermeffen 
virti  baii  bie  ftd)  obrefl  oriefter  umgeben  ^anb|  ber  eer  unb  gwalt  Sl^rtfU 
«jbrctrebenb  1  ja  berfc^upfenb. 

2)af  (Sbri^u«  ber  war  obrefi  priefler  f^er  erfinbet  it(^  jum  erfien^  bof 
er  ber  obreft  ift  1  ui  bem  /  baf  er  ein  einig  boupt  iil  oOer  tbriügISubigen  1 
>on  »efebem  gnAg  gerebt  ift  babor  im  1.  ortiM.    2>enn  ein  boupt  f^n  r  ift 
nnl  anber<  1  bann  ein  obrefkr  fi^n.    Demnach  erfinbet  ft(^ ,  baf  er  ber  obe» 
teft  pnefler  ifki  an  bem  opfer,  bal  er  ufgeopfret  t^ix  bann  bbein  priefler 
gbeto  fttd)  Opfer  nie  ufgeopfret  b<it    2)ann  f  finb  fd)on  etfic^  fromme  um 
gotte«  wiUen  gfloi^ni  ^anb  ft)  bod)  nit  m<(gen  für  anbre  menfc^en  m  opfrr 
(«ttf  bil  weniger  fo  ein  tbfire^  ewig  w4renbe4  opfer.    9l(fo  baf  wir  woC 
(prcefKU  m5genb  mit  2>aotb:  i>erri  wer  tfl  bir  glqd)?  9faU  XXXV.  10. 
l6ii€t  Daoib  bat  ouc^  M  bem  geift  gotte^  rebenbe  gfeit,    baf  Sftriftu« 
«in  ewiger  priefter  f^n  werbe  nacb  ber  gfiatt  aRe(d)iKbe(  9faL  CX.  4 : 
Zkc  bcrr  bat  gefd)woren  (unb  ba«  wtrt  jn  nit  räwen) :  bu  bifl  ber  ewig 
Kirflcr  nadb  ber  orbnungr  bal  ifl,  na(^  ber  gflalt  9Re((bi}ebef.    Z)af  aber 
bifet  pfalm  pon  S^rtflo  fStte  berflanben  werben,  bew^rt  er  fetbl  fOtatt^. 
XXII.  44,  ba  er  in  bor  ben  iuben  an)äd)t  unb  tunbfd)afi  uf  fld)  borutf 
nimmt    ^ulu<  brückt  jn  oud)  i>ebr.  VIL  21.    2>te  anbren  (ba<  ift  bie 
•brrftoi  priefter  im  alten  teftament)  finb  on  ein  eib  priefter  worben ; '  bif^r 
•beTf  0l>rifttt<f  mit  bem  eib,  burd)  ben  ber  gfproc^en  bat:  Der  berr  bot  ein 
ftb  «ct^on;  ber  wirt  in  onc^  nit  rawen  (ieft  folgt  ber  eib).    Du  wirft  ein 
priefler  f^n  in  b'ewigbeit.    9ltfo  ein6  befferen  teftamente^  tft  3efu^  ein  bdrg 
worben.    Der  anbren ,  bte  priefter  worben  finb ,  ift  bi(  gfqn ,  bon  bef wegen  1 
bat  fn  ber  tob  nit  lief  bb^ben.    ^Xber  btfer,  d^riftu^i  bamit  er  in  bie  etoig« 
beit  Mi^bcr  bat  er  tvx  ewign  priefteramt;  bannen  %0t  er  Ott4>  in  bie  ewigbcit 
bebolim  magi   inbem  baf  er  felbtf  sä  gott  gangen  ifti  allweg  litbenber  fSr 
mw  flittifl  V  ^un  ober  ffirmünben.    3n  ben  Worten  9tfu(i  biirenb  wir  sum 
erften »  baf  gott  }ä  gwäffer  ftdKrbeit  ben  menf(^en  bpm  eib  gefc^woren  bat^ 
eoieii  obreften  priefter  je  geben,  ber  ewig  foe;  bef  amt  nit  werbe  ufgbebt, 
wie  bnl  priefterlid)  amt  im  alten  teftament  ift  ufgebebt.    Dof  aber  ftn<  nit 
nfgebebt  werben  mbg,  fummt  va  bem,  baf  gort  ein  eib  getbon  bot,  baf 
€briflttl  ein  ewiger  obrefter  priefter  f\}e.    Daf  aber  bie  alt  priefterfd)aft  tft 
nfgebebt  /  tummt  u^  bem ,  baf  ^  obreft  priefter  battenb ,  benen  gott  nit  t\ti 
eft  getbon  bat ,  baf  fq  ewig  fiUttnb  fpn.    3um  anbren  bSrenb  wir  bie  über« 
treffeiiltd)e  beo  nQwen  teftamenti  ermeffen  werben  uti  bem  obreften  priefter : 
benn  ber  bürg  unb  obreft  priefter  ift  ber  einig  Sbriftus ,  ber  ewigltcb  ein 
obrefter  priefter  bl^bt;  M  bem  aber  folget«  baf  oud)  ftn,  bao  ift,  bal  nüw 
Irftoment  nit  abgdngUd)  ift ,  oud^  baf  ti  w^t  beffer  ift  weber  ba0  alt :  bann 


226  mtedutid*  M  XVL  mtiMi 

9Dtc  flf^((  o(fv  gott  unfer  <mf(b(ds  ffifüUti  ob  wir  ftdjdft  fern  »eminmt 
K&t  ml  greAt  ft^nf  erlernet  ntdit  1.  ®dni.  XV.  1.  ff.    Z)o  Mef  flOtt  tm 
(ans  @du(,  er  fBUu  wtber  bte  9(nta(e(er  ftrqten/  unt  je  tob  fc^Iaften  aUe^i  bal 
unter  jnen  lebte  f   wqb  unb  monn,  (tnber  unb  oudb  olte^  oiKb  äüH  itebi 
tot  9  rtnber ,  efe(  i  Mmel  f  unb  ttät  M  oUen  benen  bintten  begeren.    Cml 
fcf)lu3  ft)  oon  (Ebi(a  bi$  sen  €fur  unb  mm  ben  (ünfl  9(s0a  flefangeui  erfcbluft 
ober  allen  oolt^  bebtelt  ou(l>  bab«  mit  (imm  oottf  toQi  ber  beften  ftobr  mi 
oon  Heiberen  /  }terben  unb  oet).    2)arum  fc^itf t  flOtt  ben  propbeten  0<imue( 
gd  im ;  ben  sruf t  er :  Du  ui^ermAlter  frunb  sotten !  id)  Mn  tat  sbeif  bd 
berren  erfüllt.    2)0  fprac^  eomuel:  QSo4  ifl  bann  ban  sefd)rep  beo  »ebff 
ban  id)  biir?  9(ntwurt  CSdUl :  Z)al  ooltbot  bol  beftueb  bebalten,  baf  en  bot 
bem  berren  ufbpfere.    Ciprocf)  €famue(:  ®ott  bat  bid)  gebeiffen  bie  Vmdctn; 
betriegen  unb  ganj  unb  gor  i^ertilgen.    SBorum  btft  bu  bem  mort  ben  betttti 
tiit  gborfom  gfi}n?  funber  bu  bo^t  btc^  gegen  bem  roub  gewenbet  unb  flbctt 
begongen  oor  gott.    Do  ontwui^t  ®oul:  3d)  bin  bo<b  gborfom  gfljn  unb 
bob  ben  weg  gewonblet  t  ben  mid)  gott  gewifen  bot ,  unb  bon  btn  täng  9gng 
gfongen  brod)t  unb  bol  oo((  9(mole(  erfä)(ogen ,  unb  b^t  bon  oolt  bte  bejltn 
rinber  unb  fd)of  bebolteui  gott  ufseopferen  in  ®ilgo(.    2>o  fproc^  €^oniue(: 
(QiU  gott  opftr?  miU  er  nit  mee»  bof  mon  gborfom  f^e  ftnem  mort?  bmn 
gborfome  ift  beifer  bonn  bon  opfer;  unb  gott  udofen  beffer  meber  bte  nierm 
unb  jr  feilte  i»on  ben  »t'bren  ufopferen :  bonn  jm  wiberftreben  ifl  nut  mtnber 
gefänbet  benn  souberp  unb  worfogen ;  oud)  ift  en  fdyier  oln  bbn  o(n  obg5tten)r 
fo  mon  (td)  nit  on  in  lof t  le.    Unb  b<tt  im  bornod)  bon  rt}d)  obfQnbti  unb 
ben  gefongnen  (fing  Vgog  }ä  (hitfen  jerbouwcp.    9Rer(  bi^*  €kiül  meint 
oucb  I  er  bitte  bte  fod^  gor  wot  ermeffen  r  bof  er  bon  i&  einem  opfer  geotb« 
nit  batf  bon  in  gottgbetffen  bot  oerberben;  bot  oud)  bon  meUen  oerbeftettf 
bon  jm  in  bem  gebot  gotten  miffieL    2)u  bbrft  ober,  wie  gott  bur(b  Gomufl 
rebt,  bof  fölid}e  fdrwi^  bq  gott  gor  nod)  für  obgöttert)  gerechnet  merbe :  benn 
fd)led)t  fbOe  mon  (tnem  wort  (ofen ,  unb  fid)  bef  oUetn  iiemugen ;  olfo  gebe 
mon  gott  eer ,  wonn  mon  mit  folg  ffnen  wortn  jn  ben  oUerwqfefteti ,  trfiwe« 
den  er(entte  unb  gwfif  fqe ,  bof  er  oUe  bing  }um  beften  btiffe  unb  oerwolte. 
fflBe(d}et  gott^ber  gedolt  unberworfen  0}e,  ber  tbäje  beffern,  bonn  fo  er  (eben* 
big  opfer  brdd)tc«   i>le  mtf brud)enb  bie  folfd)  geifttid}en  btf  wort  pon  ber 
gborfome r  fpred)enbe:  6{(bi  wie  gätiit  gborfome!  perftonb  ober  gborfome, 
bo  mon  (Id)  bem  menfdien  unberworfen  moebt !    Unb  tfl  ober  bi;  metnung 
ben  wortn»  bof  mon  oOein  gott  gborfom  fbUe  fqn.   i>ot  nun  gott  bie  gbor» 
(ome  ber  geiftKcben  nit  gbeiffen:  fo  t^änb  fp  wie  0oul;  f»  fb  bie  orbnung 
gotten  mit  Jrer  wpnbeit  beiferen  wettenb  (wie  wo(  brben  unb  rotten  nit  un 
fiMd)er  meinung,  funber  un  (uterer  glt^cbnnerp  (ummenb) :  bi^nrenb  f^'n  unb 
werbenb  mit  Sout  oerworfen^  2)o  werbenb  fp  fd)rpen:  fott  mon  bonnnum» 
men  gborfom  fpn?  Sßer  leert  bid)  bon,  bu  fulboum?    3o  fr^Hdb  leeret 
mon  bid)  gborfom  fpn  bem,  ber  ein  berr  ift  ober  oQe  bing.    &o  bu  bon 
tbäft»  wirft  bu  mit  einer  orbeit  oud)  benen  gborfom  fpn,  benen  bu^  foUt: 
benn  er  betf  t  btd)  binen  obren  gborfom  fpn ;  bine  obren  ober  (tnb  nit  beben, 
feeten:  benn  Pon  benen  beift  (Ibtiftun  nfit,  funbrr  Perwtrft  fp.    993cld)en  ober 
bte  obren  fptnb ,  benen  wir  gborfome  fcbulbtg  ftnb ,  wirt  bomocb  folgen ;  tiit 
fpe  gnug  ongejetgt ,  bof  btf  wort:  gborfome  tft  befter  bonn  opfer,  ntt  foU 
uf  m(nfd)(id)e  gborfome  sogen  werben ,  funber  uf  bie  göttttd)en.    Unb  ift 


mreguiid  M  XVIL  otttferi  229 

neben  eucf):  mi  xtäatt  wcu  fllSubigm  et  rtt^binbi  bann  ft  Un  fdi&Dftt 
i^rr(a{renb<  i  ftd)  teerinb  an  ti(  sfd)i}pft,  !^te  mrmung  DanicU  VL  3  ff«  iü 
olfo :  9(U  Daniel  bpm  fang  Z>arto  jfiir  an^rc  gcacbti  wäcb  jm  bei?  flmaUi» 
flen  buf  sb^af ,  bcrtttent  fiA  /  n^ie  fo  2>ante(  ni9d)tinb  mtbrum  gmibren  ober 
ttmbrinfitn ;  rtfannttnb  sunt  (tiUtii  baj  in  btQifts  tagen  flbettf  g^tt  fiUtc 
angtüft  nierben  nod)  angebetet  i  webet  ber  tänifl  2)ariu4;  bev  bat  bt$  gebot 
befrilet  unb  laffen  uiqw-  (€ii(l}  bie  bie  torbett  bec  ubettreffenlkben  bergen !  * 
»0)0  fummt  jt  unfinnigbett  ?  babtni  baf  fi»  n^Anenb»  fy  fp^b  göttetO 
t>cmtl  aber  ijl  u^gefpdbtt  morben;  iaf  er  aUe  tag  (tcb  gegen  ^terufaltm 
feercnbei  btt^ilenb^  finen  berren  gott  angebetet/  unb  barum  t)or  bem  täng  tu 
ber  firof  erforbreti  unb  erobretf  ^  unb  unber  bie  bungrigen  li^wen  gmorfen; 
bcn  f^at  aber  gott  bbutet ,  ba$  er  unt^erle^t  bUben  ifl.  Unb  bat  baran  ber 
läng  gcfeben  bie  traft  be«  gotte«  i  ben  Daniel  anbetet  i  unb  ben  ffirgegeben 
allem  wlt  altf  einen  ntAcbtigen  maren  gott  }e  eeren;  bargegen  oud)  bie  ^enb 
DanieU  gefhaftf  wie  2>anieln  gefcbeben  t9ai\  benen  babenb  bie  li^wen  nit 
ibrrfeben  /  funber  fp  i^on  ftunb  an  serri(Ten.  Da^  anber  ort  oon  bem  grflmen 
ber  verobung  i  ba^  iü  oon  bem  grufamen  frefel  /  ba  (ict)  ber  menfd)  gbar  fQr 
gott  u^gebtn  unb  fid)  an  gotte4  (iatt  (teUen  unb  gott  U^jagen  unb  einüyb  mo« 
fben ,  ünbit  bu  am  XI.  capitet  t  babp  oue^  eigenltd^  gmalt  ftnben  wirü  bai 
angt(td)t  unb  gftatt  ber  {ewigen  jpt. 

Aic  befd)irmenb  aber  (iid)  bie  pApfHer  mit  bifem  u^jug:  (£^  ift  nteman 
fo  tored)tig ,  bag  er  ben  papfl  für  einen  gott  bab ;  man  batt  in  für  einen 
lenveftr  unb  flattbd(ter  gottetf:  bann  wir  armen  menfcbeu;  bie  bli^  (tnb  in. 
»äffen  unb  gloubeu/  bebörfenb  wo(  ein^  fid)tbaren  menfcben/  ber  über  aUe 
ieermetfter  fpe^  unb  burd)  ben  ber  gtoub  allein  gefeftet  unb  ficber  gemacht 
»erbei  outb  aUer  }witraÄt  in  ber  gfcbnft  bingencunmen  unb  entfdbeiben. 
fCmwurt :  3eig  mir  ^um  erflen  an  i  wo  jn  gott  babe  einen  flattbalter  gbeiffen 
fpn.  epriebfi:  SKattb.  XVI.  19:  Dir  wirb  t(6  geben  bie  fd^iaffel  bei^  tt^M 
ber  btmmlen  k.  9(ntwurt :  Du  weift  wol ,  baf  bie  feblöftel  M  rmb^  ber 
Mmmlen  geben  $  nit  beiSt ;  9)i0  min  flattbatter  i '  bab  alu  grofTen  gwalt  alt 
id).  Domad)  weifl  bu  wol«  baf  biefetben  fd)iaffe(  nit  be^  papfl«  (tnb  aUrinr 
noef)  ^trt  aUetn  t  funber  aQer  beren  i  bie  mit  bem  gott^wort  entiebigenb  unb 
btnbenb ;  (inb  oud)  atfen  benen  gemein(id)  unber  gemeiner  fd)ar  ber  längeren 
«tfrrfammtn  ggeben  3ob<  XX.  23.  €5prid)fl  jum  anbren  SDtot.  XVI«  17: 
On  mtnem  namen  werbenb  fq  bie  täftt  umwerfen/  nfiwe  ober  fr$mbe  fprai^ 
eben  reben  /  oergifhmg  binnemen  tc.  &id)ft  bu  i  baf  bem  papfl  unb  ber  war« 
Mgm  priefterfdiaft  ber  gwalt  geben  ifl  im  namen  /  ba«  iftf  an  ber  flatt  (Sbriflt 
ni  gottUÄer  traft  föli^e  bing  je  warten.  Vntwurt:  3um  erften  berbetft 
(Bliff)«  Sbriflu«  nit  9etro  unb  ben  apoftlen  cXitixii  funber  otten  gläubigen 
unb  fprtd)t2  Unb  bife  }eid)en  werbenb  nad)f\>[gen  benen i  bie  glouben  werbenb  ic. 
3um  anbren  fpiitbi  er:  in  minem  namen,  nit  in  jrem  namen.  18efd)ebenb 
nun  aUe  bing  im  namen,  ba^ift,  in  ber  traft  unb  gwalt  SbrifH;  mf^  barf 
ht  menfd)  jm  fiUidX  }u;ieben  ?  0pric^(l  jum  britten ;  Sbriflu«  bat  nad) 
bec  urfldnbe  Metrum  gfraget,  ob  er  jn  mee  lieb  babe  bann  bie  anbren  jn 
tieb  babinb;  unb  nadbbem  er  gfprod)en  bat:  ja  berre!  bu  weifl,  baf  icbbid) 
litb  bab:  b^t  jm  dt^tiüM  befblen:  fo  birt  mine  Idmmer!  unb  ba«  jum 

*)  btetf.   ^  autfgewtrft. 


330  tUIcftuna  M  XVIL  aiHMt 

on^mt  utA  trülcn  mal  %ttbüni  M  bof  ^ctntl  mit  tud)cc^  aitttvitrt  fptad): 
4>m!  bu  meid  dUc  Un%i  unb  tvrtfl'bof  id^  bid)  Heb  bob.  i>at  Sbriitn«  alfo 
jum  brtttcn  mal  aefptod}(n:  bitt  obet  tveib  mint  fcbaf!  ^ie  bbtfl  eiaenltd)! 
ba|  cn  }t99fel/  tvit  ^ettutf  aber  bie  anbven  jüngev  Sbtifhtm  bat  lieb  sbtbtr 
alfo  ifl  im  oucb  ^malt  über  ben  fd)afitaU  sotten  soeben,  ^ntwurt  jum  erften: 
Sets  aiii  ivo  'i^etrun  ftcf)  besebett  babi  baf  er  sott  über  anber  jünser  lieb 
babe  i  fptenmal  bu  bad  emp^ld)  (fbrifti  metnfl  bannen  bar  bansen  r  baf  er 
SbriÄum  aber  bie  anbren  lieb  babe  s^bebt.  3a  id)  fas:  b'tte  ^etrul  rt(b 
barseseben  i  baf  er  Gbriittt<l  mee  lieb  bätte  s^bcbt  bann  bie  anbren  /  baf  ti  on 
äbernemen '  nit  s^fcbeben  toätt.  Darum  (td)  9etru<  uf  ban  wäfTen  s^ttel 
laft :  <^err  bu  weifl  /  baf  i(b  btd)  lieb  bab ;  bu  metfl  oud)  wie  tbflr  id)  btcb 
lieb  bab;  mie  lieb  btd)  bie  anbren  babinbf  meift  bu  oud)  »ol;  wie  foU  icb 
mid)  fSrsebenr  baf  td)  fq  übertreffe?  bu  weifl  wie  icb  btd)  lieb  bab;  bu  ti^cift 
oud)  toie  lieb  fq  bid)  babinb.  3um  anbren:  warum  bansefl  bu  Kanssifttr 
pfipfller  nit  cl€  mär  ^  ben  odteren  ani  für  bie  bu  fo  erbdrmli^  ftbrqü  ?  9((b 
bie  beilisen  oäter  i  foU  man  benen  nit  s^uben  ?  Qßarum  sl^ubü  bu  jntn 
nit  ?  9lun  jübenb  fq  bocb  allfammen  bie  fcas  SbrifH  babin  /  ba$  er  Metrum 
ium  britten  mal  barum  scfrast  bab  r  bafi  fin  t^erlbusnen  f  brq  mal  s^fdsebtni 
wiberum  s^befferet  würbe;  oud)  baf  ^etro  alle  fd)mad)r  bie  (tnem  oerlöug« 
nen  bätte  mbsen  oor  ben  jünseren  unb  s(<(ubtsen  nad)fDlsenf  absenommm 
unb  fürfummen  würbe.  3um  britten  fräs  td) :  beif t  r  birt  ober  weib  mine 
f!d)af !  bin  papfl  )A  9lomi  ober  bin  über  alle  slbubtsen?  ^abenb  bie  anttrn 
boten  nit  oud)  bie  ftbaf  sotten  s^^^bet?  i>at  ^aulun  nit  mee  scarbritrt 
bann  ber  anbren  sbeiner  ?  €!id)  i  wie  uf  feflen  s^unb  ber  prad)t  ben  pfor« 
rem  Pon  SXom  s^buwen  fqe!  Unb  bif  reb  id)  nit/  baf  icb  im  bie  Porbrrfk 
perbunne.  SBo  ein  otle  iftf  ba  muf  ie  einer  ber  Porbrefl  ft)n.  2)onn  in 
fblid)er  sitalt  fprid)t  oud)  ^autun,  baf  wir  te  einer  ben  anbren  foU  werter 
ober  tbürer  fd)A|en  benn  ^d)  felbn  9l8m.  XII.  3 ,  funber  baf,  fqtenmal  un  im 
Sbttlid)en  wort  ber  papft  bbein  fefluns  s(  ^^^^^  pracbtn  unb  obersbett  bat  i 
männislicb  feb^r  wie  fo  alefanjifcb  man  bie  sfcbrift  uf  menfd)li(ben  mdttpil« 
len  süben  sbar;  ou(b  baf  man  febe/  baf  f&td)  bfd)irmen  ber  obrefte  nit  al 
sott  foe.  i>ann  wo  man  bie  obersbett  sotten  befd)irmt ,  ba  laf t  man  M 
menfd)en  namen  (isen  i  unb  wtU  ber  menfcb  nit  unber  anbren  sl^ubistn  Irr 
obrejl  ober  oorberefl  fqn ,  funber  wit  oor  un  ^aulo  anweist  iü  /  besert  er  antet 
menfd)en  für  (1^  je  üfnen  unb  bod)  je  brinsm.  Oud)  baf  man  febe/  t<tf 
popfl  fqn  Pon  menfd)en  b<tr  (umme;  unb  fo  en  oon  menfd)en  tummt»  mos 
m  oud)  Pon  menfd)en  wibrum  binsenommen  werben/  ain  l9d)tlid^  oud)  in 
einer  ieben  itatt  ber  bursermeifter  ober  fd)ultbetf  mas  s^'nbret  werben/  fo 
man  mit  einem  unsfd)i<f  ten  belaben  i(t.  Unb  bif  reb  id)  nun  uf  bie  w* 
breite:  bann  bie  obrefle  id  allein  Cbriili;  unb  welcber  (id)  berfelben  unitt* 
nimmt  /  ber  tft  ein  antd)rift.  9S)tewol  id^  oucb  in  ber  Porbrefte  nit  forg^ 
fSltis  fqn  wellte/  aln  etlid)  ber  alten  sf^n  i^nb/  permcinenbe:  (En  wurb  gut/ 
fo  man  einen  obreflen  bifd)of  ober  pfarrer  bdtt :  bann  jü  jren  jDten  no(b 
Sbein  obrefter  sfQn  ifl;  sott  s^b  wan  fq  Pom  flül  $etri  fasinb.  Unb  iMan 
bie  urfad)  r  barum  id)  um  bie  Porbrefte  Perrüd)t  bab  /  baf  Sbriftun  fpriAt 
Suc.  XXII.  26 :  aBeld)er  unber  ücb  ber  stdfftr  iß  /  ber  foO  fbn  a»  ein 

^}  forslutKT/  AttgfUtcber.  >)  ^ocbmutb.  ^)  eben  fo  wobl« 


Meguna  Ui  XYIl  achte».  23  l 

« 

• 

iüüitt;  unb  wtlidjtt  unber  äd)  cm  füret  tüf  In  foU  fQii  aU  ctn  Metter.  @o 
nun  6a^  »ort  gotted  nit  t^erfitren  noc^  ^tttesen  mag/  tvellt  tc^i  taf  aUe  träft i 
fo  brückt  tverbtnt  (te  obcrgftett  ober  t^orbreile  je  befc^irmen  i  t^txitttt  »ur» 
tinb  jü  f{t)f  ber  bemutt(i6ett;  unb  liefTe  man  bann  gott  waUen  um  ben  für» 
gang  finer  leer :  ber  würbe  it^ol  fAaffen ,  baf  grü^ffere  etnifl^ett  unber  ben 
f6ri|lenmenr(t)en  würbe  /  c^ix^wk  jii  anbeginn  ju  ^ierufalem ,  weber  fo  »U 
vü  unferen  tSpfen  meinenb  einigi)eit  uf)eri(t)ten.  3(i>  gebar  oud)  fageni  ba§i 
fptftar  ben  recbt  geleerten  im  wort  gotte^  t^erbrM^  ber  arbeit  gewad)fen/  til  bai 
»ort  gotte(f  i^erlaffen.  €!ufl  mu^tenb  fq  barob  (igen  r  woUtenb  f«  anberjl  bk 
»arbeit  befc^irmt  ttabttt,  €Summa  i  (ug  ein  ieber  /  fo  man  jn  ben  büd^jlen 
müt  mad)en  /  baf  er  i  wie  Sf^riflu^  floct)  i  bo  man  jn  ein  long  woUt  ma« 
(ben  I  ouct)  fliebe  unb  (äffe  barnad)  bie  gött(id)en  ftir(td)tig6eit  rii(f>en  ^  um 
oetnung  (!ner  glöubigen.  9(ber  bit  gebrifl  ber  gtoub ;  bann  wir  unH  nit 
loifrnb  anf^  wort  gotte^.  Darum  ifl  ber  menfd)(id^  anfd}lag  nüt  anber«  i 
lann  ein  gottlofe  i»errüd)te  Der}wt)fluttg  unb  gro$mad)en  ftn  felb«  i  unb  ein 
närrifcbe  burifd)e  ftirwi^.    60  l>i(  uom  (lattbalter. 

Der  anber  Uil  M  gegenwurf^  t(l  gfpn  1  man  müfie  einen  cntfd)eiber  ^« 
(nii  fo  ;witrad)t  fpe  in  bem  t^erflanb  ber  gfcf)rift|  oud)  einen  ftd)tbaren  flatt« 
6a(ttr ,  bamtt  bie  einfältigen  it(f)er  gmadbt  werbinb.  9(ntwurt :  QS3e(id)er  mag 
i»on  ein«  menfdjen  wort  warlid)  urteilen  1  mt  e«  ber  rebenb  gemeint  bab  $ 
vtitt  QiUitii  ber  fo  e^  grebt  bot?  iOlag  nit  ber;  fo  eH  grebt  t^at,  einen  anbren 
Dcrilanb  g{)ebt  ban  bann  bbein  menfd)  uf  erben  ermeffen  m&g  ?  6t(^  1  wie  fo 
in  mengen  weg  ftnb  bie  parabora  ftoicorum  1  bie  t>erborgnen  reben  ^Dtbago« 
riorum  1  bie  sw^felbaften  antwurten  ber  abgbtten  unb  anber  befd)lo(fen  reben 
m^ttii  unb  bon  ben  menfd)en  nit  t^erftanben.  Unb  bi^rfle  (td)  ber  menfd) 
iitt  ba«  beitig  wort  gotte^  ein  ric^ter  (affrn  feigen/  alfo  baf  er  u«  finem  topf 
foUtt  urteilen  I  bif  ober  bau  fpe  ber  Perflanb  ber  gfd)rifi?  SBo  aber  ber  menfd)i 
fo  bdi  oerborgen  wort  rebtf  felb^  batf  jwpfelbaftig  entfd)etbti  bann  fo  berftat 
man  (in  furnemen.  9(lfo  ijl  e^  mit  bann  ein  bod)mttti  baf  ieman  ben  Per« 
fianb  be«  worttf  gotte^  anberfiwo  fud)t  1  bann  bp  gott  aUein :  !Z>a^  leert 
iWfini  mit  (tnem  eignen  munb  3ob.  VI.  45 :  0p  werbenb  alle  pon  gott 
fltlem  werben,  ^ier.  XXXI.  S3:  5>d)  wirb  min  gfa^  in  ber  gl&ubigen 
ktt^n  fcbrpben  k.  Sr  fpric^t  ntti  in  be^  papfM  munb  fe^en.  W>tt  fpriAt 
er  3ob.  XVI.  13:  OBann  ber  geifl  ber  warbtit  fummeur  wirt  er  üib  ade 
BNffbrit  leeren.  2>er  geifl  gotte^  leert  gottel  meinung  in  ben  bergen  ber  men«» 
fd)tn  nit  burcb  beH  papfti  noc^  bbeine<  menfc^en  munb.  Zbut  fd)on  ber 
mmfd)  lai  wort  bar  /  mag  er  bocb  iai  htt\  be«  menfdien  nit  glSubig  mad)en. 
Jkt  gftalt  oud)  1. 3ob.  II.  20.  ilat:  3r  bebSrfenb  nit,  baf  ad)  ieman  leeri 
funber  ti^it  ud)  bie  falbung  (ba^  iit  bau  pnfpre^en  beH  gfttt(id}en  geiiletf)  leert 
ton  aUen  bingen  1  alfo  ifl  e^  oud)  war  unb  ift  bbetn  betrug  barin.  €!i(b  f 
ntrm9d)tben  willen  gottel  anber€  teeren  weber  gott  felb^!  €!o  bo(6  ben  in^ 
tttrctt  Derborgnen  menfd)en  tin  anbrer  menfdb  nit  erfennet ;  wie  woUt  er  erft 
bae  gmüt  unb  fiirnemen  gottei^  wAffen?  Die  bingrbie  gottel  ilnbf  bie  ertennt 
Itimtan  bann  ber  geifl  gotte«^.  1.  Sor.  II.  11.  <S«  bilft  oud)  nit  fprecben : 
€So  nun  ber  geift  gottel  alle  menfd)en;  bie  er  will/  leeret  f  fo  mag  er  oud)  ben 
Wft  leeren !  ba^  laf  id)  gern  naOi.    ^  mü  aber  bem  geift  gotte^  ftn  frp« 

^)  forden. 


2n  Wlfguna  ^  XVIIL  artiMi 

• 

^Ulutifl  irit  on^hihn;  (of  aUc  inenf^m  ntuiftnb  gloubcit/  bof  r  fr  ttee  povft 
fqei  fo  mSflf  ir  ntt  tmn>  unb  f9<  tt  ein  obrer  aber  ic$  »ort  gottf^  unb 
terftanbe  ti  aUcin/  atfo  bof  aOc  tnnifd)tn  on  ftnem  )>(rftdnb  b^^Ofttn  iiiifrtnb. 
Z>onn  boK  öffnet  ^ott  mem  er  mH  3ob.  III«  8:  Der  totnb  loeieti  iro  er  mH. 
9((fo  ouc^  ifl  ein  teber  ber  u^  bem  seift  geborn  ift;  baci  ift/  ber  toixt  ont^e« 
ta<t)et  bom  seift  sottet  t  nacbbem  e^  bem  getft  gefaUt  ^i(  bi(  pii^ften  bonb 
fcbonblid)  fleirrt?  SBo<  bat  ttnoftaftu«  gebolten  bon  Sbrtfto  iti  ber  orriant» 
fd)en  trruns  ?  Sibertuo  unb  anber ,  bamit  bu  nit  Knneft  biobren :  9a  i  fv 
mbflenb  ntt  irren  in  ben  binden  i  bte  ben  slouben  antreffenb  ic.  fiur^tid)  oon 
bem  irrigen  fpan  bab  icf)  genüs  acfagt  im  bu<6(in  oon  ber  traft  uitb  (icber* 
beit  be<  n^ort«  gotte^.  ^Ift  ^briftu«  nit  bq  un^  bi^  on  ba^  enb  ber  t^eCt? 
ift  fin  banb  unb  gwolt  abgefdtnitten  ivorben  ober  {firmer  gemacht  i  bau  er  bie 
bergen  ber  menfcben  nummen  {ü  bem  lutren  einfoMgen  berftanb  ftnf  wortel 
sieben  mag?  Slugä!  Der  anber  teil  beo  («b^:  ^  9Ran  m&i  bbetnen  $cf)Aa« 
ren  menfdien  su  bem  glouben  baben :  bann  ber  menfcb  ma(bt  ben  menfcben 
tut  glbttbigf  funber  ber  geiftf  ber  bau  bers  unb  gmut  lüdiU  Ob  man  gtDd)* 
tt»ol  ben  prebgenben  baben  mü$  i  fo  mad}t  er  boÄ  ba^  b^}  tAt  gISubig.  Der 
(eift  unb  mort  gotte^  tbunb  bail.  Unb  toeicber  (t(^  bargibt  / '  er  maebe  ftd}cr 
ober  entfcbeibef  ber  ift  ein  l^erfiurerf  ein  antcbrift;  bann  er  gibt  jm  felb«  i&t 
im  allein  gottel  ift.  Der  geift  gotte<  ȟrtet  alle  bing  in  aUen  mtnfcbm. 
1.  (j[or.  XII,  11,  Unb  ift  ber  menfcb  nut  anbern  bann  ein  bu^bober  tmb 
furtrager  bei  morti  gottel«  »ie  ^aulul  teert  1.  Sor,  IV«  1.  Doi  ift  aber 
bq  gott  aUen  menf<ben  ali^  gmein  unb  bereit  al^  bem  papft.  Dann  irer 
m5(bte  ben  geift  gottei  gewaltigen  ober  Perbalten  ober  pntbün  Vct.  X«  il. 
^temtt  f^e  genug  Pon  ben  Perad)teren  3efu  (Sbrifti  gfeit,  bie  ft(b^  ma<bnii 
bal  bbein  waiut  fpn  mag;  namltd)  gott  maÄenb  ft)  ul  jnen  felbl.  9SD((i' 
cber  aber  nod)  mee  (unbfdbaft  ber  bingen  melle  baben  f  lefe  (Enb«  1«  h  1. 
i^ebr.  y— IX,  ja  bie  ganjen  epiftel;  9lpotal.  bom  (amm;  bal  aUeiti  ben 
gipatt  batf  bau  büd^  mit  ben  ftben  (igten  bejeicbnet^  ufsetbunK. 

Der  ad))ebent  artitel. 

Daf  Sbrlftul  i  (t(b  fclbl  eineft  ufgeopferet  i  in  bie  ewigbeit  ein  wArenb 
unb  bejalenb  Opfer  ifti  für  alter  gl9ubigen  fünb;  barm  ermeffen  n^irt;  bie 
tneü  nit  ein  opfer;  funber  bei  opferl  ein  »ibergebäebtnup  fqu;  unb  ftc^runj 
ber  erlBfung  i  bie  SbHftuI  unl  bewifen  bat. 

Difer  artitel  ift  }um  erften  grfltibt  in  bem  amt  SbHftl.  Dann  ift  Sbri» 
ftui  ein  einiger  obrefter  priefter  in  bie  emigbeitr  ber  nut  bann  ftcb  fetbl  itf* 
opferet:  fo  muf  oud)  nit  müglicb  fQn,  bai  er  bid  fär  um  ufgeopfert  »erbe. 
0!ttn  ift  er  ein  einiger  ewiger  obrefter  priefter  /  mie  im  oorbrigen  artitel  gnitg 
bewdrt  ift ;  fo  folgt  p  baf  er  nit  mee  bann  eineft  mag  ufgeopfret  werben. 
Dann  fo  ftn  ufopfren  oft  befd)ibe  r  fo  mär  er  nit  ewig ;  funber  er  mit  gl9<b 
ben  priefteren  unb  opferen  im  alten  teftamentf  bie  man  biet  bat  muffen  wiber 
brucben  unb  wibernemen  um  jr  unootltummnuf .  6o  aber  (SbHftul  oucb 
mu^te  gewibret  werben;  mufte  ie  ul  uni'oHtommnuf  unb  gebreften  befcb^b^« 
all  ttarlid)  ermeifen  wirt  ui  ber  epiftel  $u  ben  ^ebrj(ern  an  Pil  orten.  3aai 
anbrcn  ift  bifer  artitel  ggränbt  in  ben  worten  ^auli  i>ebr.  VII.  26:  Sl  bot 
ftcb  iimmt,  baf  wir  alfo  ein  bciligen  unfdbulbigen  f  unbermalgeten  /  i»ob 

«)  etreit«.  *)  bafir  auigtbt.  ^)  fo.  ^)  i^erftebe:  »  timu 


mtm^  M  XVIIL  ärtiferi  333 

bm  fMttn  ffifSnhtttm  tml  ÜUt  He  ^tmmt(  ttt^Mittn  obreffm  vtitUn  WU 
tM;  (er  ml  muftc  aUe  tog  }um  crflen  fiit  (inti  barnad)  für  Ui  t^olU  fSnb 
09ftr  nfp9frai :  ^mi  <c  (Sbttftu«)  ^ot  e^  rineft  srtbon  r  fid)  fdbl  ufopfrcntc. 
Cfubf  w  ^aulttf  61t  }um  etilen  bte  fuhren  unbeflretten  boflicn,  Sbrtfhtmi 
etfibetnti  lamit  >te  froft  (tne^  tob^  unb  opfren^  be$  (tgen(i(t)er  »erftanben 
imbe;  bamoi^i  tvie  tx  bie  boUtuntmenftett  (Sbttflt  unberf(l)etbt  »on  ben 
meficren  tm  alten  teitomenli  ba|  er  nit  M  bebörfen  für  ßd)  ufjeopferen. 
Sum  brtitenf  bof  (In  lob  (b  ein  boUtttmmen  opfer  tfl,  baf  er  nun  etnefl  uf* 
Itecpfret  tn  bie  ewtoMil  oUe  fönb  reintgeti  unb  nil  tnuf  gewibrel  »erben  i 
»ie  ber  Porbriflen  prieileren  opfer. 

j^ebr.  IX.  11/12 :  SfUokr  OTbrifhi^  tummen  tftr  ein  obrefter  priefler  ber 
«Uten  binden  i  bie  Porbar  tünHi%  worenb  /  ifl  burc^  ein  sröfferen  ttn^  boU» 
lammneren  tabevnated  ber  nil  mit  bdnben  fltma^  ifl;  bal  ifti  ber  nit  un« 
ftrt  sebuip^  iilf  00(6  nit  mit  bocttf*  ober  talbtfbtulf  funber  mit  (tnem  tt((nen 
Mttt ,  eineft  T}ni)sangen  in  bal  ^tiUfl  ort  (bad  ifl  in  ben  bimmel) ,  endige  er(9» 
fimd  fibertummenbe  unb  gebdrenbe.  2>ifcr  morttn  meinung  ifl  {urslid): 
Sbrifhii  ifl  Pi(  ein  {rfiftiserer  obrerer  priefler  bann  bie  im  alten  teflamenl  gfpn 
fmb;  bie  fetben  finb  in  ein  tempel  ober  labernatel  pnfleganften  ber  abgänci» 
KA  tpa«,  bann  er  Pon  menfd)eni)Anben  semacbi»  ttnb  babenb  im  fclben  lern» 
9e(  bibenMttl  ufftcopfret  9lber  Sbtiilu^  id  nit  in  ein  fSlk^en  tempel,  fiin» 
b(?  in  ben  btmmet  i^nflsangtn ,  ber  nit  jerbroc^en  mag  werben ,  bann  er  m> 
m  menfcbenb^nben  gmac^t  iil.  <Sr  t^at  ouc6  nil  bocM»  ober  falb^Uut  ufge« 
opf?tt,  ftinber  ^n  eigen  blul.  (Er  bat  oud)  ba^  (tn  opfer,  ba^  ifl,  ßnen  tob, 
nit  ^f^  ufgropfert;  ober  ti  toätt  gbein  unberfc^eib  }iptlf(t)enb  jm  unb  ber 
dien  prieilf ren  opfer  gfqn ,  funber  ifl  er  nun  einefl  ufgeopfret«  dt  bat  ou<6 
nit  nun  uf  ein  i^t  gi reiniget ,  wie  ber  alten  prieflren  opfrr ,  ftmber  t^at  er 
mit  fy^m  einigen  einen  opfrr  bie  ertSfung  in  bie  ewigbeil  erotHret. 

9atb  (arnad)  fprid}!  er  aber  im  borge^eigten  cap.  P.  24~28:  @brtfltt< 
ift  nit  in  ein  beilig  orl  pnggangen ,  ba^  bon  ben  menfc^en  gemacht  f^e ,  ouc^ 
nun  ein  bebtitenbf  bilbnuf  f^e  (be rilanb ,  wie  ber  Ipblid)  tempel ,  brt  un^  nun 
tin  anbilb  ggeben  %ct  M  bimmlifc^en  tempeU  unb  wonung),  funber  in  ben 
bimmel  felb^,  baf  er  nun  binfflr  göltet  angücbt  erfd)pne  für  un^.  (Er  i(l 
ottd)  nil  f>(n9n  gegangen ,  baf  e«  (t^  fe(b#  oft  ufbpfre ,  glqc^  fam  ber  obreii 
niffler  (be«  alten  leftamenM)  aQe  jdr  in  bie  belig^flcn  (t<)tt  M  tempeU  mit 
frimbem,  hai  ift,  mit  oibbtut  pjligi  btnnn  a  gon;  ober  aber  er  b^tte  muf« 
fm  oft  l^ben  bon  anfang  ber  well  bar;  ftinber  ift  er  ie^  in  bem  enb  aUer 
)vtcn  fintft  burei)  iai  opfren  (tn  fe(b<  erfc^inen  i&  abiletlen  bie  ftinb.  Unb 
M  allen  menfeben  anligt ,  baf  fp  einefl  mu(Tenb  derben ,  bemnad)  folgt  iai 
ntteil;  alfo  ift  ou(6  Sbriihi«  eined  ufgeopfrel,  baf  er  binnAme  bie  ffinb  ber 
tauten  menge  ic.  Dife  wort  9auti  (Inb  Pon  jnen  felb«  tlar  gnug;  namlic^/ 
bof  QbriftuH  nil  in  ein  temPel,  funber  in  ben  bitnmel  pngegangen  fpe;  nit  fr9mb 
Mntfitnbtf  (in  eigen  blul  ufgeopfrel,  unb  W  nit  oft  getbon;  ober  aber  (in  opfer 
»fc  otttb  bredboft ,  wie  bie  opfer  be«  alten  tedamenl« ;  funber  nun  einefl  iel^  in 
^  leiten  wteUt  l^ann  glQd)  wie  alle  menftben  nun  eined  derbenb,  unb  nad) 
item  lob  Mgl  Pon  dunb  an  ba«  urteil  gölte«;  alfo  bat  ou(6  Sbtidu«  (t(6 
Mbi  mm  eined  bur^  ben  erlittenen  tob  ufgeopfrel.  Unb  nae^  dnem  lob  ifl 
i^kcnatb  gefotget  ba«  abn^men  ber  fiinb  poq  ber  ganzen  menge,  ba«  id,  bon 
4Smbie  gloubtnb.    IDergtqc^en  fpric^t  Vaulul  aber  bovnac^  <&ebr.  X.  10: 


834  ttMeguna  M  XYIIL  arttfctl 

3n  Um  wlütn  obet  craeben  (Derftanb  S^tifU)  (inb  tvic  (Kittfl  8ma4)t  bunlft 
ta^  ufopften  Si)riitt  iai  etneü  bcfci)cftfn  til. 

®[Qct)  am  fclbrn  ort  fortct)t  wt)ttc  ^auiui:  SbriftuHf  na^ttm  ev  (in 
ctntg^  ODfrr  für  bte  fänb  hat  ufgeopfiretf  (t^t  rr  in  bic  tmqf^tit  an  ber  <ir((l)i> 
ten  gotteli  nun  btnfür  »artenbci  bt«  ba^  (tne  fpcnb  cm  fcbemd  (tncr  fuffm 
fi(mad)t  »rrbinb:  bann  mit  einem  opfer  bat  er  i>oUenbetunb  utfgemacbt  aUCf 
fo  tcmar  mee  feiig  ober  betUs  »erbenb.  ^ie  ^nbenb  wir  ben  anbren  teil  bi« 
fe<  opferif  be^  bie  einfaltif^en  manglenbf  bamit  man  fp  oucb  Perfürt  bat; 
nam(i<^  bat  man  sefpro(i)en :  &o  wit  tägUd)  fünbenb  i  muflenb  n^ir  oud) 
tdgüd)  bif  fatrament  bei  altarl  ufopfren  i  bal  aber  ein  minbrung  unb  fc^mact) 
ipdre  bem  opfer.  Dann  Sbrtftul  til  ein  fo  PoQIummen  opfer/  ba$  er  nun 
cineil  uffleopfret,  aUe  bie^  fo  in  in  gfoubenb  (bie  aber  belifle  betifenb),  in  bie 
cmisbett  ooUenbet  ober  uimad)etr  bal  ifl,  PoUIummnet.  Unb  fo  er  ftlr  unb 
fflr  müfte  wibrum  ufgeopfret  iverbeUf  bätte  er  ein  flflalt  gl^cb  wie  bie  opfer 
in  bem  alten  teftamentf  bie  ouc^  um  jr  unooUtommnuf  iviUen  muptenb  ge* 
n^ibret  werben  /  bal  Ȋre  ie  ein  minbrung  unb  fcbmac^  ber  Polltummenbeit 
bei  opferif  bal  Sbriflul  iit,  ber  (td)  felbl  burd)  ftnen  tob  bat  gott  für  aller 
menfdben  fünb  ufgeopfreti  bie  ie  warenb  unb  immer  mee  werbenb.  Dann 
tvie  tvär  bal  ein  bingi  baj  Sbriflul  ben  Päteren  allen  mit  finem  tob;  eineft 
erlitten  i  bätte  fcligbeit  geivunnen ;  unb  fbUte  ber  felb  tob  unl  nacbtummen* 
ben  nit  a(fo  woli  nun  eineft  ufgeopfretr  in  bie  en^igbeit  fruchtbar  ftjni  fär 
all  unfer  fünb  ber  sred)tiflbeit  gottel  gnüg  je  tbun  ?  60  muf  tenb  boc^  sween 
dFbrtiti  fqn ;  einer  ber  fo  PoUIummentid)  bte  alten  Pdter  erlöit ;  ber  anber  r 
ber  nit  fo  PotfCummenlicb  fdr  unl,  all  jener  für  bte  alten^  ben  tob  erlitten 
f>dtte.  Ober  bal  Ipben  bei  einigen  Sbrtfli  mär  fär  bie  (brtilgl9ubigen  im 
niiipen  teflament  nit  fo  frud)tbar  unb  gut  all  für  bie  oclteri  toenn  »tr  jn  oft 
mä^tinb  ufopferen:  oann  iit  alten  babenb  jn  nie  ufgeopfret;  funber  ftnb  all 
au  gott  tummen  1  ba  Sbtiflul  erfl  gelitten  bat.  3llfo  werbenb  unl  ouc^  un« 
fer  fänb  Perjigeu/  unb  Cummenb  mir  }u  gott  ul  fraft  unb  frucbtbarteit 
bei  Iqbenlf  bal  Sbrtflul  eineil  fär  unl  unb  alle  menfcben  gelitten  bat.  60 
tbür  unb  wert  iit  el  por  gott ,  baj  el  in  bie  etoigbett  für  alle  menfAen  bal 
pfanb  unb  wert  iü;  burd)  bal  fq  allein  ju  gott  Cummenb. 

"I^a^  Wirt  bir  noA  (lärer  bifer  gflalt:  Sbriflulr  ber  bte  warbeit  ifti 
fpridjt  alfo  fiuc.  XXII.  19:  J>a^  ifl  min  lpd}nami  ber  fiir  äd)  ggeben 
Wirt,  ^te  beiftf  fär  äd);  all  Pil  all  für  alle  menfcben:  bann  in  ber  per« 
fon  ber  ba^mal  gegenwärtigen  bat  Sbrtflul  alle  glSubigen  angerebt  1  all  bie 
wort  bei  bliitl  better  an}eigenb  .SRattb.  XXVI.  28:  Srinfenb  baPon  alle: 
bann  bal  ifl  bal  blut  min  1  bal  blut  bei  näwen  teflamenti  /  bal  Pon  ber 
menge  wegen  Pergoffen  wirt  }ti  nad}laf{ung  ber  fänb.  Sbriflui  bat  mit 
(iner  erlöfung  ein  form  gebalten ;  bte  bp  ben  menfd)en  oud)  bräd}ig  ifl. 
9Belid)er  ein  gefangnen  erlölt  $  ber  gibt  }um  erflen  bie  ran^ung  ober  lolgelt 
fär  jn ;  barnaA  1  fo  er  nocb  unfuber  unb  wäil  ifl ;  wäfd)t  er  unb  fubret 
jn.  6öld)e  gftalt  hat  Q^btiflul  ou(b  gebogen,  all  fiucal  anjeigt:  (Er  bat 
ftnen  lpd)nam  für  unl  ggeben  }tt  er(9fung ;  fpred)enb :  bal  ift  min  Ipcbnam  9 
ber  fär  äA  ggeben  wirt.  €!i(b  bie  ranjung  ober  lolgelt;  bal  wir  burA  ben 
[p(6nam  Perflonb.  2>arnad)  bat  er  ben  gefangnen  gefäbret  mit  bem  abwi« 
fcben  ifnel  eignen  blutl;  fpred)enbe:  SRattb.  XXVI.  27:  Srintenb  ba- 
^^n  alle  IC.  wie  ba  Por  ftat.   Z>if  setg  i4  an  nit  ber  meinungi  ba§  idi 


mteguns  bd  XVHL  acttfed  ^     23g 

mritt/  laf  er  ein  cxtUti  mit  bntt  tob  unb  rin  anbm  mit  bem  t>tt(^\t^tn  M 
Muti  bcnvurft  ftab/  funber^  fqtcnmal  er  fe(bil  bte  mtirlung  ftneü  Ipben^  in 
atveqen  geftülten  be^  factoment«  ani^eigt  boti  baf  ber  etnfaUig  bie  in  eim  füxc^on 
bi(  Commlicbbeit  beiber  gilolten  erlernete ,  bie  id)  nit  uH  mtnem  topf/  funber  u^ 
ben  felb^morten  (f  btiflt  etUtnet  b<ib.  !DabQ  (id)  aber  ttefftnlid)  je  oerwunb« 
ren,  baf  burd)  bie  tdmtfd)en  ftld)en  bie  gilult  be^  blut^  bem  (^meinen  men*, 
fd)m  entjogen  ifl;  bie  bo(6  <S()tifluil  flpf  aUmeg  Ui^bructt/  fo  btd  et  t^on  bem 
facrament  ^anblet.  3a  ti  Witt  etwann  imber  bem  namen  M  btön^ergtefTen^ 
bte  gan}  frud)tbat(eit  ftne^  Iqben^  u^gebrndt;  in  ber  epiftel  }ä  ben  Hebräern 
efi;  M  bii  in  ben  borbrigen  funbfd)aften  bitter  (tc^fti  unb  (Eob.  I«  7.  9l5m. 
III.  25.  3ebo4)  fo  lutenb  bife  wort  dt^tW  beiter  uf  (tn  Ipben ,  bof  en ,  mie 
mir  banb  furgenommen  }e  bemären/  ein  pfanb/  wert  unb  be^atung  fpe  für  un« 
frt  fiinb  1  in  bte  ewigb^it  (räftig  unb  ttnerfd)9pflid)  r  wie  3ob.  I.  A^t.  9l(fo 
bof,  fo  biet  wir  gu  gott  weUenb  gon»  jn  ermanen  fbUenb  bef  r  ba^  (Sbrifiu^ 
für  uni{  a^Ittten  b<it.  2>ann  ba<  ftn  b(ut  i(t  ein  blät  ben  ewigen  teftamentn  r 
bal  ift;  büfi  ßn  iQben  unb  opftr  ewig(id)  be;a(t  fSr  ber  menfd)en  fiinb. 
i^br.  XIII.  20:  2>er  gott  bei  fribenl,  ber  ben  grofien  treffentidben  birten 
finer  rd)afen  burd)  bati  b(ut  bei  ewigen  teflamentl  oon  ben  tobten  wiber  gfttrt 
bat/  ben  betren  Sbriflum  3tfum/  ber  fcbicte^  unb  i^oUtummne  ud)  ic. 

^ie  wiberflr^tenb  aber  bie  pApfUer  (päpfUer  nenn  id)  alle;  fo  menfcben* 
(eorenf  fa^ungen  unb  prad)t  nebenb  bem  gottlwort  ad)tenb;  ja  fp  ad)tenbi 
bSbec.  Dann  bal  gottlwort  fag,  toai  el  welle  1  fo  befd)itmenb  fo  bie  mei« 
nung  ber  römifd}cn  päpflen;  unb  perfc^upfenb  bal  woet  gottel).  3a  bie 
päpfiler  fkrptenb  glpcb  all  boctor  SDtartin  Ißianfd)  bon  Tübingen  an  bem  tag 
bei  gefprdc^l  je  Suric^  (Ireit.  3<i  /  fpvac^  er ,  bal  in  ber  eptilel  jü  ben 
^ebtäem  flat:  >, ferne! ,  einefl,"  bal  Perflon  id)  a(fo:  Q^brifiul  fpe  nun  eineft 
itfgeopfret,  bal  ifl/  nun  einefl  getbbt  ober  geflotben;  toit  gfd)riben  fiat 
(Siom  VI.  9):  „snorl  iUi  ultra  non  bominabitur;  ber  tob  wirt  nimmer 
snee  aber  jn  gwaltig  f^n. "  9(ber  man  mag  in  wo(  tAglid)en  ufopfren ,  baf 
er  barum  nit  fterben  mu^.  Dem  gab  id)  bife  antwurt :  Sieber  fittt !  el  (lonb 
bife  }wo  meinungen  in  ber  epiflet  ju  ben  ^ebrfiern,  bie  erft  X.  14:  Sbriftul 
bat  mit  einem  opfer  gcPoUtummnet  aUe/  fo  in  bie  ewigbeit  gebeilget  werbenb. 
^\t  bbrenb  jr  nun  ein  boflien  fo  tbär  unb  wert  fqn ,  baf  fp  in  bie  ewigbeit 
oUe  gläubigen  (bie  nennt  er  gebetgete)  PoUtummnet.  Da^  jr  nun  nit  reben 
lonninb:  3<tf  ^  ift  ^'n  opfer;  el  mag  aber  oft  ufgeopferet  werben;  fo 
lofenb  oud)  ber  anbten  meinung;  bie  flat  i>ebr.  IX.  26:  Sbri(tul  ifl  eineft 
ufgeopfret  }U  erfd)bpfen  bie  fünb  ber  menge.  ^5renb  jr  nit  sum  erflen  r  nun 
ein  boiUeni  barnad)i  nun  eineft  ufgeopfret?  nun  eine  unb  nun  einefl  ufge» 
epfret  3Bie  weUenb  jr  mir  mögen  nebenb  bifen  Worten  pnfuren  1  baf  er 
bid  m5g  ufgeopfret  werben,  fo  9au(ul  fo  oft  fprtd)t:  „nun  eineft?''  Dem« 
nod)  gab  er  mir  uf  bie  meinung  bbein  anftourt  mee:  bann  el  flelenb  anbre 
reben  qn.  i>ie  bSrft  man  tein  wpter  arbeit  f)an  je  bewdren/  ba$  Sbrifhil 
nit  mee  mag  ufgeopferet  werben  1  fo  bie  wort  ^auli ,  ie^  unb  oor  anzeigt  r 
fo  flar  lutenb :  wo  nit  bie  mef tned)t ,  bamit  jr  gwtinn  nit  nad)(ie(Te ,  einen 
unberfd)etb  mad}tinb  jwäfc^enb  ufopfren  unb  fterben ,  bie  aber  in  df brifto  eini 
itnb;  olfo  baf,  wo  in  ber  gfdjrift  ftatt  H^btiflul  ift  fär  unl  ufgeopferet i*" 

■        -  ■  ' ■      I         I        I     Ml  II  -II  --■  ■  ■ 

^)  fcbide  eu<b  o»/  bereite/  rfifle. 


236  mregntig  M  XVIIL  attiteil 

Uifitt  H  üd  MI  att(  dbWihi«  iil  fttt  um  fltlior^  tltt  unftt  ftütib.  Un^ 
tvifeftutur  m  ^üU  ^ftriituil  ifi  gcflorb^nfar  unfcrfänbf  i^tiftti  aU  tnl  alix 
di^tii^ui  iil  fär  unfct  fOnte  ufflcopfrct  Ibci  imät  \6)  a((6  mtt  Ut  Afd)rifl; 
i>eto«  IX.  21  (uttb  (tnt  bie  tocrt  l?ot  oud)  qnjogcn) ;  3efu(^  <$  nir  in  dn 
()ct(ioeii  tempel  qn^angen  I  Itt  l?on  mfnfcbrn  8^od)tf  oud)  nun  ein  muflrt 
f«(  M  tvattn  tempels  /  (bafi  ifl  U^  bimmcU) ;  funket  cc  ijl  in  (<n  Fimmel 
«nflangen  i  bdf  et  nun  Mnftir  tem  an<)^ct}t  sotten;  erfci)qne  für  un««  <£r  ift 
oud)  nit  fttnqnciansen  r  baf  er  (ttb  fc(N  oft  ufoofre/  glpd)  wie  ber  obteft  prie« 
flet  (tKtflanb  im  alten  tefloment)  attt  iar  mtt  ftimbem  b(ut  in  beu  innerbeli» 
gen  teil  M  tempeU  Qngoti  ober  aber  er  (Sbrtflun)  b^tte  oft  muiTen  Iqben 
i»on  anfana  ber  melt  bar.  Cidbft  bu  bie  bife  }wei)  »ort:  »ufopfiieo  unb 
Iqben/'^  für  einanbren  genommen  werben  in  fl[t)d)er  bebämuf?  2)ann  }um 
erflen  fprid)t  er  nit,  baf  er  fid)  felb«  oft  ufbpf^e ;  unb  balb  barnacb :  ober  aber 
er  b'tte  oft  muffen  IpbtHf  ba«  tit:  er  bitte  jtd)  felb<  oft  muifen  ufopfren. 
3>ann  $aulu<l  bat  bte  Dorbren  reb  anflbebt  füren  mit  bem  wort  opfren , 
unb  bat  ix>  in  bem  wort  («ben  /  in  einer  meinunc^  /  ooQenbet.  !Dife  mei» 
tiung  babenb  oud)  bie  wort  Sbrtfli  Suc«  XXII,  19:  2)a<l  ülmin  Iqcbnam, 
ber  fflr  fi<b  9<|eben  wirt.  %üt  fidb  fld^ben,  ifi  aH  i»(  M:  für  dd)  oott 
ufgeopfret.  iBenn  warb  aber  Sbrtftu^  ufgeopfret  anberflii  bann  ba  er  flarb 
am  trä}?  ®o  warb  unfer  btil  unb  gn  tefkament  eril  fldnUid)  gePoUturnnts 
tieti  ahl  er  felbl  rebt/  ee  unb  er  ben  geifl  bem  bater  empfal:  ®0  ifl  aUe^ 
»oUenbet  ober  u^gemacbt  ober  PoUtummnet/  ober  PoUbrad)t.  Sonfummatum 
ffl.    eo  warb  ber  banbel  Sbrifli  txfi  ganti  bo  er  ben  tob  (eib.^ 

t>ai  wort  opfren  i  ber  gftatt  n?ir  e<  bon  Qbrifto  bie  brud}enb ,  beift  ben 
i>fbrdem  }aba,  ba<  tft  aW  Pi(  a(^  getSbt,  barum  baf  bie  boftien  für  bie 
fdnbgetdbt  wurbenb;  unb  warb  bie  fdnb  nit  on  blut  Pergeben  ^ebr.  IX.  22. 
Dannen  bie  Hebräer  ou^  ben  altar  nennenbmi)bad)i  baf  bte  getöbten  opfer 
baruf  mtUült  unb  anjänbt  wurbenb.  Die  ®ried)en  nennenb  batf,  fo  wir 
opfren  bciifrnb,  tb^ein;  beift  oud)  tbben,  }e  tob  fd)Iabeni  ober  messen;  bie 
fiatiner ,  facrificare »  mactare ;  beilfet  ber9(pd)en.  9(ber  unfer  wort  /  op^n  i 
^ift  bp  un^  nit  toben,  funber  fd)enfen,  eeren,  mieten.  6^0  wir  aber  Pon 
Gbriflo  rebenb,  mAifenb  wir  bp  bem  opfi^en  oerfton  Ipben  unb  flerben.  2>ann 
alfo  Wirt  babon  gerebt  in  benen  fprad)en,  baru^  wir  ba^  tätfd)  opfren  ma«. 
d)enb.  Unb  wie  Sbriflu^  nun  eineit  gelitten  unb  geftorben,  atfo  ifl  er  ouc^ 
tiun  einefl  ufgeopfret :  bann  ba^  opftr  mag  nieman  ufopfren ,  bann  Sbriflu^  ft(^ 
felb^.  m  «fai.  Uli.  4-. 7.  10.  qifatm  XL.  7.  i>ebr.  X.  10—18. 
{Run  bat  Sbrifiufl  fid)  fe(b^  nit  mee  bann  einefi  ufgeopfrret;  bannenbar  ed  ein 
frefen  ift,  baf  wir  fpred)enb,  wir  opfrinb  ben,  ber  allein  in  (tner  banb  bat 
jtn  feel  binjelegen  unb  wiber  je  nemen.  2>od)  weUenb  wir  mit  tunbfcbaft 
ber  gfd)rift  barfdr  bringen,  barin  man  erlerne,  opfren  unb  fterben  ober 
(pben  in  Sbtiflo  ein  tbat  fpn.  t^ai ,  wann  man  fpritbt :  Sbriflufi  ift  fär  nM  uf«  . 
geopfret,  Perflonb  wir:  er  bat  un^  erlöst;  unb  wann  man  fprid)t:  Sbriflu« 
iil  für  un<  geftorben,  fo  Perftonb  wir  aber:  er  bat  un^  erlöst.  ®o  nun 
bie  tbct  bei  willigen  Ipbenl  bau  oerwürtt  bat,  unb  er  bat  einefl  gelitten; 
fo'ift  er  outft  nun  einejl  ufgeopfret:  bann  fin  opfrr  bat,  eineft  ufgeopfret > 
allen  breiten,  bejalet.  9l9m.'  VI.  9.    (3el>  lummenb  bie  f unbfd)aften) :  ffbri«  . 

t\  litt. 


miesnns  Iti  XVIIL  atttfell  237 

liutff  »firrftafibett  Doh  beit  tobten/  fltrbt  ffirbin  niimmen;  bet  tob  n^irtjii 
nämmni  beoioaUicien :  bann  bai  rt  geftorbcnf  tfl  i>on  ber  fünb  mcflcit  bc* 
(((Kbm/  unb  ba^  nun  eineil.  ^ie  b&eeil  bur  baf  et  ben  tob  retitten  b<rt 
um  ber  funb  »tUen*  3Bann  tcb  btdb  nun  ftoge :  mal  M  St)rtilul  ^amtt 
Itanemlf  baf  er  (id)  felbl  ^at  fär  unl  ufgeopfret?  wirft  bu  on  )n^Dfe( 
ontwurten:  dt  bat  (id)filr  unfer  funb  ufgeopfret.  60  reb  ic^  mqtert 
9ätm  nun  ufgeopfret  fi)n  unb  geflorben  ober  geti^bt  fQU/  ein  urfad)  ober 
wtxt  babenb,  namlid)f  bal  Mnnemen  ber  fünb^  fo  müffenb  te  ufgeopfret 
unb  {(etöbt  iwi  ein  bins  fpu»  60  folget:  3ft  er  bann  nun  einefl  setdbt, 
fo  tu  er  oud)  nun  etnefl  ufgcopfret*  Denn  bal  ifl  bie  ooU{ummeni)eit  (tnel  I9« 
htn4  unb  fittbenif  baf  el  eineft  für  unl  armen  fiinber  gott  uffleopfret;  iii 
hit  ewiglKit  ein  bt^atenb  pfanb  unb  wert  ifl  für  unfer  funb*  ^ctrul  fpric^t 
t  eap.  U.  24;  S^rifiul  bat  unfer  (Qnb  felbl  uf  ftnem  iQb  getragen  am 
boi}  IC.  ^it  fpricbt  9ctrul  1  er  babe  unfer  fänb  fdbon  getragen ;  •  er  fpricbt 
niii  baf  er  f«)  erft  merbe  tragen.  (£pb.  I*  7:  3n  Sb^o  babmb  tvit  tx* 
lofung  ber  funb  burd)  |tn  eigen  blüt.  So(.  I*  20:  ®ott  bat  gcfribet  bureb 
bai  b(ut  fintt  (Sbrifli)  Iräjel  alle  bingy  ft)  ft)inb  uf  erben  ober  im  bimmel. 
^at  nun  Sbrtilul  mit  einem  tob  aüt  menfd)en  r  bte  uf  erben  (tnb «  gefribet , 
ba  er  (in  blut  am  frä)  )>ergof ;  unb  (tnb  wir  uf  erb:  fo  (tnb  ou^  unfet 
funb  mit  bem  einigen  tob  unb  opfer  gefribet;  unb  aUer  bie  temer  werbenb. 
2)er  meinung  iil  aUe  gfcbrtft  boU.  3e(  mein  icb  genugfamltd)  barfär 
brad)t/  baf  ilerben  unb  opfer  SbrifK  ein  banbelr  ein  bing  fqer  bamit  bie 
mcf tned)t  niimmen  ben  fu(en  gegenwurf  mi^genb  tbun :  (&t  fpe  nun  eineft 
fttflorbeni  aber  man  mige  jn  biet  ufopfren.  2>enn  weldber  menfd)  bat  ic 
Sbriftum  ufgeopfret?  Do  Sbriilul  am  frä)  ufgeopfret  unb  geftorben  tflf 
bat  jn  !ein  menfcb  ufgeopfret  r  funber  er  (tcb  felbl.  9((fo,  wiat  bu  gott-  tU 
tvai  ufopfrcn:  opfer  bid)  im  ufr  g(9d)fam  wie  er  für  bid)  grtbon  bat! 
Wtt  fannft  bu  fagen:  ber  menfd^  opfre  gott  uf/  fo  bal  nie  befd)eben  ift/ 
bo  Sbriilui  glqdb  ben  tob  Uül  ^t%  folget  ber  anber  teil  bifer  fd)lufrebf 
ber  bie  einfaltigen  ftar  leeren  wtrt  aUti  /  fo  inen  nocb  nit  Perftinbig  ifl. 

Jiatni  ermeifen  wirt/  bie  mef  nit  ein  opfer/  funber  bei  opferl  ein 
vtbcrgebdcbtnuf  fvn  unb  (tcbrung  ber  ertöfung  /  bte  Sbeiilul  um  bewi* 
fcn  bat. 

3n  bem  Porbren  teil  bifer  fcblufreb  ifl  ftart  gnAg  bewArt/  baf  Sbriflul 
ein  fo  tbüt  opfer  ifl/  etnefl  geftorben  unb  ufgeopfret/  baf  el  ewiglicb  feiig 
macbt  unb  erlölt  alle  menfcben  /  bie  gloubenb.  2)af  nun  bie  päpfller  nit 
fhitt  babinb  je  fd)rpen/  all  jr  gewonbeit  ifl:  O  frommen  Sbeiflen!  febenb 
jr  f  womit  bte  lAt  umgonb ;  fQ  weUenb  unl  ui  unferem  lieben  betreu  /  bem 
frottl^tbnam  Sbtifli.  nüti  macbeu/  unb  unl  atme  menfcben  bet  bintmeU 
fdKn  fpQl  btrouben:  barum  will  id)/  ob  gott  will/  furjlid)  in  bifen  wor« 
tm  anzeigen  /  wie  el  um  bif  facrament  flanb  /  unb  jum  erflen  offnen  ber 
erflgenannten  unbiUtd)  gefcbret).  Gagenb  an:  9Ber  unbemimmt  ftcb/  ben 
fronliHbnam  Sbrifli  }e  nemen  bem  d)riflenPol{?  9Bann  id)  fprid):  Gbtiflul 
wag  nun  etnefl  ufgeopfret  werben/  unb  bewdr  bai  mit  ber  gfd)rifl  fo  Pitfal« 
tiglid)  /  baf  bu  nit  ein  ort  nun  bewegen  magfl ;  ban  td)  benn  gerebt : 
Sbriftul  ifl  nfit  ober  bal  facrament  bei  altarl  ifl  nut?  €!i(br  wie  bu  bineml 
Wt  einen  anbren  mantel  mad)fl/  bamit  bu  bal  einfältig  Poll  oon  ber  war« 
bcit  abwenbifl  mit  ber  geflalt  ber  unbiUicbbeit.    2>ie  minbrenb  unb  fd)mjh 


S3»  ttfitgaag  M  xviii.  mittü. 


flcric^t  unb  gcotbnct  bat;  funbcr  babcnb  f«  bctn  bccUflcn  ftont^cbmim  anb 
blüt  (Ebcifti  (tncti  namen  gcdnbittf  itnb  bm  brutb  bctbcr  ftcfiaUm  in  rinc 
türjt.    Z)cnit  bull  fo  ein  uftatncnti  gmdd)t^  obcc  »rrbüiibnuf  tik  unb  ein 
iDiber<icbd(^muf  r  hai  banb  f«  ein  facramml  gcnmnct  ober  oi^feCf  we(d)enamen 
n^tber  etnunbren  (tnb.    Z)ann  tft  ein  factament  ein  oi>fer ;  warum  ift  bte  ce 
ober  (ejte  falbun<i  nit  oud)  ein  opfer?    3ft  bann  btfer  fron(t)(i)nam  ein 
opfctr  aU  jr  fagenb:  warum  begrqfenb  jr  e<  unber  bem  namen  facrament? 
iDarum  (ofenb  um  gottel  unb  ber  warbeit  wiUen  ber  meinung  t  bte  i(6  nit 
ut  minem  fopf ,  funber  ul  bem  felbtfwort  SbrtiU  unb  ^uU  bewiren  wtU. 
3um  erflen  ȟifenb  jr  wolr  baf  bif  wort  facramentumr  tin  alt  iattnifd) 
worti  nit  bei$tf  für  iai  wir  ü  ie^unb  brudKnbi  funber  beiflet  facramentum, 
etflenlid)  ge  rebeur  einen  eib.    QBo  jr  nun  bie  btng  focraihenta  nennen  wel« 
lenbf  bie  gott  mit  finem  etftnen  wortr  ba«  aU  (Iqf  unb  gwäf  i(lf  aU  b^lt 
er  einen  eib  barum  gefc^woreni  ufgefe^ti  gebeiffen  unb  aeorbnet  bat:  fo  finb 
»il  bing  nit  faeramenta  i  bie  aber  wir  fttr  faeramenta  banb :  benn  gott  bat 
nflt  oon  jnen  s^^^bt ;  aU  bie  firmung  r  wqbe  i  kjte  &lung  i  ber  maf  wir  fv 
bru(f)enb.    d^  werbenb  ou(b  barwiber  faeramenta  fqui  bie  wir  nit  für  fo« 
eramenta  baltenbr  <Ai  almufen:  bann  oon  bem  bat  gott  gerebti  wa^  man 
bem  tleinften  tbuje  in  (tnem  namen  i  ba€  weUe  er  aibttn  alo  wit  eO  jm  fe(H 
bcfcbebcn ;  mag  nit  f den.    (E<  würbe  oud)  ber  bann  ein  faerament  fqn :  bann 
Cfbriflu^  bat  grebti  tva^  bie  gemeinb  binbe  i  ba€  (pe  im  Ifimmtl  oud)  gebuit' 
ben ;  mag  nit  fden.  60  muf  t  etf  ie  ber  gftalt  ein  faerament  fqn.    9Iber  bie 
tbeoiogi  nemenb  faerament  nit  alfo»  funber  fq  fpred)enb:  ^aeramentum  tt 
faerd  rei  (ignum ;  faerament  ifl  ein  leidben  ein€  beiiigen  bing««    3il  nun  brr 
fron(Dd)nam  unb  Mut  Q^btifti  nun  ein  )eid)en  ein€  beiiigen  bing« :  witit  i(b 
gern  wflfienr  wa€  er  bod)  bebtite;  unb  fo  er  nun  bebtitei  wxt  fBnnt  er  ein 
opftr  fqn?  ober  wit  jr  tbeologi  erleben  mBginbr  baf  ber  fronlQd)nam  unb 
Mut  Sbtifli  unber  bem  namen  faerament  begriffen  werb;  fo  faerament  nun 
ein  jeicben  etn€  betlgen  bing€  ifl  ?  unb  aber  jr  fo  dng(Hg(id)  erfarenb/  *  mit 
bie  fubjtanj  bei  brotl  oerwanblet  werbe  in  bie  fub(lan§  bei  (9d)naml  le. 
2>arum  mag  ein  tinb  merf en  1  baf  jr  bai  wort  faerament  nit  recbt  erfldrt 
banbi  ja»  tt  fqe  ein  seid)en  eini  beiiigen  bingl:  benn  ber  fronloebnam  unk 
blAt  Sbcifti  (tnb  nad)  fiwer  leer  nit  ein  ieid)en  i  funber  ein  opfer.    3ü  tt 
ein  opfer  1  wie  {ann  ti  ein  jeidjen  fqn  ?  oorul  im  nüwen  teftament.   Oc^ 
nemenb  ober»  ba$  faeramentum^  fQtenmoI  baf  jr  bif  wort  nad)  fiwrem  mAt» 
willen  gebrudbt  banbi  aM  i^il  b^ift  alt  ein  beilige  bcimlid)ef  ober  ein  btilig 
beimlidb  bing ;  wai .  wcUenb  jr  nun  bem  Haren  unb  nubbarlid)en  fronl9<b« 
nam  unb  bliit  einen  fölicben  namen  geben»  baran  ber  einfaltig  nun  unwtifi 
fenb  gematbt  wirt?  SBarum  bonb  jr  jm  nit  ßnen  erülid)en  namen  grlaffeRf 
unb  banbi  genennet  ben  iQcbnom  unb  bal  blut  dhti^i  1  wie  ei  Q^briftui  f((M 
unb  ^aului  genennet  babenb  ?   6pred)enb  jr :  9Bir  nennenb  el  bod)  alfo. 
QBarum  babcnb  jrl  bann  ein  faerament  genennet  mit  einem  unbetanntm 
namen?  ber  glqd)  all  wol  bie  legten  f)lung  beifitf   all  ben  fronlpd)naiii 
unb  Mut  ({btf(li.    6prid)(l:  wo}u  ifl  bife  fpi^ünbige  teitung  bei  faeramcnti 
gut?  9(ntwurt*   SBarlidb  nienarjui  bann  jä  er  {eigen  r  baf  jr  in  ben  facta« 

«)  S3ennA«tntf •  ')  forafAltta  erforf<bt 


mmitn  vamx^iliäi  umgonb»  ml  %aUni  bm  fronto4>ndm  ml  Utit  €6rtfU 
ou4  mbcr  bcn  namcn  facrontcnt  geswungcn  i  wie  too(  jtn  iitvrr  ferfint)  ntt 
}tmmt ;  fo  frc  iir  bm  für  ein  o»fer  ^altetib,  unb  tfi  aber  ber  fronlQcbnant  unb 
bliJt  Sbttftt  b^ittgetf  banit  ba$  er  unber  bem  nanten  foctament  (ato  jt^  ne« 
mmb  ^r  ein  }eid)en  ein€  beilgen  binsO  iestifftn  werben  föUe.  ^r  i)anb  ober 
ben  nu^  in  bem  ämrem  irrtum  funben/  baf  jr  iel}  bie  einfaltisen  äberfoUenb/ 
fomon  nut  itf  üwre  »q^e  NIten  toiUi  unb  f(i)tqenb:  SRan  Mtet  niit  ntee 
itf  ben  fdcromenten.  60  werbenb  f«  benn  unbulbigr  unb  wänenb,  man  bet« 
mtf  bcn  frontQ(i)nam  unb  biutS6ri(li,  ben  toufi  bie  ee^  lau  mgeben  ber 
fdnben:  bann  fq  mfilfenb  nitf  wai  {acrament  bei^t  60  fer  jr  aber  facra« 
tnentum  nennen  weUtinb  ein  fi<i)er  geidben  ober  {tgel,  fo  mag  i(^  wo(  lobeur. 
bisf  jr  ben  (D^nam  unb  b(ut  (ibtifii  ein  facrament  nenninb ;  tt  mag  aber 
fimr  befini)  ober  beft^qbung  bifen  oerflanb  ntt  erlqben.  !;6enn  ber  gilalt 
m&ifenb  jr  tlwre  wQi^e  1  ffrmuno  t  leite  0(ung  (äffen  faUen  /  we(d)e  mit  bem 
irort  sottet^  ntt  üerftcftren  mbgenb  1  ber  sftalt  jr  fq  brucbenb.  3cl)  (af  bie 
leiten  iKuns  einen  fränblici)en  jugang  unb  i)eimfud)en  be€  franfen  fon;  baf 
fD  ober  ein  gwü^  wort  gotte^  b<)br  baran  man  gwtifi  glouben  {önne,  toai 
batunber  bfdKcbf  ba^  bat  man  nit.  ^  laf  bie  ürmung  ein  }eid)en  f^n  g(9^ 
aU  ba«  wöfterbembb ;  ^  ba$  fq  aber  ein  facrament  ft)e ,  alfo  baf  gott  ein 
9t9Jif  wort  baruf  gerebt  bab  unb  im  wort  etwa^  üerbeiffen  t  ba^  ifl  nit. 
Unb  fQtenma(  wir  ber  jirmung  ge  reben  worben  (tnb  1  wiU  ii^  min  gutbe* 
lunfen  bat^on  fagen. 

(Qon  ber  firmung. 
9d)  mtktf  la^lit  ffrmung  ba  bannen  ftjt  (ummen  (bann  in  ber  belügen 
jtfArifi  finbt  man  nfit  bon  jr  no(6  hx>  ben  alten  (eererett;  bannen  bar  muf 
id)  mi(^  wdnen€  benugen),  bof  man  angefeben  b^b,  baf  bie  {inb|  bie  ben 
gtottben  burd)  oater  unb  m.Ater  ober  gotten  unb  gbttinen'  oerjdben  b<inb> 
nit  mit  eignem  bergen  ober  munb  r  fo  fq  jü  oerflanb  Mminb  1  ben  glouben 
mit  eignem  munb  oerjdbinb  1  unb  fqinb  barum  gu  bem  priefler  gfurt  1  baf 
fc  ba  im  glouben  wol  beriet  wurbinb  1  unb  na^  berieft  be^  glouben^  jn 
offtnlid)  bef annttnb  oor  äffen  menf(i)en.  Def  gibt  ein  anzeigen  /  baf  man 
nod)  bfitb^tagr  ee  man  firmef  prebget  00m  glouben/  wo  tt  recbt  jugat.  9Bie 
ml  bi(  wpc^bifcbof  ie$unb  gemeinlic^  nun  prebigeu/  wie  e^  ein  beiliger  cba» 
Tocter  fqe ;  unb  (9Qe  man  er jl  getoufte  unb  unberfldnbige  (inber  bin jii  tragen^ 
bdmit  bao  oofer  bef  grbifer  werb«  3(6  b^b  ober  oon  ben  alten  gbbrt ,  baf 
won  i^or  s^ten  ben  gfrmten  gefragt  b^b  9  wie  er  beif  1  unb  barnad)  1  ob  er 
bm  glouben  unb  lai  oater  unfer  f 5nne ;  unb  bemnadb  gefalbet  mit  bem  b( 
obtr  (brifem.  U€  ben  brficbenr  unb  baf  man  nod)  bdtbqtag  ben  nameA  erforfcbtr 
tntif  id)  ie  gebenten  1  baf  bie  firmung  erft  in  einen  brud)  {ummen  fqe  1  ali 
nan  bie  (inber  gemeinlid)  bat  angebebt  in  ber  (inbbeitf  ja  fo  balb  fq  worben 
fnbi  toufeui  bamit  jnen  ber  gloubf  ben  oater  unb  mäter  für  fq  burdb  gotten 
tmb  gittinen  berjcfben  babenb  1  nit  unbcfannt  fqe.  ®ie  wol  id)  weif  (alt 
bt(  alten  an^^eigenb);  baf  man  oon  alter  bar  bie  (inb  etwann  getouft  bat;  i(i 
t(  bod)  nit  alfo  gemein  gfqn  al^  ju  unferen  s^ten,  funber  man  bat  fq  offen* 
lid)  mit  einanbren  geleert ,  aU  fq  gö  oerfldnbnuf  tummen  (inb  (bannen  bar 
Sxi  ou(b  fated)umeni  banb  gbeiffeu/  ba^  %%  bie  bertd)ten)f  ba^  wort  M  beitt. 

^)  Zonfftetb.   *)  9atbett. 


240  mt^m  M  XVIIL  «ttifeli 

Uttt  fo  f9  Itm  fcflcit  g(oub<n  hn  ^rrjcn  stflcbett  ftabmbf  ml  mitUmxmA 
Miäbtti  ^at  man  f9  geteuft.  QQScl^cn  ftttcti  fccr  Itttüj  bcger  nod)  ^ut- 
bqtag  toiUt  angcnoinincn  werben  i  namUc^  baf  manr  fqtenmat  man  bit 
tinber  fo  jung  toufit,  f9  fätneme  }e  leeren  f  fo  fq  jü  fölc^m  berflanb  tum* 
menb  i  baf  ft)  i^ernemen  mSgenb  batf  loore  goete^.  6unil  l)c[tttnb  fp  einen 
groffen  fd)J[bU(6en  I)inberlin3 1  föUtinb  fq  in  bem  wort  gotte«/  jod)  nad)  bem 
touf ,  nit  oU  t90(  geleert  werben,  oU  bte  jungen  bor  jqten  bor  bem  touf  glectt 
(inb ;  al^  noc^  ^ätbqtag  an^etgenb  etlicher  alten  leeren  ober  »rcbginen  ju  ben 
(atedbumeni^  i  ba^  tft  i  ju  benen ,  bie  be^  gloubentf  berieft  unb  ber  leer  gottc^. 
U^  weld)em  grunb  wir  ou^  ju  Säric^  bor  jare^  ftifl  angehebt  ^abenb  jwicccnb 
im  jar  oUe  jugenb  berufen ,  unb  fq  aUba  mit  einanbrcn  leeren  gott  ertrnncni 
unb  bemnac^  ßn  wort  unb  wiUen  jnen  offnen ,  wie  ft)  (tcf)  gegen  jm  unb  bem 
nä^ften  bellten  foUinb ; «  oud)  mt  ft)  fiel)  i&  jm  aU  ja  einem  frünbUebat 
lieben  oater  berfeben  f9Utnb,  unb.jti  jm  loufen  in  aller  not  iti  Ixfia  unb 
be^  gemütefi ;  unb  tbunb  ba€  }ti  eim  mal  in  oflerfqrtagen ;  }um  anbren  i& 
fpatem  berbft  ober  ju  wqbna^t  an  ber  {inblin  tag»  6&lid)er  gftalt  mein 
i(6  bie  firmung  gebrückt  fqn ,  bamit  bie ,  fo  bormaU  unwäifenb  getoufi  m^ 
renbi  bernacb,  fo  fq  ju  bernunft  fommenbr  wuffen^after  fac^  ben  glouben 
felb^  t^erjäbinb ,  bodb  erfl  naöi  bem  ft)  iti  bem  banbel  be^  beiU  wol  beriebt 
warenb.  Da«  jetget  oucb  an  ber  nam  conürmatioi  ba({  bei^t  tin  bejld« 
tigung.  Unb  föUte  bie  ftrmung  ein  wibergebcfc^tnuv  ber  jütunft  ober  xm* 
bringen  ^  M  beiligett  getflfi  ft)n  i  bätte  fq  wol  einen  anbren  nnmen.  3^^ 
weif  oueb  wol,  toa^  Snagifler  in  fententii«  baoon  fcbrqbt;  la|  mid)  ba<  felb 
nit  tfimmeren.  Unb  ju  meererem  ernjl  b<)t  man  ba«  falben  binjü  getbon; 
baru«  b<ibenb  bie  tbeologi  ein  faerament  gemacht  i  unb  t^atib  aber  bie  wv^ 
bifd)of  ba«  beft  barinnen  berlaifen,  ba€  ifl,  ben  berid)t  M  wort«  gottel. 
i>iebq  fag  icb,  baff  mid)  wenig  betfimmert,  ob  fq  fd)on  ba«  wqbwaffer,  Un 
toud)  unb  anber  bing  facramenta  nämtinb,  fo  fer  fq  bem  touf,  bem  fton« 
(qcbnam  unb  bltit  SbrifK  nit  jren  berflanb  mit  bem  namen  faerament  tKe* 
bunflet  bättinb.  Denn  ie  muf  ein  unberfd)eib  fqn  }wufd)enb  benen  bingen, 
bie  gott  bat  ufgefe^t,  unb  jenen,  bie  ber  menfcb  bat  ufgefebt  SBiUt  bu  nun 
ben  touf  unb  fronlqcbnam  unb  blät  (jEbtifli  faeramenta  nennen ,  fo  muft  ta 
mit  benen  bingen ,  bie  bon  menfd)en  erbac^t  (tnb,  ben  namen  faerament  nit 
gmein  mad)en,  ober  aber  bu  erbi^cbft  ber  menfcben  bernunft  unb  elementa 
nebenb  gott  binuf.  9BiUt  bu  benn  ein  bing,  baf  bon  menfd)en  erbaebtjft, 
mit  bem  namen  faerament  betleiben,  fo  muft  buunber  ben  namen,  Mpon 
gott  {ummt,  nit  jwingen.  Unb  ba«  reb  tcb  uf  bie  meinung,  fo  frr  bu  boit 
bem  namen  faerament  reben  wiQt,  wie  bie  tbeologi  bi«bar  gerebt  bonb. 
&o  fer  bu  aber  faerament  nennen  wbtttiil  ein  gefegnet  ober  gbetget  btitg, 
fo  werbenb  bann  nit  allein  firmung  unb  btung  unb  wqbe ,  funber  wqbwaf« 
fer,  wqbrouA ,  flaben,  palmen  unb  fant  9obanne«trunf  faerament.  Darum 
tobenb  unbillig,  bie  fo  ber  leer  Sbrifli  wiberftrebenb ,  wenn  (q  fcbrqenb: 
man  wiU  un«  nOt  u«  ben  facramenten  machen.  Denn  t^erflonb  jr  facra^ 
mentum,  e«  fqe  ein  }eid)en,  ba«  mit  bem  wert  gotte«  ober  be«  menfcb^n 
gefegnet  ober  gebeilget  fqe,  fo  (tnb  jro  wol  mee  bann  fibne.  SJerüonb  aber 
jr  facramenta  fqn  bie  )ei(ben  ober  pfanb,  bie  gott  mit  (tnem  eignen  wort 

^}  Cinoebuttg, ' 


Wreaung  M  XYIIL  arttte».  24  v 

itiAm  itni  dcftdfflet  ml  bcfcftet  %ati  fo  m&ffenb  tr  nit  facramcnt  {qttf  Me 
nun  tt«  Um  onft^rn  utA  »ort  be€  mrnfdKtt  (ummmb.  ^i<cum  wenn  id) 
fsctamcntnm  nenn  im  fronlQ(I)nom  unb  blut  S^rtftt  ober  btn  touf  r  fo  t>tv* 
fm  id)  factomrnti  wie  }um  etilen  nta(  boDon  grebtiflf  ba^i  fo  mit  bem 
Httbettpslte^n  gewuffen  wert  gotte^  Qngefe^t  tjl.  9Benn  iö)  bie  anbren 
(((ffanetett  btng  nenn  facrament;  fc  t^erflon  td)  facrnntent  ein  ;(et(f)en(  bnl 
gefeinte  fot  mit  bem  wott  gotte€  ober  be€  menfi^en.  Dann  wie  bie  t^eologi 
ficramentum  bef(t)rqbenb;  mag  e^  nac^  jrer  metnung  ntt  gemein  ft)n  bem 
ftcromenl  be«  altar^.  Döe^  tft  gan}  ndtcifcb  in  ben  btngen  fo  unftanbUc^ 
(ünggen  i  iM  ttli€i  t^änb :  bann  wa€  betümmeret  mic^  i  wie  bie  Satinec  bie 
teiHgen  bing  nenninb?  Gaeramentum  ift  ein  (atintfd)et  nam;  bie  ® riechen 
küÄenb  jn  nit  i  wiewol  fp  mpdertum  bru^enb ;  bod)  gat  nit  bet  meinung 
aU  bi<  Satinet  factamentum.  9Bit  Ziitfc^en  bebötfenb  be^  wott^  factament 
nit.  Die  ^eiligen  bing  ^eiffenb  un^  toufr  ftonlQ^nam  unb  b(ut/  ee^  gnab 
gottei  ober  nad)(a(fen  bet  fänben  r  9(ung  i  fitmung  i  WQfte  obet  tibetgebet  ^ 
Att  fegen.    9((fo  ettennt  man  iebe^  b«  ftnem  namen. 

Unb  fo  1(6  i^on  bet  jitmung  getebt  bab :  *ifl  nit  ttngefd){(ft >  ic^  fag  babq 
oiut  bon  btt  9(ung.  9}on  beto  fc()ti)bt  3acob  V.  14 :  6o  einet  unbet  üd) 
frfini  tftr  fo  bet&fe  et  bie  diteten  bet  f i(d)()9te  obet  gemetnb,  unb  bie  fe(ben 
betittb  aber  jn;  nad)bem  fq  jn  mit  b(  gefalbet  babenb  in  bem  namen  M 
htttm.  Unb  ba€  gebet  Ui  glouben€  witt  ben  (tanfen  gfunb  machen  obet 
^1/  unb  Wirt  jn  bet  ^ett  ufiri^ten;  unb  ob  et  fdnb  getbon  Httti  fo  witt 
tl  jib  nac^gttaifen.  3n  ben  wotten  3aeobi  gtiinbenb  bie  päpfllet ,  baf  bie 
Mtmg  ein  factament  fqe.  Unb  t^t  abet  3acob  nüt  anbete  bie  geleett  t  benn 
ein  Nnbticf)  mitiqben  unb  beimfud)en  bet  f tauten;  bie  föUe  man  tatfamen' 
mit  falben  M  9U,  unb  feit  gat  nät  bon  gefegnetem  ö(,  funbet  fd)(ed)tli(6 
Htm  »Ott  iL  (Et  gibt  oud)  ba€  nac^Iaifen  bet  fanb  unb  bnl  nit  bem  b(  jü  r 
fnnber  bem  gebet  i  ba€  bie  eetfamen  bet  gemeinb  im  gtouben  fut  bie  ttanf en 
ib&ittb.  2>ife  Stung  bat  fein  gott^wottf  bal  uni  gewäf  fagei  baf  unbet  bem 
)et(bm  bet  5tung  bie  fänb  oetgeben  wetb ;  funbet  ba^  fe(b  ifl  bem  gebet  {u* 
mcben;  a(fo  wAt  bal  gebet  tbx  factament  na(b  jtem  fätnemeUi  9(bet 
lÄimmte  fid)  um  M  namenl  factament  wiUen  nieman/  wie  t^otgemeibt  ifl! 
tBa<  gat  nM  bet  (atinifd^  nam  ctit  ben  bie  Satinet  UM  fcb(ed)tltd)  betflan« 
Wn  babenb?  9Btt  wfifTmbi  baf  bet  toufr  ftoniqcbnam  unb  blutSbtiflir  bie 
et,  lott  gott  ünb  ufgefe^t;  ba€  oetgeben  bet  fänb  ifl  gegtunbt  im  wott 
totin;  ba#  bie  Ölung  unb  fitmung  ein  fttinb(id)*  angtqfen^  ifl,  oon  b^n 
nienfdKtt  gebrückt  i  ja  erfl  nadb  bem  rechten  wefen(i4)en  werf.  Die  b(ung 
in  ffiinber  bann  ba«  gebet ;  bie  firmung  Iti  (t)tifam^  minbet  benn  bar  wott 
^  gl^uben^,  ba«  foU  ba  oetbanbUt  wetben.  9((fo  mag  iöi  oud)  bon  bet 
»4be  fagen  i  ic^  midit  wo(  Iqben  i  ob  man  bie ,  benen  man  ba^  wott  gbtte^ 
tmvfblen ,  mit  91  ober  anten  falbete  i  fo  fet  et(id)  bl9f et  nit  fo  nättifd)  wd« 
^b,  baf  fi)  (tcti  batnad^  fUt  ^ei(ig  bättinb  /  unb  fo  (dpoif4)  Od)  batetinb ,  ^ 
M  MtUd)  wäget  wätf  man  lief  ba«  falben  unbetwegen.  QSetjpe^  njir, 
lieber  bräbet  in  (Sbtifto ,  baf  id)  nit  oon  fhtnb  an ,  wie  ic^  bet^eiffen  batte, 
HUmbet  bab  bie  mattti  bom  fton(«d)nam  unb  Hut  Sbtifli.  ®€  bat  (tc^ 
Mbie  begeben'  btfen  i^louf  }t  tl^iin,  jb  ic^  bod)  oon  bem  namen  factament 

*lltimmtrw^  für  jURotib.  •)  («iUii.  'y^aOaUtumt-  *)  Ktcvb«««/  ktriiai.  ^)  «efiB«t. 
M|ir<  fbMtf.  64riDtR  1.  9ti»  l<i 


840  ttttcsuns  M  XVm.  «ctiUlL 

Unt  fo  f9  Itm  fcjlcit  gloubcn  im  irrten  srgeben  ^abmbf  ml  mit  tcm  mmib 
i^crjd^cti  t^at  man  f9  fictoufl.  9Q3c(^m  fittcn  Ut  Ucrtd»  bcflcr  nod)  i^ut- 
Ntug  wtbcr  angenommen  werten i  namlic^  baf  man»  fqtenmat  mon  \nt 
tinber  fo  jung  toufit»  (9  fütneme  }e  leeren  f  fo  fo  )ü  f9((^em  (»erflanb  tum« 
menb  i  baf  ft)  i^ernemen  mügenb  bo«  wort  gotte^.  6unil  ^ättinb  ft)  einen 
groffen  f(^äbU(|)en  ^nberUng;  foUtinb  fq  in  bem  wort  gotte^i  jod)  nad)  bem 
touf,  nit  ato  wot  geleert  »erben/  oUbie  jungen  i^or  }9ten  Dor  bem  touf  gleert 
(tnb ;  aU  noc^  ^ätbotag  an^etgenb  etlid)er  alten  leeren  ober  »rebginen  ju  ben 
(ated)ument0  /  ba<i  tfl ,  su  benen  /  bie  be^  glouben^  berieft  unb  ber  leer  gotte^. 
U^  weld)em  grunb  wir  ou(^  ju  Säi^ic^  ^or  jareti  f^ifl  ange^bt  ^abenb  jwterenb 
im  jar  oUe  jugenb  berufen  1  unb  fo  aUba  mit  einanbren  leeren  gott  erf enneni 
unb  bemnac^  ßn  wort  unb  wiUen  jnen  offnen  1  wie  fq  (icf)  gegen  im  unb  bem 
nä^ften  bellten  föUinb ; «  ouc^  wie  ft)  (td)  ii  jm  aU  ju  einem  frunbUcbcn 
lieben  oater  oerfeben  föUinb/  unb.}ii  jm  loufen  in  aller  not  be€  lt)b4  unb. 
be^  gemutet ;  unb  tbunb  iai  iü  eim  mal  in  oflerfortagen ;  }um  anbren  i& 
fpatem  berbfl  ober  ju  wqbnatbt  an  ber  finblin  tag.  ^ölic^er  gftalt  mein 
i(^  bie  firmung  gebrückt  fqn  t  bamit  bie  1  fo  t^ormaM  unwti(fenb  getouft  wo« 
renb  1  btrnacb ,  fo  fq  ju  Vernunft  f ommenb  1  wuffenbafter  fadb  ben  glouben 
felb^  t^erjcfbinb  >  bod)  erfl  nad)  bem  fq  in  bem  banbel  be€  fteiU  wol  berid)t 
warenb.  Da«  jeiget  ou(^  an  ber  nam  eonürmatioi  iai  btift  ein  beild« 
tigung.  Unb  f9Ute  bie  ftrmung  ein  wibergebdc^tnuf  ber  iütunf^  ober  «n« 
bringen  ^  be^  bciligen  geiflti  fpn  t  hättt  fq  wol  einen  anbren  namen,  3(b 
weif  oud)  wolf  wa€  SRagifler  in  fententiitf  baoon  fc^rqbt;  la(  mid)  ba«  felb 
nit  tümmeren.  Unb  ju  meererem  ern(k  l)<)t  man  ba^  falben  binjti  getbon ; 
baru0  b<ibenb  bie  tbeologi  ein  faerament  gemad)t  1  unb  b<mb  aber  bie  wgd)« 
bifd)of  ba€  beft  barinnen  oerlaifeur  ba^  iflf  ben  berid)t  be€  wort^  gottd. 
Sfitbxi  fag  ic^f  baf  mid)  wenig  beffimmert,  ob  fq  fd)on  ba€  wqbwafferr  ben 
toü(6  unb  anber^  bing  faeramenta  nämtinbf  fo  fer  fq  bem  touf»  bem  fron« 
lqd)nam  unb  blut  SbrifH  nit  jren  Oerflanb  mit  bem  namen  faerament  k»ee« 
bunflet  bättinb.  Denn  ie  muf  ein  unberfd)eib  fqn  }wafd)enb  benen  bingeni 
bie  gott  bat  ufgefebti  unb  jeneui  bie  ber  menfd)  bat  ufgefebt  QBiUt  bu  nun 
ben  touf  unb  fronlqd)nam  unb  blüt  df^tiiti  faeramenta  nennen  1  fo  muft  bu 
mit  benen  bingen  1  bie  oon  menfd)en  erbac^t  (tnbi  ben  namen  faerament  nit 
gmein  machen  f  ober  aber  bu  erbbc^ft  ber  menfc^en  oernunfk  unb  elementa 
tiebenb  gott  binuf«  9BiUt  bu  benn  ein  bingr  ba€  oon  menfd^en  erbad)t,iiti 
mit  bem  namen  jfaerament  betleibenr  fo  muft  buunber  ben  namen;  ba^  bon 
gott  {ummtf  nit  jwingen.  Unb  ba^  reb  ieb  uf  bie  meinung;  fo  fer  bu  »on 
bem  namen  faerament  reben  wiQt/  wie  bie  tbeologi  bifibar  gerebt  banb. 
60  fer  bu  aber  faerament  nennen  wbtttiil  ein  gefegnet  ober  gbelget  bingf 
fo  werbenb  bann  nit  allein  firmung  unb  btung  unb  wqbe  1  funber  wqb>va(> 
fer;  wqbroud)  1  ftabeni  palmen  unb  fant  9obanne<itrun{  faerament.  Darum 
tobenb  unbiUidlr  bie  fo  ber  leer  Sbtifti  wiberflrebenb  /  mtm  fq  fcbtqcnb: 
man  will  un^  nfit  u<i  ben  faeramenten  mad)en«  Denn  oerflonb  jr  faera« 
mentumi  U  fqe  ein  geicbeur  ba^  mit  bem  wert  gottetf  ober  be^  menfcbm 
gefegnet  ober  gebeilget  fqer  fo  (tnb  jro  wol  mee  bann  (tbne.  SJerflonb  aber 
jr  faeramenta  fqn  bie  jeicben  ober  pfanb,  bie  gott  mit  ftnem  eignen  wort 

^}  QKngebung« ' 


mtqmg  M  XVm.  ütiüML  £4» 

fti  mm  fBffe  M  nft  achten;  ta  fte  t^rin  unbcvfc^eA:  meUd^tt  Sf^ttüum 
(^  fit  tc«  ficfimi  flc(ialt|  ^ct  cffe  nüt  minbcr  bann  ber  i>nc(lcr;  ti  (pe  an 
jm  frlN  <)an}  glQ(6.  60  bu  nun  fprtd)fl :  3il  c^  gl^c^  ^  matum  nenncfl  bu 
Um  im  btn  ein  opfrt?  Unb  wie  gat  ti  }&/  ba$  min^  nit  ein  opfet  til? 
eo  min«  ntt  ein  opfer  ift  unb  finb  beibe  gl^d)  1  fo  ntüf  oud)  ba({  bin  nit  ein 
oiHtr  fi}n.  ^te  bcbenb  fq  bann  an  einen  unberfdbeib  je  madb^n  1  unb  }tU)enb 
M(  mort  St^tifti  nun  uf  (tc^  felb«;  unb  menn  ba«  war  »ä«  (at«  tti  nit  til); 
f»  »ir  itt  fronl9d)nam  unb  blut  (S^rifli  allein  ber  pfaffen.  2>a«  fqc  fer  Pon 
mt^  )e  sebenSen !  Unb  bifen  gegenwurf  foU  ber  einfältig  behalten :  bann  fe 
klb  man  jnen  ben  ht'n  baU  fcboppet/  fo  würgeubfi)  bran;  mögenbinboc^ 
ttit  HerfAlutfen.  3fte«  ein  fatrament;  wie/  ba$  bin«  ein  opfer  ifl  unb  mine« 
Bit?  3NI  opfer  unb  facrament  ein  bing?  :6a$  nun  ber  falfd^/  ba  ft)  fagenbf 
rni  f99  ein  opfer,  entbeut  »erbe/  weUenb  wir  bie  fa(^  jum  erflen  alfo  fQr 
VWnl  nemeni 

W(e«f  fo  ber  menftb  ttfbpfret/  ti  fqe  wie  tbfir  ti  weife,  ifl  ti  bo^  min« 
ber  bonn ,  wenn  er  ftd)  fe(b0  ufopferete.  2>arum  bat  oud)  Sbriflu«  ftd)  felbl 
ttfitcopfret,  bamit  er  cli  tin  mittler  gott  ba«  bi^d)ft  ufopfrete,  ba«  er  bätt. 
®ie  tonnt  nun  ber  menfc^  gott  ufopfcen  ?  QBiU  er  iai  biict)il  gott  ufop^en, 
lo«  er  bermag :  fo  mtif  er  tbun  wie  Sbtiftu« ;  er  miif  Ocb  felb«  ufopf^en : 
bann  Sbttftu«  iiat  oud)  nit  einen  anbren,  funber  üd)  felb«  ufgeopfret.  6fo 
tton  ber  menfd)  Sbriftum  ufopf  tte ,  fo  ber&rte  ba«fe(b  jn  nit,  funber  Sbrt* 
Itnm.  Unb  fo  ba«  opfren  Sbtifti  nät-anber«  ift  weber  ben  tob  Ipben  für 
im«  ormen  fänber,  wie  ba  oben  bewdret  ifl,  fo  müfte  ie  folgen  ,  baf ,  weit* 
(btt  ie^  (!btt<htm  ufbpfrete,  baf  er  ben  eräsgete.  2>enn  ba«  b^d^fle  opf^r 
»03  bbeiner  tbun,  er  opfre  bann  (tc^  felb«.  ^a«  unberftat  benn  ber  menfc^ 
fbtitom  nf^eopfren,  fo  ben  nieman  mag  ufopfren  bann  er  fic^  felber?  3fl 
bnrn  ber  menfc^  über  Sbrifhim,  baf  er  Sbtiüum  mag  ufopfren  unb  ii(^ 
(HM  beboften  ober  fparen?  Gang,  opfer  bid)  felb«  gott  uf,  wtUt  bu  ie 
yepferet  t^M.  6prid)il ,  mt  ?  ®ang  bini  berliugne  bid)  felb«  unb  trag  bin 
etil)  ebrtilo  nac^  8ue.  IX»  23:  (ffielcfeer  mir  nad^fummen  will,  ber  per« 
tittpe  fid)  fblb«  unb  nem  uf  fid)  ftn  crü)  aUtag ,  unb  folge  mir  nad) !  bann 
iNitber  (in  fecl,  bd«  ifl,  fid)  felb«  bebalttn  wiU,  ber  berliert  fp;  uiA  weli* 
dKr  ün  feel  berlieren  wirt  um  minetwiUen ,  ber  wirt  f9  bebalttn  ic.  eok 
ftlbi  i^erlbngnen  ift  ein  grof  opfer ;  bann  ber  menfd)  iil  grof  in  (inen  eignen 
Mgm.  (Er  fpricbt  }u  jm  felb«:  bu  bijl  fo  oil  rpd)tagen  unb  eeren  wert, 
fo  109«,  fAdn  ober  Hdg.  3Benn  er  nun  fin  eigen  (d}a(  gappertöugnet,  baf 
tr  bt)  im  felb«  gar  ndt  ift :  benn  fo  ifk  er  ein«  armen  geifle« ,  benn  ftat  er 
i<d)  fdb«  oerlöugnet.  Z>ann  f^lgt  b^rnad),  baf  er  (in  crO)  uf  (tet)  nem. 
Ibitml  ber  menfc^  in  bifem  jpt  lebti  tjt  er  nämmer  on  ein  cxüi.  9ft  « 
nit  ein«  armen  geift«,  wie  borjtat,  unb^  bat  (!d)  felb«  berlbugnet:  ft^treit  er  . 
ond)  ein  crfl^  aber  bem  tfifel  nac^.  3(1  aber  erfd)on  bertöugnet:  fo  iil  er  . 
bd  ero^e«  nit  frp,  funber  er  möf  (in  erfi;  er(l  uf  (id)  nemen,  ba«  tfl,  alle«  .  « 
b««  gott  wiber  t(l  unb  im  felb«,  oud)  ba«  gott  gefällig  i(l  unb  im  wiber^ 
mit  bttlbe  tragen  i  aik  franf bett ,  alle  fd)ma(^ ,  allen  abgang  gute«  unb  ber 
term  nflt«  aditen,  ben  tufel,  ber  un«  im  allerbeflcn  mit  äppiger  eer  ober  riim 
Mi(bt,  berdonben  mit  unabMflid)em  Iqben,  unb  bem  Ferren  mit  bil  fd>weif 
snb  orbeit  nachfolgen ,  ba«  ift ,  wie  er  um  unfer  willen  (id)  felb«  in  alle«  It}« 
^  ^ggeben  boli  wir  un«  ou^  alfo  tm  ünetwiUen  ^ingebinb  unb  traginb 


34«  VHkm^  M  XVIIL  «rtttellL 

iO  mtbSxM.  2)<K  ül  jm  Mc^stfofsetr  mm  »tr  tf»imbi  tvie  et  ^ettM  ^ot. 
3a,  mittt  in  gott  ctt9a€  ufoi»^,  tvftt  jm  ^inm  6od)iitüt  itf ,  utafkt  Mnm 
tiamcnf  titt  Mi  ^in  fcc(,  ba«  tft,  Md)  ftlUi  ofcct  ttit  fced  batf  t^-,  bot  itiiti 
uni  mttt  btne«  flriflf :  bcnit  bei  menfc^  nrnt  uob  getft  ift  ^fSttts^  2>if 
bab  id)  ju  einem  «njug^  detbon,  bumif  mdnmgltc^  berftanbi  wo«  ba<  mrt 
'  ufo9ften  eisenlid)  bebdte  f  unb  baf  bo<  bicfeftt  opf^r  i(l  i  fo  bet  menfd)  fid^ 
fe(be  ^ftet ;  t9  maa  ottdb  ben  menfdbeii  niemati  ttfo9>firen  bemi  et  (id»  felbl. 
9(lfo  mag  Qbttilum  eud)  ntemait  uf^pfeteit  bomt  et  jic^  felbi;  unb  f^t  bol 
nun  cint^  getbpn.  €o  mtif  ie  ba^i  (6  »it  Msltd)  ti^&nbi  nit  eht  opfcr, 
funbet  ein  ftd)te  i9ibet8A«f)tnuf  fpn  bei  etntft  geti^bten  opfet^  S^tifti.  2M) 
ivellenb  »it  ie|)  bie  wott  (E^ti^  unb  9autt  l^tfüit  btbigen  i  battn  nrft  aUen 
^nbe(  (utet  begt^fen  mögenb. 

gjUitd).  XXVI.  26v  ikat  dfo :  2)0  f«  s'tt<t(6t  afienb»  ^ot  3efu<  bal  broti 
bal  et  in  bie  bänb  genommen  unb  bant  gefeit  t^f  gebto<lb^f  unb  bot  cl 
ben  jängeten  ggeben  unb  gefpto^:  9lemenbf  effenb!  bal  ifk  min  üAttom. 
Unb  Ott  et  bai  ttinf g(d)itt  genommen  unb  bant  gejfagt  i  bat  et  el  jnen  ggebeiii 
^te^enb:  Ztintenb  ui  jm  aUe!  bann  bal  ift  min  b(utr  bal  blut  bei  numm 
teftamentel ,  bal  ftit  "bie  menge  betgoifen  »itt  ju  nacftlaffen  bet  fänb.  iDife 
»Ott  (Hib  Hat  unb  aUen  menfcben  befannt;  man  (tc^t  obet  ^e  nät,  bai  it<l^ 
bobtn  tiefte  r  baf  et  gebetffen  bab,  man  fbUe  jm  (inen  (Dtftnam  unb  Mut  u^ 
opfrten«  <Et  fptid)t  wol :  bal  ift  min  blüt ,  bal  b(ut  bei  nüioen  teftamentl, 
bol  ffit  bte  menge  betgo(Ten  mitt  ii  na^(a(Ten  bet  funb.  Vn  wr(id)en  m> 
fen  man  eigeniicft  Mrmettti  baf  bal  t»etgie(fen  (inel  blütl  bie  fdnb  bat  ^in« 
genommen  bet  menge  i  balidi  bet  g(öubigen  me(t.  6o  muf  ou^  bal  wt» 
gif  (fen  bei  blätl  unb  fletbenl  bal  opfet  gfQn  fon  t  bal  füt  unfrt  fanb  bejalt 
bot.  2)enn  ftat  bal  opfet  unfet  funb  beaait,  unb  bat  ßn  btutbetgieffen^  un» 
fet  fänb  behalt  r  unb  bot  (in  (letben  ttn(itt  fänb  bejatt:  fo  muf  On  opftcn, 
(in  blutoetgieifen I  ün  (heben  aUti  ein  bing  fqn.  &o  folgt,  wenn  SbtiftiK 
4tttbt,  wenn  Sftttflul  (in  blut  oetgäft,  bqf  et  benn  ßcb  (Vlbl  opftet  Slun 
(Hebt  et  nfimmen  9tbm.  VI.  9;  fo  Witt  et^oud)  ntimmen  ufgeopM^  fonbre 
wie  bte  (ine  eignen  wott  tutenb :  bo  (in  blüt  betgo(Ten ,  watb  bie  fanb  nadh 
ge(a(Ten  unb  betgeben.  Unb  fo  ftie  in  ben  wotten  dftttdi  (tat :  „bal  Uul 
bei.  nfiwen  te^mentl^i  buntt  mtcft  oucf)  not  ft)n  bOm  tedament  mincn  bce* 
^anb  }e  fagen. 

Sefiamentum,  pactum,  unb  foebul,  witt  in  bet  gefd^tift  oft  fiit  einoti' 
bet  gebtu^t;  bod)  witt  tedamentam  aUetmeid  gebtuc^et,  betmaf  tt  vani 
bie  bienet,  unb  beift  ein  etbgmdcftt;  witt  abet  ou(^  gebtutftt  ftit  ein  bnnb 
obet  betftanb ,  fo  mcn  p(ligt  mit  einanbet  at  machen  um  ^ibeni  Witten.  Det 
gdatt  man  fptid)t,  bal  alt  obet  bal  nfiw  teflament,  bal  ifl  bet  bunb,  tw^ 
danb  unb  p(Iid)t,'  bie  gott  mit  ben  alten  bdteten  gettoffen  bot  obet  mit  bet 
ganjen  weit  butd). <ifttidum.  6o  bitf  abet  im  alten  teflament  ein  betflanb 
{wiifdKnb  gott  unb  ben  gottiftiinben  gemad)t,  ifi  bet  btuc^  gefqn,  ben^frtbt« 
>gen  bunb  mit  blüt  unb  opfet  je  befeflen.  Sil  bon  9loe,  91btaftam,  fo  fin« 
bfjl  bu  el.  9lo$  beUfe  (Etob.  XXIV.  i^S.  {Rad)bem  aRoqfel  ben  Un^ 
bten'  3ftae(l  bie  gebot  gottel  gelefen  unb  (^  (itft  in  bie  gebot  gottel  etgebrn, 
ftar  et  gebeiflFen  12  Mtbet  nacft  bet  jat  bet  12  gfd)(ed)ten  ebben  unb  gott  uf» 


)  etiaetnmg«  ^  (HnrndAiAntf/  Uebcteinhm(kttttbS3cep(lt(btmia» 


mt^m^  M  XVUU  attittli.  si$ 

$9ftttif  ml  bctnttiKb  läi  Mät  Ut  tSibtttn  ^eitommenr  unl  tanWt  hitftödi 
fed  Sftf^t^  i>tbr.  IX«  19.  unt  hot  ganj  i^olt  befptcngt/  mit  bifen  werten ; 
3)i9  tfl  ba^  bldt  le^  bunb^i  ben  sott  mit  dd)  troffen  l>at  bon  btc  tfbm  ober 
gtbottn  aUrt  tvcgen  k.  ^ie  b5rcnb  tvtr  bie  wort  SDlo^fid  i  bamtt  er  batf  tefla» 
ment  sefcftct  Mi  fo  glqd^  f^ti  ben  loorten  Sbriftt  bon  0nem  btöt,  baf  ein 
irbti(btr  rtsetiKcfe  mrrtfn  magj  ba^  9Rot)M  s^t)<mbftt  M»  etn  bcbuttn  se* 
«Kfnt  f9n  bff ,  bo^  Sbridui^  get^on  f^at  i>tnn  nac^ntt  gott  mit  ben  f inberetr 
^tatli  unb^  jren  midyf nmmen  tintn  bunb  gtmacbt  uttb  ein  crbsemä(f)t>  iat  ifty 
ein  teftoment:  bo  ül  ouc^  tob  tinb  btutbergieffen  boc^  nun  ber  ttnftemänfirisen  * 
Kieren  bdrjtt  stbrud)t  f  mit  oorgemetbet.  2>o  aber  (f briitu^  (tn  te^ameMr 
>o^  ifl  fin  Mrbiinbnuf  unb  erbgmäc^t^  ba€  m  bie  etvigbeit  »Aren  ivivti 
mit  ben  menft^en  gemacht:  M  ^^  nit  blbifc^en  tob  ufgeop^i  fnnber  ftd^ 
felH;  un^  nit  mit  bibif(t)em  MAt  bforengt^  funber  mit  fthemtignen  btüti 
bai  er  mt€  }tt  einem  seichen,  etne^  emigen  teflamente^  (bann  e^  u«  bem  ge» 
Reffen  ift,  ber  ewiger  gott  ifl)  ntt  on  bieübert^är^  ^t  4bti(fen  ftr^t^n;  unb 
itit  unfer  bu4  mit  befprengeni  fmiber  gfKiffen  trinfen  unb  mifer  feeten  inmen* 
Mg  bomit  gereintget.  SBo  nun  ein  teflament  ifl  gemaCbt ;  ba  wert  eK  erft 
er^nfetf  wenn  ber  gflirbtf  ber  e^  gemocht  Nt,  i>ebr.  IX.  1S--17.  9((fooäclb 
bo  (Ebrifhtf  un€  batf  erbgmäd)t  tiat  M  gnaben  ggebeui  baf  wir  bur(^  jn 
ffln  mib  erben  gotte^  werbtnb:  bo  i^  er  geflorben  unb  bot  fIn  gmädyt  b«  nM 
teftfleti  baf  er  un«  ftn  eigen  fleifc^  ju  einer  fpQ^  unb  (in  eigen  bliit  )&  eim 
iranf  ber  fee(  ggeben  fyati  bomit  unfre  boffhung  bie  ein  ftc^r  pfanb  unb 
}rid)m  b^ftte  /  baf  ^  wenn  ouc^  wir  flerben  werbinb/  wir  Ici  erb/  be$  er  ttn#  bot 
nbm  gemacht;  pmtemen  werbtnb.  Unb  barum  nämt  Snca^  bo^  btut  Sbriflr 
tritüUein  ba^  btut  be^  teflamenteff  funber  hai  tefloment  fetbd  mit  fölicben 
W9ttm :  tH9  tränt  (alfo  tatfd)  icb  poterion)  tfl  ba«  nSw  teflament  ober  bunN  ^ 
imf  in  minem  Mth ,  ba«  für  üö)  bergoffen  wirh  89tit  weticben  Worten  wir 
(eri(bt  werbenb,  baf  ba«  nflw  teflan^ent  mit  bem  b(ut  Sbri^i  gefeftet  wirti 
ja  b(tf  H  ba«  nüw  teflament  ifl  /  alfo  baf  wir  aUt  in  bem  bergofnen  btüt 
(M  ab  9i(  ifl  al«  i  in  bem  tv/btn  unb  ufopfren  (Ibrifli :  bann  iit  er(5fung 
loitt  ofl  bem  b(ut  SbrifK  jugcfc^rtben  t  bie  aber  bom  tob  Sbrtfti  barf ummt  i 
»te  üormat  anzeigt  ifl.  !6a«  gefd)id)t  aber  barum  i  baf  bem  biiüt  ba«  befr^ ' 
ftm  be«  teflament«  }6bcnamfet'  wirt)  fetig  werbenb;  unb  ifl  un«  aä  einer  ftcb* 
nmj  bef,  ba«  eini^  berbanbiet  in  bie  ewigbcit  ttoft  6ati  ggeben  ii  einer 
W  unb  tronf. 

<Ee  unb  wir  »on  ben  worttn  SRattbAi  ganginb  i  wetfenb  wir  onjeigen  / 
bof  Sbrifht«  mit  fo  (utren  eigenlicben  Worten  cUt  menfd)en  gebeiffen  bat  u« 
fmnn  trinfgefc^irr,  ba«  ift>  ftn  bldt  trinfen f  fpre(t)enbe:  Srinfenb  u«  jm 
ttVe!  2>df  dber  bq  ber  gflalt  be«  brot«  bif  wortf  alle,  nit  bin}ugetbon  wirt^ 
Ülnit  ein  seiebtn,  baf  biefetb  ieman  fbUe  entzogen  werben;  funber  bie  wort 
büftmb  ou(ib  gried^ifd)  unb  (attn  ben  finui  ba|  wir  aUe  finen  lQc()nam  ^(fen 
ßUinb.  ^  terftci)  micb  aber  fefliglid)  sü  gotte«  farftcbtigbeiti  bafi  ft)  sä 
^  aftad  be«  btut«  bif  wort  „alte''  barum  bin^ugetbon  babi  ba^  f«  ge« 
(mtoiirtigUd)  gefeben  f^ab  /  ba$  farwigige  tummen  wurbinb  i  bie  ftd)  unber« 
iUmblnb  bie  gflatt  be«  blute«  ab}ebred)en  ^  etlt^en  menfd)en.  2>4mit  ab^r 
^^  bef  mtnber  gefc^ebei  bat  er«  berfeben  mit  fo  eim  btUen  gebot  i  ba«  nit 


fc»  ■■ 


*)  »^  SMift^Be.  *)  stt«ef^o<b^/  }u«ectgnet.  ^)  §k  entsicbett. 


246  mtmi  ^  ^^^i-  «CUM«. 

ktUn  flfqn  m^Q:  Ktinttni  ui  jm  «Ue!  9Bdt(!^  (priest  <i((e,  bct  nitnttt 
f(t)Ud}tltd^  nat^  u^.  OBic  babcnb  nun  ttc  tore(f)tt9en  nimfd}m  gbirtn  ttc 
ertnung  unb  uffa^  bifcr  &ei(Af n  foQtf  äntren  ober  tut jen  i  fo  ba^  goMwoct 
fo  Hat  tft?  Unb  nomlid)r  fobte  bcibtn  siloUmr  ob  nit  ottb<c^wOf  bo(^  im 
Zfitfcbtanbi  jo  in  i^dbetia  offcnltd)  gebrückt  (inb^  wqb  unb  mann  sec^ebm/ 
tinbfn  unb  oUcn.  2>a^  bcwäc  ic^  mit  gmäiTrc  {unbfd)oft.  9(i«  td)  bq  ben 
rttromrn  t^ttttn  }c  @lari<  im  lanb  f ilcf)i)rtt  bin  gfQn  r  6ob  id)  ein  obftquiad 
bo^  ifli  rtn  büd)i  ba<  man  jum  toufi  tob  unb  frsrn  btud)ti  fünben  }e 
SRoQi^  (wiewol  batf  alti  »a«  e^  bocb  gan}  unb  nod)  unDcrdnbret  b<r  sfAtifi 
l)alb);  barin  flunb  tin  lattnifd)e  rubctca  fl(i)(6  uf  ba^f  fo  ba^  Unbli  gttouft 
»ärc  I  alfo :  2>cmnad)  foK  man  bcm  f tnb  ba^  foctamcnt  cttct)artiUä  ge* 
bcn;  bttfllDC^cn  ouc^  iM  trintscfdbitt  bei  blutl»  i>ic  n^iU  icf)  nit  gtumt 
^abm  1  ba$  man  ba«  facramcnt  brn  f inbtn  asrben  bab  f  funbcr  ui  btn  »or« 
ttn  bcjtigmr  baf  man  bie  bimmtlfcbcn  fpQl  unbn?  bctbcn  aeflalttn  in  unfcrm 
lanben  <tcbrud)t  bat.  i>icbt)  (tnb  gcwefcn  bic  ttrfamcni  tvolAdetrttifi  bttr 
Vtcvx  iilfbhtn  bojcmal  ]u  a)loUf€,  SR.  ®rc90riu€  edn^li,  filcbberr  lA 
flBrfcn,  unb  b<tt  3obannl  S3atfd)onr  {il(f)bcrr  uf  Xird)mnctfc.^  3n  bifem 
jac  ift  ber  wolflckcrt  SR.  SBalentin  Zfc^ubi ,  min  nad){ummcnbrr  lilAbm  )U 
(Blati^i  unb  SR.  3obann(l  ^ttr  a)  ju  mit  (ummen  unb  babenb  mir  anjet^tf 
baf  f9  bcr(\li}d)cn  tin  obfcquial  oud)  in  jrer  IU(f)cn  funbcn  babinb;  ba<  fpc 
bcm  je  SRoUil  fo  glqd)  i  baf  fp  bermrintnb  dn«  i>on  bcm  anbren  abgcfd^nbot 
A»n/  in  wctd)cm  bic  t^orgemclbt  mcinun<(  <)l9d)  fo  mo(  bcfttmmt  fqc.  b)  ®te 
lang  aber  bcr  brud)  im  (anb  ®lmi  flcwfirt ,  bab  id)  nit  mögen  crmtfftn ;  ic« 
bo^  fo  ift  c«  nit  über  200  jar  i  ba$  man  ti  alfo  on  swpftl  je  SRoUtH  gebrud)t 
bat.  iDann  i(b  bab  a(te  (ilcbenbrtef  bt)  jnen  funbeUf  bon  bc^wegeni  bof 
fp  Pon  ®lari0  f|efd)etben  (tnb ;  bie  ftnb  bo  200  jaren  alt.  SSor  weld^em  abfdKib 
tin  ieber  »ol  wäifen  mag,  ba$  ft)  bbein  obfequiaC  banb  bp  ber  tild)en  gebebti 
bemt  man  barin  bie  facramcnt  ntt  jugebienet  bot,  funbcr  sc  bebentm  tfti 
lüi  rö(d)  obfcquiat  bon  bem  }£  ®Iartl  abflefd)riben  unb  in  ber  ndrvcn  pfacc 
lebrucbt  f^c.  2)if  im  id)  barum  fo  eigenlicb  unb  mit  jügen  an,  bie  atfe 
noc^  in  leben ,  unb  mine  fafl  (icben  bruber  ftnb  in  Q^briflo  3efu ,  baf  man 
erferne,  ba^cl  bbetn  {cl^crQ  ftje,  unber  beeben  (tflaltcn  bie  itJ^  ber  frei  Sbti« 
{htm  nemen,  funbcr  otbenlid)er  unb  eigenfid^cr  unb  bcm  uffeben  SbrtiU 
gl^cbfSrmiger,  benn  fo  wir  fp  nun  unber  einer  gftalt  nieiTcnb.  c)  !Dabq  t(ft 
aber  oud)  tviU  anzeigt  baben,  ba$  icbbcnen,  fo  ftd)  ui  unn^uffcnbeit  ober 
.  3»anfl  ber  gilaft  be«  brotl  Dcrnugcnb,  nit  wiU  abgcfd)la(|en  ban,  ba$  fV 
Sbvifium  nit  genofTcn  b<tbinb :  bann  menn  fp  3efum  Qfbtiflum  ggloubt  banb 
jr  beU  ft)n ,  fo  banb  fq  im  gloubcn  betf  funben ,  ob  jnen  fcibon  becb  geftaftoi 
cntjogen  wärinb.  9{ber  bie ,  fo  bie  gflalt  Ui  blutl  bem  gemeinen  menfcb^t 
entzogen  bobenb,  tann  ict)  frcfen«  unb  fanbcnl  nit  entfdbuibigcn,  bie,  nrfe 

,    f       *)  jtercttjen  (jt.  8(aru0.) 

t]  üRaa.  3obanne«i^eerioar  3»tnd(t*l  SMtnd/   be|i  bcm  er  itcb  ^^^9  no<b 
oitfbtelt/  imtrb-^elfcr  au  Otarue  (fte^e  oben  u.  Scbulcr«  Stibunqf gcfd).  3».  £.  46. 49.) 

^  h)  9(U(b  Sti  3Ud  /  fagt  3n)tnd(t  itt  feiner  6d}nft :   Exegesis  Eucharistiae  ad  Ln- 

^  th^rum.   c)  ^  ^abre  i26o  n)urbe  ben  flctauften  Jftnbem  su  3ärt(b  bcr  i^etcb  dege« 

bcn.    ( 3ar(l)crbrc»tcr  au«  btcfer  3ctt  bc|^  ^otttngcV/  Xtrcbcnacfcb«  3.  6)2.)  9e(tN 
I  !  Itcbc«  mclbct  Oabtan  i>on  St.  OaDcn.  (ib.  6i3.)  unb  Sn^inglt  mclbct/  i>om  OetratHt 

JtcM«  no(b  in  fpAtcrcr  Sett  }tt  Cuicm  «nb  3<irid^  in  Ejccgtai  «d  LatbcnifB. 


K^^ 


r 


•er enc^  tfl mi}dflt ,  fvU man  gutem wort-gotte^  ttüM t^fin unt  niiw ^atuon 
«rmmr  iiKitUd)  }c  Di(  ftcfcn  ftnt  gr^n,  ba$  fp  bie  gfloU  Ui  bluM  6anb 
Sbören  unberfc^la^fn.  3c6  Jto^ftt  abrri  mannen  bie  funb  tummcn  fQtnb. 
3um  etilen  ba«:^  na(f)bem  iXom  ftc^  alfo  gefd)tctt  bat,  bag  aUe  d)ctflenbeit 
#^1  orbnunA  unb  betid)t  oon  jto  genommen  i  bat  f«  bie  d)riflenbett  aU« 
mg  uf  jrt  ittten  gar  ängitiglidb  gebogen.  SBelic()«  gar  notb  in  aUen 
Kfcriptenrbatf  tfl  antwurteni  offenbar  tfl.  9(lfo  onci)  bie/  nad)bem  ft)  ben 
ihten  bat  cingebebt,  baf  fq  ben  gemeinen  menfc^en  nun  mit  einet  gflalt  ge« 
fpv^t;  bat  fQ  anbte  nattonen  oud)  in  ben  btuc^i  ja  mi^btud)  gejogenr  bamtt 
fQ  allentbalb  fibetivunbe  unb  bettf(i}ete  /  jod)  in  benen  btngen^  bie  ft)  roibet 
bal  »ort  sottet,  etntwebet^  ui  unwuffenbett  ober  u<i  bo^beit/  angefangen  t^at. 
3um  anbrrn  s^Dfrl  icb ,  baf  bie  fa(fd)  geifllid)en  bamit  babinb  »eden  fäu 
bringen,  ta^  bie  mef  ein  opfet  fne,  bet  boffhung,  fo  bet  einfaltig  menfcft 
(2be  Ion  get(Utd)  genannten  ba^  blut  genoffen  wetben,  bad  abet  bet  einfaltig 
nit  ifunfe,  würbe  er  ee  glouben,  baf  bie  me$  ein  opfcr  »är.  2>enn  baf 
ft)  gmetnUc^  barftir  gübenb ,  e^  ft)e  bife  gftalt  barum  abgfci)(agen ,  baf  man 
nit  fo  fdbrrlicb  unb  unoerfcbtittet  mit  bem  blut  fönnte  umgon  aU  mit  bem 
Iqcbnam ,  tfl  nät«  2>ann  finb  bte  aceibentia  (mie  ft)  fprecbenb)  (tne  fubjecto , 
fo  mag  ber  lod)nam  ober  ba^  blut  (Sbttflt  nienan  binfaUen  /  unb  ^elinb 
imnbieacctbentia.  &i(^,  mtefiAöniilirleergränbet.  2>ar}iifftnntemanwo(mit 
fo  gefd)jtft(n  gfd)irren  bie  gfldtt  be^  blut(^  berbanblen,  ba$  ba  nüt  enteeret  murb. 
aRarctttf  idlt  bifen  banbel  alfo  cap.  XIV.  22:  3n  bem  aU  fq  affenb, 
Ixit  3efui  ba^  brot  genommen,  gott  getobt,  unb  gebrochen,  ba^  tflf  u^ge* 
Mit  unb  jnen 'ggeben  r  unb  gefpro^en :  SRemenb,  effenb,  ba^  ifl  min  h)cbnam. 
Unb  al^  er  ta^  trintgfd)irr  genommen  unb  bant  gfrit ,  b^^t  erl  jnen  ggeben, 
unb  f9  banb  aü  iatM  getrunfen.  (Qidj  aber  ein  mal,  all)  unb  t^at  jnen 
gfeit:  Dail  ift  min  blut,  batf  tlut  bei^  ntiwen  teflament^  ober  bunb^,  bal 
^r  bie  menge  bergoifen  wirt. .  !2)ife  wort  börfenb  nit  meer  b^^nblenl.  Suca« 
alfo  XXII.  19 :  Unb  all  er  bal  brot  genommen ,  bant  gfcit ,  bctt  er  el  ge« 
bro^en  unb  jnen  ggeben,  rebenbe:  T>a^  ifl  min  lqd)nam,  ber  für  ticb 
ggeben  wtrt ;  bal  tbunb  ju  gebäd)tnuf  min.  IDerglpd)en  ouc^  bal  trint»  / 
geifcbirt  nad)  bem  na(|)tmat,  rebenbe:  2>al  trinfgfi^trr  tfl  bal  nüw  tefla^ 
ment  in  minem  blüt,  bal  für  üd)  oergoffen  wirt.  (Srmtf  bie  }um  erflen 
bie  tport  bei  blutl!  er  fpricbt:  ia^  trintgfd)irr  (oerflanb  aber  bu  bal  tranf, 
bal  borin  wc^)  ifl  bal  näip  teflament  in  minem  blut.  (El  ifl  ber  ^brdern 
art,  baf  fpi  in,  brud)enb,  ba  n»ir  im  tütfcb,  mit,  ober,  burcb,  brucbenb; 
all  ba  fq  fpred)enb:  in  gwaltiger  banb,  ba  fpred)enb  wir:  mit  gemalttger 
banb  ober  burd)  gwattige  banb  ober  ut  gwalt  ber  banb.  9llfo  bie,  all 
2ueal  bk  wort  Sbtifli  «älet,  brud)t  er  ft)  nad)  bebräifd)er  art,  unb  bgbetib 
bm  (tun:  J)üi  tranf  ifl  bal  näw  teflament  ober  bunb,  bal  burd)  min  bldt, 
bal  f3r  iid)  oergoffen  wtrt,  ufgeri(^t  wirt,  ober  bal  in  minem  blut,  bal 
für  ad)  oergoffen  wirt,  traft  unb  grunb  bat.  ^ie  bötfl  bu  aber  jum  erflen 
bie  erlbfung  bem  blut  jugegeben  werben ,  bie  aber  bei  tobel  unb  Iqbenl 
QbtifU  ift.  ^  Darum  aber  bie  gflalt  bei  blutl  bef  minber  foUt  abgefd)lagen 
»erben.  S^m  anbren,  baf  bie  erlöfung  in  bem  Ipben  unb  blütbetgirffcn 
bettpfirCt  unb  geooUfummnet  ifl,  in  bem  baf  er  fprid)t,  ftn  teflament  werbe 
itfgerid)t  bureb  (tn  Mut,  bal  fflr  unl  oergoffen  werbe.    60  börenb  wirwolt 

^)  HtuMn,  argwobne/  bobc  im  )ißerbad)U 


246  mk«m  ^  xmi.  «tUMi. 

ktlltt  gfqn  ma%t  KtinUnh  u*  jm  «Uc!  9Be(t(!^  fptiiftt  <i((e,  b(t  nimM 
f(t)U(i}atd^  ndt^  u^.  SBie  txibenb  nun  tt<  tored)ttgcn  nimf<t)m  8(9ren  btt 
ortnuns  unb  uffa^  bifer  bnlsrn  foQtf  dnbtcn  ober  tüxitnt  fo  ba^  ^oMwoct 
fo  flcit  tft?  Unb  namfid)/  fo  bie  bcibcn  <|<laltmr  Pb  nh  onber^wov  boc^  im 
Zatfcblanbf  ia  in  i^ctoctta  offrnltd)  9cbrud)t  (inbr  W9b  unb  mann  gec^cbmi 
tinbcn  unb  oUcn.  Da^  bewäc  ic^  mit  gewäiTct  tunbfcbaft.  9(U  td)  bi)  bcn 
ccrfomrn  btrtm  }(  @lori«  im  (onb  f ild)bctt  bin  gf^n  f  b<ib  td)  ein  obfcquiaO 
batf  tüi  ein  büd)i  batf  man  jum  toufr  tob  unb  fegen  btud)tf  funbcn  je 
SRoUt€  (wicniol  ba^  alt,  n^a^  ti  bodb  gan}  unb  nod)  unt>ccänbrct  btr  flfcbrifl 
balb);  barin  flunb  tin  (attnifd)e  rubttca  gl^d)  uf  ba^i  fo  ba^  finbli  getouft 
tcäxtt  alfo:  2>cmnad)  foU  man  bcm  finb  iQi  faerament  eucbartfttä  ge« 
ben;  bcrglDc^n  oud)  bd^  trin{gcfd)ttt  brtf  bluttf*  S^it  tvifi  id)  nit  grumt 
babcn,  baf  man  batf  facrament  ben  tinbcn  ggrben  babr  funbct  u€  btn  »or« 
ttn  besagen  I  baf  man  bte  bimmelfd^n  fpq^  unbcv  bciben  gehalten  in  unfetcn 
lanbcn  gebrud)t  fiüU  i^icbt)  ftnb  gcmefen  bie  eetfameni  molgeieerteit/  t^n 
9(bam  (ild)bctr  bo^emal  gu  aRoUt^,  SR.  ®regoriu€  Siin^U,  ff(d>bert  si 
flBefen,  unb  brtr  3obann^  S3arfd}oni  tt(d)berr  uf  Xitd)ennetfe«^  3n  bifem 
iar  iflber  molgeleert  SR.  SBalcnttn  Zfc^ubt,  min  nad)(ummenber  |jld)bcn:  }& 
®(an0,  unb  SR«  3obanne<  ^ecc  a)  lu  mtc  (ummen  unb  babenb  mir  anzeigt # 
baf  f9  bcrglqd)en  ein  obfequial  oud)  in  jter  IUd)en  funben  babinb ;  ba€  ft}t 
bem  je  SRoUi«  fo  glqd)  i  baf  fq  bermeintnb  ein^  i»on  bcm  anbren  abgefc^rtben 
(«n  (  in  »etd}cm  btc  i^ocgemclbt  meinung  gl9<4  fo  wo(  befttmmt  fqc.  b)  SBie 
lang  aber  ber  brud)  im  lanb  ®(art^  gew&'rt  i  t^ab  id)  nit  mbgen  ermtffcn ;  ie« 
bocb  fo  ifl  e^  nit  über  200  jar  f  baf  man  e«  alfo  on  smpfel  }c  SRoUi^  gebrud)t 
bat.  iDann  id)  f)<ib  alte  ftld)cnbrtef  bt)  jnen  funben  i  t^on  bef  wegen  i  baf 
f9  t^on  ®lari0  gefcbetben  (tnb ;  bie  (tnb  bq  200  jaren  alt,  SSor  weld^em  abfd)eib 
ein  ieber  »oi  miiifen  mag,  baf  fq  bbein  obfequial  banb  bp  ber  ftlcbcn  gebtbtf 
benn  man  barin  bie  facrament  nit  sugebienet  bot,  funber  sc  bebenfen  tfif 
baf  fö(d)  obfequial  bon  bem  i&  ®lm^  abgcfd)riben  unb  in  ber  nuwcn  pfbrr 
gebrückt  fpc.  2)if  jeig  id)  barum  fo  eigenlicb  unb  mit  jagen  an,  bie  aSe 
noc^  in  leben ,  unb  mine  fafl  lieben  brüber  ftnb  in  Qfbrifto  ^efu ,  baf  man 
erlerne,  baf  e^  bbcin  (el^erp  ftje,  unber  berben  gftoltcn  bie  fpq^  ber  fecl  (ibtu 
ilum  nemen,  funber  orbenlid)cr  unb  eigenlid)cr  unb  bem  uffebcn  dbtifU 
gl^cbfSrmigcr,  benn  fo  wir  fp  nun  unber  einer  gftalt  nieffenb.  c)  3)abp  t(^ 
aber  oud)  will  anzeigt  baben,  baf  ic^benen,  fo  üd)  u^  unwuflcnbcit  obet 
,  3oang  ber  gflalt  betf  brot^  pern&genb ,  nit  »iU  abgefd)lagen  ban ,  baf  fp 
Sbciflum  nit  genofTen  b<xbinb :  bann  wenn  fp  3efum  Qfbrifhim  ggloubt  banb 
ft  btil  fpn ,  fo  banb  fp  im  glouben  bcil  funben ,  ob  jnen  fd)on  becb  geflalten 
cntjogen  wärinb.  9tber  bie ,  fo  bie  gflatt  be€  btut^  bem  gemeinen  menfd)en 
entzogen  bcibenb,  tann  id)  frefcn«  unb  fünbeni^  nit  entfdbulbigen,  bie,  wit 

f       »)  jterenjen  (jt.  Slaruff.) 

«)  SRafi.  3oNnne«i^eer»ar  Swtngti*«  S^dttnd/   bep  bem  er  f 4  ^^^9  no(b 
oitfbtelt/  imirb-^elfcr  ju  Olarus  (fte^e  oben  u.  Scbuler«  Stlbun<)f ^cfd)*  3».  &  46. 49.) 

b)  9(U(b  SU  3ug  /  fagt  %xmj^\  in  fetner  6d}nft :   Exegesis  Enrharistiae  ad  L»* 

th^rum,   c)  ()nt  ^a^re  i260  würbe  ben  getauften  Jftnbem  ju  S^^cb  ber  i^eld)  de^e* 
ben.    ( 3ar(i)erbre»ter  au«  btefcr  Seit  bep  ^otttngcr,  Xtrcpenaefcb«  3.  6'i2.)  ae»ff» 
/  Itc^  melbet  Sabtan  Pon  6t  OaDen«  (ib.  6'i3.)  unb  ^xm^Xi  welbct/  bont  Oebraiu^ 
be«  JtcM«  no(b  in  fpAtcrcr  3c:t  }tt  Cuicm  tmb  Sörid)  in  Excgm  ad  Lutherum. 


mUaunfl  Iti  XVIIL  attif«».  24t 

«tcnim  I  iiKitltc^  ic  Di(  ftcfcn  ftnb  gr^n ,  ba(  fp  t)te  gflolt  be«  blutcfi  6anb 

S&dreit  unberfc^la^f n.    3(6  jm^ftt  ober  /  mannen  btc '  funb  tummr n  fQtnb. 

3um  etilen  la^-^  nad)bem  iXom  ftc^  alfo  gef(f)ictt  i)at,  bag  aUc  d)riflen5eit 

«fa|r  orbnung  unb  betid)t  Don  jto  senommenf  ftcit  f«  bie  d)ctflen&ttt  aü* 

tveg  uf  in  fttten    gat  ängittgUd)  gebogen.    SBeltd)«  gat  notb  in  aUtn 

tcfcttptenrbatf  tft   ontwurteni  offenbar  t{i.    9(Ifo  oad)  ^ie,  nad)bem  fq  ben 

(ittctt  l)at  angehebt,  bo$  fq  ben  gemeinen  menfc^en  nun  mit  einer  gflalt  ge* 

fpn^ti  Nt  fQ  anbre  nattonen  oudb  in  ben  brud),  ja  mipbruc^  gt}ogen^f  bamtl 

fQ  oUent^olb  fibermunbe  unb  berrfcf)ete  /  jod)  in  benen  btngen ,  bie  ft)  iviber 

ta€  »ort  gotte^/  eintweber€  u^  unmufl[enf)ett  ober  u<i  bofi^ett^  angefangen  bat. 

3um  anbren  jmqfel  id) ,  baf  bie  fa(fd)  geifUid)en  bamit  babinb  »eUen  für« 

bringen  I  Icf  bie  mef  ein  opfer  inti  ber  boffhung/   fo  ber  einfältig  menfcft 

fdiKbon  get(Utd)  genannten  ba<i  blut  genoflen  werben ,  bad  aber  ber  einfaltig 

ntt  ifunte,  würbe  er  ee  glouben,  baf  bie  mef  ein  opfcr  war.    2>enn  baf 

ft)  gmetnlic^  barftir  sübenbr  e^  fqe  bife  gflalt  barum  abgfd)lagenf  baf  man 

Vit  fo  fäberlidi  unb  unperfdjüttet  mit  bem  blut  fönnte  umgon  aU  mit  bem 

txtdtnami  iflnut.    !Z>ann  finbbte  accibentia  (wie  fq  fprec^enb)  ftne  fubjectOf 

fo  mag  ber  (9d)nam  ober  ba^  blut  (Sbtifli  nienan  binfallen  /  unb  ^elinb 

iinn lit  acetbentia.  &id)i  wie  fcbön  ifl  jr  leer  gränbet.  2>at\i  f i^nnte man  wol  mit 

fo  9efd)i(tten  gfd)irren  bit  gfldlt  be^  blut(^  t^erbanblen,  baf  ba  nüt  enteeret  wurb. 

SRarcu^  Salt  bifen  banbel  alfo  cap.  XIV.  22:  3n  bem  a»  fq  afienb, 

"büt  3(futf  ba«  brot  genommen 7  gott  getobt/  unb  gebroAen^  ictifki  udge« 

4ctU  unb  jnen 'ggeben  r  unb  gefpro^en :  SRemenb/  effenb/  bad  ifl  min  h}d)nam. 

Unb  oU  er  ba«  trintgfd^irr  genbmmen  unb  bant  gfeit/  b^^t  er«  jnen  ggebeur 

imb  fq  b<mb  all  baru«  getrunten«    (eicb  ober  ein  mal;  all)  unb  &at  jnen 

gfeit:  Xai  ifl  min  blut,  ba«  blut  be«  ntiwen  teflament«  ober  bunb«,  iai 

^t  bie  menge  bergofTen  wirt. .  2>ife  wort  börfenb  nit  meer  b<inblen«.    Suca« 

«tfo  XXII.  19:  Unb  at«  er  ba«  brot  genommen;  bant  gfcit,  tiat  er  e«  ge« 

bro^b^n  unb  inen  ggeben,  rebenbe:  !Da«  ifl  min  lqd)nam/  ber  für  ticb 

ggeben  wirt;  ba«  tbunb  au  gebdd)tnuf  min.    IDerglqd)en  ouc^  ba«  trinf«/ 

'gefd)trt  nad)  bem  na^tmal/  rebenbe:  3)a«  trinfgfi^irr  ifl  ba«  nüw  tefla^ 

ment  in  minem  blut;  U^  für  ud)  t^ergoffen  wirt.    (grmif  bie  sum  erflen 

bie  wort  be«  blut«!  er  fprid)t:  ba«  trintgfd)irr  (oerflanb  aber  bu  ba«  tranf, 

ba«  barin  wa«)  ifl  ba«  nuw  teflament  in  minem  blut.    (£«  ifl  ber  ^brdern 

ütti  baf  fPi  iUf  brud}enb,  ba  wir  im  tiitfd) ,  mit^  ober,  burd);  brud)enb; 

«l«  ba  fq  fpred^enb:  in  gwattiger  banb,  ba  fpred)enb  wir:  mit  gewaltiger 

banb  ober  burd)  gwattige  banb  ober  u«  gwalt  ber  banb.    9llfo  bit,   al« 

2ttca«  bie  wort  Sbrifli  «älet,  brud)t  er  fq  nad)  btbrä'ifd)er  art,  unb  babenb 

ben  finn:  2>a«  tränt  ifl  ba«  näw  teflament  ober  bunb,  ba«  burd)  min  blüt, 

bo«  ifttt  dd)  oergoffen  wirt,  ufgericbt  wirt,   ober  ba«  in  minem  blut,  ba« 

f0r  tid)  Pergoffen  wirt,  traft  unb  grunb  bat.    <^ie  börfl  bu  aber  }um  erflen 

bie  ertSfung  bem  blut  gügegeben  werben ,   bie  aber  be«  tobe«  unb  Iqben« 

Cbrifti  ift.  *  2>arum  aber  bie  gflalt  be«  blöt«  bef  minber  foUt  abgefd)lagen 

werben.    Sunt  anbren,  baf  bie  erlöfung  in  bem  Iqben  unb  blutbetgieffcn 

betwfirft  unb  geooUtummnet  ifl,  in  bem  baf  er  fprid)t,  ftn  teflament  werbe 

iifgericbt  burd)  fin  blut,  ba«  fiir  un«  oergoffen  werbe,    go  bSrenb  wir  wolt 

<)  PcrmutbC/  orgwi^bnc  /  bobe  im  jiBer^act^u 


248  ttfleaung  M  XVIII.  «ctiteH; 

Mf  ko  ti  tKvgoffm^  ivorb  M  tcüammt  itfflert<bt.  0o  c«  ato  tu  unffHii 
IQtcn  ntt  i^crgoffen  mtti  fo  tft  c^  oucb  n<t  ein  opftr»  (unter  ein  totbcrfiCf 
flcbdc^tnuf  unb  etnawcrung  bcf  i  ba«  Sbtfftutfi  etnril  bctgoffmi  unl  ta  bis 
fwig^ett  ^eitfam  flcmad^t  bat. 

9((fo  mict  nad)  ben  fo  {lotfcn  bcmdrnttffm  bcr  ftcfc^rift  fibetbtobmr  fo 
botf  beilig  m<t(  bet  fee(  nit  ein  opfer  ifti  bü{  e<  ein  n^tbergebdcbmuf  unl 
etnäweten  ifl  be$,  ba«.einefk  befd)eben  in  bie  ewigbeit  (tdftig  ifti  unb  tM( 
ftnüa  I  für  unfer  fCInb  gnug  je  tbun  ber  grecbtigbeit  9ptM.  !Z>if  |K»Anittf 
jlat  in  ben  eignen  motten  (£bti(Uf  ohi  »ir  ^ox  iani  gb&vt  Cuc  XXII.  19,  SO: 
2)air  tbunb  jd  gebäcbtnuf  min!  ^ätte  Q^btijlul  bie  fpqtf  (inel  ^onlDCbnüin« 
unb  b(ut^  ein  opfer  weUen  f^n :  fo  bAtte  er  »o(  f ftnnen  fptecben :  iai  opfrtnb 
mir!  Sr  fpricbt  ober:  iai  tbunb  {u  geb&btnuf  min,  Hi  ift,  tibenb  ba^ 
unber  ad),  olfo  ba$  jr  efftnb  unb  trtntinb  min  (pAnam  unb  blät  )il  einer 
gebdcbtnuf  min,  ba€  ifl,  ba(  jr  emOwrinb  mit  »ibergebenfen  bie  guMb<itf 
bie  id)  lieb  bewifen  bab.  2)ife  meinung  tpirt  un<  nod)  («(bter,  fo  mir  bie 
mort  9ouli  berbören  merbenb: 

(Er  fpricbt  1.  Sor.  XI.  23-^25:  T>ci  i(b  üdi  bab  fOrggeben,  ba«  M 
i(b  bom  berren  empfangen,  ba^  ifl,  gelemet,  nam(id)  baf  3efu€  ber  bcry 
an  ber  nad)t,  an  bero  er  binggeben  marb,  ba€  brot  genommen  bat»  unb 
nad)  banffagen  gebtod)en  unb  gefpro(ben:  9temenb,  effenb!  batf  i(t  min  l9(6« 
nam,  ber  für  ücb  gebrod)en  mirt.  Da^  tbünb  in  gebäd)tnuf  min«  2>crf 
glpd)en  oucb  ba€  trinfgfcbirr  (Perflanb:  bat  er  genommen),  nad)  bem  man 
3'nad)t  bat  geeffen,  fpred)enbe:  I^if  trinfgfcbirr  (ba€  Hi  tränt)  ifk  ba«  nö» 
teftament  in  minem  blut.  Z)a€  tbunb,  fo  biet  ixi  immer  trtntinb ,  tu  ge» 
bdcbtnuf  min!  Dann  fo  oft  jr  immer  effen  merbenb  ba<  brot  unb  trinlen 
»erbenb  bif  tränt,  fo  utfttinbenb  ben  tob  be€  berren,  bi0  baffer  mtbmm 
lummen  mirt«  SBor  aUen  bingen  fog  icb  r  baf  ein  ieblicb^v  i  ber  bife  »ort 
9au(t  eigenlicb  ermeifen,  mirt  ftnben,  »ie  fo  ungutlid)  unb  frefenlid)  mit 
bem  (briilenoolt  gebanbCet  i(l,  bo  man  jm  bie  gflaU  be^  btiite<  entzogen  botr 
inbem  baf  er  fprid)t:  ®o  oft  jr  immer  eifen  merbenb  ba«  brot  unb  trtnfeu 
»erbenb  bif  tranf  k.  Dann  ie  9au(u€  bot  fQ  beebe  jemmen  tndpfeti  »ie 
oud)  d^briflu^,  ber^  jn  geteert  bat.  Demnad),  fo  mad)t  er  bie  mibergebd^b^ 
nuf  beiter  bp  bem  tränt.  Dann  fo  oft  (fpricbt  er)  jr  immer  eifen  tperbenb 
ba^  brot  unb  trinten  merbenb  bif  tränt,  fo  bertänbenb  ben  tob  M  berren, 
bi^  baf  er  mibrum  tummen  mirt.  SDIit  melcben  morten  er  nfit  anber<  »tUi 
benn  fo  biet  mir  /tn  fleifcb  unb  b(&t  nieifi(n  merbinb ,  baf  mir  babp  meUinb 
gebentcn,  ma€  groffe^  frtb«  unb  rumen  unferen  armen  feelen  Sbti(iu€  mit 
ftnem  tob  geborn  unb  tibertummen  bab;  unb  föld)  guttbat  uMtinben,  bol 
i(l,  frotoeten,  Pergügen^  bp  ben  menfcben  bi({  an  ben  jüngflen  tag.  6icbi 
bie  ftrpd)et  9au(u4  bie  mibergeMIcbtnuf  etgenticb  Mi  wa*  bie  fpe,  namli^ 
ntit  anber^  benn  ein  innige  bantfagung  ber  guttbat,  unb  mibergebicbtnuf 
itne€  bemutigen  (pben^,  bamit  er  mi  gott  bereinet  bot;  ml^  on  gmpfet 
ben  gli^ubigen  menfcben  fo  frölid)  gemocbt,  bof  er  bie  guttbat  gottel  nit 
gnug  utfrüfen  tonn  nodb  rumen.  Dif  foU  oucb  befcbeben,  bi^  baf  er 
mibrum  tummen  mirt  am  (e}ten  tag;  olfo  baf  ti  nüt  anber«  foU  immer 
mee   merben   meber   ein  mibergebAcbtnuf  bef,  bol  einefi   gefdbeben  ifu 

*)  beieugeiu 


mieautig  M  XYia  txauii.  «49 

ariyefrtt  unb  imnict  werte  fQti.  60  cl  nun  ein  tvibevfle^dc^tnufi  iil,  fo 
«la^  nie  ein  ovfer  fpn :  tann  ein  opfet  t{l  nit  ein  wilbetgebde^tnuf .  9btn 
M4it  QF^riiht«  nil»  tt  brtd)t  ou^  9^au(u€  nit;  fo  ift  itlM  i^eri^anMen  Mfet 
ftKt$  ein  wibergeMc^muf  f    unb  nit  ein  opftr. 

2>efMb  ic^f  bife  fp9«  niefTeni  et(i<4e  m  hat  gtnflmt  ^b  ein  »ibe«» 

«eMh^tnuf  be<  i^ben«  &^xxfHi  unb  nit  ein  opfet.    9ibet  m(b  etlid)ev  jpt 

b«t  fDlotttntt«  &tttet  bife  fp9<  ein  teftament  genennet;  bef  nanten  tat  gern 

wtAtn  iviU:  benn  et  ti  ftendmt  ^t  na(^  ftnet  natut  unb  eigenfc^afl* 

Unb  bob  id)^  genennt  no4i  bem  btud)  unb  oet^anbtung^  unb  t(l  in  beti 

ieeben  namen  bbetn  }ioitto(6t:  bann  (lbtiftu#  hat  f«  beib  gebtue^li  betgtt)« 

ibenoud)  ^^uulii^:  Setflanb«  «ffo:  Zktl  blut  unb  tob  6bttfK  ßnb  ba^r 

bdtin  bai  nä»  unb  ewig  teflamenl  pinen  gtunb  hat,  «(fo  hif  oUe,  bic  fttinb 

imb  Ruber  gotte^  fqn  wellenb  ^  bot}ä  nit  f ummen  mdgenb  bann  but(^  bo< 

Mut  CbtifK.    60  ba(b  fq  gloubenb^  baf  SbtiM  tnit  (tnem  (i^ben  unb  blAl 

wa$  ttlitt  unb  geteiniget  bat:  fo  flnb  f^  kl}  Knbet  gölte«:  benn  ba€  ift  ba« 

eegmJM^t  obe?  trftamenti  iai  S^tiflu«  in  flnem  eignen  blut  bat  ufgetid)t« 

Wo  teigt  bet  nam,  tejlamentf  bte  notut^  eigenfcbaft  un^  mefen  bei  fron» 

4t}<bnanii  unb  blut«  SbttfU;  befbalb  f^  inü  minem  nomen  wq(^.    9(bev 

M  »Ott;  wibetgefrdc^tnuf ,  bat  ünen  namen  bon  bem  btuc^,  ben  toit 

^kf  ba#i  fo  »ir  ba«  b(ut  unb  (pc^nami  bao  ein  teftament  Sbtifli  iil» 

effmb  unb  tttnfenbi  t^nb  mit  ba«  }d  einet  nribttgebM^lnuf  befi,  ba«  nuiY 

eineft  oetbanbUt  ift.    Unb  hab  x6i  bi{l  nac^  bem  »Ott  gölte«  batum  ein 

»ibetgebdd)tnuf  genfimti  baf  id)  bamit  ntbettegte  bte  ttciming  betOi  bie  eo 

ein  opfet  macbcnb,    ®(«tbnuf:  Z)a«i  fo  man  pftigt  oon  cmmAetn  }e  etben^ 

betfftt  gut  übet  bab«    Z>af  aber  einet  ba«  mög  etben  $  muf  butcb  ba«  tefta« 

nent  obet  gmAc^t  betficbtet  unb  geotbnet  metben.    ^DaO  etben  batnac^  ift 

nut  anbeta  bann  ein  «nnemen  unb  nieffen  bef  t  fo  jm  fe  ttifNgtic^  eineft 

gcmae^t  unb  betbtieftt  ift«    3((fo  bte  ift  ba«  gutf  bao  uno  böfen  sät  unb 

(in  gotteo  bat  gemacht  f  bet  (pcbnam  unb  b(ät  fikxifd.   2>af  f(U(b#  feft  f^ti 

bot  et  e«  ftlbo  mit  (tnem  eignen  wott  getebtr  M  Tötcb  teftmnent  unb 

mi<lit  btttd)  fin  Uiit  wetbe  ufgetic^ti  unb  i&  uttunb  be«  (ine«  fimtmeul 

b<rt  et  uno  baofetb  teftament  )u  einet  fp9«  unb  ttant  ggeben  /  unb  gelxifienf 

N  man  in  bem  qnnemen  unb  nieifen  ba«  tbäje  ju  gebAcbtnuf  ftn»    &o 

üt  ivm  (csten  ba«  nieifen  unb  Qnnemen  bif  teftament«  ndt  anbet«  bann  ein 

mbetgebjlt^tttuf  bef  r  bao  eineft  gebanblet  ift;  alfo  baf  r  fo  mit  pnnemenb 

«mb  nieifenb  ba«  gät  bif  teftament«  1  tbänb  mit  nflt  anbet«  mebet  baf  mit 

(tfigßd)  gloubenbf  baf  3efu«  Sbtiftu«  bet  unf(|)uibig  unb  gtec^tf  füt  un« 

annm  fanbet  eineft  u^eopfiret  unb  getbbtf  unfet  fflnb  bot  gott  betfunt  unb 

k}a(t  bab  in  bie  emigbeit ;  unb  }tt  fic^etbett  ftn  eigen  fteifc^  unb  btut  }d 

ttttet  fP9«  ggeben,  baf;  fo  btd  mit  bie  fpQ«  nieffen  metbinbf  ben  tob,  ba« 

iftf  boi  ctibfen  unb  tropften  Sbtifti  u«ffinbinb  unb  banlfaginb,  baf  et  un» 

fo  beilf  eineft  gefttftb.en,  fo  ftfinbli^  gemattet  unb  befrftet  ^ab.    3>atum 

<II(|  fo  gtoubenl^,  baf  Öefu«  Sbtiilu«  unfet  pfanb  f^g  unb  bejalung,  bie 

IMfenb  ^btiä  gen  i&  bifem  tifc^  1  'f9  fQinb  mie  gtofie  fünbet  fq  meUinb : 

Wmi  fo  fi)  ben  ul^  unb  ofk  beftimmten  gtouben  babenb ,  (bttenb  ft)  nämmen 

füllet,  funbet  fttn  gotte«  genAmt  metben.    Dann  ein  iebet,  bet  betgi^t, 

^  i>ftt«  fiK  S^tiftu«;  ba«  iftr  ün  iebet,  bet  etfenut;  baf  3efn«  ber 


^»0  »iltsm  ^  ^yUI-  «cHtetl. 

Ufolbtt  iiiHaxA  gotte«  fpd  in  bem  tj^  imb  biQbt  gott:  bemt  er  iit  u(  S9tt 
%Kbovtxii  batf  iflf  sottet  flcifl  t^ct  in  bc^  unberri<6t  L  3ob.  V.  1.  2>ifc 
fpi)0  iil  bcn  armen  fünbern  sgeben  jü  e<m  beil  unb  nit  2Ü  einer  »ccbammnu^. 
^te  wiberrebenb  aber  bte  päpfUer  unb  mtf briu^enb  bie  mort  ^au(i  1.  Sor. 
XI.  27«  ba  er  fprt(f)t:  (Ein  iebUcberi  iber  batf  brot  effen  unb  ti$  tranf  trinten 
Wirt  unwürbtgltcb,  ber  wirt  Ut^  blut^  unb  lQb€  bei  Ferren  fd)ulbt9.  ^ie  ja,  tu 
benb  fq,  jtcbH  bU|  ba$  nieman  bin}u  foU  gonr  er  fije  bann  märbtgi  bal  rebt  ^aii» 
ittifelb.  Unb  fo  bu  fpricbil:  wie  ntuf  man  n^urbig  f^n?  gebenb  fq  anttourt: 
9Ran  muf  gertfrpet  unb  9ebqd)tet  unb  on  aUe  tobfünb  fon.  6id)  i  mai  t^erirrten 
menr(i)en  bal  finbi  bie  bem  wort  gotteti  ntt  gloubenb  unb  bie  gfcbrift  nit  Peritonb« 
SRuf  te  nieman  binjugoni  benn  ber  on  funb  war/  fo  (ebt  bbein  menfd)i  ber  binjö 
mi((f)t  gon :  bann  nieman  iil  on  fünb.  Unb  fo  wir  reben  wurbinb  /  wir  wärtnb 
on  fdnb  I  fo  oerfurtinb  wir  uni  felbl ,  unb  ijl  bbein  war^eit  in  um  1. 3ob-  !•  8* 
6o  nun  nieman  on  fänb  iftf  wie  mSd)te  iemon  wurbigtic^  Mn^u  gon  alfor 
nU  bu^würbiglicb  nimmjl  für  on  fOnb?  Darum  bei^  unwArbigUc^  bie  ntt^ 
mit  fünben  i  aM  bu  Perflon  wiUt  f  funber  beiffrt  tt  aW  pU  üU  ungfcbidt  nacb 
ber  meinung  M  b^rren»  ba#  iil,  ba  einer  nit  bin;ugat  ber  meinung/  att 
«ber  ber  berr  fiot  angefeben.  Darum  f^abrnt  bie  a(ten  gelefen :  weltcber  eifen 
itnb  trinten  würbe  unwürbiglicb  nac^  gott,  bal  iil,  nit  eifen  würbe  unb  trin« 
fen;  wie  gott  e«  ufgerid)t  bat,  ber  wirt  an  bem  (qdinam  unb  bliit  GbrifU 
fc^ulbig.  Unb  rebt  ^aulutf  bie  wort  ber  meinung,  laf  et(kf)  warenb,  bie 
tr  barPor  im  X.  eap.  oucb  anzeigt  unb  bfc  int  XI,  bie  meintenb  in  bem 
opfer  ber  abglitten  oud)  eifen  unb  ttiU>aft  fqn  jnen  gimmen  i  ba«  aber  jnen 
^aulM  gar  nit  geflattet,  fpred)enb  L  Sor.  X.  21:  3r  mi^genb  nit  nebenb 
ftnanber  trinten  ba«  tränt  gotte<l  unb  ba«  tränt  ber  tä^en.  3r  mogenb  nit 
mitteilbaft  fqn  be«  tifc^e«  ober  maljqt  be«  berren  unb  ber  maljqt  ber  tfifirn. 
Dtmnacb  fo  praftenb  fq ,  }u  ber  gqt  fp  ju  bem  tifc^  gottc«  giengenb ,  glpcb^ 
fam  fp  in  eim  feil  ober  fra^  ber  abgbtten  wärinb,  ba«  jnen ^aulu«  g(p(b 
aU  wo(  nit  gilatten  woUt  am  XI.  eap.  U«  welchen  beeben  mi$brä(ben  ein 
ieber  einöuger  wol  feben  mag ,  baf  bif  wort  9auU ,  unwürbiglicb,  genom^ 
men  foU  werben  für  ungfcbidt  ober  unorbenlicb  unb  nit  wie  e«  gebdrt,  alfo 
baf  ber  flnn  fpe :  SBelicber  bif  brot  eifen  unb  tränt  trinten  wirt  unwäcbig« 
lidbr  ba«  iil:  baf  er  uf  bienarung  unb  für^  nit  mee  balter  benn  fam  e«  ein 
praf  uf  ber  abgötten  opfcr  war ,  ober  baf  er  barnebenb  weQte  ou<b  ber  gfta(t 
miteifen  unb  trinten  ber  abgötten  opfer,  ber  würbe  fd)ulbig  am  Jeifcb  unb 
blut  dfbriili;  on  i^wpfel  barum,  baf  er  nit  entfd)iebe'  unb  u«erIorte  )wA' 
fcbenb  abgötten  a^,^  unb  bem  fronlpcbnam  unb  blut  Sbrtili.  Darum  fprid)t 
^aulu«  wpter  bafelb«:  tttber  ber  menfd)  foU  flcb  felb«  bewären,  ba«  tfl:  ee 
unb  er  bifl  mal  neme,  foU  er  fict}  felb«  erinneren/  wc^  er  Pon  bifer  fpp« 
balte,  ob  er  ben  redeten  glouben,  ben  fp  erforberet,  babe;  unb  bemnad)  eifm 
unb  trinten.  Denn  we(id)er  unwärbiglid) ,  ba«  ifl,  nit  recbt  gibubenb  unb 
unberrid)t,  tft  unb  trintt,  ber  i^t  unb  trinft  jm  felb«  ein  perbammnuf; 
barum  baf  er  ben  Ipcbnam  Sbrifli  nit  entfd)eibet.  ^icb ,  bie  jeigt  lif  einig 
wiktUn,  entfd)eibet,  an,  baf  bie  gefcbiifte^  baran  liit,  baf  man  biefcp« 
Gbrijtum  red)t  unberftbeibe  Pon  anbren  fppfen,  unb  fp  nit  fdr  IpAtfärig 
adbt.    gilfo  werbenb  wir  gefcfeidt  nad)  be«  berren  :wiKen,  wenn  wir  ben 

«)SAtn()un(|.<)unterfd}ie^^)69etfe/  Opfttmabl,  idolothyton;  pt>er  9iae,  cadaver. 
*)ba«Oefcbtcttf^iu 


mtmi  ^e<  XVUL  ortifelf.  asi 

srun^r  wffnt  i  (tdfit  unb  bruc^  bifet  f9t}<  rntfCgcibcnb  unb  ctf ettnettb  ndc^  btr 
mcinunA  bc«  betten.  2)a6  bernad)  folgt  r  iil  u^  bcm  l^otbttaen  i^crftanb  eint 
iebm  (pd)t  eo  nun  bte ,  fo  fumts  ftnb  bie  flfcf)riflt  ted)t  i^on  einet  ^  je  lefeni 
bifc  »Ott  ^u(t  uf  iren  gwerb  sogen  i  bünb  fo  bte  ftommen  unb  trofibütfri« 
gen  confcienjen  fo  idmetlicb  gemesget  i  ^  b<i§  fq  ab  bi fem  beilfanten  ntol  ein 
gntfen  banb  gebebt  ^  glqcb  a(«  ob  ft)  ben  tob  baran  äffinb.  Unb  nimmt  mtd) 
wunbetf  mt  bte  olfo  leetenbtn  bin}ü  fqinb  gangrn.  ^anb  fq  (td)  fdb  für 
gctecbt  unb  onfcbulbig  gebebt/  fo  ftnb  fo  betrogen r  oM  bauot  tjl  angezeigt 
1.  3ob.  I.  8,  unb  ünb  nut  bann  gltjcb^ner  gfon  i  we((6e^  gott  ba^  aUett)a> 
IJdbeft  i^ott  ifl.  ^anb  fo  abet  fid)  felb6  ffit.  fünbet  gebebt  unb  banb  bob« 
Uewuftf  baf  bie  fpo^  ein  ttofl  ifl  ber  fee(,  ob  ft)  g(odl)  in  ftinben  w&ti  unb 
jinb  uf  fBlicf)^  mit  fVbUcbem  ttofi  btnjä  ggangen :  wa^  gtoite  fee(m&tbet  ftnb 
f9  bntn  gfon  r  baf  fo  fölcben  ttojl  nit  allen  menfcben  babenb  anjeigt  ?  ^onb 
io  obet  watlid)  ggloubt/  n>ie  fo  gleett  ^anii  unb  banb  ftci)  fe(b^  fänbft  ge< 
wüft  unb  nimmer  cne  funb  foUf  unb  f!nb  nüt  befl  minbet  btnjä  ggangen  r 
f9ü4  gto(fet  i^etjwofietet  fd)&(ten  finb  fo  bann  gfon  ?  3(b  teb  bittet/  ift  war ; 
»tt  f onn  idii  abet  ben  gottfofen  väpflteten  r  bie  fo  sornig  wibet  bie  »arbeit 
fltottnbr  nad)laffen?  fo  fo  u^  ben  broen  tiglen  nit  entfpringen  mbgenb  unb 
boc^  aü  ein  untrdw  tof  mit  allen  tudten  tobenb  ? 

Demnad)  to'M  id)  ein  f ut^e^  abet  lutettr  anzeigen  /  batin  attet  inbatt  bif 
beittgcn  maM  vetgtiffen  Witt.  QFbtiftu^  3efu6  bat  mit  gat  fd}bnen  glo<b* 
nuffen  unb  wotten  geleert  3ob.  VI.  33 ,  wie  ftn  wott  ein  fpo^  bet  feel  iflf 
fpttd)enb:  baf  fin  wott  oom  bimmel  betab  fummen  foe  unb  gebe  bet  weit 
ba^  leben/  gloc^  üU  batf  brot  ben  locbnam  ftfle;  batum  et  ti  ouc^  ein  btot 
genJfmt  bot.  2>ann  tva^  möd)te  ben  trofllofen  menfd)en  fo  ftcbet  wiberbtin« 
gen '  cii  lau  wott  (tne^  fcbopfet^  ?  SBatr  möcbt  jn  fo  wol  entbolten  in  ge« 
funbbeit  M  getfltf  unb  g9ttlid)et  frommteit/  benn  ba^  wott  gotte«?  in  tpeU 
d)em  ft  felbtr  tebet/  baf  ber  menfd)  bartn  lebe.  SBelicb^  ifl  aber  ba^  einig 
gwuffefl  figenlid^efl  wort  (benn  gott  bot  oil  wort  butd)  Ö^btifhtm  getebt)r 
bortn  wit  ttoft  unb  fldtte  finbenb  ?  Da«  /  baf  3efu6  Sbtiflu«  ßnen  (ocbnam 
ggeben  bat  un«  }u  einet  abwdfcbung  unb  fubetleit  bet  feel.  €>o  mag  tc 
bie  pettummteten  feel  nut  mee  ufticbteu/  fldtten  unb  entbalteu/  bann  baf 
fo  fefliglid)  gloubt/  <]Fbtt(lum  füt  fo  ten  tob  etlitten  baben.  ^^  mag  f« 
Ottc^  nut  ftblicbet  macbeui  benn  fo  fo  feiliglid)  gloubt/  jn  mit  ftnem  blüt 
ttn0  obgewAfAen  unb  gefübtet  ban  /  unb  bamit  aH  mit  einem  gefälligen  ovftt 
gott  wibtum  mit  unt  Peteint  unb  Perfunt.  6id)  %t%  /  toai  ifl  bie  fpo«  bet 
feel  anittii  webet  baf  fo  (tcbet  i{l/  baf  3efu0  Sbtiflu«  jt  bei!  foe  oot  gott? 
2>atum  (Fbttfltttf  wol  fptid)t  3ob«  VI.  5:  Z)atf  btot/  ba«  id)  üd)'  geben 
wirb,  batr  ifl  min  lod)nam.  ^at  bife  meinung:  ba«/  fo  bie  feel  flA'ttt  unb 
lebenbtg  mad)ti  ifl  batf  einig  wott/  baf  fb  gloubet/  baf  icb  jt  beil  unb 
be^alenb  opfet  bin  pot  gott  Denn  min  fleifd)  witt  binggeben  i&  eim  leben 
ber  menfd)en.  93}eld)en  abet  (Sbtifli  tob  lebenbig  ma^t  obet  im  leben  bbalt  r 
bem  ift  ftn  loben  obet  tob  ein  btot  unb  fpo«.  Det  meinuitg  fptid)t  et  oue^ 
balb  batnad)  (P.  53—56):  QBatlid)/  watlieb  fag  icb  ud)/  wutbinb  jt  ben 
f9d)nam  M  fun«  be«  menfd)en  nit  effen  unb  ftn  blut  nit  ttinfen  /  fo  bonb  jr 
bo«  leben  nit  in  flcb-    9S^elid)et  ba  ift  mtnen  loebnam  unb  ttinft  min  blAt/ 

>)  OA»)  im  SttfAmmenbattg.   *)  )cttiffetu   ')  ct^imfai,  reftcerc» 


248  UAeaima  M  XVIIL 

U^i  ko  t$  tKrgoffimi  nroct  Ui  teüamtnt  itfflcvUbt.  C9  t$  ^btt  t&  toiffim 
jDtm  ntt  iKrgoffcn  »ttti  fo  tft  r^  ou(6  nit  ein  opftt»  funtcr  ein  ii^tbecgc« 
getdc^tnuf  unb  etnawetuitg  bef » lai  Sbttflu^f  ecneft  Detflofieni  itiM  in  Ik 
ewigbcit  ^eUfaiti  flemac^t  l^au 

9((fo  Witt  nad)  ben  fo  flatten  (etvSmuffen  ber  2ef<^rift  fiberbCvtotf  f9 
bol  btilia  mal  ber  feel  nir  ein  opfet  tft,  bafi  e<  ein  wibetgebil(l)tiitt#  urib 
ernfimeren  tft  bef ,  ba^  .einefl  befcbe^en  in  bie  ewigbeir  f räftcg  tft  /  itnb  Ufit 
snuflf  für  unfer  fflnb  gnäci  }e  t^iin  bec  grec^tig^eit  gotte^.  2>ii  ptwättmf 
ftat  in  ben  eignen  motten  (£btifU|  oto  »it  i^ot  ^anb  gi)ött  Quc  XXII.  19,  SO; 
2)0^  tftünb  stt  gebdAtnuf  min!  ^ätte  QFi>tiiltt<  bie  fpi)^  (tne<  ftontocbnom« 
unb  blut«  ein  opfet  »eilen  fqn :  fo  b&ttt  et  »ol  (önnen  fptec^en :  ba<  opftrnb 
mit!  St  fptid)t  abet:  ba«  tbunb  }u  gebdc^uf  mini  iai  ifti  6bcnb  bü^ 
unbet  iicbf  alfo  baf  jt  effmb  unb  ttintinb  min  toAnam  «tib  btttt.iA  rtnet 
gebdd)tnttf  mini  la$  ift;  baf  jt  etnOwtinb  mit  toibetgebenten  bie  guttat f 
bie  \d)  üdj  bewifen  bü6.  Dife  meinung  »itt  un<  nod)  Iqe^teti  fo  n^it  bie 
tvott  9auti  i?etftftten  mtbenb: 

(Et  fptic^t  1.  Sot.  XI.  23-- 35:  t^i  iöi  üöi  kai  fdtggeben,  ha*  M 
iäi  bom  betten  empfangen  i  ba«  ifl»  geletnetf  namlic^  baf  3efu0  bet  b<tv 
an  bet  nad)t|  an  beto  et  binggeben  n^atbi  ba^  btot  genommen  bati  unb 
nad)  bantfagen  gebto(t)en  unb  gefpto(i)en:  SRemenbf  eflfenb!  ba^  iil  min  («db« 
nami  bet  fät  ucb  gebtod)en  mirt.    2)al  tbunb  in  gebdcbtnuf  min.    J>ttf 
glpc^en  ouÄ  ba^  ttintgfc^itt  (betflanb:  bat  et  genommen)/  nad)  bem  man 
a'nac^t  küt  geeifen  i  fptec^enbe :  !^if  ttinf gfc^itt  (ba^  ift  ttant)  ift  ba<  nüm 
teflament  in  minem  blut.    t>a^  tbunb/  fo  biet  jtl  immet  ttinfinbi  iM  ge» 
bid)tnuf  min!  Dann  fo  oft  jt  immet  effen  tvetbenb  ba<  btot  iinb  ttinfeii 
»etbenb  bif  ttand  fo  ulfänbenb  ben  tob  bei  betten  r  hü  baf^et  mibtttm 
fummen  mitt«    SQot  allen  bingen  fog  ic^»  baf  ein  iebli<j^etf  bet  bife  »Ott 
^uli  eigenlic^  etmeffeni  Witt  ünben^  wie  fo  ungutlid)  unb  ftefhili^  vitt 
bem  d)tiibnt»ol(  gebanblet  iflf  bo  man  jm  bie  gflalt  bei  blute<  endogen  batr 
inbem  baf  et  fpticbt:  ®o  oft  jt  immet  eiten  wetbenb  bal  btot  unb  tttnteii 
wetbenb  bif  ttant  k«    2)ann  ie  Vaulul  t^ct  fq  beebe  jemmen  fndpfeti  w\t 
Ottd)  ^btiihtl  I  beti  jn  geleett  bat.    2)emnac6 1  fo  madbt  et  bie  wibetgeNIcbt^ 
nuf  beitet  bo  bem  ttanf.    2)ann  fo  oft  (fpticbt  et)  jt  immet  effen  tpetbenb 
bai  btot  unb  ttinten  wetbenb  bif  ttant ,  fo  bettdnbenb  ben  tob  bei  btttenr 
bil  baf  et  wibtum  tummen  witt«    SDlit  welchen  wotten  et  nfit  anbeti  wiUi 
benn  fo  biet  wit  f\n  {(eifcb  unb  blut  nieffto  wetbinb  r  baf  mit  babq  müwk 
gebenteui  t»a$  gtoifel  ftibi  unb  tüwen  unfeten  atmen  feelen  Sbtiilul  mit 
(tnem  tob  gebotn  unb  ubettummen  bab;  unb  (9ld)  güttbat  ultfinbeu/  bal 
iflf  ftolodeu/  oetjugen^  bxj  ben  menfcben  bil  cn  ben  jängflen  tag.    6i(bi 
bie  fltpd)et  ^aulul  bie  wibetgebd^tnuf  eigenlic^  Mt  tüai  bis  foei  nomliA 
nüt  anbeti  benn  ein  innige  bantfagung  bet  gutt^atf  unb  wibetgebäcbtnuf 
(inel  bemätigen  Iqbenl,  bamit  et  unl  gott  beteinet  bot;  »e(d)l  on  stv9f^( 
ben  gtöubigen  menfcben  fo  ft;5li(b  gemadjt^  baf  et  bie  guttbat  gottel  nit 
gntig  ultufen  tann  nocib  tumen.    Dif  foQ  ou(6  befcbebeUf  bil  baf  er 
wibtum  tummen  witt  am  legten  tag;  alfo  baf  e|  nät  anbeti  foU  immet 
mee   wetben   webet   ein  »ibetgebtfc^tnuf   bef  t  bal  eineft   gefd^eben  H* 

*)  beienoeiu 


UtUautid  M  XYIIL  atHfeli  849 

«Ol  feO  Me  tvArtgcMcbtnttf  f^n  i^om  (oben  SftrifHr  vAt  ^etlfam  lai  inH 
tmcfm  tttib  imnift  »rrt(  fqn.  60  c<  nun  ein  wibcrocbäc^tnuf  tflr  f» 
ttoitl  nU  ein  opfrv  f^n :  bann  ein  opfer  ifl  nit  ein  mibefsebäc^tnuf .  Slun 
htUot  Sbriihil  nit ,  c^  bvie^  ou(^  ^aulnl  nit;  fo  tfl  te  IM  betbanMcn  btfer 
f99l  ein  wibetgebdcf^mu^  1    unb  nit  ein  opfet. 

2>effK>ib  i(6/  bife  fp9<  nieffettf  etliche  jap  6ap  genimt  l^b  ein  tpibet« 
teMh^tnuf  be<  IttUni  G^rifli,  unb  nit  ein  opfet.  9(bet  nac^  etUcbef  tpt 
bot  SRattintt«  Sute?  bife  fpi)«  ein  tiftament  genennet/  be#  namen  te^  gern 
iTQiben  ipttt:  benn  et  e^  flendmt  bat  na^  (inet  natut  unb  eigenfd^aft. 
Unb  bab  id)«  genennt  nac^  bem  btud)  unb  Petbanblung^  unb  ift  in  bett 
beeben  nomen  bbetn  {wittac^t:  bann  Sbtiftui  bat  (9  beib  gebtue^t,  betgtp« 
ibeiroue^  9auhitf:  SBetflanbl  alfo:  Xte<  blät  unb  tob  (Ebvi<U  (inb  ba^r 
borinba^  nüto  unb  ewig  te(tament  finen  gtunb  ^atr  alfo  baf  aUe^  biefttinb 
«ib  Knbet  gotten  fqn  wellenb  1  bar}&  nit  f untmen  mbgenb  bann  bute^  ba< 
Mut  atfitiftu  60  balb  f9  gtoubenbf  baf  dt^tifjüü  mit  (tnent  l^ben  unb  blül 
um  etlblt  isnb  geteiniget  bat:  fo  finb  f9  k|  Knbet  göltet:  benn  ba^  iil  bal 
eegmJMbt  obet  trftament/  bal  ^btiftuO  in  (inem  eignen  blut  bat  ufgettd^t« 
Ufo  teigt  tn  nam,  teftamenti  bie  notut^  eigenfcbafi  urfb  »efen  bei  fton« 
(9<bnani4  unb  b(ut<  QFbtiiU;  befbalb  idb  mit  minem  nonten  mijc^.  Qtbc» 
bal  loottf  toibergebdcbtnuf  /  bat  (inen  nomen  pon  bem  btud)/  ben  wir 
ttienb,  ba#,  fo  wir  ba<  Mut  unb  (ptbnamr  baO  ein  teftament  ^btifti  ifti 
effmb  unb  ttinCenb,  tbunb  wit  ba^  i&  einet  »ibttgebckf^uf  befi/  iaü  nun 
eiset  oerbanbiet  ift.  Unb  bab  id)  bip  nac6  bem  »Ott  göltet  batum  tin 
»ibetgeMk^tnufi  genfimt,  baf  ic^  bamit  nibetlegte  bie  mcinusg  betOf  bie  eo 
eis  opfet  maebenb,  OlDdbnuf:  i>aii  fo  man  p^igt  000  ctnoi^betn  je  etben^ 
beifftt  gut  obet  bab*  2>af  abet  einet  ba^  m&g  etben »  muf  buecb  ba^  tefta« 
simt  obet  flmScbt  Pet(t(btet  unb  geotbnet  toerben*  ^aO  etben  batnacb  ift 
Aut  anbetO  bann  ein  ^nnemen  unb  nieifen  bef  r  fo  jm  fr  tvlfNgttc^  eineji 
flcnuKbt  unb  betbtiefet  ifl,  9nfo  bte  ift  bal  gutr  bao  uno  bbfhi  gut  unb 
ÜP  gottco  bat  gemacht,  btt  («djnam  unb  b(üt  SbrifK.  T>af  fHäü  fe(t  f^e, 
bot  et  eo  ftlbo  mit  (tnem  eignen  toott  getebtr  bafi  fblcb  teflmnent  unb 
«mi<bt  butd)  (in  blät  metbe  ufgetic^ti  unb  ju  uttunb  be<  (inel  fitncmeno 
b<it  et  uno  ba^felb  teftament  }u  einet  fp9^  unb  ttant  ggeben  1  unb  gebeifieur 
kflf  man  tn  bem  pnnemen  unb  nieffen  lau  tbu je  jä  gebdcbtnufi  (in.  60 
in  }um  festen  bao  nie(fen  unb  onnemen  bijl  teflament^  nät  anbeto  bann  ein 
ivttetgebi^ufi  befr  ba<  eine(t  gebanblet  i(t/  alfo  baf;  fo  »it  pnnemenb 
ttiA  nieifenb  batr  gut  bi|  teflament^  1  tbunb  wit  nät  anbete  webet  bap  mit 
fefKgUcb  gloubenb  r  baf  3efu<  Sbti(hi^  bet  unfcbulbig  unb  gtecbt  1  füt  un^ 
"knnm  ffinbtt  eineft  ufgeopfiret  unb  getbbtf  unfet  fänb  bot  gott  Petftint  unb 
k}alt  bab  in  bie  ewigbett;  unb  i&  (i^etbeit  (in  eigen  fleifcb  unb  blut  }ft 
^  fP9#  ggeben  f  baf  ^  fo  bicf  wit  bie  fpt}^  nie(Ten  wetbinbr  ben  tobt  bao 
tftf  Ui  ftibfen  unb  ttifopften  Sbti(K  u^tfinbinb  unb  bantfaginb»  baf  et  un« 
kt  beiif  cineft  geftftb.enf  fo  ftfinblid)  gewfittet  unb  beft(let  b<tb.  Datum 
•tt(i  fo  gloubenbr  baf  Oefui  Sbtt(hi<  unfet  pfanb  f9g  unb  betalung,  bie 
IMfcttb  ^tn}tt  gon  {u  bifem  tifd)  1  ?q  f^inb  wie  gto(Ie  fiinbet  fq  weUinb : 
bem  fo  fq  ben  ieb  unb  oft  beflimmten  gtouben  b<tbenb  1  (bOenb  fq  nümmen 
fünbet,  futtbet  fan  gotte<  genAmt  wetben«  Dann  ein  iebet/  bet  betgi(btf 
baf  ^iva  fpe  S6ti(bu«;  ba«  i(tf  ein  iebet,  bet  etfennt,  baf  3efue  bet 


üQ  m<itm  M  xyiii.  ochmi. 

Afolbtt  brtlanb  sotM  f«c,  in  tcm  ij^  ittib  Mqbt  sMt:  terni  ev  ift  tt<  «Ott 
«cbortttr  batf  tilr  aottctf  gcift  ^at  jn  b<$  untttricbt  1.  3o6.  V.  1.  :5ife 
fPQ^  iil  b<n  atmen  fünbcnt  ggebrn  ju  cim  ^ctl  unt  nit  jü  einet  Hctamnina#. 
<&ie  »ib^rrebenb  abet  bte  väpfttet  unb  mif  brucbenb  bie  mott  ^ou(i  1.  Sor. 
XI.  27.  ba  et  fpnd)t:  Sin  iebU(l)etr  »bet  lai  btot  effen  unb  big  ttanf  Itinlen 
»ttt  nnwürbiglf d)i  bet  »itt  betf  blutl  ut|b  (qb^  be^  betten  f(t)ulbi3.  ^te  ja  i  tt* 
benb  f9r  rtd)fl  bU|  bag  nieman  bin^u  foU  cioni  et  ft)e  bann  tvtltbisi  ba^  tebt  9itt»* 
lu^  felb.  Unb  fo  bu  fptid)il :  »te  mug  man  wätbia  f^n  ?  aebenb  fq  anttvutt : 
Snan  muf  ^etäivet  unb  gebqc^tet  unb  on  aüt  tobfunb  fpn.  6id) ,  »a<  Petittteit 
ntenfd)en  ba^  (inbi  bie  bem  wott  gotte«  nit  ^loubenb  unb  bie  gfcbtift  nit  Petflonb. 
Wlü^tt  nieman  ^injüacnf  benn  bet  on  fdnb  toäti  fo  (ebt  bbein  menfd}|  bet  binji 
mMit  flon :  bann  nieman  ift  on  fdnb.  Unb  fo  mit  teben  wutbinb  /  »it  wätinb 
en  fdnb  i  fo  betfuttinb  wit  un<  felbtf ,  unb  ifl  bbein  watbeit  in  un^  1. 3ob.  I«  S* 
60  nun  nieman  on  fdnb  ift/  wie  m5d)te  iemon  wdtbiglid)  bin^u  qpn  otfor 
^U  buwutbialicft  nimmft  fdt  on  fdnb?  Datum  btift  unwdtbifllid)  bie  mt| 
ttiit  fdnbeuf  M  bu  betfton  »iUt|  funbet  b^iffttel  aU  r>UüU  ungfAitft  nocb 
bet  meinunfl  be^  betten  1  lai  iftr  ba  einet  nit  bin^ugat  bet  meinungr  <tU 
obet  bet  bett  b<it  angefeben.  2>atum  babenb  bie  alten  gelefen :  welicbet  effen 
tmb  ttinfen  mutbe  untodtbiglic^  nac^  gott,  ba^  ift,  nit  effen  »utbe  unb  tttn< 
ten;  mie  gott  e^  ufaetid)t  bat,  bet  mitt  an  bem  Iqcbnam  unb  blut  Sbrifti 
fcb^lbig.  Unb  tebt  ^aulu<l  bie  wott  bet  meinungr  baf  Mio)  »atenb,  bie 
et  batbot  im.X.  cap.  ou(b  anzeigt  unb  bfc  im  XI;  bie  meintenb  in  bem 
opfet  bet  abglitten  oud)  eflen  unb  ttUbaft  f^n  jnen  gimmen  1  ba^  abet  jmn 
9au[M  (tat  nit  geftattet,  fptecbenb  1.  QFot.  X.  21:  3t  mbgenb  nit  nebenb 
finanbet  ttinfen  bal  ttant  flotted  unb  ba<l  ttanf  bet  tdflen.  3t  mögenb  nit 
mitteilbaft  fqn  be^  tifd)e<l  obet  maljqt  be^  betten  unb  bet  mdjDt  bet  tuflen. 
3)emna(^  fo  ptagtenb  fi) ,  )u  bet  ji^t  fo  ju  bem  tifcb  flottem  gtenaenb  1  gtod)« 
fam  fo  in  eim  feft  obet  ftag  bet  abgStten  »ätinb,  bq«  jnen ^au(u^  gliHJb 
aU  wo[  nit  gftatten  woUt  am  XI.  eap.  Ul  welcben  beeben  mtfbtucbett  ein 
lebet  einbüßet  ipoI  feben  magi  baf  bif  wott  ^auli,  unrndtbiglicbf  senom« 
men  foU  wetben  fdt  ungfcbidt  obet  unotbenlid)  unb  nit  mt  t$  gebottf  aifo 
bap  bet  ftnn  fqe :  SBeUcbet  bif  btot  e^fen  unb  ttant  ttinfen  toitt  unwutbig« 
licbr  ba^  ift:  bap  et  uf  bienatung  unb  fut^  nit  mee  bafter  benn  fam  t^  ein 
ptaf  uf  bet  abgötten  opfet  wäx  /  obet  baf  et  batnebenb  wellte  oucb  bet  gftatt 
miteflen  unb  ttinfen  bet  abg&tten  opftt,  bet  mutbe  fdbulbig  am  fleift^  unb 
blüt  Sbtiftt;  on  jiwi}fe(  batum,  baf  et  nit  entfdjiebe^  unb  u^etfotte  swd« 
fdKnb  abgbtten  af  ,^  unb  bem  ftonlqcbnam  unb  blüt  (Sbtifti.  2)atum  fptid)t 
9aulu^  wqtet  bafelbi^:  SIbet  bet  menfd)  foU  ftcb  felbl  be waten /  ba«  ift:. et 
unb  et  bif  mal  neme,  foU  et  ftd)  felbl  etinneteu/  wai  et  Pon  bifet  fp^l 
balte,  ob  et  ben  ted)ten  gtoubenr  ben  ft)  etfotbetet,  babe;  unb  bemnacf)  efim 
unb  ttinfen.  Denn  welid)et  unwdtbigli<^ /  bal  ift,  nit  tecbt  glbubenb  unb 
unbetticbt,  tft  unb  ttinft,  bet  ift  unb  ttinft  jm  felbl  ein  petbammnuf ; 
batum  baf  et  ben  iQcbnam  (Sbtifti  nit  entfd)eibet.  ^icb ,  bie  jeigt  bif  eimg 
wiktHn,  entfd}eibet,  an,  baf  bie  gefcbidfte^  batan  liit,  baf  man  biefoqi 
ßbtiftum  tecbt  unbetfÄeibe  pon  anbteti  fpofen,  unb  fp  nit  fdt  Ipcbtfätig 
gebt.    9Kfo  wetbenb  wit  Aefcbidt  nacb  bei  betten  :wiPen,  wenn  mt  ben 

i)SAttt<)unü.<)ttntert<bie^.^)6petfe/  Opferma^l/ idolothyton ;  obet  %a9/ cadavcr. 


mtmi  ^f*  XVUL  ortifelf.  asi 

sntftb,  wrfnt  i  tvaft  unb  bruc^  bifet  f9t}<  rntfCbctbcnb  ml  etf ettnettb  ndc^  btr 
mriniuiA  M  Herten.  T>a€  betnad)  folgt «  iil  u^  bcm  t^orbrtgm  i^crftanb  eitii 
iebnt  ItK^t  60  nun  bte  /  fo  fumts  (tnb  bir  sfc^rcflt  ttd)t  i^on  einet  ^  ic  leftni 
btfc  mort  9au(t  uf  iren  gwcrb  sogen  r  bünb  fo  bie  frommen  unb  trofibürfti« 
gen  confden^en  fo  jämetltci)  gemesget  1  ^  ba§  (q  ab  btfem  btilfomen  ma(  ein 
grufen  b<mb  gebebt ,  glqd)  a(«  ob  ft}  ben  tob  baran  äifinb.  Unb  nimmt  mid) 
»unbeti  »ie  bte  olfo  (eetenben  btnsu  fqinb  gangen,  ^anb  fi)  ftd)  felb  fflt 
grrecbl  unb  onftd)tt(big  gebebt  1  fo  (inb  fi)  betrogen  1  M  bauor  tfl  angezeigt 
1.  3ob.  !•  8,  unb  (tnb  nut  bann  glqc^^ner  gfpn  1  mlä^tü  gott  ba^  aUerbäf« 
lidb^  t»ott  tft.  ^anb  fp  aber  ftd)  felb«  für.  fänber  gebebt  unb  banb  bab« 
getvuft,  ba#  bie  foq«  ein  trofl  ijl  ber  frei;  ob  fq  glQdi)  in  fünben  tvär,  unb 
jinb  uf  fBUcb«!  mit  MHcbem  trofi  bin j6  ggangen :  wai  grofie  feetm5rber  ftnb 
f9  brnn  gf^nr  baf  fq  f4(d)en  trojl  nit  allen  menfcbcn  b^ibenb  anjeigt?  ^onb 
f^  ober  warlid)  ggloubt  f  mt  fq  gleert  banb ,  unb  b^nb  ftd)  felb«  fänber  gc« 
wü%t  unb  nimmer  cne  funb  fi}n  1  unb  {Inb  nät  befl  minber  binjä  ggangen  r 
1901  gro(fer  i^er^wqfleter  fd)&(ten  (tnb  ft)  bann  gfqn  ?  3d)  reb  bitter/  tft  war ; 
»te  fonn  icb«  ober  ben  gotttofen  päpfllerenr  bie  fo  sornig  wiber  bie  warbett 
fb^ttnbr  na<jbla(fen?  fo  fi)  M  ben  br^en  riglen  nit  entfpringen  mbgenb  unb 
bo^  od  ein  untrüw  rof  mit  oUen  tödten  tobenb  ? 

Demnad)  toiU  id)  ein  f urje«  aber  luter«  anzeigen ;  barin  aller  inbalt  bif 
beiligcn  maM  vergriffen  wirt.  QFbriflu«  3efu«  bat  mit  gar  fd)bnen  glQd)« 
ttuffen  unb  morten  geleert  3ob.  VI.  33,  tvie  ftn  wort  ein  fpp«  ber  feel  iftf 
(i>rtd)enb:  baf  f!n  wort  00m  bimmel  bcrab  fummen  f^e  unb  gebe  ber  weit 
bo«  (ebenr  glQcb  <^ii  ba«  brot  ben  Iqcbnam  ftfle;  barum  er  ti  oud)  ein  brot 
genimt  bat  ^ann  wa$  m5d)te  ben  troftlofen  menfcben  fo  ftcber  wiberbrin« 
gen '  oto  ba«  wort  ftne«  fd)öpfer«  ?  9Ba«  möd)t  jn  fo  wot  entbalten  in  ge« 
funbbeil  be«  geifll  unb  gSttlicber  frommteit/  benn  ba«  wort  gotte«?  in  weU 
c^em  er  felb«  rebet/  baf  ber  menfd)  barin  lebe.  QBelicb«  tft  ober  ba«  eini« 
gwuffefl  figenlicbefl  wort  (benn  gott  bat  oil  wort  burd)  Ö^brifhtm  gerebt)r 
borin  wir  troft  unb  fldrte  ^nbenb  ?  2)a«  /  baf  3efu«  Sbrifht«  ftnen  (Qd)nam, 
ggcbtn  bat  un«  }ü  einer  abwdfd)ung  unb  fuberfeit  ber  feel.  €>o  mag  ic 
bie  i^ertummreten  feel  nut  mee  ufricbten  /  fldrten  unb  entbalten  1  bann  bof 
fq  fcfliglid)  gloubt;  <]Fbrtflum  für  fQ  ten  tob  erlitten  baben.  Ö^«  mag  f« 
oucb  nut  frblid)er  mad)en  1  benn  fo  fp  fefliglid)  gloubtf  jn  mit  finem  blut 
Ott«  obgew<f(!ben  nnb  gefübret  ban  1  unb  bamit  al«  mit  einem  gefälligen  opftt 
gott  w^rum  mit  un«  t^ereint  unb  oerfunt.  6id)  ie|  1  wo«  ift  bie  fvq«  bet 
fee(  onber«/  weber  baf  f9  ficber  iflr  baf  3efu«  Sbriflu«  jr  bei!  fQt  oor  gott? 
Sorum  QFbriflo«  wot  fprid)t  3ob.  VI.  5:  Da«  brot/  ba«  idb  ud)*  geben 
wirb«  bo«  ifl  min  l9d)nam.  ^at  bife  meinung:  ba«/  fo  bie  feel  flArftitnb 
lebcnbtg  mad)tr  ift  ba«  einig  wort/  baf  ft)  gloubet/  baf  icb  jr  beil  unb 
be)o(enb  opfer  bin  oor  gott.  2>enn  min  fleifd)  wirt  binggeben  i&  eim  kbm 
ber  menfd)en.  9a}eld)en  aber  (Sbrifli  tob  lebenbig  ma<Jbt  ober  im  leben  bbaltr 
bem  ifl  ftn  loben  ober  tob  ein  brot  unb  fpo«.  Z)er  meinuitg  fprid)t  er  oue^ 
balb  bomod)  (p.  53—56):  QBarlid)/  warli(b  fag  icb  üd)/  wurbinb  jr  ben 
b)d)nom  be«  fun«  be«  menfd)en  nit  effen  unb  fin  blut  nit  trinten  /  fo  bonb  jr 
ba«  (eben  nit  in  flc^.  SS^elidber  ba  ift  mtnen  loc^nom  unb  trinft  min  btutr 
?       — ■ 

*)  gans  im  SttrAmmenban«.   *)  )crrtfTeti.  ')  ct^oidai,  reftcerc» 


2$s  Uiteauna  M  XVIIl.  attm. 

t9  h<^t  tmiii  (eben,  ^at  ou4)  He  meinung ;  0e|enb  jt  fiwtrn  trofl  nh 
in  Un  (qc^nom  uitt  Mut  QF^iUr  ^(^^  if^i  tn  (uitn  tot,  in  ümt  (eben  ifl| 
fo  ift  b^ein  leben  in  fid).  SBerbenb  jr  aber  jtdiertfc^  gtoubeni  laf  mtn  fleifd) 
itnb  bltiti  set&bet  unb  »ergoffeni  ti^  erlebcget  unb  geretntaet  bob  l^on  bet 
fflnb ,  fo  merbenb  jr  emifltic^  leben.  2)ann  min  (t]d)nam  ober  ffeifd)  ifi  mar« 
lic^  ein  fpp^r  unb  min  blüt  »arlic^  ein  tranf.  (Ein  ieber,  fo.iffetmin  fleifd) 
9ber  lq(^nam  unb  trinft  min  b(ut|  ber  blqbt  in  mir  unb  id)  in  jm.  60 
fin  (leifc^  ober  (QC^nam,  ben  tob  fiSr  und  geiitteUf  unb  (in  b(&t»  für  ttn^ 
l^frflofien,  un<  armen  erl5fet  f^ti  fo  mag  ie  bbein  flArtere  ^9^  ber  frei  iti 
»tenfd^n  »iberfären  1  bemt  baf  .fi)  föUd^^  ftiUali^  gloube :  bann  fo  wirt  (in 
tob  unb  bluts^ergiefien  ein  (eben  unb  freub  ber  feel.  2>a§  aber  bife  mort 
<Sbriili  alfo  (9Uinb  oerftanben  werben  1  baf  fi)  lai  wort  beo  gloubenl  bebu« 
Itnb  unber  ben  »orten  be^  fIeif(A^  unb  b(üt^i  leert  er  frtbl  am  fetben  ort 
(0.  CO— 6S).  Do  tAiäi  ber  jängeren  fpratbenb :  Da^  ifl  ein  b^rte  reb  (berni 
c^  grufet  jnen  fmen  Ixjd^nami  ben  fq  oor  jnen  fabenb,  efien),  »er  mag  j^o 
tia<6tummen?  fprad)  3efu<  gu  jnen :  X>aA  mad)t  fld)  fd)ü(^;  wenn  jr  aber 
feen  fun  Ui  menfc^en  fdiiinb  btnuf  (h}gen  ba  er  oor  »a«?  2>er  geiit  ma^et 
lebenbigi  ba<  (leifd)  ift  ntit  nfi^.  2>ie  »ort,  bie  i(^  uc^  fag,  bie  (tnb  ber  geift 
Itnb  finb  bal  (tben.  Sfitnimmt^  ^bciftu«  mit  benen  morten,  bof  f9  noct^  nit 
flIOttbttnbr  aM'oud)  barnacf)  folget:  (£^  finb  etlid)  unber  tic^i  bie  nit  glou« 
benb ;  wenn  fp  aber  feben  wurbinb ,  baf  er  in  ben  bintmel  btnuf  gienge  in 
Mgeiidit  jr  ougen:  fo  lourbinb  ft>  wol  beriebt  r  jm  nät  unmägUc^.  f>üir 
fo  er  mit  jnen  gerebtf  bobenb  f«  oon  (9b(id)em  eflen  unb  trinfen  oerftanben 
ftne«  fleifcbe«  unb  bltiti  /  ba^  aber  (in  meinung  nit  fqe»  f unber  ftn  fleifc^  unb 
hlit  f9Ufnb  »erüanben  werben,  wenn  bie  feel  gloubt,  ^  jr  ^eil/  pfanb,  wert 
imb  besalung  fpn  oor  gott.  3>a4  befc^ebe  burd)  ben  geijl  gottel :  ber  moc^t 
%Q$  ber}  be^  menfc^en  gl5ubig  unb  benn  fo  fqe  ber  menfc^  lebenbi g :  bcnn 
M  0eif(bi  aU  bie  irrenben  jfinger  Oerflunbenb,  ba^  fse  gar  ndt  nfil^.  3>fe 
toort/  bie  er  mit  jnen  gerebt  i^ab ,  ba^  ftjinb  bie  baftwort'  be«  lebend  unb  be< 
geifl^ ,  namUd) ,  baf  jth  l9d)nam  ober  fleifd)  unb  blüt  utlfer  fo  gwflf  leben 
fqinbi  fo  gwuf  ber  menfd)  mit  (qblt^em  brot  ober  fi>t^  im  leben  entbalten 
loirt;  ja  wenn  wir  (tcberlicb  gtoubtinb,  wie  oft  gemelbt,  ftnen  tob  für  un^ 
behalt  baben.  eid)  bemnatbi  frommer  QFbrifi,  ben  Ipcbnam  unb  blut  SbrifU 
ntit  anber«  fqn  weber  ba^  wort  bei  glouben«»  namlidb  baf  ftn  («c^nam,  ftit 
iml  getSbetf  unb  ftn  blut,  für  um  Dergofptn,  unl  erl5lt  unb  gott  t^erftint 
bat.  60  wir  bal  feftiglicb  gloubenb,  fo  ift  unfer  feel  gef9i}lt  unb  getrdnft 
mit  bem  fleifd)  unb  blüt  Sbrifti.  SRod)  b^t  Sbrtfiul ,  bamit  bal  wefenltc^ 
icflament  begrqflid^er  wäre»  ben  einfältigen  finei  Iqcbnami  ein  fpqitid)c 
gflalt  ggeben,  namlic^  bal  brot,  unb  ftnel  blütel  bal  trinfgfcbirr  ober  tranf^ 
laf  fi)  in  bem  glouben  mit  eim  ftd)tbaren  banbel  t^erftd)ret  wurbinb ;  g(i)(^* 
ivie  in  bem  touf  bal  tunfen  nit  abwdfd)t  bie  funb,  ber  getoufh  gloube  benn 
>em  bcil  bei  etiangelii ,  bal  ifl ,  ber  gncfbigen  ertöfung  CEbrifU.  9llfo  bie  reb 
Id)  mit  QFbrifto:  ber  ftnem  wort  nit  i^orbin  glouben  gegeben  bot,  ee  er  binjd 
gieng,  baf,  fo  wir  jm  gloubitib,  bal  ifl,  ganj  uf  jn  oerlafftnb,  baf  er  un« 
fer  btil  fqe,  fo  ift  jm  ber  lqd)nam  Sbrifti  gar  nfit  nti|.  3a  id)  fk>rid)  mit 
9aulo ,  baf  ber  jm  felbl  ein  oerbammnuf  effe  unb  trtnte.  ®at  er  aber  btn}u^ 

'  ■  '  I      I       Ml  ,1.  I  .■■!.         ^.      ■  I     ■  I     ■■  I       I  I»  I  »■■■■<■  ^ 

t^  i^oroiif .   ^  Wottbwort. 


ttilcduiifl  td  XVIII.  orHfeli  2S9 

t 

Ux  gftaft  ml  mebitaig  S^viflu«  ftic  3ob*  VI.  fearboit  ttlt  vnl  Utvti  fii 
mtt  tr  kbenbtd«  Unb  ((l  er  im  glouben  Ubcnbtflf  fo  fldtttt  in  bk  ftM)!« 
J^kritm  fo  Aang  b^ein  funbec  binbtt  0(6  oon  bifem  ()immc{fc6rn  mal  t'Oti 
bcr  groQt  Ut  fiinb  wrg<n !  bmn  ^ättt  er  aller  meU  fünb  setf)9tr,  fe  {(t  boift 
bie  gnab  flotM  nod)  Dil  gröifer  unb  ri)<f)er ;  bie  bat  bte  natur ,  hei  ft  it<^ 
»iU  mit  ircr  ftr^Qc  ben  menfc^n  (ieben  ^  Suc*  VIL  47 :  SBeUe^em  aUetmetft 
»ict  natbflelaiTen ;  ber  bat  aUermeiil  lieb ;  funber  er  bete  gotti  baf  er  burc^ 
itner  gnaben  geifl  jn  n^eUe  erlucbten;  ba$  er  bem  mort  be^  t^tilt  gwäiTen 
Stouben  geb  /  ßd)  baran  (af  f  namKtb  baf  Sbrtflutf  unfer  beil  fte  t^or  gott  le ; 
unb  gange  bemnacb  binjä  mit  Cilx&jtm  gloubenr  unb  nteife  oucb  (tc^tbare 
banbtung  f  ben  ftünlxtiinam  unb  blut  dfyci^i !  fo  gat  er  »arbiglicb  i  ba< 
ift  I  nad)  ber  meinung  Sbrifci  Mnju ;  unb  (aife  (t^  bbetnen  menf(t)en  mit 
ftner  (eer  abmenben  i  baf  er  bife  trDft(id)e  fpqtf  iion  fdnben  wegen  mt^ 
be;  er  empfHibe  benn  in  jm  felbtr  baf  er  nit  ein  red)ten  waren  feften 
glouben  i^ab  in  'n  berren  Ofb^ifhim  3efum»  Dann  fo  foU  er  nit  binjü  gon : 
berat  im  gebrifl  ber  gloub*  Daf  bie  tbeotogi  i^on  ber  t^erwanblung  be< 
wnni  unb  brotef  erbii^tet  bobenb  r  laf  tcb  micb  nit  (timmeren.  Od)  t^ab 
gnugf  baf  i(b  feitiglid)  burcb  ben  glouben  weif,  baf  er  min  erlbfung  ift 
unb  foo<  unb  trojl  ber  fee(. 

6Qtma(  icb  aber  baoor  betf  weiblicben '  btener  gotte«  SRartint  Suterf 
gebaebt  bab  t  tnbem  baf  icb  anjei gt  i^ab ,  wie  er  ben  fronlqcbnam  unb  btöt 
^brifK  ein  teflament  näme,  war(tcb  nit  mit  flnem  munb,  funber  mit  bem 
«unb  SbtijU;  unb  ndm  id)  ba^  e{fen  ein  wibergebädjtnuf  /  unbtfoe  b^itin 
bbein  fpan:  benn  etf  fqe  ein  teflament  an  jmfelb^,  unb  foe  bat^  Wort,  wlber« 
gebäcbtnuff  ein  nam  be#  brucb^)  a(fo  baf  unfer  brucben  nät  anber«  iflf 
webet  i^on  nflwem  gebenf en  unb  prqfen  unb  u^fänben  ba^,  fo  QFbrifiu^  eineii 
getb^tt  bat  I  unb  fefliglicb  glouben  i  baf  ba^  fe(b  wert  Sbrijlt  unfer  beil  f^e : 
bab  id)  etwaig  meinung  tron  im  gfpart  bi^bar.  <E^  babenb  bie  gr offen  unb 
gwaltigen  bifer  weit  angebebt  bie  leer  dt^tifti  unber  bem  namen  M  Suterl 
je  buräd)ten  unb  i^erbaft  }e  macben,  alfo  baf  fi)  aUe  leer  Sbrifii/  Pon  totm 
fy  uf  erbrt)d)  geprebiget  wirt  r  (uterifcb  nennenb.  Unb  ob  einer  fcbon  bei 
itattti  b<mbe(  nit  geUfen  bdtte  f  unb  ßd)  aUein  bei  worti  gottel  Mette  i  ben<* 
ttodb  gborenb  fq  in  (uterifcb  fcb^lten;  ber  gftaltmir  befcbi^bt  3cb  f^äb  por 
unb  ee  bbein  menfcb  in  unferer  gegne  ütl  pon  bei  fiuterl  namen  gwtif t  b<itf 
angebebt  bal  ePangelion  Sbviili  iu  prebgen  im  iar  MDXVI;  alfo  baf  idb 
gn  bbein  eanjel  gegangen  biui  baf  id)  nit  bie  wortf  fo  am  felben  morgen 
in  ber  mef  id  eim  ePangelio.  gelefen  werbenb  i  für  micb  ndme  unb  bie  aUeifi 
ul  btblifdier  gfcbrift  ulleite.  ^  9Bie  wo!  ieb  om  anfang  berfelben  gqt  nocb 
tteff^nliÄ  ben  alten  Unteren  angbangt  all  ben  (utreren  unb  Rareren  i  wiewot 
mid)  ]to  au  jqten  oucb  Perbrof ;  a)  all  ber  bod)wtirbig  berr  Diebolb  ppn 
Öerolbleggi  pffeger.jü  ben  Sinftbleni  wo!  nocb  Qngebent  ift:  bann  id)  boje« 
mal  im  geraten  bab,  er  fölle  mit  altem  fqf  ^ieronqmum  (efen;  unb  bah 
ober  babp  gerebt;  el  tömme ,  ob  gott  will ,  bdlb  bargd  i  baf  weber  ^ieronp« 
mul  nocb  bbeiner  Pil  bq  ben  (Jbtiflen ,  funber  bie  beilig  gfcbtift  allein  gelten 


^)    Itebmacbe»/  beliebe»/  empfebten.  ')  tafttgem    ^)  au0leate. 

•)  @d»oit  in^  Stalten  ^ttqlitb  er  bte  alten  fOttfAüd^x,  befonberl  bal  SImbrofiant« 

f(be  lUCiule;  (Zwingli  de.Canone  Missae  unb  ®c4uler*l  Siibimglaefcb»  3»-  ^34.) 


as4  mtqm%  \tt  XVUl  artifdi' 

wnU.  ^Bkl6it$  »Ott  jti  ttcffcnttc^  ^ot  flcimt,  ^  bdf  i(|^  in  Wcf  i>ieroil«» 
«ittitt  Ufciir  unb  gciflt  aber  (ah)  attr  et  tnutit  ivtnid  mut  «elttn.  fB^ 
^)cma(  min  mrinungi  iaf  id)  anbub  cmpfinbcn  r  tvtt  ^tetonQmu«  utift 
attbetf  mtrwol  fq  bic  gfd^rift  i^tl  »dget  }e  ininben  nomenb  webet  bte  fopbU 
ftefti  t^tenb  fy  bod)  bet  gfcbtift  flwalt  an.  9(1(0  fiUte  mm  eegeminntet 
Iiett,  i^on  bem  i(b  im  18.  jat  fd^tften  woUt  unb  gen  3iiri(^  sieben  r 
^  bieKDQl  icb  nit  (Idt  bq  jm  fqn  mocbt  ^  ^tctonqmum  (efen ,  bamit  et  (tc^  iwn 
'^  btiliflen  sfcbtift  nit  tiefie:  b^nn  et  bojemal  nod)  oil  lu(lel  batte  }ä  Hii« 
gern'  latin.  9(U  id)  nun  im  jat  19  je  Suttcb  anbüb  ge  ptebii^eur  iünt  tc^ 
t^ot  ben  eetfamen  betten  ptopfl  unb  eapitei  an»  wie  id)  batr  eoansettour  bon 
SRattbäo  befd}ttbcn,  wöUttf  «b  <iott  wt((/  ptcbgen  on  aUen  menfd)lid)en 
lanb  r  unb  micb  ben  webet  lafTen  itten  nod)  befltqten.  3ü  anfans  be^  felbett 
jote^  (benn  t(b*an  fant  3oannei^  ei^anfleliften  tag  gen  Säticb  iam)  botle 
ttieman  bo  un^  i^on  bem  Sutet  fl^b  gewäffetf  u^flenommenf  baf  oon  bem 
abla^  etwatr  u^cgangen  n>ai  t^on  im»  ba^  med)  wenig  (eetet:  bann  id)  liot» 
bin  uon  bem  ablaf  betid)t  wa^i  toit  ti  ein  bettug  unb  fatbe  wätf  u^  einet 
bifputarion  i  bie  boetot  Sbomal  SBqtembad)  i^on  Siel ,  min  bett  unb  <|eUeb« 
tet  ttttwet  leetet,  oot  etwa^  }«ten  je  Safel  gebalten  botte^  wie  wol  in  mt« 
nem  abwefen.  Z>annen  bat  mid)  be^  fiutettf  flfd)ttft  i&  bet  felben  jQt  wenig 
gbolfen  bat  i&  bem  ptebgen  SDlattbäi.  3u  weUd)em  abet  bo  oon  (tunb  an 
anbübenb  on  unbetlaf  )e  loufen  fo  tteffenlid)  alle,  fo  be^  wott^  gottef 
begitig  (inb ;  baf  id)  mid)  felN  batab  oetwunbtete.  3e$  will  id)  mit  ben 
fisenben  bet  (eet  QfbtifH  alfo  teben :  9Bet  fd)alt  micb  bo  (utetifd)  ?  911«  nun 
be«^  Sutet«  btidilin  bom  patet  noflet  u^gieng  i  unb  t(b  in  fut;et  jpt  baoot 
ba«  felb  in  SRattbdo  umgelegt  i^üttt  i  weif  id)  nod)  wol ;  baf  oil  ftommer 
tommen/  bte  mid)  fi[t)led}tltcb  oetbacbtenb/  id)  b^tte  ba«  büAM  gemodietf 
unb  bätte  jm  be«  Sutet«  namen  ufgefd>tiben.  SBet  fonnt  mid)  bo  (utetifd) 
fd)e(ten?  9S3tr,  baf  mid)  bte  t5mtfd)en  eatbinäl  unb  legateu/  bo;emal  in  unfcr 
ftatt  3utid)  wonenbr  anfiengenb  baffen  unb  mit  gelt  umtuppleur  ^  mid)  nit 
lotetifcb  fd)ultenb ,  bi«  fo  ben  Sutet  ju  eim  (eget  etfanntenb  ?  benn  bat^A 
mocbtenb  fq  jn  nit  mad)en.  Do  fd)tuwenb  fq  i  icb  wät  lutetifcb  ic.  ZMf i 
ftommen  d)tiiten  f  s^ig  id)  mit  gwdifet  f unbfcbaft  bet  umftänben  an  i  bamtt 
man  etletne»  wa«  gtoffen  ftefenen  mütwiüen«  etlid)  futften  obet  gefutfM 
betdet  btud)enb/  in  bem  fq  allef  fo  ba«  et^angelton  ^btifli  ptebgenb,  unbet« 
ftonb  ab^ewenben  mit  be«  Sutet«  namen ,  atfo  baf  fq  aQe  leet  SbttfU ;  f^* 
wetbef  wie  otbenlid)  fq  weUei  geptebget;  lutetifcb  nennenb,  bamit  fq  bie  ben 
m^nfdben  mif fällig  mad)tnb ,  fo  fq  jto  ein«  menfcbtn  namen  gebenb  /  bat 
watttd)  nfit  anbet«  webet  ein  ^tobe  gottslfifttung  ift  t  unb  ein  gwüf  jeid)en 
bet}wqfletet  gottlofet  eonfeitnj.  !Z)enn  wet  bat  mid)  ufgettift  ba«  epangelion 
]e  ptebgen  unb  einen  ganjen  etKingeltften  »on  einet  je  ptebgen?  ^atba«  bet 
Sutet  getbon  ?  Stun  bab  icb«  boci)  angebebt  je  ptebtgen ,  ee  id)  ben  Sutet 
je  bab  gbött  nennen  i  unb  f^ah  }ü  f^Iid)em  btud)  oot  10  jäten  angebebt 
gtied)tM  letneui  bamit  id)  bie  (eet  ^bttfti  u«  jtem  eignen  utfptung  erietnen 
möd)te.  SBic  wol  id)  ba«  etgtiffen  bab ,  (af  id)  anbte  um  urteilen  i  iebocb 
bat  micb  Sutet  nit  angewifen  ^  bef  namen  mit  nod)  in  }weqen  jäten  unbe« 
lannt  ift  gfqn »  nad)bem  i^  mid)  allein  bet  biblifd)en  gfd)tift  gebalten  bab. 

—       !■■      IUI    ■      I       »         I  MKi      lim        I         I.    I     II    II  ■  ,        I    I.   I  ■  i.i«  I      ■  I  I  I    — — .^ 

*)fenbetbat/ feltfamPotfam.  ^  gutem/ fd)eticm.  ')ttmftiden. 


UBiesttttd  Iti  XVilL  artiecfi  2Sl 

Wer  Utpäiftkt  btUbtilb  tni^  mb  miber  mit  fS(i<l^tt  tioteim  ui  altfani  i 
mit  nor  seimlbt/  uitb  fprecbcnb :  Z>u  mufi  mo(  lutettfd)  fqn ;  bu  ytebgcft  bctift 
9(«(^  mc  ber  Sutct  fc^rqbt.  9(ntrouti  id)  jiten:  3ci)  prcbtgc  boc^  glp^ 
üti  »o(  tvtc  ^ultt«  fc^r^bt;  »otum  nämü  bu  mic^  ttit  aU  mdv  cinm 
youltfcbm  ?  3a  i<b  prebge  ba<l  toort  Sbttftt  i  worum  nämfl  bu  mrct)  nit  ali 
mäc  einm  d)ci^en?  2><itum  ift  ti  nüt  bann  ein  aUfan}.  fiuttr  tft/  aM 
miib  bcbunit  >  fo  ein  tte(fett(ic6er  ifarqtet  gotte«  /  ber  ba  mtt  fo  griyfiem  ernit 
Me  sfd)rtft  bnrd)füinbetrt/  att  bi»etner  tn  tufenb  jaren  uf  erben  ie  gfqn  tfl  (i(b 
(Kbt  bit  rnt/  baf  mt(6  bie  popfUec  mit  jm  emen  te^er  fdjeiten  n^erbenb);  unb 
vait  Im  männlichen  unbetpegten  gm&tf  biamit  er  ben  papjl  i)on  9(om  ange« 
grtjien  bat/  ift  jm  bbeiner  nie  glqd)  »orben  i  aü  lans  ba^  papfttum'  gmäret 
iKit  I  bc^  aUe  anbren  ungefd^oUen.  93}ef  ifi  aber  ßlid^t  tbat?  sottet  Mer 
Sttter^?  gfrofl  bm  Suter  felb^i  n^etf  id)  n^od  er  fprid)t:  gotte^.  QS^arum 
iibrpbft  bu  beno.  anbrer  menfdjnrn  leer  bem  fiuter  ifi  /  fo  er  fi)  felbtf  gott 
{ttfcbr^bt  ?  unb  nät  nu»^  ^arftlr  bringt ;  funber  ba^ ,  fo  tn  bem  emigen 
iiiit»ern^(itbten  ^  wort  gotte^  behalten  wirti  ia^  treit  er  rpc^ltd)  barfQr  unb 
](igt  ben  bimmelfcben  iib<ri$  ben  armen  abgefurten  d)rtften ;  unb  ad)t  nit| 
»Ol  bie  gottifqenb  banvtbcr  unberflanbtnb ;  er  gibt  ouc^  nitt  um  jr  für  feben 
ttttfe  brSwen.  9lod)  wiU  id)  be^  fiuter^  namen  nit  tragen  r  benn  id)  (tner 
Ucr  gar  »enig  gelefen  t^cjfk  unb  bab  mid)  oft  (tner  budbtr  mit  ilQ(  gemafietf ' 
nun  baf  ic^  ben  pdpflleren  ginug  tb^te.  Wiai  id)  aber  ilner  gfc^rtft  gelefen 
kab  (fo  -oil  bogmata  r  leet  unb  meinungen  i  unb  finn  ber  gf^rift  antrifft : 
hnn  iiner  fpänen  nimm  id)  mtcb  nüt  an)»  bau  ift  gemeinlid)  fo  wol  befeben 
tmb  gegninbt  im  wort  gottet^r  baf  nit  muglid)  tfl;  baf'l  gbeincreaturumfeer.' 
34  weis  oud)  /  baf  er  oil  nacbgibt  in  etli^en  bingen  ben  blöben ,  ba^  er 
M  onbtrfl  f)anb(en  möcbti  in  bem  id)  nit  (tner  meinung  bin;  nit  batf  er  ge 
lii  I  funber  }e  wenig  grebt  bat ;  aU  in  bem  bäc^lin  ber  geben  u^äl^tgen  (all 
mir  gfeit  ift  i  bami  id)  ti  nit  gelefen  bab)  laf t  er  etwal  ber  bQcbt  nad),  baf 
man  (id)  brm  prteder  föUe  ergeigen  r  weld)l  bod)  ui  ber  felbigen  tbat  (^bri(U 
nit  mag  gesogen  werben^  2>attn  Suc.  XVII.  14.  fiat  atfo :  3efui  bat  gä 
inen  gerebt:  gonb  bittf  ergeigenb  äd)  ben  priederen.  Unb  ei  i(t  befd)elicn  in 
km  bingoti  i  bof  fQ  geteiniget  (tnb.  (Siner  aber  ul  jnen  i  nad)bem  er  gefe» 
^n  bat  f  baf  er  gfunb  gmad)t  wal  r  bat  er  wiberteert  gott  pr^fenbe  mir 
teoifer  (Kmm.  9IU  icb  bife  biftori  bejtd) ,  leert  fq  mid) »  baf  ber  gebent  (td) 
lon  f unb  ütf  bab  umteert/  fobalb  er  (in  gfunbbeit  gfrben  i  unb  fpe  nit  gd 
km  priefteren  um  ergeigentf  willen  gegangen:  bann  er  wat^  ein  &amaritf 
b(c  nut  uf  bie  ifibifcben  pfaffen  bielt  unb  jrei  urteitt  nit  beborft  i  funber  gil 
tcm  I  iwn  we(d)em  er  gfunbbeit  empfangen  bat«  UAb  fo  man  ben  räwenben 
totbutd»  oerfton  will;  mäf  ie  folgen»  baf  ber  red)t  feftgldubig  oon  (lunb  aUf 
(o  er  erlernet  burd)  ben  glouben  r  baf  jm  gott  bie  fänb  Pergibt  burd)  ben 
Untn  Sbrifhmi  ^efum  r  ber  bal  opftr  fär  unfer  fdnb  t(t;  fo  fagt  er  allein 
im  lant  um  fbld)e  naAlaffung  i  unb  mag  nit  erlpben  i  baf  man  (iUd)e  tbat 
einer  creatur  gulege »  bie  allein  gotte^  ift.  9lber  bie  blbben  (bllenb  gu  bem 
peiefter  gon  {  bamtt  ft)  bef  bal  beriebt  unb  im  glouben  (tcbei^  werbinb  ge* 
mod)t.  9Ilfo  in  bifem  (lud  mag  id)  wol  erf ennen  $  baf  er  ben  gttgang  gum 
pticfter  im  bi (len  nad)gela(Ten  b^b ;  benn  oil  menfc&en  (inb  i  bie  nod)  oil  uf 


!*■ 


^)  nnMr An^erliebem  ^)  cnt^oltoi.    ^)  wiberleoc 


260  \Xi\mH  H  ^VlIL  ottiMl 

flcfalft  e«  tit6.  3(4  rrb  Oiiilb  Üf  ntt  ^tr  mctnung  r  ftoü  j<4  ta(6  fibet  tifcn 
tfipprt^  bttäft/  funtarM  jv  mrtten  möginb;  toof&t  ü^  icbctmann  Mtf  fo 
je  gott^Iäftsams  fo  ring  tnögcnb  »ecbdutveti/  aber  baf  tnön  ü^  antafc^e 
sar  ntt  eriQbm.  Z>u  tovrc^ttr  britbcc  (bann  batf  mosft  bu  tiit  terantiourt 
tvftbcitr  bntn  baf  man  bir  Mfen  frrfti  ftir  ein  tor^eit  Pcrtfd^nO  (oUl  aber 
Dcrmanrt  ft)n  butc^  bie  genab  (jfbtiflt  3tfu  unb  (in  anbcr  {utunft  be^  Uitctt 
urtcfM/  baf  bu  Pon  bem  bincm  bucd)d(4t(n  ber  Utx  gotte^  obfianbtil;  fo 
Sbar  id)  bir  »crbtiffnif  bof  btr  gott  f9li(^n  lug  unb  fd)a((6rit  Pctgrben  mirt. 
S^ufl  bu  e^  ntt/  »itt  e^bit  gon  »ie  bem  Sberfitt«:  butvirfl  übel  gc^anblrt; 
unb  bennoc^  nät  fd)affrn  bann  naci)  btfem  gQt  mige  i^crbammnuf  etjascn. 
(g^  tfl  gar  ein  fc^wer  btng  wiber  btn  iltc^er '  (irrten  ober  fuffen.  Oud)  ifk 
bir  ber  berg,  baruf  bie  ie|  wiber»ad)fenb  leer  gegrunbt  ifti  je  b^rt;  er  (a^t 
{icb  ntt  mit  fappenjipflen  umgraben  ober  fcalpieren:  bann  er  wiU  noc^  mai 
bbeinen  bruc^  erlqben;  er  ifl  oUein  barjii  oetorbnetr  baf  man  baruf  buwc. 
{GSelieber  baruf  ntt  buwti  bef  ^u^  wirt  umfallen  f  wann  bie  rün^  ^  ber  fluf> 
fen  btnsi  fcbla^en  wirt.  2>arum  gebend  baf  bu  oue^  baruf  buwift  Unb 
bail  bu  i(  bir  ffirgenommen  Jn  it  bruAeur  r^^tag  ober  eer  ober  gunfl  bet 
gwaltigen  je  äbertummcni  fo  ilonb  barbon!  er  (aft'  fi(6  barju  nit  buden  / 
man  mäf  jm  nfit  anber^  iümuten  benn  iai  er  toiU.  SBerflanb  Heber  brüber 
aOe  btng  im  beflen!  id)  bab  bi(6  eben  ruc^  angegriffen;  ift  aber  nun  barum 
befdK^en  i  baf  bu  }ä  bem  bell  gesogen  werbifl.  Zbufl  bu  ti  nit/  wtrt  bir 
ber  f opf  (miewot  i(^  bef  nit  miUen  b<tb ;  bod)  burcb  anber  (fit)  nod)  i^i(  rfi« 
c^er  ergufet/  nit  mit  flrei(6en/  bal  ring  wAre,  funber  mit  bem  fc^wert  be( 
g5tt(ict)en  morte«.    SBi«  gott  befielen  unb  ffirdbt  jn ! 

3(6  b^i^  oudbf  »ie  ein  gar  geMämter^  fine  oren  barffir  gereA  babe, 
glQc^  »ie  btr  (5w  je  ^uma  i .  in  bem  baf  er  fag :  ei^  (tanbe  nienen  in  bet 
beiligen  gfcbri^  ba^  n^ort  M  ewigen  teflament«/  wit  in  ben  gebrud)ten  wor» 
ten  ber  beiligung  ftat.  2)en  idb  oucf)  bitten  toiü ,  baf  er  ben  fpiege(  uf  bie 
nafen  lege^  unb  über  (Efajam  gang  cap.  LV.  2;  fo  finbt  er,  baf  gott 
berbeiftr  er  »erbe  einen  ewigen  bunb  mit  unl  treffen  r  bie  gwfiffen  unb 
getrfiwen  erbä'rmben  2>aPibl.  2>ifen  bunb  /  b<mb  alle  menfci)en  bat>or  wol 
«erflonben  i  gemacht  unb  gefeflet  fqn  mit  bem  blät  Sbrifti ;  ber  ein  ewiger 
gott  i{l;.  fo  ift  oud)  ba^  tejlament  ewig  i^ebr.  IX.  15«  2)o(4  wirt  jm  ba« 
iiit  gndgtbäni  id)  b&r,  er  fqe  ftjbig.^  €!o  neme  bie  wort^auli  ^ebr.XIII.20: 
9(ber  ber  gott  be<  ^ibenl,  ber  ben  Ferren  3efum  Sbridumi  ben  groffen  bitten 
ber  fd}afmf  burc^  ba<  btut  be^  ewigen  teflamenttf  bom  tob  gefurt  bot  k. 
i^brft  bu  biet  ba^  ewig  tedoment.  Od)  aeig  bir  ou(6  bif  nit  aui  baf  mid^ 
betümmere  ber  alefan}»  ben  bu  brud)ft  (M  Ui  b9r)  mit  ben  Worten  ber 
betßgungi  funber  baf  bu  binen  naget,  ^  ber  bi(6  nit  bat  (äffen  feben  bie  wort 
9au(i/  lernift  erfennen.  2>ann  i(b  midi  g<it  nit  beffimmere,  wit  jr  btn 
Worten  CFbrijK  namen  gebinb ,  confeerationitf  ober  benebictionitf  ober  tran^ 
fubflantiationi^:  bann  id)  barf  ber  namen  nfit.  Odb  wetf,  wenn  i(f)  banbef 
unb  reb,  wie  Sbrijlu^  gbeiffen  t^üti  baf  id)  jm  rec^t  t^un,  unb  gelaffen  uf 
fin  wort  frQ  btn  bon  aQer  ffinb ;  gib  jm  bu  namen  wie  Pi(  bu  wtUt  9lod^ 
pil  gegcnwflrfe  fnfipfenb  f9  tdglid)  jemmen ,  boc^  ni  fanb ,  benen  aber  ein 

*)2:o(pe(.  ')6Porm  3)bai  OeftrOm.  ^)  t^ontebmer«  ^sAnfifcb*  ^)  weifet  3e0  im 


tttledtmg  M  XYIIL  artiteli  257 

Hi  mir  fo  wiit  toon  rittanbrni ,  Udi  fp  etefttUiflUc^  bie  (cct  CftvifN  f cevtnl^ 
on  allen  onf^tas/  wie  »o(  id)  Jm  nit  mtiälm  bin :  bann  iebec  tf^&t  fo  t»t( 
jn  90tt  »9^  dieboe^/  tamir  wir  mtbrum  gu  unfetem  furnenten  f eemb :  f^ah 
i^  bal  efTen  unb  tcinterf  be^  fronlQtbnam^  unb  bl&te^  S^ttfli  benennt  ein 
ivi(er3eb£(t)tnuf  Itti  Iqbenl  Sbnfti ,  ee  id)  ben  Suter  te  t^ab  gb5rt  nennen ; 
tfnt  i)at  bet  Sutee  ben  fronlqc^nam  unb  blnt  Sbrijli  ein  te(tanient  genennet ; 
ünb  bcebe  ted)t  unb  u^  bem  munb  S^tifli  (ummen.  "^ai  ein  ift  ber  weren« 
lid)  nontf  ba^  anbet  ein  nam  bei  bruc^i  unb  bet  ubuna*  !Oec  fcontpc^nom 
unb  Mut  S^fti  ftnb  ein  ewig  smjkt)tf  erb  ober  teflament;  (o  man  ben  ift 
unb  trinttr  opfert  man  nit,  funber  man  »ibergebentt  unb  emflMret  ba<f 
^  S^rtilutf  einefl  flett)on  bat. 

^ie  »er ftnb  bie  pävdler  ein  färbfenen  ctgel  für/  fprecftenbe:  ^e  mef 
(üt nit  bergeben btfen  namen»  miffa.  Xiann  el  ifl  ein bebraifc^ wortf  mi ff abr 
tthb  beift  ein  gab  ober  opferf  barum  ift  bie  mef  ein  opfer*  ^tnlnmrt:  O 
U  bifer  titfei  be«  anammoni  r  wie  magjt  bu  fo  f um  befci)worn  werben  }c 
»pd^n.  &ag  an  i  ift  bif  wort  miflab  na(6  bem  Ipben  Sbrifit  erfl  bebraifdl 
»orbeUf  ober  iü  el  oon  te  weiten  bar  ^ebraifc^  gfqn?  Wlv^  ie  fageu/  el  (qc 
«on  ie  weiten  bar  ftebraifc^  gfi^n«  benn  bu  ti  oft  im  atten  teüament  finbefl: 
(o  bat  ie  miffaft  bojemal  ben  f^onlQcbnam  unb  bliit  Sbrt<li  nit  geMfftni 
tenn  fq  nod)  nit  ^ngefel^t  warenb.  60  nun  S^rifhit^  tin  urbober  (autor) 
unb  u{fe(er  bife«  betligen  bingl  tfli  mdfl  bu  mir  an;$eigenf  wo  er  e^  «tfla^ 
tmennet  bab  1  bal  ünbeft  bu  aber  gar  nit.  9(lfo  folgt  1  baf  bu  jm  ben 
nameui  nit  Gbri(lul  gegeben  bat.  3db  flnb  oud)  bq  ben'  alten  nitr  baf  fv 
H  miifab  geitSmt  babinb  r  funber  müf  i(b  ie  gebenf en  1  baf  jr  päoftter  ti 
miffab  geitNSmt  babinb  1  nad)  bem  jr  angbebt  banb  Sbriilum  feil  bieten  unb 
um  gelt  ufopfren ;  ja  fo  bil  an  üd)  unb  uwrem  berftanb  gelegen  ift  1  tSben 
unb  mejgen ;  bo  banb  jrl  erfl  miffab  genennt.  9Bal  betummret  ti  miebi 
»te  jr  ti  nenninb  ?  3e(  nennenb  jrtf  ein  facrament  r  unb  babenb  nod)  nie 
(t<|(nli<b  angejeigtf  warum  ti  bo(b  facrament  beiffe  ober  wa$  facramentum 
(etffr.  9alb  nennenb  ixi  mt(fab ;  aber  ben  recbten  nomen  1  ben  jm  Sbriitui 
yscbm  bati  baf  er6  genennt  bat  ünen  lQ(bnam  unb  blut,  baf  er  ti  ein 
(irunb  unb  ee  genennt  bat  bti  nfiwen  bunbli  ben  er  mit  nni  gemadjtr  baf 
er  boi  bat  gbeifien  e(fen  )d  einer  wibergebid)tnuf  i  bai  weUenb  jr  ntt 
oerfon ,  jr  weUenb  oucb  bie  felben  nanun  nit  anncmcn :  bann  fv  ünb  nit  aU 
tttottttttlicb  aM  opfer. 

(tin  anbren  gegenwurf  tbdnb  bie  pA>itter:  Die  bdterf  fprecbenb  f9i 
MtnU  oucb  für  ein  opfer  gbebtf  babenbi^  oucb  faerüicium  genennet  Vnt« 
tturt:  QBa«  bie  alten  barbon  gefcbrtben  banb»  wdr  iel^  lang  }e  erjdlcn;  ti 
mag  aber  jr  nennen  nit  bewären  t  baf  ti  barum  ein  opfer  f^e ;  fp  bewirinb 
trnn  burd)  ba<  wort  gotte^i  baf  ti  ein  opfer  fqe.  2>oA  will  miä^  bebunfeur 
baf  jro  bil  bif  wort  facri^cium  unb  oblationem  r  bai^  ift ,  cerenopfer  ober 
ooftr  brud)t  b<tbinb  mit  bem  anbang  ^  finti  ntti  1  nit  bc^  fq  eo  ji  jren 
ntcn  ufop^tnb^f  funber  fptenmal  ti  eineft  ufgeopfret;  in  bie  ewigbeit  frdftig 
Üt  bermenfdjen  fänb  je  oerfänen  bor  gott/  fo  banb  fy  ti  nocb  }A  jren  xpttn 
(in  opfrr  genennt;  nit  baf  fq  ti  ufopfrinb,  funber  baf'l  (Ebtiftui  ufgeopfret 
bab.   Spfpil :  SQ3ir  fpred)enb  am  Ofiertag :  ^üt  ift  unftr  berr  3eful  dbti* 

"  I  ■    ■    ■!     I    II  ■  I  ,■■  ■         II — — —i    ■  IUI     — ^— — ^^i^^ 

*)  mit  Stiut  auf. 
3HiHtt'«  flflnitl.  64r(|l«ii  I.  «>.  17 


258  lUIesunfi  Ui  XYIIL  attift». 

ftM  t^om  tot  itfrrflanbrn  i  ober  ftif  ift  tet  tag  tn  txtfiivlbt  unM  ictctti 
5)rftt  S^jK  f  nit  tofi  Sbrifiu«  ju  unfcrrti  jQtcn  am  fclben  tag  ufctilanbt  r 
fttnbct  bat  ^  t<)9f  on  (rm  et  cined  ufcritanbm  tftt  bcn  itatnen  empfangett 
%üti  baf  et  aUwes  bet  tag  bet  utilänbe  ^iffet.  9Ufo  mü  ttttct)  bebuntenr 
^f  bet  alten  leeteten  etlic^  ben  ftonlqc^am  tinb  blät  ein  ppfct  nenntnbr 
ntt  aU  ob  e^  jt  opfet  f^gi  obet  bon  inen  ufgeopftet;  funbet  bon  bem  i)at| 
baf  M  SbtiM  fclbi^  bdt  ufaeopfteti  nenninb  fp  ti  ein  opfet;  fo  ti  nüt 
anbete  ift  webet  ein  tptbet9ebä(l)tnu$  befi  batf  eineft  befd)e^en  ift:  wie  bet 
Ollertag  genennet  »itt  ur^länbei  bie  ouc^  nun  einefl  befcbeben  ift.  Sil 
Sbtpfoftontum  übet  bie  epifkl  )un  ^btäetn  i^omil.  XVII.  ba  et  bif 
wortf  fem  elf  ei  nid;  tianbleti  fo  JRnbefi  bu;  wie  et  Ttd}^  winbet  swufdKn  benen 
wotten :  „ein  t^oitieni^  unb  »nun  eineft  ufgeopftet/'  alfo  baf  et  oft  fptid)t :  wit 
opftenb  nun  ein  ^oftien  obet  opfet  uf  /  boc^  eben  ba^i  fo  (Sbvifiu^  bat  ufge« 
opfretf  bie  tiit  betjeetet  mag  wetben.  Unb  wie  et  batnebenb  Mt  bif  wottf 
JtmtU  eineilf"  btuctt  e^  jn  fafl«  unb  wiU  jm  (in  meinung  bted)en:  benn  i(l 
tt  nun  emeft  ufgeop^/  fo  m9genb  wit  e^  ie  nit  ufopfren.  9llfo  faUt  et 
ium  legten  babin  i  baf  et  fpticbt :  bod)  ifl  ti  mee  ein  wibetgebäci)tnu#  bef  i 
ba^  Sbtifttt«  gett)on  bat.  (ti  fpticbt  ouc^  9lico(au^  be  fipta  übet  bie  wott 
Sue.  XXII.  19:  2)a<  tbunb  in  gebäcbtnuf  min.  2>af  bif  facrament  ein 
wibetgebäcbtnuf  fqe  bei  (pbeni  unfeti  betten  3efu  Sbtiili.  QBeticbel  (unbs 
fcbaft  i(^  nit  fo  boc^  b^ltf  baf  icb  batuf  buwer  funbet  bof  id)  ben  päpfUeten 
einen  batfiSt  }iebt  M  item  bufen»  bet  oud)  bifet  meinung  f^e.  34  weif 
wd)  wo(i  baf  etlid)  alten  bif  mal  ein  opfet  genennt  babenb;  fq  mbgenb  el 
obet  nit  bewäten  mit  bem  wott  gottel  /  babenb  öud)  bbein  fblcben  ttom 
batul  gemacbt  i  cU  leibet  bef(t)e^en  ift  bon  benen  i  fo  in  näheret  }pt  gelebt 
banb  f  bie  nit  gnug  babenb  gbebt  i  ab  ben  tebenben  um  it  mef ban  löfen  i  ^ 
funbet  fp  b<^(nb  oud)  bie  tobten  in  bie  ätten*  brad)t.  9Q3ie  wol  fp  eigenlic^ 
mocbtenb  feben^  ob  ei  fd}on  ein  opfet  wät|  all  ft}  gebicbtet  babenb  f  baf  el 
bo(b  nun  benn  geopftet  wutb  i  wenn  el  geeifen  unb  ttunfen  watb  i  oucb 
nun  ben  fp^fet;  bet  ei  af  unb  ttanl.  Z>enn  i)dtte  ei  einen  anbten  mögen 
fpqfen  in  minem  eifeur  watum  bat  man  bann  bie  menfd)en  jwungen  felbl 
bin]d  )e  gon  i  fo  ei  bod)  gnug  wAt  gf^n  i  wenn  id)  füt  in  geeffen  obet 
geopftet  bätte.  9(lfor  effenb  bie  tobten  ben  lpd)nam  (!btiili  unb  ttintenb  ftn 
bltttf  fo  wibetgebenfenb  ouc^  fq  bei  Iqbenl  Sbtiili.  Zbünb  fp  boi  nit  i  fo 
t&tt  fq  bif  teftament  nüti  nit  an.  2>od}  wirt  bife  meinung  (tätet  in  bet 
mateti  bon  bem  fegftit.  2>at}(t  nennenb  fp  felbl  bif  facrament  biaticum  i 
bai  ifti  ein  beleitung  obet  jeetung  bei  wegl.  9llfo  muf  el  ie  nun  benen 
jimmeui  bie  uf  bem  weg  finb.  SRun  (tnb  bie  tobten  ab  bem  weg:  benn  fp 
babenb  iten  louf  boUenbet;  batum  ift  bie  fpql  nümmen  fQt  fq.  Dann  fp 
eintwebeti  iro  nit  bebörfenbi  fo  fq  bq  gott  (tnb:  benn  fq  febenb  ben  unb 
nemenb  pn  obet  beft^enbi  bal  fp  bie  in  betbotgnet  wqi  mit  bem  glouben 
gceffen  bobenb  i  obet  abet  bie  fpqi  nä}t  fq  nut  i  fo  fp  in  betbammnuf  (inb. 
^ie  muf  id}  oud)  gnug  tbun  eim  un;äd)tigen  ptebigermund)  i  bef 
namen  id)  nod)  gemal  berfd)wpgen  will  i  in  bofFnung  et  beffete  (tcb ;  wo  abet 
bal  nit  befd)äbei  Witt  im  (tn  nam  mit  fammt  bem  fref^li  ob  gott  wiffr 
ulgefltic^en.    X)et  bat  Pot  gat  einem  eerfamen  boK  ftefenlicb  gbbteh  tebeUf 


^)  mit  intern  aitefbalten  »winntn.  *)  S^d^t. 


■**» 


Udl^uns  M  XVIIL  attitd«.  2i9 

Mc  wert  cMirecrotfent^i  ba<  i(tf  Ut  ^iKgung  bifer  fpqlf  tie  f^ittb  jcmimn 
ScMcl^t  wie  dn  bettlcrmaittel ;  ja  man  bab  feine  lutre  »ort  ber  betltgung* 
Vinmwtt:  Steber  bcubetr  td)  (ob  gottr  baf  bin  fo  frefen  un(iefd}tcttr  ja 
gott^Iciftrtfl  »ort  jum  erflen  bin  unmüiTenbc  unilnntf^b^it  mol  geotfnrt  bat; 
tarnacb  J(  ettrnnen  gegebenf  tpa^  gentüt^  bet  f^e^  bef  fürmrfcr  ^  bu  bid)  rumfl 
fqn ;  fo  er  bi d)  ein  r6(id)en  untrfarnen  ber  gfcbrift  (a^t  f^otteläilerUd)  unb 
(ugcnbaftig  i>or  fo  einem  frommen  t»ol(  (icgeu/  unb  Hc^  barum  nit  flraft^ 
funber  für  unb  für  la$t  bin  tüfe(ifd)tn  alefa.i;  tlabren.  Darnad)  böri  mo 
bi(  »ort  bcr  bcilisnnfl  ilaAbinb !  SRattb.  XXVI.  26.  ^at:  2>a^  i(l  min  lt)d)« 
nam.  3(1  ba«  nit  ein  lutrr  (ur^  gmü$  u^gebruitt  »ort  qotM'i  SBie  fi)nnt 
sott  f ur^er  ober  eigenlic^er  gercbt  babrn  ?  (dang  iiber  binen  «lietrum  i^ifpa« 
tium  unb  (erni  »a^  e^  für  ein  propofttto  fpe ;  namlic^  prooofttio  (tngulari^ 
per  notam  bemonilrationii^i  boci  be  tertio  objaeentef  bie  nit  eigenlicber  i  nit 
furjer,  nit  (uterer  )e  »orten  maf^  bra(t)t  »erben.  2)arum  fo  bu  fprid^ilf 
mon  babe  bie  »orte  ber  benebqong  ober  b^ligung  nit  u^gebrudt  anit  eigen» 
(id):  fo  (figfi  bu  gott  an  unb  ftn  beilig  »ort;  unb  ia9  »är  nit  fo  grofi 
tHi  bu  ti  aber  erft  mit  bem  ulrüf  oor  bem  gmetnen  menfd)en  mad)efti  ber 
bornad)  t^ermeintf  ei^  fqe  alfo/  »ie  bu  gboren  baß  bläbrenf  unb  »irt  i»i)« 
ftlbafir  an  Umt  ba^  jm  gott  }e  btil  bat  gegeben;  £bufl  bu  ba^  u^  un»äuenbef tf 
fo  ift  e^  ein  fd)anbf  baf  man  bid)  an  bie  fansei  la^t;  fo  bu  ber  gfd)rifit  nit 
iüi  bert(f)t  btfl.  Sbufl  bu  e^  aber  ui  frefen;  »er  fann  bann  binen  müt* 
»iUen  gnug  fd)e(ten?  ober  gnug  ermefien,  »ie  Pil  bu  fcbabefl?  fo  bu  ba^ 
iKrt5ugneft  tu  ben  »orten  SbriiU  (ton  i  ba«  aber  fo  b^K  unb  tlar  barin  (tat. 
IDmn  »air  mag  lutrer«  grcbt  »erben  benn:  ba^  ift  min  (od)nam?  i^ie  nimm 
»iber  ftir  btd>  bie  »ort  ber  anbren  epangeliften ;  »ic  fo  ba  oben  gejält  finb/ 
fo  finbefl  bu  fq  Pom  brot  unb  Pom  tränt  je  glqd)cr  »qf  btiter  i  aU  ouc^ 
bie  itnb.  ^Clfo  baf  f«  »efenlid)  (tnb  unb  u^gebructt  }e  erzeigen/  »a^  SbrifVuf 
gttbon  t^cbi  »a6  »orten  er  gebrud}t  babi  unb  »oju  er  uni^  föld>^  ou(b 
gbeiifen  bnb.  2)a$  bu  aber  fprid}il:  bie  »ort  ber  beiligung  fpinb  ^emmrn 
gtUft^t  »ie  ein  bettlermantet;  i^tiget  binen  frefel  unb  umoiUen  nod)  mee  aac 
bann  bie  päpjtter/  bie  bu  für  gött  bailf  babenb  e^  getbon;  barum  bu  jr 
tbatf  »enn  fo  glijcb  »ol  ae  fcbelten  »dr^  nit  foUtejl  gfd)o(ten  ban.  3Bie 
ttot  id)  ba^  }emmenfel^en  ber  »orten  QFbrifti  unb  'l^auli  nit  äbtl  fcbilt;  Unb 
Mr  bod)  gniig  gfqn/  fo  man  nun  eine^  et^angeliflen  ober  Vauii  »ort  ge« 
bru(bt  b^tte  t  bie  aber  »arlicb  nit  be«  epangeliiltn  i  funber  Sbrifit  itnb.  00 
«ber  bie  »ort  bifer  fpQ<  M  aUem  banbel  ber  eoangeltften  {e^tme/i  gfebtr 
bomit  nieman  mbcbte  et»a«  gebreften^  oerglqc^  bu  bie  beilfamen.  btmme(# 
fdKtt  trdfttgen  »ort  Sbrtftt  einem  bett(efmanteL  SBo  ßnb  jr  bifdbof  kH 
imb  jr  dbbt?  bie  ba  gmetn(tcb  fd)r9enbr  »enn  man  fid)  bettler  fd)i(tf  büren^ 
»irt|  »Acbreri  wecb^Ieri  (labenfegner  i  burenfcbinber :  »er  m5d)t  fblcbe 
gottKäfterung  erloben?  man  muf  bie  buben  toben;  iKrbrennen  ic.  Sidb 
bie  »irt  }um  erfien  gerebt;  man  »tifie  iit  »ort;  bamit  (Sbrtflu«  bife  fpQl 
berbonblet  bab;  nit;  barnacb  »erbenb  fo  einem  bettlcrmantel  Perglocb^t. 
9Bie  mSgenb  jr  ba<  er(oben?  (6d)ulte  man  üd)  nun  ö»ere  fofllicben 
bappert'  bemberi  ober  foillid)en  mcintel;  jr  »urbinb  uf  ra<^  bringen.  €^ 
aber  Pon  gotte«  »orten  fo  lugenbaftiglid)  unb  fcbmäcblid)  grebt  »irt;  fp 

^)  eteOPertreter.  ^  oefaUeteii. 


a64  mm^i  M  XIX.  txmi, 

tXitn;  alfo  ket  gitab  ift  ouc^  nun  ein  mMcr.  8lttn4ttittV-rt  offo  tMdi  Um 
gfa$.  (£i  ntocbt  \xi.  bm  incnfd)en  mcmdn  mittlen :  bemt  e<  fläitbcnb  clU 
mtnfäitn  uf  bet  ffinbet  pattxi.  <E^  tvoUt  sett  aUeiit  mit  .jm  fe(b<  titt  mtlt« 
len:  imn  bcr  eintfl  iflr  tanit  mt  i^cr  jm  ftlbi^  ein  mitAtv  fqn.  3>(tiit  bct 
mittkt  mu#  }t9ufd)enb  faten  tti  mitten  bct  etjürntm  unb  i»erlc(cnb(n*  9ilfo 
bat  gott  ftncn  fun  minfcbli^e  btöbigbett  otrfcbafft  mtnemenr  baf  et  ein 
mittler  swiifcbenb  gott  unb  nnl  wurbr  bet  nit  ein  mittler  ift  aU  ein  Interer 
menfcb  (bann  wir  babenb  gnug  tf^ixti  baf  bie  luter  menfcblicb  bläbigbcit 
gott  nit  sniig  tbun  mag),  fnnber  aM  gott  unb  menfc^.  9lad^  bem  er  gott 
iili  mag  er  ben  willen  gotte^  erfSUen;  ja  nit  allein  erfüllen/  fimbtr  bet  ottt 
gotte«  ift  nät  anberl  »eber  (tn  will.  9laö)  bem  er  aber  ein  mcnfcb  iftf 
mag  er  ein  opfer  fqn  i  la$  für  un4  armen  fünber  ber  grtc^tiglbeit  gottel 
beaalt :  berni  ftn  menfeftUcb  natttr  ifl  i^on  aller  fänb  nnbefledt*  O  gbttlicbe 
loo^bect!  wie  bafi  bu  unfer  b^il  fo  ernjUicbf  fo  »9^lid)f  fo  gwfif  angefebm? 
^%  fmb  bie  wort  9auli  (Sal.  III.  19,  20.  tod)t,  ba  er  (priest:  Unb  iü 
bai^  gfab  trerorbnet  bureb  bie  engel  iti  bem  gewaU  be^  mittler«.  9lttn  ifl  ber 
tnittlet  nit  be«  einigen,  unb  ift  aber  gott  einig  ober  einer.  2>annen  bar  nit 
mäglicb  ifli  baf  ieman  anber«  ein  mittler  foe  benn  ber  fom,  ber  alfo  gott 
ift,  baf  er  babq  oucb  menfcb;  unb  alfo  ein  unbeffedter  menfid^,  baf  er  ba69 
Ott((  gott  ijl.  2>arum  bijfe  wort  SbrifH,  oom  erihn  angezogen :  »Sliemon 
f ummt  )um  oater  benn  burd)  micb  ,*"  üpf  (tonb  unbewegt ,  alfo  baf  bimmel 
«nb  bbben  ee  brechen  werbenb  weber  fq. 

2)emna(i)  fpricbt  1*  3ob.  II.  1 ,  2 :  3r  mine  ftin ,  id)  fAnfb  dilb  btfe 
bingi  baf  jr  nit  fünbinb;  unb  ob  einer  fänbete,  fo  babenb  wie  tinen  fti^ 
fkänber^  ober  ftirfpredKn  b9  bem  oater,  ben  greiften  3efum  Sbtiflum,  unb 
tr  i^  bie  gndbigung  für  unfer  fänb ,  unb  nit  allein  fOr  unfer  fänb ,  funber 
fSr  bie  ftinb  ber  gansen  weit.  i>ie  bbreft  bu  ben  mittler  unb  ^rildnber 
bbeinenanbcr«  mögen  fm,  benn  ben,  bergrecbtift;  barum  fpriebt  er :  bengrecb" 
len  3efttm  Sbriftum.  9lun  (tnb  alte  menfd^en  fdnber,  umgenommen  Sbtt< 
fhi«;  fo  mögenb  fq  ie  nit  ffir  nni  fton,  nit  für  um  mittien,  nit  für  un< 
gnAbigen  no^  bejalen.  2>er  muf  allein  bie  gnäbigung  iw ,  ber  felb«  gre(bt 
ifl.  9bu  bbrft  oucbi  baf  Sbrifht«  nit  nun  fär  ben  erblichen  breiten,  bal 
ifi,  far  bie  erbfänb  (benn  alfo  i^erflon  i(b  bie  erbfänb  nät  anberl  fqn  benn 
ben  gebreften  ber  jerbrocbnen  natur)  bejatt  bat,  aU  bat  etlicb  frefhtlicb  on 
allen  grunb  ber  worbeit  reben  gbirenb ,  bamit  f«  ab  bem  bttalnt  ber  funb 
Pi(  Ibitnb;  funber  bejalt  er  fär  alle  fänbe,  bie  id)  baobr  dft  ber  funb  unb 
bei  breftenl  genennet  bab;  unb  nit  fär  bal  jäbifcb  bolt  allein ,  ober  fär  bie 
emoftel  allein ,  funber  fär  aller  weit  fänb ,  fo  bie  gloubt. 

9aulul,  nacbbem  er  1.  Xinu  IL  1—6.  geleert  bat,  wie  man  gott  f9Se 
(ttten  fär  alle  menfcben ,  alle  färfhn  unb  gewaltigen ,  bamit  wir  ein  fribfaut 
(tili  leben  füren  möginb  in  allem  crnfl  unb  gotteibulbe,  rebt  er  bamacb 
alfo:  benn  bal  ifi  gdt  unb  gnem  i^or  gott  unferem  bebalter  unb  beil<mbi 
bet  ba  will  allerlei)  gf(ble<^t  ber  menf(ben  beil  werben  unb  in  ertanntnuf 
ber  warbeit  fummen.  2>enn  ein  einiger  gott  ift,  el  ijl  oucb  ein  einiger 
mittler  gottei  unb  ber  menf(ben,  ber  menfcb  Sbriitui  3eful,  ber  (tcb  felM 
lü  einer  ranjung  ober  tölgelt  ggeben  bat  fär  alle  menfcben.   ^ie  ficbfi  ^^ 


mt 


■teepfanb. 


Wfoflung  M  XIX.  odifeti  36 1 

jßln  Vit  Irr  »orgel^mibtctett  mrinuttg  («t^tfic^  mag  »ttetüon.   0a  »tt  Mn 
Mfem  grttteU 

2>ct  nän}c^  otttfeL 
!&af  SM^ifhi«  efn  c tnistr  mittler  ift  jmafc^tift  gtrtt  itn^  utrt* 
!Z>tfe(  arttitl  ^at  fo  tlate  flW  Nv  dfc^rtft ,  fecein  er  fitgrilnbt  ift  ^  baf 
Miid)  tpunbcrct  f  wir  e^  {tiaeaangnt  fyt  r  baf  mon  mibrt  mittler  sfucbt  ^t 
im  mtoeit  tefloment  tveber  S^rifimn*  Z>tr  felben  erten  wiU  ieft  etlic^  cSitt* 
Birfk  borbringen.  Sbrifhttf  fDrie^t  3ab*  XIV.  6:  Sliemon  bimmt  sum 
»oter  bann  burd)  mid).  i^e  mag  ic^  reben  »ie  ba  oben :  »arum  (tonb  bic 
pii^Ur  nit  über  jrt  logieam  unb  febenb»  toat  ba«  für  ein  rtb  fot:  SKtrman 
Iiimnit  )um  batet r  btnn  burd^  mid)}  3eiA<l  bu  btne  gäten  merf  an,  bu 
»(lieft  bttr^  f9  )tt  sott  f ummen ;  fprid)  id) :  Z>tt  tummfl  }u  gott  ntt,  bann 
attein  burdft  Sbriftum;  an  bem  mufl  bu  bie  gnab  unb  guttbat  erfennen. 
Segft  bu  bic  bimn  wertm  au  r  fo  witfl  t^rftirt :  bann  bu  tegd  bir  «ä  f  ba« 
allein  sottc«  ift.  Seigfl  bu  ber  päpffltren  ablaf  aur  me#b<s(ttni  biaitieni 
{tlcbengfdjtep I  futteui  beiligbeit  ber  Mteten;  fo  fprtc^  id>:  Stein!  tt  mag 
olfo  nit  jtlgon  i  e«  mdf  aUctn  burd)  Sbriihtm  bfdKbm.  Vife  burgang  alle 
bing,  barin  mir  geleert  (tnb  i&  gott  gon  bon  ben  gütigen  pdiKUeren ;  fo  fM» 
Imb  fq  attc  Mn  bi«  an  Sbriflum  r  unb  wtlttiftt  jm  bie  eer  entjflcbt  unb  f9 
ber  creatur  jutegt  i  ber  ift  ein  abgftttler.  SHflft  bu  mir  ber  feiigen  t  bie  ki 
b«  gott  {tnb  f  betbienft  ober  fiirbitt  an^  bu  meUift  burcb  f9  }u  gott  (ummen; 
fo  foricb  i(^:  Stein!  nieman  hmtmtjä  im  benn  burcf^  €briihtm.  ^e  miif 
gotte«  wort  brechen  ober  be«  menfd)m.  ®otte«  mag  nit  brechen ;  fo  folget/ 
bof  beo  menfc^en  fc^on  gebrochen  Ül  it  i«  nie  gan}  gfDn  f  ja  ein  falfd)  uiA 
betrug  unb  glqcb^nert)  bom  erflen  anfang  ^r.  iDarum  ba«  einig  mittel  r 
botburd^  wir  ju  gott  f ummet^/  Sbriftui  iil :  bann  alle,  bie  ie  }&  gott  f unti^ 
wtn  t  ftnb  allein  bure^  Sbriflum  su  im  (ummenu  <Sr  t{l  bet  mittler  gotte« 
unb  unfer ;  er  ifl«  ouc^  altein.  !Z>enn  einen  mittler  ^n  jwflft^enb  gott  unb 
tM  t  Mt  nteman  }&  f  bann  bem  (bmen  i  burd)  ben  un«  gott  ba«  beil  ber» 
beiffen  bati  ®al.  III.  16.  SRert  aber  bie  etgenlid)er  bon  bem  wefen  be« 
mittler«.  (Ein  mittler  ift  ein  fd)ibmannf  ber  twüfcben  jweven  foinen  ober 
{»ittacbtett  friben  flnbt/  unb  babureb  fränbfcbaft  maebt;  barum  baf  er 
beeben  port^en  gnem  ift.  Z)er  geftalt  ifl  aRoqfe«  ein  mittler  gefqn  i  bureb 
ben  gott  ben  (inberen  3frael«  (tnen  iPtUen  pertanbet  b<itf  mit  berbeiffen 
itbifd)er  gaben  i  burd)  ben  e«  pucb  oft  mit  bem  boK  ^  fb  e«  jn  erjfirnet  ^at» 
letfunt  ijt.  SBie  wol  bie  ftibig  berfunung  nit  m  ba«  angüebt  gotte«  gebrad)t^ 
ntit  bef  minber  bat  fq  bo«  boK  bon  ber  ftraf  gotte«  erlb«t^  unb  ift  titt  oor«^ 
Hlb  gfqn  be«  waren  ewigen  mittler«  Sbrifli  r  ber  un«  ben  willen  ffaie«  Pater« 
geöffnet  f^ct  mit  gwuifem  g^eif  bet  gnoben ,  unb  erlöfet  pom  tob  ber  feel. 
!Difer  miMer  Sbriftu«  ift  nit  allein  gottr  funber  menfcb  bargii ;  er  ifi  nit 
oUein  menfd)i  funber  gott  barju:  benn  fo  er  allein  gottr  wdr  er  nit 
tougenlieb  i&  eim  mittler.  IDann  gott  ül  nun  einig  unb  fugt  ficb  nit»  baf 
et  in  im  felb«  mittle.  2>enn  ie,  ber  ba  mittlet;  miif  unberfd)dben  fqn  iwa« 
fdienb  benen  er  mittlet;  unb  i{l  aber  in  gott  ntit  unberfcbtagene«  obet  geteiU 
ie«.  lyarnm  bat  er  (inen  fun  (u  eim  mittler  gmacbtr  in  bem  ba#  et  menfd)« 
U(be  natur  bat  an  (ttb  genommen;  nit  baf  er  u«  ber  einigen  traft  menfd)« 
(über  blftbigbett  ein  mittler  fpe  9  funber  u«  ber  traft  ber  gftttlid)en  natur  1 
bie  aber  mit  ber  menf(^li(ben  bereinbart  iil ;  baf  wit  bie  menfd;lid)  blöbigbeit 


264  UMtauna  M  XIX,  acttM«. 

gf^n;  a(fb  »er  gnot  ifl  oiul^  ttun  ein  mittCtr.  Stun^mi^-trairo  im4  tax 
gfa^.  (£l  nto(bt  ut^beti  mtnfd^en  nicman  mittlen:  berni  t*  flunbttA  oOt 
mcttfc^en  uf  bet  fanbet  port«.  (E<(  tooUt  sott  allein  mit  -im  fclb«  nit  mitu 
kn:  itnn  bcr  einig  iflf  fann  nit  i^or  im  felbl  ein  mittler  f^n.  Z>enn  bir 
mittler  mni  swttfd}enb  faren  in  mitten  ber  erjärnten  unb  i»erle$enben.  9Ufo 
fKit  gott  itnen  fun  menfc^lid^e  blobigfteit  t^erfidbofft  minemeni  baf  er  ein 
mittler  jwfifcbenb  gott  unb  itn<  wurbi  ber  nit  ein  mittler  ift  ali  ein  toterer 
menfdb  (bann  mir  babenb  gnug  g^ftrti  baf  bie  luter  menfcblicb  UdbiglKit 
gott  nit  gniig  tt)ün  mag)  i  funber  aM  gott  unb  menfdb.  9ladb  bem  er  gott 
ifti  mag  er  ben  miUen  gottel  erfüllen;  ja  nit  allein  erfdllenr  funber  ber  tvitt 
gotte^  ifl  nüt  anber«  weber  ftn  will.  Slac^  bem  er  aber  ein  menfd)  iftf 
mag  er  ein  opfer  fpn  i  bal  für  unt  armen  funber  ber  grce^tigbeit  gotte« 
bejalt :  benn  (in  menfc^lidb  natur  ifl  bon  aller  fönb  unbeflecft.  0  gdttlicbe 
»Qtfbeit!  wie  ^afl  bu  unfer  beit  fo  ernfUiefti  fo  w^^lic^/  fp  gmfif  angefeben? 
^%  fmb  bie  »prt  ^anli  ®aU  III.  19,  20.  Ipcftt,  ba  er  fpric^t:  Unb  ift 
bai  gffi^  berorbnet  burcb  bie  enget  in  bem  gemalt  M  mittler^.  {Run  ift  ber 
mittleir  nit  be^  einigen,  unb  i(t  aber  gott  einig  ober  einer.  Dannen  ^ar  nit 
müglicb  i^t  baf  ieman  anber^  ein  mittler  fpe  benn  ber  fom,  ber  alfo  gott 
ift,  baf  er  babq  oudb  menfdb;  unb  alfo  ein  unbefle<(ter  menfcibf  bof  er  babp 
ottA  gott  ifl.  iDarum  bife  »ort  SbrifH,  oom  erflen  angejogen :  »SRiemon 
(ummt  tum  bater  benn  burd)  mic^ ,''  flpf  ftonb  unbemegt ,  alfo  ba#  Fimmel 
«ttb  bbben  ee  brechen  merbenb  meber  f9. 

Z)emna(6  fpric^t  1.  3ob.  n.  1,  2:  3r  mine  fan,  iäi  fc^rpb  Üä^  bt(e 
bingi  bof  jr  nit  fünbinb;  unb  ob  einer  fünbete,  fo  babenb  »ir  cinm  f3^ 
ftinber^  ober  färfpredKn  bp  bem  bater,  ben  gre(^ten  £)[efum  Q^brifium,  unb 
er  id  bie  gnflbigung  fEir  unfer  fdnb,  unb  nit  allein  fSr  unfer  fünb,  funber 
fax  bie  fünb  ber  ganjen  melt.  i>ie  bbrefl  bu  ben  mittler  unb  fSrfidnber 
bbeinen  anbertf  mSgen  fpn ,  benn  ben,  bergrec^ti^;  barum  fprid»!  er :  bengrecb« 
len  3efum  Q^briflum.  Slun  flnb  alle  menf^en  fflnber,  umgenommen  Sbri^ 
fhtl;  fo  mbgenb  fp  ie  nit  fär  um  flon,  nit  ftir  um  mittlen,  nit  fflr  mH 
gndbigen  no^  bejaten.  Der  muf  allein  bie  gnäbigung  fpn ,  ber  fetbm  grecftt 
ift.  ^u  bbrjt  oudbr  baf  Sbridu^  nit  nun  fär  ben  erblichen  breften,  bal 
ifl,  fär  bie  erbfänb  (benn  alfo  berflon  i<b  bie  erbfänb  nät  anber<(  fpn  bemt 
ben  gebreften  ber  jerbroc^nen  natur)  bejatt  t^ti  aii  küi  etlidb  frefimli(b  on 
allen  grunb  ber  »arbeit  reben  gbitrenb ,  bamit  fp  ab  bem  bejalen  ber  fätib 
bit  Iftänb;  funber  behalt  er  fär  alle  fänbe,  bie  id)  babör  ift  ber  fänb  unb 
bei  breitend  genennet  bab;  unb  nit  für  bal  jäbifc^  boK  allein,  ober  fär  bie 
opoftel  allein ,  funber  fär  aller  weit  fänb ,  fo  bie  gloubt 

Vautui,  nac()bem  er  1.  Xinu  II.  1—6.  geleert  bat,  wie  man  gott  f98e 
litten  fär  alle  menft^en ,  alle  färften  unb  gewaltigen ,  bamit  mir  ein  fribftmt 
fHlt  leben  fütren  mbginb  in  allem  ernft  unb  gotte<bu(be,  rebt  er  barnad) 
alfo:  benn  bal  ift  gut  unb  gnem  bor  gott  unferem  bebalter  unb  beilonbi 
ber  ba  miU  allerlep  gfc^ledbt  ber  menfcben  b^il  werben  unb  in  ertanntnuf 
ber  marbeit  fummen.  2>ettn  ein  einiger  gott  ifl,  el  ifl  ouc^  ein  einiger 
mittler  gotteo  unb  ber  menfc^en,  ber  menfcb  Sbriflul  3eful,  ber  ft(b  f^(M 
i&  einer  ranjung  ober  Ibigelt  ggeben  bat  fär  alle  menfdben.   i>ie  ftcbfl  bts 

*)0<pffainb. 


txtitmi  ^i  x^  «tum.  i€i 

jdsrgmtsnt.    Dil  bcv  (q  uM:  fo  ttfennenb  t9ft  a(fc  Ihtd  tef  geiütd;  unb 

f»  bo«  gfo^  sn(i(t(6  ifl ,  fo  gefaUt  tu  un«,  ob  ti  gl^d)  brm  f{cif(!t)  nit  flfftiUt. 

SHfo  fSdetib  rvtt  bic  bte  »Ott  9au(t  betfton :  ici  gfa(i  ifl  geci^bcn ,  bof  man 

nfit  »tber  gott  tbuje.    Unb  ob  bu  fptäcbifl :  mt  ioei|  id)  i  nnitf  gott  tviü  ? 

fo  b9c  iM  bem  sfol^ :  „  t>\i  foUt  flOtt  ob  öden  btnsttt  litb^  ^obm !  bu  fo((l( 

nit  }0tnt9  werben  tc."*    6td)fl  bu  te^ ,  bo^  ^fa^  borum  abgeben  f^n  i  baf 

tu  erlemefti  wo^  <)Ott  etfbtbtre  unb  ma^  et  nit  medc  ?  botum  til  e^  aec^ebeni 

taf  bu  nit  äbetttetifl  ben  wiUen  sottet.    9llfo  t5bt  und  bee  buct)ftob  M 

gffl^edf  wenn  tvit  jn  anfebenb:  bann  wet  ntaci  jn  bellten?  9(bet  bet  seifl 

modlet  (ebenbig,  fo  bu  im  gtouben  for(cl)ft:  QSierooi  id)  bad  ntt  erfSHen 

mcit  ttod)  ifl  ei  gut  unb  gted}t:  benn  ed  ifl  bon  gott  getebet  unb  und  funb 

gctbott.    Unb  fo  bu  an  binent  etfüUen  beyjmqflen  ntujl,  ia  aüt  cveaturen 

mtiffenb  oerjwqflen  batan:  benn  mx  m9d)te  im  fleifd)  wonenbe  fo  ganj 

unb  gar  tn  gott  gejogen  fqui  baf  et  jn  lieb  bitte  ob  aUen  bingen  }tt  aUer 

i9t :  fo  Ifl  und  te  not  etned  mittletd  /  bet  fät  ben  unfeten  gebteflen  gnüg 

tbuie«    anag  nun  bet  mttt(et  ein  cteatut  fqn?  Stein !  benn  bie  cteatut  mag 

nit  ein  gebot  gotted  etfäUen  on  ben  getfl  gotted.    €So  müf  ie  fo(gen  i  U4 

oUe  uderwälten  gotted,  oud)  ud  bet  tuteten  gnab  gottedr  inil  flott  oeteinbatt 

finb.   Unb  fo  ft)  ou^  bet  gnab  notbätftig  gewefen  finb:   fo  mögenb  fQ  nit 

mitt(et  fqn :  benn  fq  (tnb  an  beto  pattq  /  bie  breflbaft  ftnb.    Unb  muf  abec 

In  mittler  nit  tet  bteflbaften  ober  manglenben  patt«  fqn«    !Z>atum  folgt 

(igenlid)  betnad)  in  ben  »orten  9ault  ®aL  III.  19 :  S^id  baf  bet  fom  ftoer 

lern  ober  in  »e(ici)em  bad  betbeiffen  gefd)eben  iit;  bad  tfl;  bad  gfal^  ifl  bä» 

tum  gegeben ,  baf  man  ben  »iUen  gotted  ntt  äbetttete«    60  nun  bem  men« 

fdien  bad  unmuglicft  ifl  unb  abet  gott  getect)tf  müf  ie  bet  geted)tigbeit  gotV 

ttd  pug  befcbeben;  ee  wit  mit  jto  mögtnb  betftmt  »erben.    9lun  mögenb 

tmt  vLi  ben  menfd)en  ntt  einen  finben  /  ber  gotted  gered)tigbeit  gnug  tbüie  *. 

bmn  welcher  bero  gnug  mag  tbün ;  ber  muf  ie  gott  g(qc^  fqn.  fiuc«  VI%  4p : 

2>et  jünger  mirt  erfl  ooUfummen ;  wenn  er  »irt  »ie  ftn  meifler.    2>arum 

iiat  gott  bem  trofllofen  menfd}(id)en  gfct)Ud>t  einen  fomen  berbcifTeUf  bad  iÜ 

tin  seburt  /  ein  pflan}  /  burd)  bie  ber  tiifet  tiber»unben  unb  »ir  mit  gott 

»trfunt  »urbinbr  9en.  III.  13.    (Sr  ifl  ou^  bq  bem  namen^  fornen»  Utbettf 

H  er  ^Sbrabamen  berbeiffen  t^ati  baf  in  (inem  fomen  aUe  menfd^n  t^til 

Stmad)t  »urbinbi  »ie  ba  oben  gnugfam  ifl  anzeigt.    9)om  felben  fomm 

tttt  er  bit  unb  fprtcbt:  bad  gfa^  fqe  gegeben,  baf  man  »tber  gott  nfit  tbuje\ 

6e  nun  bad  gfa^  aüt  menfdjen' fcbutbig  mad)t,  bat  ber  menfd)  bbein  {ufi« 

tm  tiofl  »eber  in  bem  fomen ;  in  bem  bad  beit  berbeiffen  ifl«    9nfo  0nb 

Wft  jwe^  bing  «gfa^  unb  ber  fom**  »iber  einanber,  ntt  jro,  funber  unfert* 

Hh:  benn  fq  beibe  bon  gott  tummen  finb.    9iber  bad  ein  teert  und/  »ad 

gottiveUe;  unb  fo  »ir  bad  »fiffenb^  mögenb  »ir  bad  nit  erffiUen  unb  bebör^ 

f«ib  eined  mtttUrd.    60  ifl  ber  fom ,  bad  ifl  Sbtiflud ,  ber  mittler.    5l[fo 

i^bammt  und  bad  gfa$  nit,  baf  bed  gfaged  »iU  fqe  und  perbammnen,  fun« 

tti  t9it  erternenb  am  gfa^  unfer  onma(I)t ,  unb  bemnad) ,  baf  »ir  btUid^ 

•eeworfen  »erbinb  bon  gott.    ^ber  bet  fom,  bet  jm  glqd)  ifl,  ber  mag  flnetr 

Villen  etfaaen  unb  mag  nfit  ftner  unfd}utb  unfer  fAulb  bejaten.    1>atum 

ift  ber  fe(b  einig  gefd)i(tt  jt  mittlen.    Unb  »ie  bad  gfa^  ben  menfcben  butcf) 

^  ntittltr  ifl  sätummen,  namltc^  burdb  SRoqfen:  atfb  ifl  oud)  bie  gnab 

burd)  einen  mittler  und  iütummen.   (Sd  ifl  ouc^  bed  gfa|ed  nun  ein  mittler 


96«  ttffeduttd  h<  XX  orHtelf; 

yriefleroiiitr  torttm  tof  et  rwiglicb  Uqbc.  !Dattnm^ar  er  oud)  in  Mc  (»{«« 
^eit  mag  flfunb  macftm:  bmn  er  fclb«  ju  gott  flflongtn  tflr  aUmcg  (d>etibe 
für  um  je  famtätibtn.  &ic^  /  ob  btfe  wott  ttner  tnatnt  atntnim  m&sinb : 
«felb^  }ä  flött  gettf  ewtgUcb  (in  obreftrr  prtefht  f^n,  mtsUA  mögm 
fBrfton  unb  fSr  aUer  menfd)en  fünb  btialtn,*"  ZxiUlbtn  t>.  22.  fprid)! 
ottci^  Vaulu^:  9llfo  dn^  bcfferm  tcflammti^  tfl  ^tfM  bet  barg  tootbcn. 
i>at  bcn  betdanb:  gott  ^abe  bq  fincm  eib  gfc^woren,  lof  jin  fun  itnfer 
obreflec  pricfter  mtbe  ft}n  in  bie  (»tg^tit;  batui^  man  ntettm  magr  wie 
l»j(  beffer  bol  nüw  ttfiamcnt  fqe  »cbtr  ba^  alt;  fo  unfrr  obrerer  pricfht 
nvis  fqc  /  bd^  aber  int  alten  nit  geweftn :  benn  fQ  abgängf td)  »atenb  butc^ 
ben  tob.  ^atiüi  baf  unfct  bürg  bbein  aRoqfed,  bi}etn  töblidbet  pricfter/ 
bbetn  bibtfcb  opftt  f^e;  funber  ber  fun  gotte^  felber  ft^e  unfct  pfanb  unb 
bfitg ,  btttd^  ba^  man  lü  sott  tummen  mSge.  3[tem  ^cbt.  VIIL  6 :  df^ti* 
ihtl  bat  ein  beffet  ptiefieramt  i  fo  t)i(  et  ouA  ein  mtttlet  ift  ein«  beffeten 
teflament«.  ^ie  bitft  bu  abet  flatKd)  i  itn  beften  teftament«  bbeinen  anbren 
tnittlet  fQn  mebet  (Sbtiftum.  60  nun  ba«  teilament  ftn  stunbfeitc  in  jm  batf 
unb  bie  säte  M  tefiament«  u«  btt  gäte  Sbtifli  scmeifen  mirr:  wie  tonnte 
man  ba€  amt  unb  namen  Q^btiflt  einet  cteatut  julegen/  im  aUtin  bet  fun 
sottet  betmaiten  mag?  3tcm  ^ebr.  IX«  13:  Datum  ifl  6i>ti<tuci  bet  mittfer 
M  nüwtn  teftamcnt«/  baf;  nad)bem  (tn  tob  befd)eben  ju  abl&fung  bet  iibet^ 
ttetungen,  bie  im  botbrigen  teilament  loatenbr  bie  betuften  ijnneminb  ba« 
flfteif  M  ewigen  tvii.  €5id)  t^iti  weld^et  cteatut  (taft  ifl^  baf  fD  alfo 
möchte  ein  m ittletinn  fqn  /  baf-  im  tibetttetcn  bei$  gfatjei^  but cft  f^  möc^t  tjin^ 
genommen  wetben?  obet  »e(d}et  t^ätt  um  mögen  bttngen  ^u  bcm  etb  ewig« 
leben«  ?  bbeine.  60  ift  ouc^  bbeine  bie  mtttletinn  benn  bet  einig  (£i)tiflu«. 
3tem  4>ebr.  IX.  24:  Sbtiflu«  ifl  i)nggangen  in  ben  bintmel;  baf  et  nun 
binftit  bem  Angflc^t  gotte«  etfcdone  fät  un««  $ie  btudet  9au(u«  u«  ba« 
werf  be«  mtttlet«  ^^tiflir  baf  et  bq  gott  f3t  un«  <lanbe  unb  bcm  angeftcbt 
gotte«  (ba«  ift;  (tuet  gted^ten  tad)  obet  ;totn:  alfo  btu(i}enb  bie  ^ebtäet  oft 
ben  namen;  ange(t(^t  gotte«)  etf(f)i9ne  ftit  un«.  01(6;  (fbttflum  ftit  rnib 
fSt  in  bie  ewigbeit  fSt  un«  ^tmänben  unb  bemalen.  Stern  SKöm.  VIII.  U: 
®et  m9d)t  un«  betbammen?  60  S^tiflu«  füc  un«  gftotben  ift;  ja  ufcr« 
fianben ;  bet  oud)  O^t  gu  bet  geted)ten  gottc« ;  bet  ouc^  fät  un«  flat  obet 
fStmünbet.  3e9  ^öt^  bu  bie  (td^ctbcit  be«  beilc«  ba  bat  fangen;  baf  bet 
fun  gotte« ;  ftit  un«  gftotben ;  in  bie  emigbeit  fdtflat  fSt  un«  atmen  fünbet ; 
bodb  Witt  bet  metnung  no^  mce  batfut  btac^  im  50.  attifel;  <^ie  ift  tcQ  gnug« 
famlie^  batbtac^t ;  baf  S^ttftu«  ein  einiget  mittkt  ifl  sn^tif^^nb  gott  unb  un«. 

2>et  }mdn)igfl  attitcL 

Daf  un«  gott  äffe  bing  wiU  in  ^nem  namen  gekn;  baru«  entfptingtf 
baf  mit  uffett^alb  bifct  im  bbein«  mitttet«  bebötfcnb  webet  fin. 

2)en  etflen  teil  bift«  attitel«  %ab  üb  bäcum  fttt  micb  genommen ;  baf 
W  gfe^cn  ^ab;  baf  bte  fd}dfli  gotte«,  glqci)  al«  (Ejec^tet  XXXIV.  6.  flot, 
geittt  ^abcnb  obet  umgeloufrn  ftnb  in  ben  bctgen  unb  büblen  unb  felben, 
weib  obet  ttofl  fu(i)enbe;  unb  ^benb  f^  abet  nit  funben:  benn  jte  bitten 
babenb  fi)  i^on  bet  tbät,  bie  Sbtiftu«  i^;  butd)  ben  man  allein  in«  lebm 
fummtr  abgewifen.  SDenn  ft)  babenb  jnen  nit  gefeit  ba«  beil;  ba«  jnen 
buteb  Sftttflum  aOcin  beteit  unb  ufget^on  ifl.  um  bat  bte  atmen  fcbäfit 
fo  betsagt  gmac^t/  baf  fq  gcfptoc^en  ^anb:  9(c6,  wie  bötft  iäi  fänbigci^ 


mt^m  M  XIX,  actiUli. «  26S 

imit  etüiHf  baf  9aii(u<  tttifcrm  Af^alut  unt  6(i(<tnb  gott  nemtft/  «n^  >(»« 

nod)  iicnmt  er  in  ein  menfd^eni  la  et  fprtd)t:  ber  menfd)  SMftu«  3efa^. 

3»  miäitm  bu  aber  evUtnefl,  wie  i^or  ui$  @<iL  III.  20,  bte  gftalt  be«  mittler«* 

jDarnac^  ba$  «Ott  wiU  aOe  nienf(6en,  ba«  ift,  oUerle^  flfcf)lecbt  ber  mtnftbeni 

felis  ntoc^enf  unb  in  ein  einige  trtanntnuf  ber  »arbeit  bringen,  ba«  i^,  in 

tie  ertonntnuf  be«  reiften  waren  gotte«  unb  b^il^;  namlic^  baf  nun  ein  einn 

ger  gott  ifl  f  unb  ein  einiger  mittler  gotte<(  unb  ber  menfc^en*    On  jmttfei 

(nnmienb  »tr  je  friben,  i&  ertanntnuf  ber  »arbeit ,  ji  crtonntnuf  M  beiW 

nimmer  mec  gwtiffer ,  benn  fo  wir  burdb  ben  glouben  nun  einen  einigen  gM 

erfennenbi  unb  nun  einen  einigen  mittler*    SBo  einer  btfen  mittler  fücbti 

ein  onbrer  einen  anbren ,  mag  ti  nit  fvn ,  ba|  mir  einig  »erbinb«    60  wir 

ober  aUe  Sbrtfhtm  allein  für  unferen  mittler  babenb ,  fo  muf  ie  fotgeai  fo 

»ic  alle  in  einen  mittler  unfer  boffnung  fe^enb,  baf  ou4  unfere  gmütim 

ieltoi  unferem  f^^  einbellig  werbinb*    3um  leiten  böreft  bu  /  baf  ftc^  Sbri« 

(httf  ein  ranjung  ober  I9igelt  für  mi  geben  bat,  bai$  ou(^  nieman  anber^ 

bermSgen  hati  weber  er:  benn  alle  menfeben  manglenb  fin;  barum  baf  alle 

mmfAen  fänber  worben  itnb  unb  manglenb  ber  eer,  laii  ifl,  ber  gnab  got^ 

M.  Xbm.  III.  23.    3a  bie  glpri ,  eer ,  unfcbulbe  unb  reinigbeit  ber  magb 

Storiar  bic  i{t  nit  M  iro  felb«,  funber  ui  ber  eer  gotte«,  bie  bocb  bon  allen 

nmfcben  ggloubt  wirt  bie  böcbÄe  unb  liebfle  gfc^bpft fon  t)or  gott, , all  f« 

fetter  fpri^t:  2>er  bcrr  bot  begnabet  bie  f^leÄte  ftner  bienerinn;  barum 

»etbenb  mieb  feiig .  jälen    alle  gf^lecbt.     9llfo  finb  alle  menfcben  bon 

iee  eigner  natur  fünber  unb  in  uneeren;  fo  f9  aber  rein  werben  unb  li  eeren 

bwiniett  weUenbf  muf  ti  allein  burdb  ^briflum,  ben  einigen  mittler,  befdK« 

(eil.  3a  bof  SRaria  fo  ein  reine  magb,  i^orbin  unb  fo  Sbriftum  geboren 

bili  gewefen  tft,  bal  bat  allein  gott  getbon,  ber  fy  barju  erlefen  unb  beba^ 

itn  bot   00  nun  bie  fo  bobe  gefd^bpft  gottei  burcb  bal  mittlen  bei  funi 

lotteii  ber  oudi  jr  fun  ifi,  i&  ben  eeren  allein  ul  ber  gnab  gottel  fummen 

i(l:  M  mee  foU  fic^  bemnacb  bal  gan}  menfc^lic^  gefcblecbt  ertennen ,  baf 

t$  Ut  eeren  gottel  mangle  unb  nät  fiir  (tcb  felbi  oermbg ,  ouc^  bbeinen 

mittler  teilen  möge:  benn  ber  mittler  muf  gott  unb  menfcb  fbn;  bal  oermag 

t^itt  ereatur*    3<b  b<)b  oud)  bife  wort  (beti  f ai  meütel)  tätjfc^t :  ein  einiger 

ttittletr  barum  baf,  ein,  ben  Sütfcben  ein  attiM  ii^  unb  mag  nit  ulbructen 

kJ^  eigentlichen  (inn  $auli :  2>enn  fo  id)  gefprodben  bitte ,  ein  mittler ,  bAtt 

fitt  einfaltiger  mdgen  gebenten ,  el  wäre  Q^briftul  ein  mittler  nac^  ober  unbe« 

Mm,  weltcbel  nit  bie  meinung  $auli  ifl;  funber  baf  nun  ein  einiger  mittler 

(4(.  ®l9<lbf<)ni  er  oucb  gefprocben  f^ati  ein  einiger  gott;  t^rftat  man  wol» 

M  n  mit  bem  wort,  beil,  einen  einigen  gott  will  furgeben:  benn,  fo  er 

(Mmtfarndm,  fo  b^  er  burdb/  bo,  gerebt,  unb  folgte  nfit  bef  minber 

kliein  eed^ter  ftnn  bernacb.    2)if  t^ob  icb  i'on  ber  geleerten  wegen  gerebt ,  bie 

«iRemet,  n*  griedbifd)  in  tiitf(b  geteert,^  l^cbtlicb  bdttinb  mi^gen  fcbmubem 

tve  i(bbie  nit  wol  bewart.    3(bod)  (tnb  bife  wort  ^anli  fo  luter  unb  jlart, 

M  ico  oud)  gnug  wdre  }e  bewären,  baf  Sbriflul  ein  einiger  mittler  iü» 

ttiA  baf  bbein  tutre  ereatur  ein  mittler  mag  fQu. 

iDie  naebtummenben  (unbfc^aften  will  id)  mit  wenigen  Worten  anzeigen. 
^Hlui  fpticbt  ^ebr.  VU.  24,  25:  8>ifer  (oerftanb  6briihil)  bat  ein  ewigf 

**™^—  mm  ■■         — -^M— — — — ^— — P— — — i^w— — ^1— ^—   '  ■!  ■■■IM        l.ll  I  i 

;  weneoi. 


.  268  UiUaimg  M  XX.  otttfcM. 

!ott  ftnnt  etgsten  fun  bat  mUcn  criQbnt  unb  crfaren  (offen  Ht  mctif<f)({<6ctt 
reflmr  baf  er  bie  felben  (isenlicb  etlennenbe  untf  be§  barm^etjigee  uitb  s(5u* 
btger  wutt;  oucb  baf  ev  ein  t^oUtumnine  unbrejl^afte  urfad)  wärbe  jü  btt 
(eltdb^tt  aUen  beneni  bte  jn  börtinbf  ba^  ifl,  bie  in  jn  gloubtinb. 

3teni  SRom.  V.  15 ,  17  —  19.  parap^toftico« :  3(1  bie  ganj  öiU  an  bei 
einigen  9(bamtf  ftinb  geftotben;  bi(  mee  ifl  bte  .qnab  gotte^  ttnb  bie  fci)en(e 
ber  gnabr  bie  untf  butcb  ben  einigen  menfAen  3efum  Sbviilum  iiigewenbt 
i(tf  rt)(b  unb  iibetfifinig  gfqn  ber  ganjen  \>%lt  ju  unfci)u(b  k.  Salb  batnacb: 
3(1  ber  tob  fo  flatt  warben  ni  ber  filnb  eine^  menfdienr  ba$  er  burd)  ben 
einigen  ein  b^rr^unb  fänig  morben  ijl  über  bie  menge;  wie  bi(  mee  werbenb 
lit,  fo  bie  dberflieifenben  gnab  unb  fd)enfe  ber  gere(btigbeit  empfangen  ba« 
benb,  in  bem  (eben  b<trfd)enr  oud)  burcb  einen,  nam(icb  burci)  3(fum  Sbct^ 
fbtm.  Unb  barumf  g(Q(f}wie  bte  uerbammnuf  in  aüt  menf(f)en  fummen  tft 
Mn  etnet^  fflnb  wegen  (t)erflanb  ^bamen) ;  a(fo  ifl  bie  red)twerbung  M  le« 
ben«  in  aUt  menfd)en  tummen  burcb  gered)tigbeit  ober  unfcbulb  tintii  d^brific. 
jDann  wie  M  ungeborfame  einet^  menfcben  wir  aUt  finb  jtit  ftinberen  gema* 
<Äet ;  alfo  werbehb  wir  oucb  a((e  burcb  eine^  einigen  geborfame  unfd)u(brg 
^ematbt.  9(((e  bife  wort  9au(i  (eerenb  un^  Harlicbr  baf ;  wie  cUtt  breflen 
in  un^  bureb  ben  einigen  9(bam  (ummen  iü;  alfo  ifl  oucb  aQe«  (eben/  fromm^ 
leit  unb  unfcbulb  burd)  ben  einigen  Sbriflum  wiberbrad)t.  Unb  (eerenb  bife 
tport  beiter,  ba$  er  ein  einiger  mittier  id.;  ba$  er  oud)  lai  einig  mittel  ifti 
burcb  ben  un^  aiiti  gut  wirt  gegeben/  gipcbwie  burcb  9(bamen  allein  ulfel 
Übel  tiimmen  tfl.  9llfo  ifi  gn&g  bewärt  /  ba$  un<  gott  ade  bing  will  burcb 
3efum  Sbriflum  geben. 

!Der  anber  teil  bif  artif e(^  i{l : 

t>atni  entfpringt/  baf  wir  uffertbalb  bifem  jQt  gbeinej  mittlerti  bbrfenbr 
bann  Hn. 

3Belid)er  bie  gn^een  ndcbihn  arttfef  wo(  ermeffen  bat/  ber  (lebt  eigenlicb > 
baf  bife  meinung  baru«  folgt.  6So  nun  bifer  artitel  ici  fürbttt  ber  beiligen 
ontrifft/  Wirt  oucb  not  fqu/  mit  ernil  bat^on  je  fagen.  2>ann  icb  wol  weif/ 
baf  Pil  menfd)en  mi^  barum/  wiewol  unbiMicb/  baffenbr  baf  ft)  rebenb/ 
icb  fi)e  böfer,  bann  alle/  bie  ju  bifer  jqt  f^rqbinb ;  benn  bie  alle  babinb  no(b 
etwa^  iägegeben  ber  beiligen  fürbttt/  unb  babtf  jum  erften  geboren  Perwer* 
fen.  8lun  banb  ^  flill  /  unb  bi^renb  min  tbat  unb  glouben !  3(b  bin  nie  ber 
meinung  gfpn  /  baf  icb  ben  weiblicben  belben  /  bie  um  gotte«  willen  bife  tvelt 
fiberilrttten  banb  /  jr  eer  w&Ute  minbren.  Unb  fo  id)  in  ber  gfcbrift  bbcin 
lunbfd)afi  finb,  baf  man  fp  fölle  anbeten/  ober  baf  fp  bort  ftir  un«  bitttnb: 
bab  icb  nit  mögen  erlpben  /  baf  bie  boifhnngen  ber  menfd)en  an  fp  gelaffeit . 
tvurbinb/  fo  bbein  gwäffe  gfcbrift  barum  ifl;  unb  bab  t(  bocb  alfo  )e  banb 
genommen.  3d)  bab  nit  getbou/  al^  iel^  etlid)e  tbünb/  bie/  fo  fp  anbebenb 
^prebigeu;  atibenb  fp  jum  erflen  ba«  fiirbitt  ber  beiligen  b<'^(it^;  »nb  fo  man 
jnen  weeren  will  /  fprecbenb  fp :  ^abenb  nit  bie  boten  oucb  sum  er(ten  an* 
geiget,  baf  bte  abgötte  nit  g'6tte /  funber  gölten  wäri^.  9l(fO/  fpt  icb  be« 
finb/  baf  man  jtcb  an  ber  beiligen  färbitt  oerlaffet/  batf  aber  bbeinen  grunb 
bat/  foU  man  nit  ba<  sum  erflen  anzeigen?  Stntwurt  id)t  Stein!  e^  bot 
bie  ein  anbre  gflalt/  aM  bernacb  wol  ermeffen  werben  mag.>  iSiunber  icb 


tNIeaona  Ui  XX.  ottiteli  367 

mettfift  i&  sott  fummtn?  Ic^  muf  hntii  gäte  fatmfinbcr  }&  im  fumitten; 
ml  ftattb  tcn  eintstn  fürmtinlbet  unb  ntittkr,  ja  bütgenr  pfanb  unb  beitüter 
imffrn  fänbm  ntt  rttenntf  wie  gctvtif  uni$  Ut  abnimmt  alle  funb.  !Denn 
gott  mtfl  untf  aUc  btns  in  finem  tiamen  sebtn  (»o  man  (priest  im  namm 
SNfttf  bctfi  etf  aW  bttaM  um  ({nctwtUeni  in  üncm  gwattf  in  (Imm  mert)i 
aU  6briftu<(  frlb«  Itttt  3ob.  XV,  16:  3r  ftabenb  mid)  nit  ermäU;  funber 
i(^  bab  fid)  mpdttf  unb  ä(^  fl(fe|)tr  baf  jr  binaanfiinb  mib  ftüöit  brin^inb 
mit  äwct  frucf)t  blpbe;  baf  ooc6  bet  Datet  udl)  aüri^  ba^  gebe,  la$  jr  in 
minem  namen  btcfixtn  werbenb.  SQemimm  jum  erften,  baf  gott  (tne  jdnflec/ 
ttnb  nn^  in  (Inen  jflncieren  erwd(et  bat ,  baf  mit  im  botf  fqinb  i  jtne  btenet  i 
ja  nit  aUein  (ine  bienev  f  funber  fränb.  QBarum  foUtenb  wir  benn  nit  i& 
jmabiren  lummen?  fo  er  um  erwdlet  hati  baf  wir  frutbt  traginb.  3rud)t 
ttOAm  ifi  allein  bero  /  bie  gott  bar}u  erwdlet  bot.  (Er  bat  un^  ou(6  barsu 
mdlet,  baf  wir  ben  bater  erfenninbi  unb  um  üü  unfer  anligen  30  vm 
loafnft:  bann  er  (i(ft  hat  ufgetfton  burd)  (tuen  fuu;  baf  er  un<  ciiti  ba^ 
gcktt  welle ,  ba^  wir  in  itnem  namen  begerinb.  €>p  er  un^  u^gejoflen  unb 
cttieftt  l^at,  baf  wir  ju  jm  fumminb;  warum  woUtinb  wir  nit  gbitren  jtl 
im  (ummen  ?  ^i  ifl  oud)  u^  bem  wort  flOtte<  aUein  ftwäf ,  baf  um  flott 
(Ol  gebei  ba<  wir  in  ftnem  namen  begerenb,  aU  er  foric^t  3o^.  XVI.  23: 
üBarlicb/  warU(^  fag  ic^  ticb/  baf  ber  bater  üd)  aUe^  bai$  geben  wirti  ba^  jr 
in  minem  namen  begeren  werbenb.  Cidi  1  bamit  wir  itd)er  unb  bertruwt 
gtorinb  }ii  jm  f ummen  /  machet  er  un«  gwiif  mit  finem  wort  t  baf  wir  in 
ünnn  namen  begerenbe  (ic^erlid^  gewärt  werbinb.  3a  er  ^at  berbruf  baran, 
hi  »ir  nit  um  c\it  bing,  bie  untf  not  (tnbf  jti  jm  fummenb  unb  begerenb; 
tottm  fi)rid)t  er  1  aUe^  ober  aUe  bing.  Unb  balb  bamac^  oerwp^t  er  ben 
iunacrn  1  baf  fq  no(^  nflt  begert  bobinb:  3r  bof^tnb  bilb<it  nütin  minem  namen 
btjfct  Segercnbf  fo  werbenb  jr^  emofabeu;  bamit  fiwer  freub  erfäUet  fpe. 
6t(b,  er  übtet  untf  ae  begeren  r  unb  wir  fpred^enb:  wir  gbbren  nit  tu  jm 
htnimm.  (Er  weift  ou<b/  baf  unfer  freub  erfl  benn  boUtummen  iff  /  fo  wir 
^n  im  cmpfa^nb ;  barum  fprid)t  er :  bamit  flwer  ^eub  erftiUet  werb. 

ii  bat  ou(^  ber  bimmelifc^  bater  mit  (tnem  eignen  wort  bejfigetr  baf 
n  tttid)  ünen  fun  begnabet  unb  gefribet  werbe,  iDlatt^.  IIL  17«  XVn.  5: 
%if  ijl  min  Cieber  fun ,  in  bem  td)  gefdUig  ober  gefribet  worben  bin  (eubo« 
Mo).  Dm  bbrenb!  9Bir  lefenb  gemeinlid),  in  bem  idb  mir  wol  gefall;  unb 
ilflbmb  ober  bie  0ried)en,  eubotefa,  bai$  ift,  fd)  bin  jefciben;  ober  ic^  bin 
ttri)aft,^  berfunti  gutig  worben:  benn  ber  ^immetifc^  bater  bot  mit  bifem 
«»Ott  nat  anber^  geweUen,  bann  aOem  menft^lic^en  gef(^(ed)t  anjeigen ,  baf 
ttiH  ben  gefenbt  habi  in  bem  er  gefribet  unb  gätiget  werbe;  beii  TöUinb 
^  b&ren.  9t un  bat  berfetb  untf  geleert:  wir  mbginb  jA  gott  nit  f ummen, 
^n  aUein  burd^  jn.  (Er  bat  ou^  geteert:  baf  aQe^,  fo  wir  begerinb  in 
iinem  namen ,  ba€  werbe  un^  gegeben.  Unb  bat  un^  ber  bater  gebetffen  jn 
Vi^i  im  gborfam  fpn;  fo  fblgt  oue^,  baf  er  ein  einiger  mittler  ift,  unb 
N  WM  gott  aUe  bing  will  in  Ünem  namen  gebett.  3tem  i>ebr«  V.  8: 
^»o(  er  ein  fun  gotte^  ifl ,  bat  er  bodft  g^orfame  gelernet  u^  ben  bingeui 
Me  et  erlitten  bat;  unb  u^gemadit  ober  geooUIummnet,  ifl  er  allen  benen^ 
M<  im  flM<mi  finb ,  ein  urfac^  be<  ewigen  l^eitt.     i>ie  ftbrettb  wir ,  baf 


mmmmm^^^mm^immimm 


*)t(l|(t. 


.  268  mfcfiinid  M  XX.  atmi. 

!ott  ftnnt  etgsten  fun  6at  mUtn  etiqbnt  mib  erfoten  (odeti  bie  mai(<6fl(6m 
tcflmi  taf  er  bie  ftlbeti  (isenlicb  ettennetibe  un^  bt§  barmftetjiger  unb  ^t&u« 
biget  tvutb;  oucb  baf  er  tin  t>oUtummnt  unbreflbafte  urfad)  ivörbe  jü  bet 
(eltgMt  aUen  benett,  bie  jtt  bortinb/  ba«  iil,  bie  in  jn  gionbttnb. 

3tem  9tom«  V.  15 ,  17  —  19.  parap^rafHco« :  3fl  bie  gan}  t^tle  on  be< 
einigen  9(bam^  fünb  geftorben;  t)i(  mee  ifl  bie  gnab  gottetf  ttnb  bie  fc^enCc 
ber  gnab/  bie  un^  burc^  ben  einigen  ntenfcben  3efunt  Sbriilum  jugewenbt 
lil,  rt)(^  unb  äbetfluiltg  gftjn  ber  ganzen  t^ife  i&  unf(i)u(b  k*  Salb  bornac^: 
3(1  ber  tob  fo  itatt  morben  M  ber  filnb  eine«  menfd)enf  ba$  er  burd)  ben 
einigen  ein  b^tr^unb  Iflnig  werben  iil  aber  bie  tnenge;  toie  bi(  nteewerbenb 
bie,  fo  bie  dberflieifenben  gnab  unb  f(f)enfe  ber  gere(^ttgbeit  empfangen  ba« 
benb,  in  bem  (eben  b^rrfcben,  oud)  burcb  einen,  namlicb  burd)  3efum  Sbri» 
fbtm.  Unb  barunt,  glQd)wie  bie  t»erbamninu$  in  aUt  menfd)en  funtmen  ift 
Mn  eine«  fünb  wegen  (trerflanb  ^bamen);  atfo  ifl  bie  reebtwerbung  M  le» 
ben«  in  aUt  ntenfcben  funtmen  burcb  gered)ttgbeit  ober  unfd)ulb  eine«,  d^brifri- 
jDann  mie  u«  ungeborfame  eine«  menfcben  wir  Mt  ftnb  ju  ftinberen  gemo« 
ditt ;  a(fo  werbenb  wir  ou(!b  aUt  burcb  eine«  einigen  geborfame  unf(!i>ulbia 
0ema<bt  9(((e  bife  wort  9au(i  (eerenb  un«  Harlicb  t  baf ,  wie  aUer  bttfttu 
in  un«  bureb  ben  einigen  9(bam  fummen  iü;  atfo  i(l  oud)  ade«  (eben,  fromm« 
leit  ut^  unfcbu(b  burcb  ben  einigen  Sbriflum  wiberbrad}t.  Unb  (eerenb  bifc 
»ort  beiter,  baf  er  ein  einiger  mittier  ifl;  baf  er  oud)  ba«  einig  mittel  ifl, 
bureb  ben  un«  a((e«  gAt  wirt  gegeben,  g(pd)wie  burd)  9(bamen  a((ein  aUe« 
übet  tummen  ifl.  9(lfo  ift  gnug  bewärt,  baf  un«  gott  a((e  bing  wiU  bun^ 
3efum  Q^btiflum  geben* 

!Der  anber  tei(  bif  artifei«  ifl : 

2)aru«  entfpringt,  baf  wir  uffertbaib  bifem  jpt  gbeine«  mittler«  bbrfenb  i 
bann  (in. 

3Be(id)er  bie  gtpeen  nd(bflen  arttM  wol  ermeffen  bat,  ber  fiAt  eigenlttb # 
baf  bife  meinung  baru«  fo(gt.  &o  nun  bifer  arti(e(  ba«  fürbitt  ber  betligen 
antrifft ,  wirt  oucb  not  f^n ,  mit  emfl  bapon  je  fagen.  2>ann  ic^  wo(  weif , 
baf  Pi(  menfcben  mi^  barum,  wiewo(  unbi((i(b/  baffenb,  baf  f^  rebenb, 
jc^  fqe  böfer,  bann  a((e,  bie  )u  bifer  j^t  fcbrqbinb ;  benn  bie  Mt  babinb  nocb 
etwa«  iägegeben  ber  bei(igen  ftirbitt,  unb  bab«  jUAt  erflen  gebbren  Per  wer» 
fen«  8lun  banb  ^  fliU ,  unb  bbrenb  min  tbat  unb  giouben !  3d)  bin  nie  ber 
meinung  gfpn ,  baf  i^  ben  weibtieben  be(ben ,  bie  um  gotte«  willen  bifc  weit 
fiberflritten  banb ,  jr  eer  wöUte  minbren.  Unb  fo  id)  in  ber  gfcbrifl  bbein 
lunbfd)afl  finb ,  baf  man  fp  föHe  anbeten ,  ober  baf  fp  bort  ftir  un«  btttinb : 
bab  id)  nit  mögen  erlpben ,  baf  bie  boffhungen  ber  menfd)en  an  fp  gelaffen 
tvurbinb ,  fo  bbein^  gwiiffe  gfcbrift  barum  ifl ;  unb  bab  e«  bocb  a(fo  je  banb 
genommen.  3(b  bab  nit  getbon,  a(«  ieb  etlid)e  tbunb,  bte,  fo  fp  anbebenb 
f  prebtgen,  aäbtnb  fp  }um  erflen  ba«  fiirbitt  ber  betligen  barfiür ;  unb  fo  man 
jnen  weeren  wtO ,  fpred^enb  fp :  i^benb  nit  bie  boten  oucb  tum  erften  an« 
Seiget,  baf  bie  abgötte  nit  gbtte ,  funber  göb^n  wä'rutb.  9(lfo,  fpt  id)  be» 
finb,  baf  man  ftd)  an  ber  beiligen  ftirbitt  Per(affet,  ba«  aber  bbeinen  grunb 
bat,  foQ  man  nit  ba«  jum  erflen  anzeigen?  9(ntwurt  id)t  Stein!  e«  bot 
bie  ein  anbre  gflalt,  al«  bernac^  wol  ermeffen  werben  mag.-  iSunber  icb 

*)  Wttt. 


%clb  e^  atfo  }r  ganten  genommtn :  i(6  6ab  bdti  mar  ^eil;  {^rifhmt  3tfumr  eis^nltcft 
onicigt  unb  dqf  gUert/  tvie  fq  (tc^  ju  jm  föUtn^  aUc^  guteti  irctfeM,  gu 
im  (Dufm  um  aUc  notburft.  2>€nti  ^at  er  ben  tob  fär  uni  crlttteitr  bte  wq( 
»ir  no(6  ftne  fpcnb  marrnb ;  tote  möchte  er  ein  utttviUen  ab  unt  haften  i  fo 
m  te^  in  jn  gloubenb/  toit  9au(ui^  9lom.  V.  8,  9.  fpric^t:  3(1  Sl)rtflu4 
für  un«  geworben  ber  SQtr  bo  totr  nod)  fflnber  marenb;  »te  biC  mee/  fo 
m  ie^  burd)  (in  blut  unfd)u(bt9  ober  geregt  gemaqt  (tnbr  merbenb  mir 
gcfttikt  ober  geleitet  bor  bem  jorn  bi^rc^  jn.  S}ab  alfo  bamit  bie  frtinb(t(i)e 
$nab  sottet  ben  menf(i)en  geliebeti  unb  iai  gmttf  anjetgtf  unb  mo(  gmuftr 
M  sott  mit  ftnem  mort  miirfen  mürbe;  beb  ouc^  ben  einfältigen  borggeben/^ 
alfOf  ba$  tc6  oft  gefproc^en  ^ab,  fo  fq  ^df  lieber  flrittenb :  SBotbtn!  meUenb 
jt  überein  ämer  anUgen  ben  fe(igen  Hagen ;  fo  miU  i^  mimü  allein  gott 
Hagen.  Saft  feben  /  me((i)er  fart  ben  gmüfferen  meg.  Unb  bab  f^  atfo  mit 
milcb  erjogen  i  bi^  baf  jro  etli^  r  bie  bor  (larl  mtber  miiii  marenb ,  flarf 
krnocb  allein  gott  anbangtenb«  Denn  fQ  marenb  innen  morben/  mie  f&f 
b(t  berr  i(l;  unb  bof  ein  ieb(id)er/  bem  er  mol  betannt  mirt/  mit  ben  jüngeren 
fpiiibt  3ob-  VI.  68:  ^err  gu  mem  foUt  idi  gon?  bu  baltefl  bad  mort  be« 
bbm.  3d)  bab  bt(^  ergriffen;  i(^  mtU  bid)  ntimmen  (äffen,  S(mt.in.  4. 
2)ann  meUd^et  gott  reelb^  erlernet  M/  itnb  bon  jm  ifl  b^im  gfurt,  ber  mag 
in  tttttnmen  btriaffen ;  unb  baf  man  jn  mit  bem  tob  }tt  ber  creatur  abmen« 
ten  m\i ,  fo  t^üt  ert^  nit,f  funber  er  mag  (tn  gmäf  bet(  nit  berlaffen ;  unb 
ob  (c  fd)on  M  marter  ein  anber«  mit  bem  munb  rebte  i  mQci)t  bodb  batf  ber) 
nurnmen:  bann  ti  meift;  baf  f!n  ftcber  bei(  gott  ifl,  bureb  (l^bt^iilum  3efum. 
3(b  bab  oud)  bor  bier  jaren  etmann  nacbgelaffen ,  baf  fb  bie  berbeif nen  * 
iMli  mocl}tinb  beten ,  bi^  baf  fq  gott  beUer  erlüc^te ;  bod^  ba^  pater  nofter 
ntt  »cUen  gedatten ;  baf  tu  ieman  anberem  mürbe  sugefpro^Kn  i  benn  bem 
cinigm  gott ;  ober  etf  mAre  abgötterq.  Dann  mie  (&nnte  einer  au  fanct  ®er« 
trutcn  fpred)en:  bater  unfer?  9(Ifo  ifl  gefolgt,  baf  ber  meerer  tei(  burcb  ba^ 
»ort  götte^  babin  fummen  ifl/  baf  fq  äÜ  jr  juberftcbt  aUein  i&  gott  bur^ 
lE^rtihim  banb  angebebt  je  ban;  ber  ifl  jnen  fo  betmlicb  unb  frtinblicb  burc^ 
hi  ()»ange(ium  morben  i  baf  fq  al(e  gebetli  unb  juberftcbt  banb  laffen  faU 
bn.  Denn  f9  banb  bie  fufftgtett  be^  d(ten  mtml  empfunben  unb  babenb  ben 
nuwen  nummen  meOen  trinten;  oucb  all  fq  bie  banb  an  pflug  gelegt  f  bonb 
(9  ntimmen  meUen  binber  ftcb  feben.  9(Ifo  rat  i^  nocb  bOtbqtag  benen  t  fo 
^  gottimort  bertänbenb ,  baf  fq  bal  beil  eigenlicbi  prebgtnb  M  bem  Haren 
ti^tnlicben  mort  gottei^*  €So  mirt  ber  trofl  in  ben  einigen  gott  mol  ma(bfen ; 
tf  »irt  oud)  ber  betrug  ber  falfd)en  boffhung  mol  binfatlen.  Unb  miembl 
ta«  tnenfd}lid)  berj  all  ftn  juberficbt  allein  gu  gott  baben  foU  i  mag  i(b  bocb 
iai  etlDben ,  baf ,  fo  ber  menfd)  berm^lt '  iil ,  jm  etma«  merbe  nat^gelaffen, 
tatm  baf  bie  teer  Sbrifli  berjagt  merbe.  Denn  leiber  etlic^  ber  marbeit  noe^ 
fo  untvflffenb  i  baf  fq  bie  leer  Sbrifti  bermerfenb ,  fo  balb  man  joen  jre  pa^^ 
tronm  mill  abf(blabett.  3d)  f(bd$  ouct)  nit  aU  bit  fqn  an  beiligen  bangen 
tt(<  an  abgStten ;  miemol  i(!b  meif ,  baf  ti  berbammticb  ifli  fo  man  bie  bofF* 
nung  uf  bie  creatur  bot.  (£«  (tnb  aber  etlicb ;  bie  babenb  bon  eim  bi^lsinen 
f^ucpfeiin  gerebt,  unb  gefprod)en :  ja  fq  bobinb  aUen  trofl  au  bem  einigen 

^)  €melratmi  geben/  tinm  ben  SBtOen  lafTem  <)  ^ebbten«  ^)  mtrecbt  gemiefen^ 
WM  Wemiefen. 


273  miegnna  M  XX.  axtittli. 

feett  Mtltn  fcUd  ml  mit  gott  tmrf&itt  »erben:  fo  Mtt  Mit  Zfyn/üM  nit 
Iftrfieit  Iqlen;  ja  (tn  Iqben  mdce  ttodt)  ^utb^tog  «tel  unb  «etfleben.  0a(. 
n*  16—  21.  anöc^tinb  »er  mit  bem  gfd$  (ba<  ifl  mit  beti  merfeni  bic  bal 
Sfal^  ^eif t)  grec^t  »eeben :  fo  war  bod)  6brt(lu<  i^crgeben  geftotbeit.  2>al 
fqe  fer  i^ott  aUtn  gl&ubigen  i  baf  ft)  bie  gnab  gotteci  i  burc^  Sbrtilum  erioor« 
^tt/  alfo  untrdftig  moc^tnb  unb  binmer^nb.  ^ie  bonnen  ermifi  baf  aütt 
fo  te  )u  gott  (ummen  ftnb  /  allein  burd)  batf  t^erbienen  be^  (i)ben^  (£i)rtfU  )d 
jm  (ummen  ftnb*  Qßie  fann  benn  ein  fetiger  mir  fmen  i^erbienü  }nr  feligbeit 
fürfel^enf  fo  er  felb^  burd)  ßnen  Derbienfl  nit  fetig  morben  iil  unb  jm  ou(i) 
nit  müglid)  ifl  gf^n  su  gott  je  (ummen,  benn  aUein  burd)  Sbriihim?  ($l 
ift  ein  fti^anbtid)  f(6mAd)lid)  wort  wtber  gott/  ba  bie  päpftter  gefprod)en 
^abenb :  ba^  fant  Saurenj  Aber  ba^  Perbienen  ber  feligbeit  erlitten  6ab  i  bal 
(imme  un<  {u  bilf  unb  fe^  ber  papfl  ba«  ben  funberen  für ,  unb  i^aht 
gwalt  über  ben  fd)al^  ber  (ild)en*  ®lo(6  ali  ob  ti  gott  nit  übet  anfi&nbc , 
lai  er  benen ,  bie  in  ßnem  flr^t  unb  arbeit  groife  bing  erlijbenb ,  nit  mcbere 
belonung  gab  benn  fp  Perbientinb ;  wenn  glpcb  bie  menfd^en  jr  berbicnii 
müf te  feiig  machen.  €>o  man  boc^  fic^t ,  baf  ti  eim  irbifc^n  fürften  ubcl 
anllat/  baf  er  nit  betonet  nad)  perbienfl;  fic^i  wal  armen  unb  (argen 
gott«  banb  fp  un«  u«  bem  fo  gnäbigen  rp^en  gott  gemad)tf  bamit  fp  jre 
perbienü  tär  gnüg  mftd)tinb  Per(ouftn.  &o  boc^  Sbviflu«  fprid)t  SRace. 
X.  29,  30:  3Barli(6  fag  ic^  tic^i  baf  (einer  ifl,  ber  Perla(fen  t^at  im  bu« 
ober  bruber  ober  fd)wbileren,  ober  Pater  ober  müter,  ober  wpb  ober  (inb 
ober  ader  um  minetwiUen  unb  be<  ePangelii ,  ber  nit  bunbertfältig«  ieb  in 
biiem  a9t  pnneme ;  ti  fpe  ^dfer  i  bruber  ober  fd^wöfleren ,  mittren  ober  tinb 
unb  idtx  I  bo(6  mit  burd}a(btung ,  unb  in  bem  (Anfügen  spt  ewig«  leben. 
€i4),  Sbriftu«  Perbeift  fo  tin  rpdben  (on  in  bifem  )pt,  nam(id)  b^nbertfäl« 
tig«.  2>a«  aber  alfo  foU  Perftanben  werben:  2>o  Q^etru«  unb  anbre  jr  beim« 
wefen  Perlaffen  babenb ,  wo  banb  fp  je  bunbert  mal  al«  Pil  barfiir  empfan» 
gen?  9tntwurt:  Z>a,  bo  bie,  fo  Porbin  Sbrtflo  nit  gegloubti  burd)  bal 
prebigen  bei  ePangelii  iu  gott  ge(eert ,  brtiber  SbrifU  unb  aller  ftner  glibeem 
worben-finbi  wel^e  Pili  Metrum  unb  alle  anbre  boten  Pil  mee  gefreuwt  bot, 
bann  ein  un}albartid)e  menge  ber  Ipblicben  bruberen.  Daunen  bor  »ir 
febellb^  wie  fo  JIngfUglid)  ^ulu«  frolotfet,  wo  er  bort,  baf  bie  menfd)(n 
2Ü  bem  glouben  SbrifK  (ummen  ftnb;  wie  er  fp  eer(id)en  lobt,  betigen  iinb 
liebe  bräber  nennet  unb  (inber.  dtpd)tog  nimmt  man  benn  pn :  wenn  man 
bie  rpd)tag  nit  begert,  fo  beft^t  man  fp ;  wenn  man  bie  begert  unb  lieb  bnt, 
fo  be^l^enb  fp  unl.  2>ar}u  ftd)t  man  in  ben  gfd}i(bten  ber  b^Hligen  boten, 
wie  bie  (briflen  all  jre  bab  in  ben  gwalt  unb  nub  ber  gemeinen  bruberm 
bingegeben  banb.  (Sl  wirt  ftd)  ou(b  mit  ber  tbat  erftnben,  baf  benen,  bie 
um  bei  gottlwortel  toiUtn  etwal  Perlaffenb,  unb  bie  leer  Ofb^ifU  tnit  wirt 
unb  wer(en  pflanjenb ,  baf  jnen  bie  glbubigen  aU  jr  bab  mitteilen  werbenb. 
3a  obfd)on  gott  (bann  fine  urteil  wunberbarli<i^  ftnb)  perbängte,  baf  einer 
ui  ärm&t  ober  banger  um  f!netwil(en  müfte  flerben,  fo  gibt  er  jm  einiokb 
mannlid)  gmut,  baf  er  fttb  um  bie  Perlafnen  bab  nit  be{ummeret;  ja  er 
freuwt  ficb  ber  frpbeit,  beren  er  empfinbet.  0o  nun  Sbriflul  bie  in  ipt 
bunbertffiltigl  leiflet,   unb  erfl  ^  ben  (urjen  breflen,  ben  wir  bie  erlpbenb, 

^}  bann  (erf)  noib* 


lUIquna  M  XX.  Atttfdi 

* 

rimml  in  Itt  ftoffhuns  bet  ccri  taf  mit  ffine  flottc«  fltit.  &dit  ttdtt 
tvnActi,  btm  glpubcn  nad}folAtn!  Der  glpub  i^  fxfSitti  lui  SMflu<  3cftt« 
mit  itncm  tob  unfe  ooftr  untf  gcfritet  bat  mit  ftott.  60  ift  btc  »crfitnuns 
tc  nit  unfcPf  fo  fq  S^tiiU  ifl.  (&i  ift  oud)  ein  fdbmad)  3efu  Si^rtfUf  baf 
mmt  rini(|ct  crtatut  {uUflCf  bat^  aUrin  ftn  tfl.  Donnen  bot  et  bet  gfunb« 
ma(t)er  betft.  SDlacbt  et  dfunb  1  fo  mad)enb  bte  »ett  nit  qfunb.  SBit  wer« 
Uni  oud)  jü  bet  flnab  Ui  ftiUni  gefutet  butc^  G^tiftum  1  ja  fo  wit  bal 
dlottbcnbf  mie  obflati  buf  et  unfet  beiianb  f^e.  Denn  baf  wit  untf  u«  gtoäfo 
fem  glouben  bet  eeten  riimen  gbötenb ,  baf  n»tt  ftin  sottet  .fqinb  /  ba^  ift 
allein  ein  wert  beci  funci  sottet.  60  mog  ti  unfet<  betbienft^  nit  fqni  fan«^ 
Ut  etf  ifl  allein  beci  funtf  sottet.  (SoL  !•  20:  @ott  bat  wolgefaUen,  butc^ 
Sbriftum  Detfunen  mit  jm  felb^  aüt  bins  1  unb  W  butcb  ftn  blut  1  ba<  er 
om  trfi}  i^etgoffen  bat/  geftibetf  ma«  uf  etb ,  wa^  in  ben  l)tmmlen  ift.  €Si(f)f 
toi  bie  betfänung  butd)  Gbtiilum  betwättt  ifl;  bOrcb  totlditi  b(iit  sott  bat 
gttprtlen  mit  im  felb^  allt  bing  oerfunen.  60  ifl  bet  ftib  unb  ittflang  )& 
gort  be0  blutet  GbrüH»  alfo  ma^  et  nit  beci  menfcben  fpn.  i>ebt.X*  19—22: 
Srübec/  fo  tvit  nun  ein  ftpe  ftcbetbeit  b<ibenb  iü  bem  ^naang  bet  beili^ien 
Üatt  burd)  baci  blut  9efu  (welken  nflwen  unb  febenben  meg  et  untf  ntimÜcb 
ttbuttm  bat  butd)  ben  umbang  1  batf  ifl  mit  ßnem  ^eifd)  obet  (9b);  fo  mit 
oud)  dnen  prieftet  b^benb  übet  bat^  bu^i  ba«  ifl  gftnb  gottei^:  fo  laffenb 
m  bin;ii  gon  mitmatem  betjen  unb  ganjem  gtouben  ic.  6id)  bie  ben 
»(g  in  bimmel  butcb  ba^  blut  3efu  ^btifU  etbumen  unb  t^etbient  f^n! 
3)ann  ^anlu^  etf lätt  (t(b  felb^r  fo  et  fpti^t :  et  bab  ben  meg  etbumen  but^ 
tcn  umbang  ftnet^  0eifcb^  1  in  bem  bie  gottbeit  betbotgen  9  bod)  gegenmüttig 
kg  unb  oud)  ftcb  )u  finet  }t}t  öffnet.  Unb  baf  mit  ftn  betbienen  Detflan« 
binb,  fotid)t  etr  baf  mit  ein  eignen  ptieflet  bi^binbf  bet  mit  ftnem  opfet  un^ 
itn  bimmel  betbient  bab :  bann  ie  bie  ptieflet  matenb  bojemal  betotbnet  }e 
tnitUm  )mtifcbenb  gott  unb  ben  menfd)en  mit  bem  opfet ,  mit  bem  fi)  jum 
(tjicn  füt  ftd)  I  batnad)  füt  batf  t90((  /  gott  unbetflunbenb  }e  begnaben ;  ba^ 
bod)  nun  ein  fd)att  ifl  gefpn  bet  ttinftigen  bingen  <&ebt.  X*  1.  .  9llfo  b<tt 
OQcb  Sbtifltt^  fut  untf  ufgeopfcetf  bod)  oil  ftud)tbatet,  bann  bie  ptieftet  im 
olttn  teftament.  (£t  bat  nit  bötfen  füt  ftcb  felb«  ufopfeten :  bann  et  bat 
gl)fitt  ffinb  gbebt  (£t  bat  alle  gl5ubigen  feelen  getetniget  unb  füt  fq  b€)alt. 
€0  babenb  bie  alten  ptieflet  nun  ba«  fleifd)  geteiniget;  et  bat  alle«  geletftetf 
Ua  m  betbeiffen  obet  bebiit  ifl.  60  baboib  bie  alten  ptieflet  nun  ben 
fibatten  unb  bebutnuf  gebebt.  Dann  et  bat  nit  bibbltitf  funbet  ftn  eigen 
Mut  fut  un^  ufgeopftet.  9l(fo  ifl  et  unfet  gmüffet  beilanb ;  batum  mir  mit 
«Nircm  bet}en  unb  Detttumtem  bolftummnen  glouben  ju  gott  gb9tenb  funw 
«m.  Dann  et  bat  mit  flnem  blut  fut  untf  bejdt.  9lit  mee  f unbfcbafl  mef* 
Inib  mit  batfiSt  bringen  }e  bemäteni  baf  Q^btifhi«  un<(  mit  pnem  eignen 
Mut  ftiben  mit  gott  unb  aUet^  beil  betbienet  unb  ubettummen  bat  Dann 
bie  gfd}tift  ifl  bet  meinung  aßentbolb  boU«  60  mit  nun  bon  bem  betbienft 
bcr  friigbeitf  bet  adetnber  gnab  gotte^  ifl,  bie  rebenbf  unb  aber  ie^  (mte 
ivol  (tttslid))  bemätt  ifl,  baf  fölcb^  6briftu^  berbient  bat:  fo  folgt,  baf,  fo 
»ir  bon  betbienen  unfetet  metten  ted)nenb  unb  utfmejfenb,  ti  ntit  anber« 
ifl  trebet  ein  ptele  totbeit ,  ja  ein  gottlofe ,  ein  unmäffcnbet  fteftt.  Dann 
*ote  gbitenb  mit  bon  bem  mett  unfetet  merten  bifputieten ,  fo  mit  allein  uo 
bet  gnab  gotte«  gfunb  metbenb  ?  3ob«  I«  U.   Unb  b^tte  teman  miigen  mit 


273  V»Hm  M  XX.  ottiMl 

Uti  wtOm  fcttd  ntA  n^  gott  mftiitt  loctbcn:  fp  Mtt  tocb  CE^riftul  tut 
Mrfm  l9(tn;  ja  ftit  tqbcn  tvAcc  nodb  ^ätbQtag  qM  unb  DerAtbcn.  0al. 
U.  16—  21.  an&c^tinb  wir  mit  bcm  flfa^  (bal  tfl  mil  bot  werten  i  bicbol 
flfaft  ^etf t)  stecht  »etben ;  fo  »är  bod)  Sbrtiht«  betaebett  geflotbeti.  2>a< 
fqe  fiet  tmn  aUen  g(9ubtseii  i  baf  fo  bie  gnob  gottel  r  burc^  Sbci^m  etwoc« 
^,  alfo  unttdftig  madjinb  unb  btnwerffnb.  ^te  bannen  etmif  i  baf  aU(r 
fo  te  }ü  gott  lummen  (tnb  r  allein  buvd)  ba<  betbienen  be^  biUM  (£i)rtfti  )ü 
jm  fummen  (inb.  SBte  (ann  benn  ein  feligec  mir  ßnen  oerbienft  ior  feligbeit 
fürfe^enr  fo  er  fe(b«  burc^  ftnen  oerbienfl  nit  feiig  »orben  ift  unb  jm  oud) 
nit  mtigUd)  t(t  gfon  au  gott  je  fummen  i  benn  allein  burct)  Sbtiibim?  ^i 
ift  ein  f(i)anb(id)  fc^mdcblid)  wort  mtber  gott;  ba  bie  päpftter  gefotodieii 
i^abenb:  ba«  fant  Saurenj  Aber  ba«  oerbienen  ber  felig^it  erlitten  6abi  bal 
tbmme  un<  ii  bilf  unb  fe^  ber  papü  ba«  ben  funberen  für  i  unb  babt 
gwalt  aber  ben  f(6a9  ber  lildKn.  ®l9d)  M  ob  e«  gott  nit  übel  anfl&nbci 
baf  er  beneur  bie  in  ftnem  flr^t  unb  arbeit  groife  bing  erlqbcnbi  nit  n)(b(te 
belonung  gdb  benn  fo  oerbientinb ;  wenn  gloc^  bie  menfd)en  jr  oeebutift 
mtifte  feiig  macben*  Go  man  boc^  (ic^t  i  baf  e«  eim  irbifc^  fürften  tibd 
an^at;  baf  er  nit  belonet  nad)  berbienil;  ftdii  wa«  armen  unb  f argen 
gott«  banb  fo  un«  u«  bem  fo  gnAbigen  rodben  gott  gemad)ti  bamit  fo  jre 
berbiend  tär  gnug  mb4)Hnb  oerfoufen.  6o  bodb  Sbtiftu«  fpricbt  aRacc. 
X.  29,  30:  9Barlidb  fag  i^  äd),  baf  feiner  ift,  ber  berla(fen  bat  fm  b»! 
ober  britber  ober  f(f)mbfleren  f  ober  bater  ober  muter  ^  ober  mpb  ober  tinb 
ober  ader  um  minetmillen  unb  be«  eoangelii ,  ber  nit  bunbertfältig«  ieb  in 
biiem  )0t  onneme ;  e«  foe  büfcr  $  brüber  ober  fd)w9fleren  i  mutren  obee  tinb 
unb  äderi  bO(^  mit  bur(i}d(^tung  /  unb  in  bem  f anfügen  ipt  ewig«  leben. 
€i(f)i  Sbtiftu«  berbeift  fo  ein  ri)(^n  ton  in  btfem  )ot|  nomlid)  bünbertffl« 
tig«.  !Da«  aber  alfo  foU  oerftanben  »erben :  Do  9^tru«  unb  anbre  jr  btim« 
wefen  berlaffen  babenb ,  wo  banb  fo  je  bunbert  mal  al«  oU  barfür  enwffln« 
gen?  9lntmurt:  Z>a,  bo  biei  fo  borbin  Sbtijlo  nit  gegloubti  burd)  bal 
prebigen  be«  eoangelii  ju  gott  geteert  /  britber  SbrifU  unb  aller  ftner  glibeecn 
tvorben- itnb^  wel^e  bile  Metrum  unb  alle  anbre  boten  bil  tnee  gefreutrt  b^ 
bann  ein  unjalbtfrlid^e  menge  ber  löblichen  bruberen.  Dannen  bor  »ie 
febenb/^  wie  fo  dngfUgUd)  ^ulu«  froloctet,  wo  er  i^itti  baf  bie  menf^rn 
i&  bem  glouben  SbrifU  fummen  ftnb;  wie  er  fo  eer liefen  lobt;  bcilgea  imt 
liebe  bruber  nennet  unb  f inber*  dtod)tog  nimmt  man  benn  on :  wenn  man 
bie  rod)tag  nit  begert,  fo  beitbt  man  fo ;  wenn  man  bie  begert  unb  lieb  M 
fo  befibtnb  fo  un«.  2>arjü  (tcbt  man  in  ben  gfd)t(bten  ber  billigen  boten/ 
wie  bie  d)ri^en  all  jre  bab  in  ben  gwalt  unb  nub  ber  gemeinen  brttbec« 
bingegeben  banb.  (£«  wirt  ftcb  omb  mit  ber  tbat  erftnben/  baf  benm«  Ue 
um  be«  gott«worte«  willen  etwa«  oerlaffenb,  unb  bie  leer  SbtifU  mit  »ort 
unb  werten  pflanjenb  i  baf  jnen  bie  glbubigen  all  jr  bab  mitteilen  werbent 
3a  obfd)on  gott  (bann  One  urteil  wunberbarli<i^  ftnb)  oerbängte/  baf  einrr 
u«  ärm&t  ober  banger  um  (inetwillen  müf  te  (lerben ,  fo  gibt  er  jm  ein  ^bb 
mannlicb  gmut,  baf  er  ft^  um  bie  oerlafnen  bab  nit  betummeret;  ja  er 
freuwt  fic^  ber  fro^^tti  beren  er  empfinbet.  0o  nun  SbtÜlu«  bie  in  )9i 
bunbertffiltig«  leiflet,  unb  erfl  ^  ben  furjen  brefleui  ben  wir  bit  erlobentf 

^}  bami  (erf)  noib* 


UiU^unfl  M  XX«  arUtcIl  273 

mit  rnrigem  (ttot  betonet:  »er  f<mn  bann  tebeni  feaf  ieman  ffir  *  ober  ntee 
iDtef  bann  batf  ewifl  wert  f9e?  Unb  9au(u^  f9ri(I)t  Slöm-  VIII.  18:  (S« 
ibtb  bie  (Qben  in  btfem  mt  nit  »arbig  bet  fanfirigen  eer  i  bie  in  un<  eröffnet 
»trt.  ^ie  i!(6  bem  rSmifcften  ab(a§  tn<  angftc^t  i  waci  fd}önen  gtunb«  er 
l^be!  (Sr  Jll  ttf  oerbienfl  gebutoeni  bie  nat  (inb  unb  steinen  nie  felig  b<inb 
<(mad)t.  Unb  wenn  bie  päpflCer  fpreAenb :  SDlan  f)at  ben  ab(a$  nit  allein  ia 
M  fQr(9ben  ber  feiigen  flfe6t|  funber  oueft  tn  ba«  Iqben  (l^rifli;  ant»urt: 
SBie?  wa<  ba«  (Qben  Sfyrifti  nit  aUdn  rQd)  gnug  aUe  fc^ulb  }e  bejalen? 
banb  jr  jm  mttifen  ein  büberlin  anbä}en  i '  baf  e^  ftart  gnug  mdr?  3r 
gott^fqenb  i  jr  oerbruder  be«  feilen  feifen  i  jr  rftuber  unb  mbrber  ber  feefen  r 
JBUenb  jr  bem  bo^en  gwaitigen  fun  gottel  bUf  in  ber  creatur  füc^en  ?  unb 
rthnenb  tid}  nod)/  jr  fqinb  Sbrifien?  2fa  fprec^enb  f^:  obfd^on  ba«  nflt  i^i 
fe  iü  bod)  ba<  oerbienen  Sbrtiti ,  ja  ein  tropf  itnei^  blättf  gniig  f  aUer  weit 
(unb  bin  }e  nemen.  Vntwurt:  Wo  rebenb!  QSo  ifl  aber  ieb  äwre  leer  oom 
itrbienfi?  QBarunt  gonb  ott(6  jr  gotttftieben  unb  fpred^enbr  ba^  urteilen 
(er  fruchtbar! eit  M  Ui^mi  SbrifU  f9g  allein  be^  papfl^  unb  (tne^  gfinbetf  i 
tmb  bowenb Sbrifto  ßn  bdnb'unb  munb  ab?  iDenn  er  bat  gefproc^en :  weli« 
itn  gloubei  ber  toerbe  feltg;  »er  nit  gtoube;  ber  werbe  t^erbammnet  QBa« 
tum  nemenb  jr  gelt  barunti  ba<^  allein  mit  bem  glouben  erlangt  »irt?  unb 
filfd)enb  gott  itn  »ort  unb  nemenb  jm  iinen  gmalti  baf  jr  fagenb:  e^  m9ge 
ftm  gnaben  nieman  teilbaft  »erben  i  benn  allein  burd)  tid)  ?  9(lfo  erlemenb 
m  Mdi  allem  banbeli  baf  (ebier  creatur  »erf  gemeiTen  foO  »erben  ali  ein 
ivtrt  ober  berbienft  i  bem  man  et»a<^  fc^ulbig  fqe ;  funbec  »ütT^nb ,  ba$  alle 
wtttt  bie  mir  tbunbr  tin  fd)ulb  (inb/  bie  »ir  aber  nimmer  bejalen  m9ginb: 
bann  }&  ber  maf  b^t  gute«  bie  gott  erforbretf  mag  gbein  menfd)  tummen^ 
tote  ba  oben  gnug  anzeigt  ift.  St}fpilf  bamit  bu  ti  dar  oerflanbifl:  Sllmu« 
fcn  geben  tÜ  on  allen  a»pfel  ein  gät  »erf ;  bann  e^  ou(^  b^  ben  ungläubigen 
geturnt  »irt«  9lun  gang  barf9r,  bu  fpeit  »ie  beilig  bu  »elliflf  unb  seig 
mit  an  ein  almufen,  ba^  bu  ie  rec^t  gegeben  bobefl  (Dif  reb  id)  barum  fo 
tifr^  baf  bie,  fo  jre  »ert  gtit  »eltenb  mad)en  mit  jren  eignen  topfen  unb 
utKil  I  an  jnen  felb  ben  breiten  empfinben  »erbenbi  ben  fi)  ifi^bar  nit  ge»äf t 
^bmb.  3>enn  fufl  »etf  id)  »ol ,  baf  oil  menfd)en  »ol  beeilet  (tnb ,  baf 
ftbtin  »ert  nit  gut  ifl/  fo  e^  oom  mehfcben  tiimmt,  ober  bem  mehfcben  »irt 
)ä3efd)riben) ;  alfo  baf  bir  bin  eigner  nuQ  nit  jugcfallen  ft)e,  eint»ebertfi 
bof  bu  bomit  bie  pqn  ber  f^tütn  baft  »eOen  abl5fc^en;  unb  alfo  ift  ti  unfrt}* 
unb  eigennflbig  unb  bie  »urfl  an  bad)en  ^  ge»orfen ;  ober  aber ,  baf  bu  ti 
int  on  cfiwen  i  nit  on  binberfletfen  /  ^  absieben  ober  minbcung  f^a^  gegeben. 
Unb  ifaibik  bu  beren  breflen  einen  i  fo  magfl  bu  ie  gebenten  /  baf  bin  »erf 
ttttgut  iit  unb  not  berbient.  3>enn  berflüd^t  ifl|  ber  lai  »ert  gottel  binläflid^ 
obet  mit  betrug  tbut  3erem.  XLVIII.  10.  Ober  ob  bir  beren  breften  gbeiner 
rnibieng ,  ba«  aber  nit  miigtic^  ifl  (bann  all  bie  »9I  bu  bir  et»atf  oorbebal» 
tef  r  fo  bifl  bu  bir  felb«  trä»er  unb  bafl  bicb  felb«  lieber  benn  ben  ndcbfleni 
bo«  on  fänb  nit  fqn  mag);  nun,  obfd)on  ber  eigen  nub bicb nit  fätfd)te,  fo 
(ügi  ob  bin  »ert  nit  mit  äppiger  eer  becb9«rtt  »orben  fQe ,  alfo ,  baf  bu  lob 
bi)  ben  menf(ben  ober  burcb  ben  armen  menfd)en ,  bem  bu  bie  gab  gegeben 

^)i»or/bariiberbinau«.   ')  einen  Sieden  an  einem  6<buBanttAbem  ')fd)arf.  ^)ni(bt 
MftqKm,  gutem  BtOen.  ^ySMt^t,  ein  »tlbei6(b»etn.  ^)  Xttf|U<i/  «nffebub* 

Snmitff I  f«mma-  6(bnften  I.  «b.  18 


274  mmn  M  XX.  mUMt 

bafli  9tf&(6t  ^ttsül.  Oitt  ob  bcto  fein«  H  wätti  fo  l&%i  ob  bu  ntt  bisMb 
bin  gab  bir  ftlb«  b<ibt{l  angebcbt  mplflefaUcn  unb  bi(^  fdb^  fromm  ^arbnidi 
fd)ä6cn !  Unb  ob  beto  bbetn^  ba  wäc  /  fo  (üfli  ob  bu  in  bcm  otmuftn  Mt 
gat  nüt  bobi^  gusfcbtiben/  funber  nun  sott  sefSrc^tetr  bof  bu  ba^  toert  nit 
fo  ufrec^t  unb  fvuttg  ^  getbon  t^abi^  i  M  et  Uäi  im  etmonm  sbciifett  bat* 
Unb  fo  bu  ba^  nit  finbefl  (btnn  ti  i(l  bcneui  bic  uf  itt  wtd  b^Umbi  nit 
müAltc^/  baf  beten  bveflen  bbeinet  fq  anfaUe)/  fo  (iig  unb  f^ait  ufhM  a(« 
mufen  nit ;  bof  bu  batut^  bofftfl  fo  ober  fo  groifen  i^erbiend !  benn  e^  ift  ntt 
gut;  fo  e^  ein  breflen  bat:  bann  fo  ba(b  e^  breftbaft  i^r  fo  ift  ti  gOM  nit 
wttrbig;  mte  fonn  eci  bann  oerbtenen?  ^(fo  merf  i  bof  ba^  uni^erba<^t '  wert 
almufeuf  fo  otl  e^  oom  menfcben  (ummti  nit  gut  tfl.  9ßie  mirt  e^  erü  btn 
anbt.cn  werfen  gon?  ja  btn  täfeiifcben  metfeu/  bie  mir  oon  uM  ftlU  trbcdH 
unb  fär  gut  t^etlouft  babenb  ?  bod)  mitt  baoon  mee  f ummen  im  22.  artiteh 
fiug  ie^r  frommer  cbriilf  um  gottei^  nKUen  /  watf  ber  oerbienfl  unfer  werfen 
f^e  I  unb  ntt  nun  unfer ,  funber  a((er  beiligen !  3)ann  itnb  ire  mert  gut  i  fo 
muffenb  fq  nit  jro  fijn:  bann  i90n  bem  menfd)en  (ummtnüt  gut^.  ^ummt 
aber  (aU  wir  wänenb)  gut^  i)om  menfd)en/  foiil  e^  nit  ftn,  funber  gottri^. 
^{fo  itnb  aller  menfcben  mert  nit  gutf  f9  fQinb  bann  gottet^.  ^ati  mUt  bu 
ober  benn  jnen  be^  menfcben  namen  geben/  ober  bem  menfci)en  iufd)robenf 
bd^  aUein  gotte^  ijl?  Die  beiligen i  bad  ifl  bie  frommen/  fcbr^benb  jnen 
nät  }u :  bann  fobalb  ft)  jnen  felb^  etwa^  gufcbrqbenb  i  fo  ijl  eci  nummen 
gut.  60  oil  e^  aber  gut  unb  gotteci  iil  /  wai$  börfenb  wir  Dil  recbneur  wie 
t^il  ed  oerbiene ;  fo  ti  unfer  gar  nit  ift  ?  unb  fobalb  wir  e«  unfer  mac^enb  / 
fo  t^erfiinbenb  wir  unci.  6umma/  welcher  färfl  (^betf  baf  ein  taofer  werf  r 
ba^  er  wQ^ltd)  angefcbtagen  unb  burd)  (Ine  jocb  weiblichen  biener  ooUenbet 
bat/  ben  bieneren  .werbt  jugefc^rtben?  Ober  welcher  fun  rechnet  bem  oatcr 
illi  arbeit?  ber  fufl  ein  erb  ift  ber  t)äterlid)en  bab  unb  werfet  nacb  bem 
willen  beci  t^ater^  on  anfeben  be^  tontf*  Unb  fo  wir  fän  gotttci  ftnb/  u«  ßnet 
luteren  gnab  unb  erbärmb  angenommen  unb  gemad^t :  fo  f ummenb  wir  gt9<b 
aU  bie  ftömben  unfr^en  Inecbt/  unb  red^nenb  felb^  ben  (ou/  ben  un^  ber 
berr  fd)ulbig  fqe ! 

$ie  fcbrqenb  aber  bie  gütigen  fne^t/  bie^nun  uf  ben  Ion  febenb: 
ddi  I  fq  weUenb  untf  unferen  Oerbienft  nemen  unb  berouben  be^  lon^  ber 
gAten  werfen;  fo  bod)  fo  oil  in  ber  gfd)rift  ftat/  ba^  eigenlid)  anjrigt/  wie 
gott  unferen  werfen  Ion  gibt/  unb  tt>a^  fq  oerbienenb  SRattb.  X.  41,  42:  9Q3e« 
tid)er  einen  propbeten  annimmt  ober  jm  bilft  att  einem  oropbetetti  ber 
nimmt  Ion  ein^  propbeten ;  unb  welid)er  einen  frommen  aU  einen  frommm 
annimmt  unb  jm  bilft  r  ber  nimmt  ben  Ion  eini$  frommen ;  unb  tin  ieber  ber 
einen  bero  fleinen  tränten  wirt  nun  mit  eim  trunf  faltet  waiferd  im  nomett 
eine^  jünger^  /  warlid)  fag  id)  fid)  /  ber  wirt  ftnen  ton  nit  oerltercn.  Unb 
berglQd)en  ftnbenb  fy  unjalbarlid)  im  nüwen  unb  alten  teftament/  bof  ben 
finbern  3fraeW  t^erbeiffen  ift  /  fo  fq  in  ben  geboten  gotte«  wanblen  wurbinb/ 
fo  würbe  jnen  gott  jre  f^enb  unberwürflid)  mad)en  unb  jro  Pater  fqn ;  bärge« 
gen  fo  aller  menfd)en  roub  mad)en/  fo  fqDon  jm  trdtinb.  ®ott  kct  Slbra« 
bamen  baci  gbeif  tbou/  ba$  in  iinem  fomen  ba^  beil  ber  menfcben  fumntett 
würbe;  barum  baf  er  gott  wollt  ftnen  eignen  fun  ban  ufgeopfret.  ,  Cicb 

*)  aiifrtcbttd  unb  bereitwillig  /  burttg.  ')  jtntabelbafte« 


W« 

1^.. 


r-' 


UMeguoa  M  XX.  artiMd.  275 

[dt  im  fam  mh  Mtbimft!  9Cnb9urt;  @ang  eist  Kein  hai  binuf  in  ba«  X.  cap. 
h  anatt^.  28—31;  fp  finbcil  tu  gf(^nben;  Sävc^tcnt  ä^  ntt  i^oc  (tmn,  bic 
b:  ü(b  brrt  lQ(f)nam  töbenb/  (t(  aber  bte  fcet  nit  mogenb  toben!  gärc^tenb  aber 
fi!:  mee  ben,  ber  bte  feel  unb  ben  (qcf)nam  mag  mit  bem  ewigen  tob  Dccbetben! 
y^i  SBerbenb  aber  nit  jme^  fpätU^  um  ein  Malier  t^ertouft?  noc^  fallt  ber  ein 
i :  unber  jnen  nit  uf  bie  erb  on  ütoren  t^ater*  (£€  (tnb  oud)  bie  bar '  ämer^ 
boupt^  alle  gejält;  barum  fürci)tenb  üd)  nit!  bantt  jr  ubertreffenb  WQt  bie 
fparem  3n  benen  morten  Sbrifli  bi^i^enb  mir  etgenlic^f  ba$  aUe  bing  u^ 
morbnung  unb  furdcbttgbeit  gotted  brf(t)ebenb.  ^ätte  er  gefprodben :  bte  fparen 
»erbenb  nit  Perfouft  on  ben  bimmetfc^en  Pater;  fo  ^ätte  einer  mögen  benten: 
ja  ()ott  fi^((tt  etliche  bing^  etliche  aber  nit.  @o  er  aber  fpri^t:  ber  ein  ber 
fpärlinen  faUt  nun  ntt  an  bte  erb  on  ba^  Perorbnen  be^  bintmelfc^n  Patern  i  fo 
mogenb  mtr  nit  entrannen  f  bann  baf  wir  nact)IaiFen  muffenbr  ba$  nüt  fo 
Uem^  befd)ic6t/  e^  wirt  Pon  gott  alfo  Perorbnet.  2>ann  wer  til  ie  fo  forgfä'ttig 
ober  gwdnbrig^  gef^n^  baf  er  bie  jal  ftner  fiattn  erfaren  b<tb?  SRieman. 
9lo(b  weift  gott  ir  }alf  ja  nütifl  fo  Hein  an  un^  unb  in  aUer  gefc^&pftr 
iai  nit  utf  ber  aUwiiffenben  unb  aUm&genben  furitc^tigbeit  gott^^  Perorbnet 
unb  gfd^ictet  werb.  SBte  Ptl  mee  gfct)rl)enb  aU  unfere  wert  M  Perorbnung 
gotteti  ?  Unb  fo  bati :  fo  börfenb  wir  un^  nüt  jufd^rqben  /  funber  foUenb  wir 
»uifeu/  baf  ft)  aüt  M  Perorbnung  gotteti  gfc^ebenb,  bem  f9  ouc^  aUeinföUettb 
{ügrfc^riben  werben,  ^nreb:  SBarum  Perbammt  un^  bann  gottf  fo  wir  nit 
gütii  tbünb?  aU  er  fprid^t  Snattb.  VII.  19:  Sin  ieber  boum,  ber  nit  gute 
frucbt  bringt/  ber  wirt  u^gebou wen  unb  in^  für  geworfen.  Snögenb  wir 
nun  niit  gut^  tbün;  unb  fo  wir  e^  aber  nit  tbunb;  fo  werbenb  wir  Per« 
lammt.  60  mag  ie  nut  folgen  ^  bann  baf  gott  ungerecht  fqer  fo  er  (tuen 
jotni  bal  iüi  Perbammnuf  uf  micf)  teit  um  ein  bing^  ba^  id)  ntt  Permag; 
Ut  geftalt  oud)  ^aulud  flrptet  9lbm*  III.  5.  9(ntwurt:  Sin  guter  boum 
bringt  gute  frud^t,  er  mag  oudb  nit  bbfe  frud)t  bringen.  <£^  mag  oud)  ber 
üi  boiim  nit  gute  fruc^t  bringen.  SRattb*  VII.  18.  @o  bu  nun  nit  gute 
fcutbt  bringflf  ift  e^  ein  jeie^en,  baf  bu  ein  bbfer  boum  bift;  barum  wird 
bu  u^gerfitet  unb  perbrennt.  6prid^fl:  fo  id)  aber  nit  utl  miner  eignen 
traft  mag  gut  fqni  funber  gott  muf  mid)  gut  mad)en:  warum  mad}etmic^ 
gott  nit  gutf  ober  aber  laft  mid)  unPerbammt?  9(ntwurt:  QBarum  bic^  gott 
nit  gut  mad^ti  mufl  bu  in  um^  fragen;  i(6  bin  nit  in  (tnem  rat  gfeffen. 
3<b  bab  aber  batf  Pon  bem  beiligen  ^]^aufo  gelernet  9l5m.  IX.  20—23, 
baf  gott  barum  nit  ungered)t  ifl/  baf  er  ftn  creatur  brückt  nad)  ßnem  toiU 
Itttf  g(Q(6  <Ai  ouc^  ein  bafner  ttnred)t^  Pon  ftnen  gfc^irren  nit  gefdiolten 
»erben  mag,  fo  er  M  einem  fc^oQen  ein  gfc^irr  mad)t  }ii  fubren  brad)en, 
boi  onbre  aber  311  unfubren :  bann  bbetn  feidb(ad)e(  "^  fpridbt :  warum  bafl  bu 
micb  nit  oue^  }u  einem  eerti^en  trinlgf^irr  gmad)t?  9(lfo  warti(!b  banbtet 
gott  mit  mi  on  perlenen  ftner  grec^tigbeit :  benn  toir  flnb;  gegen  jm  je 
tränen I  minber  benn  ber  leimfdboK  gegen  ben  bafner;  barum  orbneterftne 
gfAtrr,  ba^  ifl,  untf  menfc^en,  wie  er  wHk  einen  erwälet  er,  baf  er  ju 
(Hiem  wert  unb  brud)  gefc^ictt  wirt,  ben  anberen  wtU  er  nit.  (Er  mag  ftne 
gMbpfit  gonj  mad^en  unb  bred)en,  wie  er  will;  er  erbarmt  ftc^  aber  wen  er 

^)  6pcr(tnge.  ^  wuttbergAbig/  ncuatmg«   ^)  barum.   ^)  j^arntopf. 


276  mmn  ^  xx.  «ttifeH. 

mia ;  et  tet^ctet  oud)^  mm  er  wlO.  (Et  ^at  bo«  ^ct}  9^taeni«  m^tMf 
taf  jtt  Wim  ttiäitn  noc^  f^iabett  bemegtmb ;  ba«  abet  fufl  mmügüidi  sf^ti 
»at,  baf  et  ob  fo  stofTm  seichen  nit  bewegt  mäte«  ®Cqc^fam  et  ttod)  t^üt 
bo  td9  bie  atttd}ti<ten  betbdttet/  fo  et  fq  fe^enbe  nit  (oft  feben,  unb  bbcenbe 
nit  (oft  mflon.  €1}  febenb,  bof  f«  bet  (eet  gotte^  nit  etweeten  mbgenb; 
mon  t9f  t  fq  gt90(tig(t(^  botfüti  noc^  unbet(tonb  ft)  bie  ae  loeeten.  6q  b^tenbi 
bof  bie  motbeit  fo  Kot  u<  bem  mott  gotte«  witt  botfdt  btod)t}  bof  fq  bot:> 
mtbet  ntt  mbgenb:  bonn  nib(i)tinb  fq  botfiiti  fq  fpottinb  e^  nit;  nodb  »e(* 
(enb  fq  jto  nit  3(ouben  nod)  fq  betjlon.  (Bi  ift  nat  onbettf  benn  bo^  uttetC 
gotteeif  botf  et(i^  ju  jm  sflcbtf  obet  et(i(6  i^etwitfit;  unb  metbenb  mit  im 
nüv^  botqn  teben:  benn  wet  (tnb  »it,  bof  t9it  mit  gott  jonggen  obet  tec^ 
ten  ntöd)tinb?  (E<  bat  un^  obet  bie  ntenfd)(id)  wq^beit  t)on  bem  ftqen  wiU 
Uxif  bie  tvit  Don  ben  beiben  gfogen  t^anii  bo^in  btocbtr  bof  wit  boü  metf 
gotte^;  bo^  et  in  vmü  wfittti  unfetem  tbun  unb  tot  {ufcbtqbenb,  unb  etten« 
nenb  bie  o((ntacbtigen  futftcbtigbeit  gotte^  nit.  $ie  f(f)tqenb  oUweg  bie  un« 
g(bubigen ;  o(fo  wirt  ein  iebet  fptec^en :  99)o(  bin !  fo  miU  id)  nfit  gute^ 
mee  tbüni  unb  »i((  feben  woi$  gott  but(b  mid)  wfitten  weUe.  ^ot  mtcb  bet 
gut  gmocbet,  fo  bin  icb  gAt;  gott  geb  toit  icb  im  tbitje.  ISin  ic^  obet  b5^: 
fo  bi(ft  e^  nit  tüM  iäi  guteü  tbän;  id)  muf  betbommt  wetbem  9(ntmutt: 
Den  boum  tennt  mon  on  bet  ftucbt.  ^at  gott  Mi  ju  einem  guten  boum 
gemod)tf  fo  btingfl  bu  gute  ftuc^t.  2)enn  o(^  wenig  bet  geifl  unb  (tofit 
gotte^  fu(et  *  obet  muffig  gotf  funbet  ifl  ein  ewig  wefenb  wett  üben  unb 
»qfcn  *  (ente(ec^io)  ?  oifo  wenig  got  bet  gut  boum  mtifftg :  benn  bet  geiffc 
gotte^r  bet  in  gut  bot  gemo(btr  bewegt  in  i&  gäten  wetten;  unb  ift  (in 
(eben  nüt  onbet«  bonn  ein  emfig  wet(  gotte««  Unb  wie  gotte^  notut  ift^  Mt 
bing  }e  betotbnen  unb  wqfen:  o(fo  etfennt  ftcb  bet  g(5ubig  ein  infttument 
unb  gf(bitt  fqn  butd)  bo«  gott  wättt;  unb  fcbtqbt  jm  felbi^  nut  311 1  funbet 
weift  (td)  fe(b^  unb  o((e^  werf  gotte^  fqn.  SBibtum  fo  biivt  mon  on  binen 
wotten  eigenlid)  1  bof  bu  ein  fu(et  unfrud)tbotet  boum  bift  t  fo  bu  nut« 
tbdft.  Unb  ob  bu  fd)on  etwoci  tbuft,  b^tt  mon  wo(f  bof  bu  e^  bit  fe(b4 
}uf(btqbft ;  bonnenbot  bin  wett  (o(fo  nenneft  bu  ti)  bit  ein  betbommnuf 
ift :  bonn  bu  fd)n)bft  bit  }& »  iai  gotte«  ift.  Unb  wiewo(  gott  butcb  bicb 
oucb  würft;  nimmt  bo^  weti  gotte^  ftn  enb  unb  otbnung;  unb  witft  bu  mit 
binem  eigenfd)ob  on  bem  wett  gbtted  g(oubenbttid)ig,  fo  bu  bit  bo«  }&« 
fd)tqbftf  unb  oetbommt.  (Sott  will  u^  bit  mocben  ein  gfcbitt  be^  }otn^r 
bo«  ift/  mbommnuf ;  boton  et  ftn  gtecbtigbeit  etjeigt.  ^ob  nit  fotgf  wie 
mon  'gut  obet  hU  wetbe !  gott  witt  wo(  gute  obet  bbfe  mo^n  wie  et^  t^a^ 
ben  wiU.  2>et  gut  boum  ift  —  oUe«  /  fogott  gefällig  iftf  fo  begittg  }e  ttfaU 
(eui  bof  ftn  gtöftet  tummet  ift,  bof  et  ben  wiUen  gottei^  nit  o((entba(b 
tbun  mogi  unb  begett  fölid)  fät  onge^dnbt  wetben  in  oUen  menfd)en. 

9lun  lof  icb  nod)/  bof  bie  gfcbtift  \)il  inbo(t,  bo«  bem  oetbienft  nit 
ung(i)d)  ft^tr  fo  mon  e«  jum  etften  on|id)t.  2>if  ift  obet  on  gwqfri  »011 
etlicbet  tleinen  wegen  befd)eben/  bie  gü  bem  g(ouben  nit  bo(b  tummeui  bof 
ft)  gloubenb  t  ob  jnen  bie  tob  nun  ein  wutft  bingettogen  b<ib ,  fqg  ti  bodb 
u^  bet  t^etotbnung  gotte^  befd}eben.  !Z)enn  bet  gloub  bot  oud)  ftn  junemen  f 
o(^  Sbtiftu^  in  bem  etläcbten  beti  b(inben  bebat  bot  ORotc.  VIII.  24 ,  bet 

^)  <t(b  bet  9aui(eit  aberlafTen.  <)  etweifen. 


WUgunfi  trt  XX.  «rtifeW.  277 

jtim  erften  Me  menfc^en  onfa<6i  g(iH6  aU  oM  bSum  wAtinbr  unb  balb^at« 
nac^  gdt  ftftenb  warb.  e!prid)il:  9lun  muf  boc^  ie  ber  gloubc  oud)  etit 
tcrbtmfttid)  bing  fqn:  batm  ml6)tt  fl(oubt»  ber  »irt  feltj.  2)ann  Sbriflul 
fprtcbt  oft:  Z>tn  g(oub  t)<it  bi^  flfunb  ober  ^ei(  smad)t.  9(nt»urt:  2)er 
g(ottb  tfl  tifit  onbtr«  mebtr  ein  gwäffe  (k^trbeiti  mit  bero  fi(6  bcr  tnenfc^ 
Miaft  in  bnt  txrbtenft  Sbrijli ,  tmb  ifl  itit  ein  md  (wiewol  in  Sbriflu« 
ein  mtri  nennt  3o6.VI.  29:  bat  ein  anber  meinung);  funber  ein  ruw  unb 
ficberbett  tn  bem  i^erbtenil  (Ebriflt.  3Be(d)e  ftd)er^ett  unb  i^ertrumen  oud)  nit 
9on  menfcben  tummti  funber  i^on  gott :  bann  bal  »ort  Sbrifli  3oi)*  VI.  44.  mag 
nit  brechen;  ba  er  fprtc^t:  Slteman  fummt  }&  mir,  ti  t^abt  jn  benrt 
min  tater  I  ber  mic^  gefenbet  ticti  gejogen.  QBarum  aber  gott  etltd)en  ben 
fllouben  }um  erften  mal  Ilar  unb  ftart  gibt»  etlichen  (angfäm(id}i  ilat  in 
ftnemr  ntt  in  M  menfd^en  n^tiffen. 

3a  böcfr  To  til  bat^  i^eraof^en*  M  t^rbtenihf  nflt  anberl  benn  ber  gloub. 
tmn  baf  ber  menfc^  im  felbtl  nät  sugebe  / '  funber  alle  bing  gloube  burc^ 
bie  fflrflcl^ttgfett  gottetf  i^erwalten  unb  georbnet  werben  r  ba^  (ummt  «Kein  ba 
tenneur  baf  er  gar  in  gott  gelaffen  unb  Dertruwt  ifl;  iai  er  im  g(ouben 
frilig(i<!^  tveift,  baf  gott  aOe  bing  tbttt;  ba  wir  fcbon  f!n  nit  warnemenb. 
Unb  ba^  iil  ber  gloub  /  ber  ouc^  gemeert  wirt  unb  wac^^ ;  fo  ba(b  er  gefäjet 
mirt;  nit  baf'l  wad)fen  unfer  fqei  funber  gotte^.  SBeldbe^  ouc^  Q^briilu^  mit 
einer  fetten  glqc^nuf  (eert  SRarc.  IV.  26— S2.  9nfo  bat  ba^  r^d)  gotte« 
ein  geftalt;  M  wenn  ein  menfc^  ben  fomen  uf  bie  erb  wirft;  unb  fcblafet  unb 
fiat  uf  naäi  bem  bruc^  be<  tagl  unb  ber  naci^t  f  unb  gr&net  ber  fomen  unb 
mMti  baf  ber  rnenfc^  ntit  barum  weift.  2)enn  tat  erbrqcf)  treit  i^on  im 
felbfru^t,  inm  erflenbatf  trut/  bornai^  ba«  ätittt  barnadb  boütummen  n>ti^ 
icn  in  bem  Aber.  Unb  fo  bie  fru^t  erwad)fen  iflf  fo  fenbet  er  bie  ^cf)len: 
(amt  bie  etnb  ifl  bie.  Sefic^  bife  gtt}(f>nuf  eigenlicf).  2>a^  r^cb  gotte^  ifl 
ntit  onber«  benn  batl  wort  gotte^  an  bifem  ort  fiuc.  vm.  11.  QS^o  ba^  an* 
bebt  gegloubt  werben;  batf  iil;  wo  gott  ba^  Mnfäjet;  ba  wad)^t  e^  m  ber 
»firlung  gottetf;  onebaf  wir  barjü  fc^affenb;  ba^  ifl;  baf  wir  e^  nit  mit 
miferen  triften  pflanjenb.  Unb  mac^t  gott;  baf  (In  wort  abnimmt  im  gtou^ 
ben  unb  tn  werten ;  wiewol  wir  etwamt  bef  nit  ac^tenb  unb  nit  febenb ;  baf 
gott  bur^  um  wfirlt.  Unb  jum  (ejteni  fo  fenbet  ber;  fo  e^  i^om  erflen  gfdfjet 
bot;  bie  ftd)(en  unb  nimmt  bie  fruc^tr  bie  er  felbtf  gesogen  unb  gepflanjet 
bat  2)if  gloubeui  baf  gott  atte  bing  wfirlt;  ba^  bat  (in  }änemen  unb  wad)« 
fnt;  bod)  allein  i^on  gott.  Unb  iemee  ber  gloub  wad)^tf  iemee  wad)0toud^ 
bal  wert  atter  guten  bingen :  bann  ie  grbflfer  ber  gloub  wirt ;  ie  grSifer  gott 
in  bir  iO;  ie  mee  gott  grof  in  bir  ifl;  ie  mee  ifl  oud)  in  bir  bie  Wartung  bei 
guten.  Z)ann  gott  ifl  bie  ewig  traft  aUti  gäten ;  unb  ein  um^erwanbelbar* 
lidK  wfirtung :  bann  wenn  er  borte  wfirten ;  fo  wir  er  t>erwanbelbarlid).  9(lfo 
M  3  bid)  ie|  jefammen.  t>ti  gloubenl  anfang  unb  faat  tummt  bon  gott : 
benn  nieman  tummt  }u  SbriflO;  er  werbe  benn  aögen  i^om  bater.  Dal 
jnnemen  bei  gloubenl  ifl  oucb  gottei ;  wie  ie^  bewdret  ifl.  !Der  gloub  leert 
um ;  baf  gott  alle  bing  wiirte  unb  wir  näM.  eidf  unfer  räw  unb  fabbat ! 
Vlfo  folget  oud)  jum  lejten;  baf  wir  um  ntiti  }uf(btt)binb ;  fo  wir  glöu« 
big  ftnb.    eio  balb  ber  berbienfl  binfaUt;  fo  fatfet  ber  feiigen  ftirbitt  bin; 

^)  Ser|td)t  tbmi.  *)  aufcbvetbe«  ^)  nimm. 


278  tUfcdtttid  M  XIL.  ortife(i 

Ut  UbmUn  Qltjäitntttj ,  iomit  ft)  ü(^  snnAfl  ^obcnt ;  gf^^fam  f«  fö  «tt 
flute«  tf)utnb|  baf  ft)  ß(b  felb«  unb  un«  fcHa  ma(^nb. 

3n  btfcr  meinung  (önnenb  bte,  fp  fc^on  Um  ftqen  mitten  i  bem  rat« 
fcf)(a9  be«  mcnfc^enr  bem  betbienft  bt(  }ug(bcnb,  ttU  cnttünnetii  bann  bof 
(9  rcbcnb :  3a  gott  ft^t  bte  fürnemer  utfac^  in  oUm  guten  werfen ;  bed» 
»ürttnb  mir  ou^>  mlä^i  boc^  nütanber«  til  benn  ein  liftig  u^inben  bon 
gott  in  (tdb  felbd«  !&enn  iü  gott  bie  fürnemer  utfad)  unb  boUbringer  M 
wttHi  aU  bie  i^äpfUer  berjä^en  ntüifenb:  fo  frag  idii  ob  gott  bon  einer 
anbren  urrad)  bewegt  werbe  ober  nit.  snäflenb  f«  berja^^/"  baf  er  bie  trü 
bewegenb  ucfoc^  fqe  i  nit  Don  einer  onbren  bewegt;  ober  ober  man  Umt  in 
ein  nnenblid)«:  mä^te  man  einer  ieben  urfad)  ein  anbre  urfad>  anjttgen. 
2)arnaci)  frag  id)  bom  menfc^en^  ob  ber  menfc^  oud)  ein  urfod^  oon  jnt 
fe(b£i  fqg  ober  nit.  X>a  brudenb  unb  winbenb  unb  bid)tenb  fq  bi( ;  finb  boc^ 
oU«  niit  bann  fa(fd)e  w5n.^  !Z>ann  merf  fur}Hc^:  ifl  ber  menf^  oim  jm 
felb«  ^artummen  ^  fo  tfl  er  oud)  fär  ftd)  felb«  ein  urfac^  f!ner  werten ;  ift 
er  ntt  üon  jm  felb<^  ^artummen,  funber  i»on  gott:  fo  ift  ouc^  gott  ein  tir« 
fac^  (tner  würfungen*  2)enn  wie  fann  ber  menfd)  jm  (Hb«  tttoa^  jufid^rq« 
ben,  fo  er  alte«,  ba«  er  ifl/  oon  gott  tfl.  9fifo  folgt ba«:  ift  gott  nad>  irem 
nacbloffen  bie  färnem  urfac^  M  werfe« ;  baf  ba«  werf  jm  fott  gägefcbrtben 
werben»  nit  un«.  !Z)enn  ie  fott  ber  nam  bem  fitmemeren  sugelegt  werben; 
unb  ba«  reb  tcb  nun  u«  jrer  funflfammer*  9Bir  banb  ba«  ftarf  wort  gol* 
M  an  unfer  fqten  fton;  ba«  fo  ntt  fliirmen  mSgenb  mit  oOem  jrem  jägr 
namUA  baf  gott  ai(e  bing  wfirft  in  un«f  unb  wir  ntit  f|nb  webet  banbge« 
Witt,  burd)  bie  gott  warft »  unb  oud)  bie  b^nbgfcbirr  felb«  gemacht  ftat 
@(Q(^  aU  ber  fd)mib  bem  Jammer  nit  {ugibt;  baf  er  ben  wAgi«'  gemoebt 
babe;  funber  jm  felb«.  !Z)enn  er  t)at  ben  bammer  oud)  gemad)tf  unb  tfk 
ber  bammer  unb  ber  wSgi«  ein  gmddbt  be«  ft^mib«.  9Hfo  ifl  oud»  ba<  werf 
gotte«,  unb  itnb  ouc^  wirgotte«i  ber  ba«  werf  unb  un«;  (ine  tnftrumentf 
gemad)t  bat.  0td) ,  wo  flonb  wir  bie  fo  wetbücb  unb  (tnb  oud)  etwa« 
wte  ®itggi:  woUt  attweg  nun  ein  rttter  fijn/  unb  tiberfam  nie  fein  pferbi 
bt«  baf  er  ium  legten  fo  arm  unb  franf  warb;  baf  er  uf  einer  mtftbaren 
in  fpital  reit.  QSerjqcb  fromm(id)er  d)rtfl  bifem  fd)impfitd)en'  wort!  ic^ 
btftte  e«  wol  f önnen  u«(affen ;  aber  e«  i jl  fo  glqdb  unferer  tlüge  i  baf  c«  nit 
ube(  bie  (lat. 

3e$  folgt  ber  jäg^  ber  f unbfcbaften  r  baron  wir  (ernenb,  baf  wir  ntit 
finb.  3ol).  VI,  44:  9lteman  fummt  jü  mir,  min  bater  babe  jn  bann  ge* 
aogen.  anu^  er  un«  sieben,  fo  bör  icb  wol,  wir  wStttinb  felb«  niemer 
fummen  fqn.  3)afelb(l  o.  4S,  unb  (Sfaj.  LIV«  13:  6q  werbenb  oUe  oon 
gott  geleert,  ©o  ift  bann  unfer  uerftanb  unb  fünft?  3ob.  XV.  4:  8Bie 
ba«  fcbo$  bon  jm  felb«  nit  frud}t  bringen  mag,  e«  bt^be  bann  im  rebftoct: 
alfo  oud)  jr(uerftanb:  oermögenb)nut,  jr  bl^binb  benn  in  mir.  ^ör:  Pon 
jm  felb«  bermag  ba«  fdbo^  nüt,  alfo  oud)  jr.  I^afelbft  P.  16:  3r  banb 
mid)  nit  erwälet,  funber  id)  bab  (icb  erwält,  baf  jr  ganginb  unb  frud)t  brin« 
ginb.  @id)/  ba$  wir  nit  gott  erwä'lenb,  funber  er  erfieet  unb  u«li«t  un«. 
©afetbft  p.  S :  On  midb  permögenb  jr  nut  tbön.  3ft  flar :  wir  Permögenb 
on  (Sbtiftum  nut ,  glqcb  al«  ber  bammer  unb  ba«  fd)of ,  ba«  nit  im  rebftod 

^  I  I  n      I  I  ■  II  ■■  I      ..ai  .        I  I     I  ■  ■  I   ■         1^^— ^^ 

< 

^)  SBA^nC/ 9Reinuh'aeti.  ^)^ddeifenam$fiud.  ^)@d)eriy  €potw>ort.   ^)ba».^eer. 


UWe^ttttä  W  XX.  (ittiUit  279 

iüt  Soc.  XVII.  7 1  10 r  OBclc^cv  unbcr  üdii  Ut  ein  fned^t  M/  ^tr  je 
oder  dat  obcv  Rittet,  fo  tcv  ^etm  tummt /  fpttct)t?  ^umm  bal(  unb (i^  iu  tifc^ ! 
funber  fprtcf)t  er  nit?  ttifl  att/  ma^  tc^  s'naci}t  ef^en  foU!  ml  i&iüxi  biet)  uf 
unb  bien  ja  tifcb  i  bi^  ba^  ic^  sccfTm  unb  g'ttunf en ;  unb  bemnad)  fc  ig  unb 
tttnC  oud)!  @ett  et  bem  {ned^t  bani  batunti  bog  et  ^et^on  ^at/  bo$  et  ge» 
betffm  tft?  3(^  mein^  nit«  %l{o  ouci)  jti  fo  jt  getj^on  ^onb  aUed,  fo  üd) 
geboten  iit  i  fo  tebenb :  Q3}tt  (tnb  unnü^  f ned)t ;  benn  wit  banb  get^n  r  bat^ 
mt  fd}ulbi3  watenb  je  t^iin.  Sfic^  bife  »Ott  wo(!  bann  fp  allein  un« 
feten  tanb  bom  i^etbienfl  bin(egenb/  unb  fagenb  bannod)  nun  i^on  benen 
»crteni  bie  gott  ^eigt.  Vautu«  fpttd)t  1.  (£ou  UI.  3,  6:  OBet  iil  ^aulu^? 
»et  til  ^poUo^  anbete  mebet  bienet  ( üd)  ba^  banbsefd)itt  I ) »  butti^  bie  jt 
ben  gtouben  geletnet  ^anbf  unb  ba^  fo  bi(  gott  eim  iebtid)en  geben  bat. 
3c6  6<ib  gepftanjt,  9(poUo^  b^t  gwäifett;  abet  gott  ^ot  ba^  mad)feQ  ge* 
mocbt.  S^emnac^  (b  ifl  bet  pflanjenb  niit»  unb  ift  ouc^  bet  wäffctenb  nittf 
funbct  gott;  (i)et(tanb  ifl  t^aü^)  bet  ba^  wad)fen  gibt.  2)ife  mott  ftnbbeU 
gnus;  seigenb  aui  baf  bbein  bot  nut  fqe  i^on  im  felb^i  funbet  ein  bienet 
gottc«  I  unb  wätle  fo  btl  gott  geb.  St  fptid)t  ouc^  bet  gflalt  2.  6ot* 
III.  5/  aU  et  getümet  boti  wit  bie  C^otintbct  but(^  jn  jum  glouben  fi^inb 
flcbra^  I  bamit  et  nit  jm  fe(b^  je  t>il  jugeb  i^  atfö :  6öld}  obet  ba^  i^etttu« 
wen  (oetflanbf  ba$  »it  anjeigen  gb&tenbi  wie  wit  üii  jum  g(ouben  itadjt 
babinb)  bonb  wit  jn  gott  butd)  Qfbtiflum  i  nit  ia^  wit  gfd)ictt  obet  gnäg« 
fam  fi)tnb  ä^ib  u^  un4  fe(b«  je  beuten  i  gl^d^fam  ti  bon  un^  fe(b^  t'immt  i 
funbcc  unfet  gniigfame^  obet  gefc^idte  ift  u^  gott^  bet  un^  gfä}i<tte  bienet 
gmac^t  bat  betf  näwen  teflament^t  ba^  nit  ein  teflament  ift  Ui  buc^flaben^^i 
funbct  M  geiflt^.  3fl  aU^  Hat  bi^  an  bie  (ejten  wott  ,>ba^  nit  ein  teflament 
be^  büc^fiaben«  ifif  funbet  M  geifle«.''  ^e(^  wott  um  (eetenb/  bog 
bo^  teüoment  be^  e»ange(ii  in.  ben  ^t}en  bet  menfd)en  butd)  ben  geifl 
gotte^  gefc^tiben  witt^  unb  ba§  et  butd^  ben  geiil  göltet  wutft  in  un^. 
2)ant<^  folget :  wo  bet  gtoub  tfl  f  ba  ifi  oucb  bet  geifi  gotte^ ;  wo  bet  ifl  t 
ha  tft  oucfe  ein  wetl  be^  guten.  Stent  et  fptid)t  1.  Sot.  XU.  1|  S— 6: 
9{ieman  mag  nämen  ben  betten  ^efumi  benn  allein  im  ^eiligen  geiil.  S^ 
itnb  abet  unbetfc^ib  bet  gaben/  boc^  nun  ein  geift.  S«  ftnb  oud)  unbet^ 
fc^etb  bet  bienfleu/  unb  bod)  nun  ein  ^ett.  Sd  ünb  oud)  unbetfd)eib  bet 
ttäfteui  bie  ba  wiitfenbf  oUv  gott  ift  allweg  einet/  bet  ba  t>etwittft  oUe 
bing  in  allen  menfcben  k.  €id)f  bog  ^efum  nennen  einen  bitten  >  ba^ifti 
ettennen  unfeten  beilanb/  boupt  unb  betten  f^n^  nienen  bat  fummt  webet 
»om  bciligen  geifl.  &iii  oud)>  baf  bie  gaben  göltet^  in  t^ilfattigem  unber^ 
fcbeib  (tnb;  betgl9cf)cn  oucb  bie  gaben  allet  bienilen  unb  ftäften!  Unb  ifl 
aber  gott/  bet  fQ  gibt»  nun  einet.  U^  bem  wit  metlenb/  bag  gott  alle  bing 
wütf et  in  allen  menfd)en  ^  alle  gaben  gibt,  fit^  /  witlt  bu  getn  ^  baci  bafelbfl 
betnad)  folgt!  witt  nul^tic^  f^n.  3tem  abet  fpttd)t  et  ^biliPP*  H*  13 *• 
@ott  ifl  I  bet  in  lid)  wtitf t  ba^  weifen  unb  bie  f taft  be^  witrf enfl  nad)  itnem 
woigefallen.  @id)  /  bag  gott  unfeten  willen  beweget  je  wellen »  bo^  et  will ; 
oud)  bie  (taft  je  wätlen/  ba^  et  toiü. 

2>ifen  qnjug  bon  bet  fut(!c^igbett  gottei^  bab  id^  batum  getbon ,  baf  man 
erlerne/  ba§  gott  atle^  ba^  wütü  in  nMi  bau  gät  iil;  unb  wit  wtttfenb^ 

>)  Sauglicbfeit. 


280  U4(C0una  hti  XX. 

nüi  fttnbet  finh  nüt  mUti  bann  infbrummt  unb  ftatilgefilbin  r  Ustdi  bk 
gott  murlt:  bettn  tt<  jm  unb  bur^  jn  unb  ht  jm  ^nb  aUt  biiifl.  tttib  f^ 
mm  itn  fiQtficbHgbctt  in  aiitn  binscn  etletnctr  ftnbet  man  pu^  bab^  fin 
aUmAd)tts^tit  unb  traft  i  aUc  bins  je  otbnen  unb  warfen  nac^  (tncm  rnttcn. 
9((fo  faUt  benn  bin  aUcr  l^rbitnili  baf  ivit  war(id)  nüt  t&nnenb  baiten  «f 
unfcren  i^crbtntili  fo  aUe^  gdti  fp  bur^  unl  befdbic^t;  gottc^  id  uitb  ntt 
unfcr;  ja  fo  balb  wir  ti  uni  {ügebenbf  fp  fil  ti  hii:  bann  wir  finb  t^pn 
natur  bM  ®nt.  Vin.  21.  Slun  mas  bb^in  b5fcr  bount  %&U  fru^t  brin« 
gen.  Unb  obfd)on  gott  mit  fincm  »ort  (on  i^erbtif  t :  betonet  er  ntk  onberf 
bann  itn  eigen  werf,  bai^  er  gewiirft  bat,  aU  ou^  9(uflttfHnul  fprid)t  rnib 
ber  berr  felb^  bebiit,  ba  er  fprid)t:  3cl)  bab  fid)  u^erwdltf  bof  jr  frtt<bt 
bringinb«  Unb  beruft  er  unb  befteOt  in  ftnen  w^ngarten  unb  (abet  fttbtf  uf 
ftn  bP(bS9t|  unb  gibt  9t(ato  gwab  tiber  ftcb  felbi^:  fünft  miditt  er  jm  niit 
tbun.  \Xi  welcbem  folgt,  baf  bbetn  menfd)  nie  worben  i(l,  ber  M  ftnem 
i^erbienft  gott  gefäUtg  ober  Ueb  worben  iil;  funber  er  bat  jm  felbtf  (afj^  ge» 
fallen  weltcben  er  wtO.  3a  bei  SometiM  unb  Sobial  almufen  bat  er  an« 
ggeben  unb  oon  er(l  uf  bewegt,  wiewot  ber  enget  fpritbt:  ®ott  kat\>in  ^ 
müfen  unb  wert  gefeben.  Zienn  bie  werf  babenb  ie  oorbin  muffen  ein  grunb 
ber  iüi>erftcl)t  baben.  SBelicber  nun  ün  {ui^erftcbt  iü  gott  i^i  ber  wtrt  i^on 
gott  bewegt;  a(fo  ift  wo(  ae  gebenfen,  baf  (Someliul,  wtewol  er  ein  brib  tft 
gfqn,  f>on  gott  bewegt  atmufen  }e  geben,  ufl  bem  grunb,  baf  er  fdbc  finc 
abgött  nfit  fpn,  unb  begerte  in  ertanntnuf  bei  waren  gottrt  je  fummeni 
baii  oud)  bie  wort  9(cL  X.  4«  anjeigenb:  2)tn  gbet  unb  almufen  ftnb  erbbriK» 
Unb  wal  inen  beeben  gott  getbon  bat,  ift  nüt  benn  ein  belonung  ftnei  eignen 
werf«.  €o  rpdb  ift  gott  an  gnaben  i  bof  er  gnab  für  gnab  gibt  3ob*  I- 16. 
eio  nun  ber  i^erbtenfl  nibergelegt  ift,  fo  mbgenb  bie  päpftler  nämmen 
beiffen  po(ben  uf  ber  feligen  fdrbttt ,  fvelcbe«  wartid)  t^t  binläfüg  cbriflcn 
gemacbt.  3>ann  man  mengen  fo  nSrrifd)en  cbrifien  funben  bat,  ber  gemetnti 
fo  er  nun  einen  Patronen  on  unberlaf  eerete,  fo  mb(bte  er  nit  t^bammt 
weifben;  unb  bat  bar  uf  geroubet,  gebrennt,  friegt,  gfoitt,  gf^woren,  geee« 
brecbct;  bat  babq  bie  fluct,  fo  ber  feiig  in  bifem  i9t  bat  an  jm  gebebt,  nit 
angefeben,  wat  er  für  ein  gtouben  babe  gebebt;  wie  lieb  er  gott,  wie  felbnöb 
lai  jQtltcb  babe  gbebt  3a  bat  er  etwann  gemeint ,  fo  er  fant  Geba^on 
nun  }ü  boffart,  (tlberin  ober  gutbin ,  ba  i^or  am  but  getragen  b<^b ,  f^g  er 
tor  aUem  gfd)ub  ft^er  unb  bül ;  ^  ober  fo  er  jA  fanet  Sbtifloffel  atte  tag 
ein  9(Pe  SDlaria  fprecbe,  fqg  er  oor  aQem  unrat*  bebiit;  ober  foer  fonct 
Sarbaren  laffe,  f^n  nacb  burifcbem  fttten  gebilbet,  uf  einen  attar  ftetten,  bo« 
mit  ber  mef  lefenb  pfaff  nit  je  i^it  anbdcbtig  war ,  mbg  er  nit  one  ben  fron« 
(Dcbnam  unb  biät  Sbrifli  fterben.  Unb  t^at  in  atten  ftnen  (afhen ,  gtqtbfam 
bie  btilgen  barum  geflorben  fqinb ,  baf  man  uf  fQ  funben  fbUe ,  gfpro^ : 
3(b  weif ,  baf  ber  lieb  btilig  fo  t>U  ftm  gott  t^erbient  bat ,  baf  er  mir  Mi 
bing  geben  mag.  3>arju  b<mb  bie  (ugenbafttgen  gtjtwurm  ben  fcblecbten  finn 
ber  mcnfd)en  bracbt  mit  jrem  fabtenprebgen;  bocb  banb  ft)  ti  nit  umfufl 
fiirgenommen.  SSenn  fanct  eebaftiani  tag  fummen  ift ,  fo  ift  bie  bure« 
ber  tans  i&  bem  attar  angegangen ,  baf  ftcb  bef  ber  ganj  eonüent  gefrbwt 
bat.    ^arum  fcbrt^enb  fq  ieb*.  60U  man  bie  (ieben  beitgen  ntimmen  eeren? 

^)  VefIbettU.  ')  Oefobr;  wie  in  ber  SlebenMrt:  t(b  merfe  ba  ttnratb« 


tttleguno  M  XX.  artüed  28 1 

0  Mc  mittt  qttttiwkt  t^etfAmac^t !  e^tiXjittt  itt  fifberln  fc^tiee  wdi  fo  fafl 
uf  Nil  altüt  alt  »ot ,  bu  bAttefl  bal  sfd)te9  me  anaefandtn.  3e6  gib  id) 
ontwutt:  2)u  ttitmdtftdfitr  f4)A((er !  ^  wer  letrt/  baf  man  bic  frliam  ntt  eerm 
fSffe?  SBric^l  ifl  aber  jt  etr?  opfren?  £ta  ba«  tfl  bin  nu^r  aber  bet  ^tiUgm 
(CT  ttit.  Settf  bof  nfit  mtc  eeret  bie  betUscn  gottetli  bann  baf  man  jtm 
Stottbcn  unb  mann(td)c  flcbulbf  um  goM  miUcn  getragen;  u^Ifinbei  bamit 
mir  onc^  gü  ffttc^en  ^ettfamen  fhtden  gejogen  werbinbr  unb  (erninb  ben 
Offcmtett/  bem  fq  ouc^  aUetn  ftnb  angelangt/  unb  baf  um  nfit  nüwi  bW^ti 
Ott  9etrtitf  rebt  f  wenn  wir  um  gottel  wtVi<n  intäiiöiUt  werbenb.  2>u  wiUt 
über  nun  bc«  fagen  /  bal  bir  bie  tnöit  mAflet :  ber  feiig  tft  ^ut  ftir  iai 
imnti  btfer  ffir  iai  buc^weei  jener  mad^t  fe^euf  bifer  Mtft  ben  eebru(^ 
btrfc^w^gen ;  unb  rd)rt)ft  benn  i  fo  man  bine  fablen  berwirft ,  man  weUe 
M(  ^eiligen  nit  eeren.  ^arum  bebil  benn  an  je  (figen.  Jtummft  gen  30" 
rief),  fo  rebt  man:  e^  babe  einer  }e  Sofhng  prebgeti  SRaria  Tqe  ntt  ein  ma< 
flet  ober  jungfrow  bliben.  Jtummft  gen  (£o<ien)i  fo  rebet  man:  ü  t^aH 
riner  je  Suridb  prebget;  unb  fo  man  ti  befielt;  ift  e<l  an  bwebrem'  ort 
9cba(bt/  nnb  gbörenb  aber  bie  gro(fen  Raufen  fb(i(b  mär  bin  unb  wiber 
Kagm  unb  mit  groffem  prac^t  reben.  Darum  but  bi(6,  Sommer  d)rifl! 
gioub  benen  gott^^enben  ntit !  benn  lägen«  f(|)ämenb  (td)  bero  ettic^  aU  bi( 
att  bie  gouggler.  6t)  tbunb  f9Id}0  nun  i  bamit  f9  bit  unriiw  ber  weit 
Ofhtttittb.  ^  !l>enn  t$  ifl  gbeiner  fo  närrif^ ,  baf  er  nit  ein  grof  oerwunbren 
^b  ab  ben  weiblichen  flr«teren  gotte«  /  unb  fid)  nit  wfinf4)e  jren  gfeUen  je 
fen :  bemt  burd)  fp  wirt  uM  ein  bpfpil  gegeben  wobin  wir  f umminb  /  fo 
i9ie  wanbfinb  aU  onc^  fp.  2>arum  fp  ^aulufl  ^ebr.  XII.  1.  lügen  nennetr 
ui  ber  urfad),  baf  fp  mi  gwttffe  sfigen  Ünb  ber  feligbeit,  baf  wir  ougen« 
fd)9Rltd)  fehJnb,  wobin  bie  glbubigen  tumminb.  9Ilfo  f^alt  id)  bit  bon  ber 
ffliber  gottt^,  ber  ewig  reinen  unbeffectten  magb  Snaria,  bil  bon  allen  beneur 
ti(  ie  um  gotte«  eer  unb  willen  ftnb  geftorben;  ob  aber  fp  gott  ffir  mi(^ 
kitttnb,  bai^  wellenb  wir  btmad)  febcn. 

3(^  Witt  gum  erflen  bon  ber  päpilleren  wegen  ein  menfcblitbt  rec^nung  ^ 
borfSr  bringen,  baron  f^  erlerninb,  baf  ffirbitt  ber  b^Migen  jrer  eignen 
(unH  wiber  ift.  9llfo:  bittenb  bie  feiigen  ffir  uni  bor  gott,  fo  mfif  bal  ie 
(cfibeben,  baf  jnen  unfer  not  eintweber«  anligt  ober  nit.  fiigt  jnen  unfer 
m  Ott,  fo  (inb  fp  nit  feiig:  benn  ba<  ifl  bal  eigen  ber  feligbeit,  baf  ba 
glKin  truren ,  gbein  mangel ,  tummer ,  Mdt  einigerlep  breflentl  fpe«  fiigt 
jiint  unfer  not  nit  an:  fo  werbmb  fQ  oud)  eintwebertl  nit  ffir  unl  bitten ; 
obor  ob  fp  ftbon  ffir  un«  bAtinb  (all  jr  btd)tenb) :  fo  bewegte  ti  gott  nit. 
Urfad) :  c«  gfÄAbe  nit  bon  berjen ;  unb  f!d)t  gott  aQein  bal  ber}  an.  9Ilfo 
trbenb  )r.  Zbunb  ben  Inopf  uf!  (Sin  anbrer  tnopf.  3r  fpredbenb:  feligbeit 
fi^e  bemt  bem  menfc^en  gegnet ,  *  wenn  er  im  angficbt  gottei  fpe ,  unb  in 
Imnn  witfen  nfit  mee  fpe,  ba«  gott  wiberftrpte.'  9Ilfo  muf  folgen,  baf  bie 
fdigen  ffir  nieman  m9ginb  bitten  benn  für  ben ,  bem  fp  in  gott  febenb  ba«  i 
bormn  fp  bittenb,  berliben  werben;  ober  aber  jr  witfe  wiberjlrebete  gott, 
t9ntn  1p  gott  wftUtinb  ab  erbitten ,  ba«  flne«  wiUen«  nit  w dr*  ^ie  fprid)t 
ciiKT  (bef  nam  id)  f^it  no(^  oerfc^wpg ,  boA  ein  treffenlic^er  päpitter :  bann 

^)  Scf^olMaer.  *)  loeber  an  bem  eine»/  tto4  an  bem  anbcrcn.  ^)  onricbttit. 
^)  Soieiimniiig«  *)  »  iktü  «eworben« 


282  UMtfittng  M  XX.  attiteti 

et  totrt  mit 9  06  flOtt  tofUf  fud  balb  ac  teil:  jn  f)9ft  Mc  ^t>:  ber  toiU  ta 
fcligen  ft)(  ntt  ein^Uifl  mit  gott/  ba«  boc^  ein  fd}(mt)(i(^er  frcfcl  i{l.  Dann 
gott  bat  un^  (ccten  bitttni  baf  itn  toiU  aefd^c^e  uf  crbm  mt  in  Um  bimmcL 
3(1  nun  bcr  fcligen  »iQ  nit  etn^eUig  mit  gott:  fo  bitten  toit  nut  onbet^ 
benn  baf  unfec  »iU  oud)  nit  einbeUtg  mit  gott  f^e.  6tc^  wat^  wdblid}» 
(t)t( jlen  batl  fmb !  &o  fQ  mit  bem  woct  bet  warbeit  ba^  furbitt  tik  ben^ären 
mögcnb :  fo  bebenb  f9  an  lügen  /  baf  bcf  bat^  »ort  gotte^  engeltm  müf • 
Unb  fo  fq  fc^tqenb :  ft)  rettinb  bie  ttt  bee  billigen  i  fo  entcetenb  iq  gott  unD 
itn  btiltgen  unb  aUe  »arbeit.  3um  brittcn  fprecbenb  jr :  aUe^  fo  bie  f(%n 
n^üffenb  1  batf  toüflinb  ober  (erntnb  fq  in  bem  anfeben  be^  angeft^t«  gottc^» 
unb  metbe  jnen  unfer  gebet  (unb  butcb  gott«  9(lfo  mu$  te  folgen  1  bav  gott 
unfet  gebet/  Ht  unb  ee  bie  fcligen  bef  innen  n^ecbtnbi  toü^t.  60  foUt  oud) 
bin  batf »  fo  etli(b  unbec  ticb  tebenb :  bie  fetigen  ubetantwuctinb  unfet  gebet 
gott:  benn  fq  etletninb  e«  im  angftebt  gotte^. 

Uf  bife  gegemourf  bu»  tcb  niti  toit  ml  fq  ben  päi>iHeten  je  (lart  {tnb; 
funber  baruf  buw  idbi  baf  bbetn  (eef  nocb  bqfpU  un«  butdb  iit  ganjen 
Ibibti  anjetgt»  baf  bie  feiigen  in  jener  melt  für  un«  bittinb.  2)arnacb)  baf 
»il  »efenlicbe  gfebtift,  ja  ba«  färnemile  gebot  gotte«  barwiber  i(t  3um 
lejten»  baf  bie  aut^erftebt  in  bal  fOrbitt  ber  beiUgen  ein  t»erbunt(enr  binber 
ftd)  legen  unb  i»erwerfen  bei  beilfamen  (qbcnl  Sbrifti  ifl  r  unb  ben  fetigen 
tviber«  1>ai  erfl  unb  griUl  gebot  lutet  olfo  !2)eut.  VI.  i,  SRattb.  XXU.  31, 
fiuc.  X.  10,  27 1  SRorc.  XU«  29:  Üwer  berr  gott  i(t  ein  etniger  gott.  Du 
»trfk  lieb  boben  binen  berren  gott  M  gangem  binem  bergen  unb  ui  gongee 
biner  feel  1  unb  wl  biner  gangen  ilärfe.  Suca«  galt  bife  toort  ui  bem  munb 
GbcifU  alfo:  2)u  wirft  binen  berren  gott  lieb  baben  M  gangem  bimm  b(t* 
}ett  unb  ui  ganger  biner  feel ,  unb  ui  allen  binen  frfifhn  r  unb  ul  aUem 
binem  gmut.  60a  nun  ber  menfcb  all  itn  liebe  mit  aUer  (raft  an  aott 
legen  r  mttf  oucb  folgen  /  baf  er  all  ßn  guuerftcbt  gu  jm  babe :  benn  U^  iil 
bi<^  gebot  bei  gloiibenl  /  bal  gott  ben  linberen  ^fraell  burcb  SRoqfen  geben 
bat.  QSelicbl  oucb  Sbriflul  SNattb.  IV.  10.  mit  bifen  »orten  barfurbttn<)t: 
S>u  teirfl  anbeten  bin  berren  gott  unb  bem  felbigen  einig  bienen«  @tcb  abtt 
bil  gebot  ein  gebot  fqn  bei  gloubenl  unb  ber  gut^erftcbt  gü  gott.  ^(1  bmn 
ORoqfel  wibrum  !Deut.  VI.  13.  barnacb  rebt:  S)u  mirfi  binen  berren  gott 
fiircbten  unb  bem  aUein  btenen:  2)af  nun  bie  päpfUer  nit  fönninb  gfaiien 
(pon  jrer  buli a  unb  bqperbuUa ,  bann  mal  gat  unl  an,  mal  fq  bicbttnb  mit 
bulia  unb  bqperbulta) ;  3a  el  ift  war ,  man  foU  bal  anbeten  aUein  gott 
t')nn  gum  fürnemflen,  unb  bal  beift  latria;  aber  man  mag  bie  beugen 
anrufen;  unb  nad)  gott  bitten  mit  bem  anbeten,  bal  bulia  beift;  ou<b  bie 
muter  gottei  all  bie  flbertreffenlicbften  *  unber  allen  bieneren  gottel,  unb  bol 
beift  bqperbulia.  !Daf  fq  ja  mit  bem  trumpenwerf  ^  niit  fönninb  fd)öffen, 
fo  fqe  gum  erden  ge  wtiffen,  baf  fq  bie  beeben  wort:  bulia  unb  bqperbulia, 
erbid)t  b<mb.  Unb  ftnbenb  in  ber  gangen  bibli  buliam  nienen  genommen 
werben  fiilr  bal  anbeten  ober  anröfen  ber  feligen.  ^qperbuliam  ftnbenb  ft) 
gar  nienen.  Slber  latriam  ftnbenb  wir  oft  in  bem  wort  latreuein,  ba^  beift 
bienen ,  eeren.  Stlfo  brucbt  el  Sbriftul  üRattb.  IV.  10 ,  ba  er  fpricbt :  UnD 
wirft  bem  allein  bienen,  ober ;  unb  wirft  ben  allein  eeren.    ^eiffet  alfo  latria 

i>ottteffltd)?len.   «)  SrObeleii. 


Udlesuna  M  XX.  artiteli  283 

an  bftn  orti  Ht  ttt  unb  ttenil/  fo  itt  menfcf)  gott  ant^ut/  aU  bent  gut/  }ä 
hm  tt  ün  jui^erftc^t  bot.  2)atum  fpttd)t  Qf()rtflu^ :  2>u  wtcft  btmn  ^cttm 
gott  anbeten  unb  bem  atfein  btenen ;  ba^  tfl  bin  gmät  }u  nteman  mit  iä^ 
Pttfiä)t  (eeren  i  benn  aQetn  jti  gott.  X)u  mirfl  oudb  Stü  niemon  anbete  binc 
Menfl  richten/  }ä  bem  bu  ein  gufludbt  ftabifl/  bann  jü  jm.  XXfe  meinung 
rr)  icft  nit  u5  minem  {opf/  funbet  ftat  fv  2)eut.  X.  20:  IHI  mirfl  furchten 
btnen  berrcn  gottunb  bem  einigen  bienen/  bem  wirft  bu  anfangen;  unb  in 
ftnrm  namen  bie  wat^eit  feilen  obev  fd^w5cen.  St  ifi  bin  (oi»  unb  bin  gott. 
i^ie  merlt  ein  tebetr  baf  gott  mit  bem  etilen  gebot  geweOen  Mf  baf  alk 
ttti  (ob/  fot(6t  unb  bienft  bbeinec  cteatut  anget^on  mutbe»  bemi  aätin  jm. 
9$er(lanb  abct  bab^/  baf  gott  nit  meint/  baf  ein  menfd)  bem  otibten  nit 
bimen  fblle  ober  (tnem  obten  nit  eet  embieten.  9}onbenen  tebt  gotfc  nit/  bic 
einunbten  nocb  (i(|)tbat  in  bem  Iqc^nam  unb  in  bifet  »ett  finb  ^  baf  bic 
einanbten  ntt  bienen  fbUinb  /  funbet  baf  wit  teinen  ttofl  fSOtnb  gu  teman 
iHiben/  bann  aHein  gu  gott ;  unb  ju  ben  uttf!d)tbaten  cteatuten  gar  beeilt 
iui^erftc^t  baien  /  ft)  un^  nit  fiitbitben  }ü  gbeinem  ttofl.  Z>af  aber  foltcb^ 
ht  finn  fpc/  baf  mt  gbein  }utyet(t(bt  ben  unftcbtbaten  cteatuten  fWinb 
Mtn  /  unb  bef ba(b  nit  bienen ;  fo  mett  bie  »ort  be^  gebot«  gotte«  'i>tut. 
V.  8:  !{)u  witfl  bit  (ein  gfcbniiftt  ober  gegraben  bilb  macbm  /  nocb  gb^itt 
9lt?<bnuf  aUtt  bet  btngen ,  bie  oben  am  bimmel  ftnb  ober  bit  niben  uf  etb^ 
nocb  beto  btngen  /  bie  in  bem  woffet  wonenb  unbet  bet  etb.  2)ic  witfl  bu 
nit  onbeten  unb  witfl  f«  nit  eeren.  6id)fl  bu  biC/  baf  gott  nit  i^on  ben  leben« 
bigen  tebet!  bann  bie  fetben  batf  man  nit  t^etbUben.  9((fo  folgt/  baf  et 
nit  Mbätt  bi>f  man  bie  (ebenbigeti  nit  f6He  gimmlicbet  eetetbtetung  eeren  unb 
inen  bienen  /  wie  ftd)  bq  ben  menfcben  gebätt/  funbet  baf  ber  creatureur 
Me  wir  nit  febenb/  gbeine  foU  i^etbUbet^  wetbeu/  baf  tvit  beto  ect  obet 
bimfl  embiettnb  um  gbeine  göt^etflcbt :  bann  wit  fbHtnb  allein  jm  anbangen/ 
in  aUein  eeren  /  jm  aUein  btenen  unbet  allen  unficbtbaten  bingen.  &o  man 
nun  atfe  $iiDetftd)t  oUein  jA  jm  foU  b^n  (benn  et  ifl  bet  einig»  bet  ba«  übet 
riebt  unb  batmbet}igbeit  bcwqfl  /  a(«  ou^  balb  nacb  ben  t^otbtigen  wotten 
foIfitSeut.  V.  9):  fo  muf  ie  folgen/  baf  iai  etfl  gebot:  bu  foQt  gtonbeu/ 
bo^  in,  bu  foUt  aU  bin  }ttt)etftcbt  unb  ttoft/  (iebe  allein  gd  bem  einigen 
Aotf  babtn  /  bem  fotft  bu  anbangen  mit  allem  borgen  /  feel  /  It äften  /  gmät. 
9Bo  nun  alle  gut)et(td)t  allein  gu  gott  gebebt  Witt/  ba  fallet  allet  ttofl  gä 
oKm  cteatuten  bin.  Denn  e«  fann  nit  ft}n/  baf  alfet  ttofl  in  gott  gebebt 
tottt  I  unb  mcn  nät  befl  minbet  fptedb :  Mb  ttum  in  bie  cteatut  obet  feltgen 
oucb.  ®(t}ci)  aU  bie  (inb  tebenb/  foman  fq  ftaget:  welicbe«  ifl  bit  in  unfe« 
itm  gfinb  \>ai  (iebfl?  fptecbenb  fq:  bet  i^atet.  Denn  fo  fptid)t  bie  mätet: 
t(b  wintr  i4  ^<i^<  ba^  Itebfl.  0o  antwutt  e«:  bu  bifl  mit  oucb  ba« 
licbft;  bemnacb  gibt  e«  oucb  bet  jungftowen  fölcbc  antwutt.  ®lt}(b  olfo 
wbenb ,  bie  ba  fptecbenb :  3*  bin  ein  d)tifl/  unb  fotl  mit  nieman  ben  glou« 
bot  bottbun;  idb  weif  wol/  baf  icb  üU  min  juoetftcbt  i&  gott  foU  b<m/  td) 
ban  bal  alt  min  tag  gwäf t ;  nocb  t}(^n  icb  min  güi^etflcbt  gu  ben  lieben 
britigen  oucb.  &idii  mit  finb  ftnb  ba«!  fq  wüffenb  nit/  wai  fq  fagenb/ 
nnb  tumenb  ftd)  be«  glouben«  unb  betflonb  ba«  etfl  gebot  nocb  nit:  bann 
gon  will  ba«  bet}  gat  boben.    ®lt)db  wie  bet  eemann  qftet  unb  nit  Iqben 

^)  ob^btlbet. 


284  Utlegund  M  XX.  arttfdi 

ntügf  taf  flnti  loqb«  ftcrs  mit  eim  onbren  6((aten  f^e:  alfo  tna<i  et  nit 
ft)bcn  f  baf  bc«  ntenfiften  bct}  jü  ittnan  ein  }uflud)t  ftab  r  bann  gä  jm  oHein. 
91(5  er  burc^  (Erajam  tebt  XXVIII.  20:  X>ai  bctt  ifl  eng,  alfo  bof  btr 
ctnber  ^inab  faUt;  unb  ber  monte(  furj  obrt  fd)ma(r  mog  fq  nit  bcbc<tm. 
Xutilidti  gott  mag  nit  erleben/  baf  }ü  ieman  guberftc^t  unb  ttoft  »erbe 
Si)e6t  f  webet  aUein  jä  jm. 

!Z)emna(]^  fo  betbunftet  ba<  betmAnt  fQrbitt  bet  ^etlgen  bal  (t)ben  (FbrifK. 
!Denn  ti  ijl  r  a(5  id}  boff;  babor  gnüg  angeigtr  wie  fVuc^tbat  ba^  felb  tft  ml 
toit  btilfam  r  nam(id) :  baf  nni  gott  in  (inem  namen  wiU  a({e  bing  geben. 
3a  ti  iil  nit  müglic^  i  baf  unl  ber  fit«  abfd)(abe  i  ber  finen  eignen  fun  bat 
für  untl  gegeben  r  ober  baf  er  un«  nit,  aUe  notburfit  bq  im  ge  (Inben ,  bobe 
tifgetboni  cli  9au(ttl  fpri^t  9lbm.  Vni.  31:  Oft  gott  ffir  un«,  »et  tvirt 
loiber  un<  fon?  ber  ba  ünem  eignen  fun  nit  fiberfeben  bat,  funber  in  fiBt 
nn«  all  bingegeben ;  wie  wirt  er  nni  nit  mit  im  aUe  bing  ^eben  ?  ^ie  ift 
^QUlM  meinung :  gott  fqe  uf  unfer  fqten  unb  ftanbe  er  ffir  ün< ;  banitn 
mbge  um  nteman  fc^aben.  X^af  aber  wir  gwfif  febinb,  wie  gütig  unb 
barmbergig  er  uhl  fqe ,  unb  oucb  berftc^ret  fQtnb/  bof  er  un«  nflt  abfcbla^tn 
werbe :  fo  babe  er  finen  eignen  fun  on  txM  nit  gefpart  $  unb  bab  ben  fir 
uni  bittgegeben.  9Bie  tbnnt  er  um  nun  etwal  abfd)(aben?.9lun  bot  rt 
bocb  nfit  bbbtr^r  nod)  tfiret«;  noc^  wertend  bann  (inen  fun.  SBatum  foUtc 
er  un«  benn  figib  abfAIaben;  bann  Mtii  bai  er  unt^  immer  geben  Witt,  bü^ 
mu|  minber  fpn  benn  fin  eigner  fun.  2)arum,  fo  er  un«  ben  gegeben  bat ,  ß(' 
fenb  wir  gä  jm  tummen  um  äffe  notburft :  benn  er  wirt  uM  nfit  mee  ah 
fcblaben.  i^ie  erf(b«net  ieb,  toit  bie  nArrifcben  pdpftler  biiliöi  bie  mt(bi(|f)tit 
fiotte«  in  ein  ungnab  teert  banb,  unb  ui  einem  milben  gnäbigen  Datet  einm 
tprannen  unb  gomigen  gebieter  gma<6t.  Dann  fQ  alfo  an  ben  fanglen  v» 
fcbruwen  bonb :  Saffenb  ü^  bon  ber  boffnung  gu  ben  lieben  beiigen  nit  ftittn ! 
benn  (bitte  einer  nun  gö  einem  fUrften  in  bifer  weit  gon,  um  gnab  ob<t 
etwa«  ge  erbitten ,  fo  mufte  er  einen  ffirmfinber  baben ;  glqcb  oH  ob  bie 
ffirften  bifer  weit  alfo  Töffinb  ft)n.  SBärenb  bie  fätften  nit  beffer  unb  w&(|tt| 
wenn  f9  fo  g&tig  unb  bem  rechten  fo  geneigt  wcfrinb ,  baf  f«  einen  tcbcn 
eirmen  felb  für  ftc^  liefftnbi  frfinblicb  unb  br&berlic^  berbbrtinb,  unb  bon« 
'nac^  unangefeben  gut ,  gunfl  unb  anbre  anfed^tung,  red)t  urteil  unb  gnab 
bewQünb?  3(b  meiui  bu  werbefl  gebenten,  ja.  9llfo  wfif ,  ben  unfeten  soK 
bon  un«  gebalten  werben  aU  einen  eigenlid)en  bater ,  bem  wir  alle  not  n^ol 
flbörenb  Hagen:  bann  er  bat  un«  gleert,  wir  fbtlenb  jm  bater  räfm:  Unb 
gibt  ber  geifl  gotte«  unferem  geift  gfignuf ,  bafi  wir  ffin  gottt«  ftnb  Stöm. 
Vm.  16.  ba«  ifl,  baf  un«  gott  mit  ber  gnab  (ine«  geifi«  beriebt  in  unftrm 
freien ,  baf  wir  fo  ein  gnAbigen  gott  banb ,  baf  er  un«  frfinblieber  ifl  bann 
flbtin  iQblicber  bater ,  unb  baf  wir  jn  frq  unb  ftcber  m&genb  unfeten  batet 
nennen;  unb  er  wirt«  gern  baben  unb  in  mitten  unber  un«  fqn.  2)a^  t|l 
un«  fo  gemein ,  baf  wir  wol  gbörenb  gu  jm  (ummen :  benn  er  bot  (icb 
barum  fo  treffenlid)  genibret,  baf  wir  jn  erlangen  möginb,  al«  er  fpti(l)t 
Suc.  XXII.  27:  3(b  bin  in  mitt«  unber  fid)  al«  ein  biener.  Unb  gonb 
aber  jr  warbeit  baffenben  pipfller,  unb  macbenb  un«  einen  fo  unftiinbltcbnt 
unbogfamen  grufamen  tqrannen  u«  im:  e«  gbbre  nieman  gu  im  (untmm 
Ott  einen  mittler.  SBarum  bat  er  un«  benn  geleert  gu  im  loufen  unb  fpre* 
eben :  O  bu  unfer  bitnmelfc^er  bater,  gib  un«,  bergib  un«  tc.  QBatum  flat  et 


UiUdnna  M  XX.  cxtiUli.  28S 

Um  mit  offhm  tmb  um  uttfcrtmiUen  l^mountten  atmen  utib  v&fi  un$ 
SRott^.  XI.  28:  Jtummenb  jä  mitr  0  jr  M<i  Mc  arbeitend  unb  bclabett 
finb  unb  tc^  tviU  fld)  ftiflcn  ober  ruwig  mad)en  ?  &id)  i  wtm  ruft  er  ?  bett 
orbettenben  unb  beneni  bte  beloben  (tnb  mit  ber  fd^were  ber  fünb.  SSorum 
fpric^fl  bu  benn:  wie  börfl  t(6  armer  fünber  au  im  lummen?  ^örü  bu  nitf 
(of  er  ben  Tunberen  rufl?  i}5r(lbu  nit/  baf  er  fpri(6t:  3(^  bin  nit  (ummen 
fett  rechten  ge  berufen  r  funber  bie  fänber  jü  befferung«  Ouc^  baf  er  fpric^t: 
2)(c  afunben  börfenb  be^  arjetd  ntt,  funber  bie  ba  IranI  (tnb.  3(1  iai  nitf 
o^mmer  (t)rtfl;  bie  fiiffen  trofUid)en  gnab  gotte^  i^erbitteren  r  »enn  bec 
pdipiUer  ben  fänber  t>er}agti^  er  foUe  ober  gb5re  nit  )ä  gott  felN  f ummen« 
er  muffe  einen  ftirmiinber  baben  ?  3ft  bad  nit  bte  eer  Sbrifti  binnemen  tinb 
fq  to  crcotut  geben?  fo  er  un0  aUen  ein  gwiif  pfanb  Ui  beul  gegeben  i(t 
(l^9l)(f.  I.  7|  unb  bu  gtbüfl  einer  creatur  gu !  3(1  nit  batlf  gott  ben  menfd)en 
irifeen*  unb  jnen  bie  creaturen  lieben?  SBa<  ifl  aber  bai^anber«  bann  eigen« 
li(i)t  abgbtteti)  ?  &iAi  mie  etlftanb  um  unfere  erfinbungen!  babin  ßnb  wir 
tutumen  /  baf  toit  unfer  }öt)erft(^t  ju  ber  creatur  babenb  i  unb  laffenb  ben 
fd)99fer  glQcb  aU  einen  t^ramien  fqn.  2)ant  fqg  ud)  gfagt  /  lieben  päpfUeri 
bat  jr  bie  weit  in  filiere  blinbnuf  gfurt  unb  in  bcUem  Ue^t  fo  (larl  ba« 
ein  b^dltenb ! 

3um  legten  ift  ti  ouc^  ein  fcbmacb  ber  feCigeur  baf  man  f^  nacb  jrem 
toi  an  flatt  gotte^  reebnet/'  ben  f9  über  aUe  bing  aUtpeg  erbbebt  babenb;  unb 
finb  barum  gu  jm  (ummen  r  baf  fq  aU  jr  gui^erffcbt  gu  im  gbebt  unb  i^on 
aUm  creaturen  abge»enbt  babenb.  3a  bte  e»igrein  magb  SDlaria  mag  aW 
»mtg  ertQben  r  baf  man  jro  bie  eer  gu(ege/  bte  jr^  funti  i(l|  aU  9au(u< 
nnb  ^tn^iba^  in  Sqflrtd.  2)ann  i(l  in  ben  bimmlen  bie  bbcbfle  grecbtigbeit, 
fo  müf  te  nieman  barin  frbwen  f  ^  funber  erjärnen  t  »enn  man  jm  bie  eer 
iultgtf  bie  be^  b^cbilen  fun^  gotte^  adein  ift.  Dtnn  ^aulutf  unb  Sarnobaj^i 
ol^  iai  bolf  in  Si)(lrt0  ft)  fiir  götter  bie(t  unb  jnen  opferen  anbubi  fd)ruwettb 
fq  ttbrnbe:  Ojr  menfcben,  warum  tbunb  jr  ba^?  wir  ftnb  bocb  nfit  anber« 
ittm  breilbafte  menfcben  r  g(QCb  atö  oucb  jr  ?  SSa^ ,  meinfl  bu  /  wurbenb  fq 
fvrecben;  wenn  ft)  uf  ben  bättgen  tag  fä'binb/  baf  man  bt)  jnen  fucbtr  bal 
aUrin  gotte^  tfl?  SDleinfl  nit,  bie  wärbig  SRaria  würbe  fprecben:  O  jr  uner« 
fonnten !  ^  aUe  eer  bie  id)  bab  icb  nit  t^on  mir  felb^ :  gott  bat  mic^  a(fo 
tt9  ftnm  gnaben  begäbet/  baf  icb  ein  magb  unb  mäter  unber  aUem  menfcb« 
li^tn  gfd)(ecbt  allein  bin ;  nocb  bin  icb  nit  ein  gbttin  /  nocb  bin  icb  nit  bet 
biunn  be0  guten :  gott  ifl  ber  felbig  brunn  aUein  /  unb  taf  t  cVit€  qüM  aUein 
ii  ud)  (ummen  burcb  minen  fun;  unb  fojr  mir  gülegen  wurbinb/  bad  allein 
sottet  id,  fo  wdr  bocb  ber  gwalt  gotte^  oeränbret  unb  (in  regiment.  Z>enn 
<e  ton  anfang  ber  weit  bar  bbeiner  creatur  fölcben  gwalt  gegeben  bat/  baf 
man  )u  jren  gu(Iucbt  bab/  ft)  ft)e  oucb  gott;  aW  minem  fun  9?icobemu« 
3o^.  m.  2«  eigenlicb  gugab.  dliemau/  fpracb  er,  mag  bie  getd)en  tbun, 
ti(  bu  tb&ü  /  gott  ft)e  benn  mit  im.  2>er  ifl  gott ;  barum  «vermag  er  alle 
^ing.  3(b  bin  bbein  gott ;  bart|m  fötlenb  jr  bt)  mir  nit  fucben  ba^/  fo  allein 
sott  gibt.  3)0  icb  nocb  uf  erben  lebet  /  W  min  fun  /  bem  icb  bocb  (^ta 
bo^tn  lieb  unb  wert  wai  /  mir  nät  gügegeben  (tner  wunberwerfen.    2>enn 

.  ^)Hr}a9t  ina<bt.    ^letb,  »tbttg  macben.   ^)  t^n,  fcbA$t«  «jAcbbeiTen-.  ^)Un« 
lotffen^/  SRo^en. 


286  mUgung  M  XX.  wtiUli. 

oU  xäi  in  eittift  montti  lüi  i»o(t  ^dttc  g^'nm  »pttf  flo^  ^Qtit  ein  ftimte^ 
antmutt:  SBqbf  fpcad)  et  f  »a^  (»an  ii^  mit  Hc  je  fAdffen?  @(<t)aÄ  alicin 
tatum  f  baf  batf  »unberraett  nit  mir  i  funbet  jm  jügeUat  »urb.  Jiaxm 
lafTenb  (iPtt  in  (tnem  reoiment  unb  swalt  blpben  r  mie  er  bon  olter  boe  ift 
bimmen.  3r  meinenb  f  t(f)  ft)e  geeeret  r  fo  jr  mi(^  onbeltnb ;  ba<  ift  min 
uneer.  (&i  foU  nieman  üngcbetet  »erben  i  benn  ber  einig  gott.  Den  ectmb 
ber  gflalt  ^  a(^  id)  jn  geeeret  bab  r  mit  glouben  /  mit  gborfome ,  mit  gtbuli 
ber  wiber^drtigen  bingen/  bie  ic^  mit  (tnem  fun  uon  tinb^wefcn  bar  M 
in<f  enb  erlitten  bab  i  mit  armut  unb  trubfal.  Saffenb  mic6  einen  lUtn 
fym  baf  aUe,  fo  gottet^  (inb^  oiberwärtigbeit  erleben  muiftnb  inbifem  jQt; 
unb  ob  jr  fcbon  fcbled)t  gebalten  »erbenb  in  bifem  }i}t,  ift  bocb  uwer  eec 
grof  in  ben  bimmkn.  2)cnn  toüi  bab  i(^  nit  erlitten  ?  ^(fo  ermeifent/  iai, 
fqtenmal  micf)  gott  }u  einer  müter  fine^  fund  ern^ältf  unb  boc^  bartfdigbrit 
nit  überbebt  batf  funber  mir  bie  felben  mannigfaltiglicb  }ugefenbti  er  u(6 
oud)  nit  änig '  taf  t !  Die  felben  mögenb  jr  bann  bef  frölidber  tragen  /  fo  jr 
micb  fcbon  febenb  fölid}^  ouc^  getragen  baben.  Unb  bin  id)  nät  anbtr^ 
benn  ein  }iig  rntne^  fun^/  baf  man  feber  mie  gwitf  ba^  b^it  in  jm  ifl.  60 
ober  ber  glQcb^n  mürbe  SRaria  reben  f  wenn  ft)  btj  uM  mär  1  aU  icb  nit 
)mt}fe(*  S<^  murbinb  oud)  bie  trämen  biener  gotten ,  menn  fq  unfer  nocrcn« 
mt)^  fäbinbf  fpred)en:  6ebenb  jr  nit|  baf  wir  nit  feiigen  gebienet/  nocb  fq 
in  unfer  tob^not  angeruft  babenbf  funber  bem  einigen  gott  gebient,  to 
untl  oud)  in  unferen  n5ten  je  bUf  tummen  ifl:  benn  wir  alit  jäflud)t  ju  jm 
banb  gebebt.  ® ebenb  jr  nit«  baf  3acob ,  bo  er  täbt  warb  9(ct.  XII.  2|  nit 
<6tepbanum  anrü^r  l^er  bor  jm  jü  gott  (utnmen  wa^'t  Oucb  baf  ^etru^ 
in  ftner  wiberwdrtigbeit,  ber  glpc^en  ouc^^aulu^i  nit  6tepban  ober  Oaco* 
ben  banb  angerufet?  Scannen  banb  benn  jr  gelernet/  ba$  jr  jä  un^  (oujinti 
fo  tbir  nun  jü  gott  burcb  ben  mittlenben  Sbriflum  geloffen  finb?  2>o  »ic 
in  (eben  gfon  (inb  1  babenb  wir  ber  eer  gotte^  nflt  weUen  entjieben  unb  un^ 
eignen.  Unb  fo  wir  te^  eer  unb  freub  qnnemenb/  ber  gtqd)  nie  gefctim 
no(6  gbSrt  iil :  fo  gebenb  jr  un^  jäf  ba^  gottel  ift  1  g(t)(b  fam  un^  frSuvm 
fBUte  dwer  närrifd)  anfebeni  unb  fqe  unfer  eer/  iai  unfer  fd)anb  wärti  vo 
etf  uni  frbuwte.  3r  ma^enb  ouc^  ui  nni  1  bal  wir  gar  nit  (inb  1  Patronen 
unb  ffirflen  ber  (aftren.  Unb  fo  wir  fid)  folgtinb  ober  berbbrtinb  /  fo  mxt 
unber  un(  nit  ein  mtnberer  jwitracbtt  benn  bie  btibifc^en  poeten  etwann 
unber  ben  götten  fqn  gebicbt  banb.  Z)enn  nimm  war»  jween  f^enb  fünf 
menb  ju  einem  ^drgen  unb  rufenb  jn  on  um  ben  (ig ;  webrem^  fSUte  er  ß 
geben?  Ober:  bie  i^ifpanier  t&fenb  jren  3acob  axti  unb  bie  S(<m)(>f<^ii  i^ 
SRic^ael.  60U  nun  iebwebrer  benen  ju  bi(f  lummenr  bie  jn  anruftnir  f<^ 
muf  er  bem  anbren  wiberfton.  3r  föUenb  föUeb  torbeit  faUen  laffenf  unb 
(icb  unber  bie  gwaltigen  banb  gottetf  bemutigen  1  unb  unfer  wefen  nit  n<i(b 
fiwerem  bunfen  urteilen  ober  ermeffen.  9(lfo:  weQenb  wir  bie  beilgen  eertni 
(9Uenb  wir  tbün;  wie  fq  gtbon  banbi  unfer  Iräj  uf  un^  nemen  unb  &in» 
fto  nad)f61gen. 

2)emnad)  unb  gnugfam(t(^  in  bifem  unb  Porbren  arttfel  bewJfret  ifl/ 
baf  unfer  einiger  jiigang  jü  gott  Sbriflu^  ift ;  unb  bie  boffhung ,  fo  man 
geleert  bat  in  bie  ereaturen  f^ahm  1  ein  lutrer  betrug )  falf^  unb  abgJttrrv : 


k 


tUtt^mi  Ui  XX.  oetifd^  287 

fi  WH  wäi  ntyt  fwt/  bof  man  Me  sft^riftf  Me  fQ  unreMtc^  bütsi  gtbrm^t 
kanbi  jneit  witxum  M  htn  ftdnben  tqifc  un(  onjetgcf  mo  fq  bte  mifbtu(^t 
ober  nit  t>erftanbctt  ^abinb.  3um  tvileti  ^abcnb  fp  barftir  aesoaen  Oen. 
XLVIII.  16,  bo  Oacob  tm.featn  tcr  fanen  3ofcpi)0  fvrtd}!:  aRm  nam 
»(Tic  übet  fi)  betftft/  oud)  bte  namen  mtnet  korbten  ^bvaham^  unb  3faacl. 
^ie  fprec^enb  ft) ,  ^ftrenb  jr  ba  /  ba$  9(brabam  /  3faoc  unb  3acob  föUenb 
ongeruft  werben  ?  ^bttwurt :  3t  (aifenb  üd)  ben  ganas  t^etfüren  /  baf  it 
autnmen  webet  ^ebtaifd»  no4)  a^^^ifA  ^^^^  (<)tin  no4)  tiitfcb  berflonb, 
i^lt  „min  nam  wetb  übet  fQ  betufit^^  id)  wirb  aott  in  iener  we(t  für  ttc^ 
bitten?  obet.^ct^t^:  täfenb  mi<t)  an/  fo  wiU  td)  aott  in  jener  weit  für  dd) 
(ittflt?  Obet  faaenb  an:  ift  ^Ibra^ami  3faac,  3acob  unb  anbte  }ti  aott 
fummen  f  et  Sbtiflu^  (ummtn  fqe  ?  ^at  man  Dor  jm  jü  aott  möaen  fum* 
men:  fo  f)üt  bod)  (S^riftuci  nit  erfl  ben  wca  a^ntac^t;  fo  ift  et  oud)  ntt  bie 
m%  tbutf  butc^  bie  man  jä  aott  (ummt;  fo  ifi  ouc^  nit  tocti  ba^  et 
fortc^t:  Slieman  (ummt  jum  t>atct  benn  butd)  mtd).  !Z)a^  fqe  fet  t)on  alfen 
gßtfbtaen  betjen  nun  je  aebenfen«  6tnb  fq  nun  nit  bq  aott  a^fQ»/  fnnbet 
tabenb  ouc^  a<^^na(tt  befl  anaftc^t^  aotte^:  wie  banb  f9  bann  üot  aott  fdt 
mi  gebeten?  6o  9(bra()am  beaert  bat  bie  jufunft  Sbriflt  }e  febcn:  fo  ift 
er  im  anäfic^t  aotte^  nit  af^n,  ober  aber  et  bä'tt  nit  not  nac^  Sbtiilo  abebt.  ®  o 
er  nun  bm  aott  nit  af^n  iflr  wie  bat  et  fät  teman  anbeten;  fo  et  felb^  man« 
flelboft  tfl  af^n  unb  gft  aott  nit  bat  m&aen  (ummen/  benn  aUetn  butc^ 
^i)n|hnn?  &i(bi  wie  jt  in  bet  bttlatn  afc^i^if^  ^tnaonb  i  att)d)  wie  bet  bettlet 
im  (anb !  an  welid)e^  Ott  er,  fummt  et  ted)t.  9(lfo  wo  jt  nun  finbenb  ba^ 
»ort:  anrufen,  bitten»  feUa  ober  bet  c\\xidcitni  fo  btudenb^  jttf  c^ah  uf  uwtt 
toUe  meinuna;  ^^  f^^  bet  watbeit  a(Qd)  obet  nit.  &cü  9(btabam,  3faac 
unb  3a€0b  bq  aott  afQtt  fpn  oot  ^btijlo?  @o  nun  ba^  nit  ifl  (wa^  abet 
bie  fd)of  3{brabam^  f^e,  unbetflanb  id)  mid)  t^it  nit  }e  faatn),  wie  ti^nnenb 
fv  benn  iK>t  aott  füt  bie  tinbet  3ftae(^  anbeten  baben?  9(tfo  i^etfeetenb  jt 
flC^  afd^ttft,  unb  (tnb  fd)äbtt(bet  aottlf^enb  uf  ben  etbboben  nit  (ummen 
benn  jt  pdpfHet.  !Dic  unalöubiaen  aanainb  fd)(afen  mit  jtem  fcbaben !  bie 
«igenb  untf  bocb  am  atouben  nit  fd^aben.  3t  nemenb  bie  af^^ift/  ^<^^i^ 
boi  »ort  betf  beiU  ftat ,  unb  futenb  un^  bamit  in  abaöttetq ;  aU  jt  mit 
bifem  wott  oud)  tbunb.  2)attn  3acob  niit  anbete  wiU ,  benn  baf  aott  fp 
frl)9ren  »ttfe,  wenn  fi)  in  tn  ftnem  obet  9Cbtabam^  obet  3faactf  namen 
<mntftnb ,  alfo  baf  et  benn  weife  qnaebenf  fqn  be^  a^^bbtl  unb  bunb^ ,  bie 
(t  inm  a^tbon  bab  unb  item  fomen«  t>ai  ifl,  min  nam  wetbe  übet  fQ  be« 
tti^t:  min  nam  weifte  jnen  ftitbetlitb !  fo  ft)  bid},  o  aott,  um  (tnetwiHen 
inriifenbr  fo  (umm  jnen  jä  bilf!  ob  fq  fd^on  bit  nit  anem  wättnb,  fo  bitf 
M  9naeben(,  baf  9Cbtabam,  3faac  unb  iib  bit  tieb  afQn  ftnb,  unb  baf 
ta  mi  föKdbe  gfytVf  ball  a^^on !  !Z)et  ftnn  ifl  nit  min ,  unb  bewätte  oon 
minen  (opfe^  weaen  ntit,  wo  bie  afd)rift  nit  ftd)  fe(b<  etläcbtete.  9{(fo  weU 
(mb  mit  febenb,  wie  Sno^fe«  9(btabamenf  3faac  unb  3acob  babe  anaeruft; 
unb  bamit  wirt  bet  ootbtia  ftnn  Hat ,  unb  mit  einet  atbeit  ein  anbet  Ott 
^  afcbtift  oud)  M  jtet  a^fänannf  atla^tn. 

(gpob.  XXXII.  13.  tuft  SRoqfe^  fut  bie  mt^tbat  bet  (inbeten  3ftae(« , 
bie  ft)  mit  anbeten  be^  f a(b^  beaanaen  battenb ,  aott  alfo  an :  O  b<tt ,  wa« 

*)  «ngeruf^n.   ')  siebet  /  swingt. 


I 


288  U<((dind  M  ^^  arlffert 

rum  W  ttt  f($  tvcfftnUdb  rrjiitnt  wübtt  Un  t^Mi  %aihu  u$  ^tm^m  ^ 
nt  Mt  mit  fltoiftr  fidtte  uitb  lrafit<iev  Mit-  3d)  ^ttt  N^  r  ma<4  ttets  Mncn 
iPtti  uttb  mirt  bcfinobet  Aber  bie  botf^eit  Mnd  boUtf  r  baiiitt  Me  (EflWMet  nit 
ttomnb  fagm:  <l^t  bat  T«  (i(lts(t(^  bingefutet;  baf  tr  f^  tn  bttt  btrgnt  mn« 
brdd)t,  unb  f«  bptt  htm  etbti)^  u^ttlgetr.  Sil  qn^ebcnf  Vbtabam^,  dfaod 
ittib  3ftoeUlf  bimt  bienetenf  tvelcbcn  bu  bq  bit  fclbl  aefdbweren  b<iftr  fprc« 
c^enbf :  3<ft  »itb  fiwren  fpmnt  ober  gf(4lt(ftt  bilfattiflctt  all  Me  ffftncn  M 
^ttnmctl  IC.  ^k  fcbenb  wie  eigtnlic^/  wol  ba  tftr  bie  namm  bc9  brqm 
bAtttcn  übtt  btc  littbet  3frac(<f  beruft  ti^erben.  Slamlic^  nüt  anbcHf  bann 
ba|  f9  gott  entianct  banb  bq  bct  ftünbfc^aft  ttnb  liebe  r  bie  et  }A  jmii 
flbebtr  ottcf)  bq  bem  glubbr  bal  tx  inen  gctbon  bot.  Garn  fq  fmr&bin): 
^etr  I  »tt  O^Utinb  btUidi  nit  fuü  bin  ansucht  luramen  oon  unfer  boriKit 
mscn  I  bie  nit  wtirbig  ift  i  baf  bu  )re  iU  gütel  tbujcü«  Sil  aber  imitbcnt 
ber  fvanbft^aftf  bie  bu  mit  Vbvobami  3faüc  unb  Jacoben  «eiKbt  boft!  Die 
<{nb  unfcr  bdter  flft)n4  uht  iinb  ndtr  ober  unfer  »dter  worenb  bir  lieb/  bcie 
(of  um  ftenieffen!  Oii  ou(|)  Qngebentf  bof  bu  jnen  berbeiffen  baiti  bof  itt 
jrent  <|cf<!b(ed^t  ober  fomen  alte  tiVttt  beitstma^t  werbinb  i  oucb  bof  ba  fq 
fo  bilfültiitlicb  meeren  »ettefl  alt  bie  (lernen  bei  bimmetl !  SS^p  »utbe  mm 
bal  befcbebeui  wenn  bu  unl  ieb  nocb  unferem  berbien(l  abtilsetift?  Sefi<t 
ie9/  ob  bu  bie  morte  SRoqfei  oucb  ber  meinung  fbibeflr  fo  ft<^ft  bu/  bii(  (t 
f^ricbt:  ^ii  qngebenC  9(brabiimlr  3faael  unb  3ocobl  btner  bieneren!  6i<b 
bie  ermonuna  ber  a(tett  frdnbfcbaft!  2>ütnüit^  ftc^fk  bur  ba|  er  foric^;  mi* 
(bem  bu  bxt  bir  felbl  gefcbtvoren  baft;  fprecbenbeie«  6t(b  bie  ermanung  wn 
bei  gltibbi  weaen.  2)arui  banb  jr  päpfHer  meffen  bal  fSrbitt  ber  feiiam 
brinjienf  <)(9cb  M  ob  el  ein  meinung  ft)g:  O  beer,  geben!  Sbrabomli 
3faacl  unb  3acobl!  unb:  9(brabant,  3faac  unb  3aeob  bitt  gott  für  ntii! 
€^tnb  jr  toub  ober  narren  f  baf  jr  nit  berjlonb/  baf  bie  ein  rebi  nantlt(b: 
gebent  9lbrabamr  3faac  unb  3acob,  gott  anruft  burcb  ^nfeben  ber  frommoi?^ 
unb  bie  anberi  baf  bie  b4ter9lbrabamf  3faac  unb  3acob  fe(b  fbUinbfBe 
fq  bitten?  »e(d)l  -aber  in  ber  gfi^rifi  nit  erfunben  »irt,  nnb  fitttenb  je 
barum  brecben.  ®(Dd)  bie  miU  idj  ou^  i&Un  bie  »ort  X>atikü  HL  S4— S6, 
n»ie  ml  ft)  nit  in  (Sanone  Tmb ;  nun  baf  man  bie  meinung  bef  fMrer  w* 
(tanber  ouc^  baf  man  febe,  wie  bie  päpjlter  bie  gefcbrift  fo  frefenlic^  gebSrenb 
ttf  jren  nub  unb  fopf«  sieben.  «Ifo  ruft  %iümt  jü  gott:  O  btrre,  »tt 
bittenb  bicb  um  binel  namenl  mitfeni  gib  unl  nit  bin  in  bie  emigbeitf  mi 
macb  nit  gö  nat  binen  bunb  (teflament)  ober  gltübb,  menb  ouct)  bin  erb4rmb 
nit  bon  unl!  um  9{brabami  wiUen,  ber  bir  Heb,  unb  3faacl  tviUenr^tt 
bin  biner,  unb  um  3frae(l  milfen ,  ber  bin  frommer  biner  gfqn  ifi  i  mit  bencn  tu 
gf tebt  bafl  unb  inen  berbeiffen  ,baf  bu  jr  gefftlec^t  unb  fomen  meeren  weflift  »ie 
bie  flernen  bei  bimmell  unb  bal  fanV  am  geflab  bei  meerl  tc.  3n  ben  Worten  iü 
oud^  nüt  anberi  je  finben,  weber  baf  fq  gott  angerüft  banb  im  namen  «braboml, 
3faaei  unb  3[acobl;  barum,  baf  bie  fränb  gottel  gewefen  unb  jnen  gott  bie  gbeif 
unb  giabb  getbon  bat.  9nfo  tbunb  bie  3uben  nod)  bätbqtag:  f«  rufenb  %6ro« 
bam  r  3faac  unb  3acob  nit  an ,  baf  f^  für  {^  bittinb.  3a  fo  wir  }ö  ben 
feligen  riifenb ,  ft^  fSUinb  gott  ftir  unl  bitten :  fo  berfpottenb  fq  unl  unb 
fpred)enb,  wir  babinb  bi(  gbtt,  man  Tötfe  nun  einen  gott  anrufen;  man  mHt 


^)  um  ber  S'rommen  »iOeti.  *)  eim,  Oteimma. 


Utfesttna  Ui  XX.  attitüi.  2ai> 

oicr  ^ctl  nwf  cmumen  xm  brto  nriUnif  Me  jm  (icb  fQitib  flfqn.  S>atf  iiis 
id»  mt  anr  baf  id)  mit  tcn  3ubcn  äjib  bcwdfren  wüti  funbrt  baf  man 
f(^/  »te  r«  ba^etfl  gelK>t  i^rtilanbinb/  unb  ba^  fo  wir  u<  iut  gfc^rifir 
brii^ctib  }&  bcc  päpiHec  itrung/  «oc  btn  (tnn  joc^  bq  bcn  icrenbm  im« 
Dtiubigen  3ubtn  nit  M« 

^fcb9  m5cbt  aber  ein  einfältiger  d^rifl  a((o  flebenfen:  Wo  b&r  ic^  wo(r 
bar  bie  bciliflen  nit  fär  mic^  bittfnb ;  aber  idi  mag  gott  wo(  anrufen  in 
jfcm  namen  /  bat^  ifl  r  idi  mag  mol  reben :  ^err  erbarm  btc^  min  um  aller 
Nner-uiert9ä(tcn  wiUen  u.  mie  im  alten  teftament  gptt  i(t  um  Slbrabami 
3faacnnb  3a€ob  willen  angeräfet.  9intwurt;  Stein!  2)enn  im  alten  tefla« 
mtnt  bat  man  gott  bie  Ddter  färgebalten  Don  be^  glübb^  wegen  i  ba^  jnen 
IPtt  getbon  bat.  a9elcbe<^  glfibb  nut  anbert^  ifi  gft}n  benn  ber  fem  be<  ^tili 
Sbcifitt^/  welcher  ba^  bcilfam  wefenlid)  giabb  iil/  in  weld)em  fq  in  ber  boff^ 
ming  berbiitet  wurbenb  Dor  Derbammnuf  /  unb  bebalten  i  bo  Ö^brifiul  (am. 
6uft  banb  f9  Dil  anbre  gläbb  gbebt  irbtfdber  bingenr  bie  nit  tin  urfad)  M 
bcil^warenb.  SBenn  fq  nun  banb  gott  wellen  ftne«  Derbeiffen«^  ermanen,  ei^ 
f^  um  betf  beilfamen  foment^  willen  ober  um  jQtlicben»  trofl;  fo  banb  fq  all« 
»(9  gott  furgebebt  bie  oätet  i  benen  er  ixi  liebe  filid)  berbeiffcn  getbon  bar. 
Vtt  aber  (£^rtftu0  f ummen  ijl  ^  ber  fom  unb  ba^l  gbeif  be^  b^il^  f  i<^i  inen 
xrfteiifen  warb:  fo  bbarf  el  nit  meer  ermanen^z  weber  be«  gläbb^  nod)  ber 
l^mi  benen  Derbeiifcn  wa^.  2>ann  bie  gnab  gotte^f  ba^  beil  Q^briftu^/  ift 
fc^ott  f ummen ,  gektikt  unb  ggeben.  2)arum  ifl  fürbin  bbein  nam ,  in  bem 
i9ie  }u  gott  (umminb  ober  um  bef  willen  un^  gott  titci  gebe ,  benn  ber  nam 
iitifd ;  ato  im  nad)gtbenj^en  artiftl  f ummen  wirt.  Darum  fpricbt  9etru< 
IcL  IV.  12 :  0^0  ift  fufl  in  nieman  bbein  btil  (Derflanb/  benn  in  Sbrifto).  2)enn 
ti  ift  bbein  anbrer  nam  ggrben  ben  menftiben  i  in  bem  wir  mbgtnb  i  ja 
muflinb  felift  werben»    &id};  wie  ftarf  unb  dar  (inb  bife  wort  9c(ri. 

Darnadb  bringenb  fq  barftir  ba^  wort  3ob  V.  1 :  ^eer  bi(^  jti  etli(bem 
bet  beitigen.  fyit  fprecbenb  fq  /  bbrjl  bu  /  baf  ein  ieber  (tcb  teeren  foK  i^ü 
cJm  bciltgetii  jü  einem  Patronen.  9lntwurt:  QBenn  wenb  jr  lernen/  ba§ 
fanctui  einen  kommen  bei^t  unb  nit  einen  feiigen?  Ober  fagenb  an:  wq« 
fcligm  ftnb  bq  gott  gfqn  gu  3ob^  }qten/  in  benen  man  üd)  (ceren  möcbt? 
6o  man  nun  erft  bdt  angebebt  jü  gott  gon ,  nad)  bem  unb  Q^briilu^  /  un* 
ftr  borgdinger  unb  erftltng  ber  uriltfnber  binuf  jogen  ifi/  fo  i(l  gut  2e  mer« 
fctt/  baf  3ob  nit  beif t  jä  ben  feiigen  feeren  um  fürbitt/  bero  nod)  bbeiner 
bf  gott  wa«  I  funber  ifl  batf  ber  (inn  bifer  wortcn ;  bamit  äcb  bennocb  bie 
«arbeit  (unb  werb:  9(U  3ob  in  aller  ftner  reb  bin  unb  wiber  erfart/  warum 
flott  ben  menfcben  wiberwdrtigbeit  jüfttg  i  befhtbt  er  /  baf  alle  bing  M  ber 
^rücbligbeit  gotte^  befcbebenb«  baf  er  alle  bing  oerorbnet  nad)  ftnem  wol« 
gefallen ,  unb  oft  bem  frommen  arbeit  unb  übeU  jäfugt ;  bamtt  er  jn  bewärri 
fömemenbe  io%  gott  in  oud)  nit  u^  urfacb  ber  fflnben  in  fölid}e  wtberwär« 
tigbeit  geworfen  bdtt/  funber  baf  e^  im  alfo  gefallen  hat.  Z)a«  im  aber 
(im  wiberreber  nit  nacbtaifenb  i  tnfunberbeit  (Slipba^  Dermeinenbe :  gott  flraft 
nieman  benn  ben  fAnber ;  ba^  fpg  aber  war :  wir  fqinb  allefammen  fflnber 
mib  f^e  nitman  rein  in  gotte^  ougeui  wiewol  iat  wenig  erlenninb  (batba^* 
mit  3oben  geflupf^^  permeinenbe/  er  erfenne  (tcb  felb«  oucb  nit  für  ein 


M  tuf  -  ge(Hd)elr. 
3Nii«flli*o  («mmtL  ecbriften  I.  Sb.  19 


290  UMeguna  M  XX.  attileti 

ftin^;  i^erilänb  aber  3ob<  meinuits  nit);  iatum  werMtib  fq  in  im  im« 
tüä^tnl^tit  abamotnmtn.  ^  Z)af  bad  »ar  fqe  /  fp  föUe  3ob  etncm  täftiir  bo« 
ifti  einen  nennen  i  ber  fin  wibemdrttgbett  ntt  mit  (itter  fünb  t^erbicnt  bab, 
unb  (91U  (ic^  etwo  }tt  eim  frommen  umwenben  mtb  leeren;  »te  »tr  fai 
tätfc^er  f9r<i(6  rebenb:  teig  mir  einen/  lüi  beift  ()te/  aliquil  fonctorumr  tu 
»onn  ein  frommer;  unb  betft  nit  einen  feiigen.  Z>ariu  ifl  iit  meinung  bei 
(Slip^ül;  er  f9nne  jm  gbcinen  jeigenr  unb  rebt  bie  »ort:  ^eer  bic^  lu  et- 
ltd)em  ber  ^eiligen/  nit  ber  meinung/  ici  er  im  bat  iimiti  funber  bof  er 
meint,  er  finbe  nteman  }c  geigen  i  ber  fromm  fqe,  ber  (in  »iberioärttgbeit 
um  gott  nit  i^erfd}ulbet  ^ab ;  glp^fam  er  fprddb :  menb  bi(^  um  unb  jeig 
mir  einen  frommen,  ber  meinung:  bu  »ir^  in  ntt  (inben.  Dof  aber  bif 
ber  iinn  ber  Worten  fqe ,  fo  bftc^ ,  toQ$  bari^or  ilanbe  unb  »a<  bama^ ;  unb 
biid)  ou(^  ben  gonjen  3ob. 

Ziatnadi  fo  bringenb  f^  etli^e  »ort  ftarfSr  ui  bem  Baruc^  in ,  bet 
boc^  nit  i(l  in  canone,  iai  ift,  (in  reb  ift  bq  ben  ^uben  nit  fo  mert, 
ba$  fq  unber  bie  bäd)er  ber  ^eiligen  gfc^rift  unb  propb<ten  gejdlt  »erbe. 
2>(irttm  id  nit  not  jnen  je  antwurten;  ia  ti  ift  nit  mee  not  inen  je  ant* 
»urten  benn  ben  närrifd}  erbid}ten  foblen,  bie  ber  iKrtogen  Drebgermfind) 
semmen  gebufet  bat  in  bie  fiombarbit,  ialüggor  bi<t!  aSerftdnb;  bu  fc^lecbter,' 
bie  bing  olfo:  Qßir  nemenb  in  ber  sqt  bei  eoangelii,  bal  ift,  in  ber  niimen 
ee ,  oUe  btiid^er  an,  fo  bon  gott  ben  tinberen  3ftaeU  i^erorbnet  unb  ^nge« 
fprod)en  (inb,  bal  ift  attel  unb  gansei  a(t  teftdment,  bal  ouc^  bie  3uben 
^r  bei(ig  unb  i»on  gott  qngefproc^en  boUenb  unb  gloubenb.  &o  »ir  nun 
btfen  Saruc^  unber  ber  gat  ber  bniigcn  bäc^er  nit  ftnbenb  im  alten  teftdment, 
fo  mag  um  nieman  bamit  nfijib  bemdren.  ®lpäi  aU  wenn  ie^  etwann  ein 
ganj  lanb  ^u  d)rift(i(^em  glouben  feert  »urb :  fo  gSbtnb  toit  jm  bie  bu(()er 
bei  nuwen  tcftamentel.  Wann  aber  biefetben  bamacb  ft^5Utinb  anbre  bu^ 
cf)er  unbetfd)loufen  ^  unb  fD  neben  ben  büd)eren ,  oon  gott  ggeben ,  oerfoufen: 
fo  luffe  man  balb  Aber  bie  gal  ber  c^riftlic^en  buä}eren,  unb  bie,  fo  man 
unber  bero  jal  nit  fitnbe ,  würbe  man  uimuftren  unb  Derwerfen.  9(lfo  b<mb 
wir  bal  alt  teftament  i^on  ben  3uben.  SBenn  bu  mir  nun  einen  gugger^ 
wit(tunberfd)löufeninbalaltteftament,  wirb  idb  t^b^^ '  ob  bie  ^uben  ben  ouc^ 
bobinb ;  unb  fo  ic^  jn  nit  ftnb ,  wirb  icb  im  iiit  glouben  geben  noc^  mi(6 
einigel  wegl  taffen  bamit  jwingen.  !Z)if  bebalt  wol!  benn  wir  muifenb  el 
mee  brud)en.  2)arum  will  ic^  Ober  bie  wort  Sarud^l  gar  nit  anttdurten 
timmen,  ^  benn  wann  ein  b^ib  wiber  bal  wort  gottel  ftritte;  wiewol  i4  toeif , 
ba^  Sarud)  m.  4«  ber  geftalt  rebet:  O  berre  atfmäd)'tiger  gott  3fraeU,  er* 
bor  ie^  bal  gebet  bero  ui  bem  boK  Sfraell,  bie  iel^  tob  ftnb,  erbbr  ou^ 
jre  fiin ,  bie  wiber  bid)  gefünbet  b<mb !  Dif  ift  aber  ein  ampliatiö  unb  fott 
alfo  üerftanben  werben:  Srbör  aUel  gfd}le(^t  3fraell,  bero  etlic^  tob  finb, 
'etlid)  Icbenb  aber  nod).  Die  it%  tob  ftnb ,  b<ibenb  in  irem  leben  ouc^  fQt  jre 
fiinb  gefcbruwen ,  bcren  gebet  bir  noc^  wol  ge  wäflen  ift.  ®lt)(6  alfo  fcbrqenb 
oud)  wir.  2)af  aber  bif  ber  ftnn  fqe,  namlic^,  baf  Sarud)  um  genab 
fd)rt9e  im  namen  ber  lebenben  unb  tobten;  unb  geigt  aber,  baf  fblicbl ber  wiU 
ber  tobten  f^c  gewefen  in  irem  leben  (benn  ir  rufen  ftje  gott  nocb  wol  be« 
f annt) :  fo  lol  /  tt>ai^  bornad)  folgt :  O  berre ,  Dergif  bie  bolbcit  unferer  wt* 


0  weaaenommen.  *)  f(i)ltd)ter/ gerabfuimger.  ^)  unterfcbieben.  ^)^ftt.  ^)jematff. 


1 


UJleautis  Ui  XX.  cKüMt  291 

Im  K«  61(^(1  tu,  b<rf  Sottt^  ^ic  fflv  bfe  Mtm  ütti  bit  tu  nti^  wi\k 
bmbett,  bdf  ft)  far  mid)  bittittb.  9Hfe  i^etftanb  bie  ba«  gebet  ber  tobten  hat 
cnUti  fDttr  »Kbet  ba<  gebet  für  ben  gemeinen  manget  unb  breiten  r  für  beit 
bk  i^orbren  unb  tobten  ouc^  gefc^ruwen  banb ;  unb  fo  et  nit  bin  t(t  genonv* 
wnif  fc^rqenb  bie  lebenbigen  noc^  barfüti  ja  fc^r^enb  oucb  für  bie  tobten. 
6i^i  fo  fer  iftf  baf  bu  ber  fettgen  fürbitt  utf  bem  ort  bewSren  mbgiftf 
taf  bu  ringet  unb  »arUc^er  barburd)  bemAreftf  baf  im  oUen  teflament 
nieman  ju  gott  (am :  barum  bie  lebenben  ouc^  ffir  bie  tobten  beten  werbenb 
angcieigt.  2>od}  bbarf  ti  bifer  antwurt  nit:  benn  tc^  wiU  ft)  nit  gewinnen i 
ba$  t(^  intn  uf  aoo(rt)pba  wette  antmurt  geben.  3ebo^  babenb  f9  on  bem 
ort  0U(6  aU  »itil  i^etfelt  aU  an  ben  anbten  atttn. 

3um  (ejten  stübenb  ft)  ba^  ^arftlr,  baf  im  U}ten  »faimen  CL.  1,  flat: 
»Saubate  bomtnum  in  fancti«  eiu^.    3r  föUenb  gott  (oben  in  (tnen  bciUg^n/ 
fyiti  forec^nb  fq,  b^ttnb  jr^  wie  man  bie  beiligen  foU  anrufen?  ^ntwurt: 
3n  benen  »orten  jetgenb  jr  aU  grofle  unmiiflcnbeit  an  i  (M  nodb  in  bbetnem 
nie  befc^^en  ift    Xlenn  jum  erflen  (baf  idb  flc^  nun  fimer  torbett  barfut 
bvinci)  I  wiü  ic^  fic^  nun  ein  wt)(  fi^enfen  i  baf  i  fancti  i  bie  bie  btiligen  b^ifft. 
^btt  »atf  folgt  M  ben  »orten:   »Sobenb  gott  in  (inen  feiigen *"?  btift  ba^: 
0  jr  fettgen,  bittenb  gott  fflr  un«!   ober/  bie  feUgen  bittenb  gott  für  un«? 
Ximienb  jr  nit  fo  i»i(  ttitfc^  ober  (atiUr  baf  jt  feb^nb,  baf  e^  nienen  ein^  ifl: 
bbenb  gott!  unb:  o  jt  b^Uigenr  bittenb  gott?    SBatum  ermeffenb  jt  nit  atf 
mit  ui  ben  motten  i  baf  man  gott  (ob  unb  ban(  fage  i  barum  /  baf  et  bie 
m(nf(ben  }u  ftommleit  btingt  unb  feUgbeit    !Z)af  jt  abet  bife  wott  outb  ^<t^ 
ftanbinb,  fo  oetnemenb/  baf  bie  ^elitäet  ft)  alfo  b<ibenb  pfa(.  GL.  1:    j^ale« 
(u  e(  bblobfd^o ,  bie  ^ietonqmutf  in  (atin  alfo  (eett  bat :   Saubate  bominum 
in  fancto  eju^/  ba^  ift:  fiobenb  gott  in  finem  beiligen.    Unb  btift  bie:  bei» 
li<l/  bie  ftatt  gotte^^/  in  beto  et  ficb  mit  bem  etftöuwen  ftned  angeflc^t^  et}etgt| 
(baf  abet  idii  ein  flatt  nenn,  fottt  betfion  bie  maf  obet  gilalt/  inbet  (tdb 
90tt  ben  feligen  of^et  unb  etft9uwt.    3(b  weif  fuil  wol ,  baf  gott  nit  t)nge« 
2unt  nocb  iwungen  witt  an  bbein  Ott).    9(lfo  witt  ba^  bimmeltQc^z  ba^  ifl, 
in  tbtonunbdb  gotte^  genämti  batum,  baf  man  bie  gegenwflttigbeit  obet 
bae  btttf  gotte^  oon  ftnet  beiligbeit  wegen  nit  lommlic^et  fann  nennen.    2)at}i 
nä'nu  man  e^  alfo  nacb  bem  btucb  bet  ^ebtäet/  bie  ben  tempel  oucb  ba^  bci^ 
lifl  genennt  babenb»   üU  ^aului  in  bet  epifhl  }un  ^ebtcfctn  an  oi(  ottett 
anjeigt;  unb  ift  bemnacb  bet  (inn  bifet  motten:  3t  foUenb  gott  in  ftnem  ii^tiU 
m  loben  I  bal  ifl :  jt  ßütni  gott  im  bimmel ,  in  (tnet  beiligen  wonung ,  in 
f nem  tbton  (oben.    2)ann  bifen  (inn  jeigenb  bie  nad)gebnben  wott  an ,  bie 
olfo  (utenb:  ^alelubu  bittia  u}}0/  ba^  ifl:  (obenb  jn  in  bet  unbetfcblacbt  ^- 
fmer  ftaft ,  welcbe  unbetfc^lacbt  mit  nadb  bem  latin  ein  ftrmament  nennenb. 
^Ifoiftbatf;  batumbu  Mmpfft,  nflt  anbete,  benn:  fiobenb  gott  in  bem  binv* 
tncl;  (obenb  jn  in  bem  fitmament  obet  unbetfcblac^t  ftnet  ftaftic.    ^iüt 
bu  obet:  fiobenb  gott  in  ftnem  beiligen;  oetflon  oon  Q^bnflo ,  bet  ou(b  bat 
beilig  genennt  mitt  in  bet  gfcbtift :  fo  fcbilt  icb  etf  nit ;  et  ifl  abet  nacb  minem 
buttlen  nit  bet  natürlich  ftnn  bifer  mottett.    ^Clfo  banb  jt  abet  ein^mal  gefeit. 
6pannenb  wtbet! 

S^b  (nmmenb  (^  mit  qnteben  ui  bem  nfimen  teflament;  bat  bocb  Wdi 

^)  Sede/  Siele  /  iBobeiu 


2n  Mtm%  ici  XX.  ottitett, 

metnuns  wn  Wt  fürbttt  bet  ^eiligen  ntt  erleben  ntog ,  ja  mittlet  /  bmm  hil 
alt  tcfiamcnt  X)ann  (f^flu^;  bct  t^etftctfTen  fem,  ifl  fc^on  (ummcn;  bal 
lie(i)t  ift  btc,  bo«  pfant  ifl  f^oti  t)n<)fc$t  ju  bcr  flrcd)ten  gotte^.  Unb  jtiMt 
t)a^  d)ananätf(^  wpb  batfur  ORattb.  XV.  22  ^  28 ,  ba^  für  jt  to(^trt  bat, 
bie  bcf^iTcn  tpo^  mtt  bcm  tufel ,  beto  S^riflu^  bf)etn  anmutt  gab ;  unb  bo  (tt 
junqet  fuc  fq  baienb,  fptad)  tt:  tc^  bin  tttt  gcfcnbt  bcnn  }ü  bcn  fcbaftn, 
bte  ü^  bem  ^u^  o>er  gftnb  ^fraet^  umtummcn  (inb  k.  ^tc  fpred)cnb  fp, 
f)ötfl  bu,  baf  bk  ifinget  für  btg  tvqb  aebetcn  i^obmb?  Stntwutt:  3d)  batt 
im  ftnne,  id)  rp9t(t  ttd)  uf  ein  ieblid^ctorbeiteinbefunbetefc^ttungotbncn; 
fo  (tnb  jro  fo  i)i( ,  baf  ic^  bari^on  (äffen  muf :  t(6  tarnt  nit  fo  i>il  »orten 
ftnben,  baf  tc^  tief)  iitvete  färben  ml%  rec^t* anflrqc^en.  3um  etilen,  rebenb 
wir  %t  nun  i)on  bem  fürbitt,  bo^  ben  feiigen  im  bimme[  wirt  {useleat*  %oi 
gat  nun  ba^  bit  bie  Jänger  an ,  bie  nod)  bit  in  btfem  (qc^nam  unb  jame^ 
ta(  wontenb  ?  tarin  man  täglich  foU  fdr  ^nanber  bitten,  mte  bct  nacbgebnb 
artüel  anzeigen  wirt.  3um  anbren ,  fa  betvärte  bife  tbat  ee ,  ba#  gott  Mt 
jfinger  nit  ert)9rte ,  meber  baf  er  fq  erbörte :  benn  QEbriflu«  M  jr  to<bt(t 
nit  entCebiget  \xt  ber  junger  fürbttt.  %\>tx  bife  gfd)i^t  leert  etgenliebf  H 
n>tr  mit  |td)crem  i)erttu»en  felbci  föUinb  ftir  ba^  angftdjt  be<^  betten  tum' 
men :  benn  er  mVi  unfer  berj  unb  gtoubtn  %an.  Datum  bat  et  bifem  »pb 
jt  tc(^tet  nit  gfunb  gemad)t,  bii^  baift)  felb<  fut  jn  tummen  iil.  Z)erglt)< 
eben  antmutt  gib  id)  oudb  uf  ben  gegenwutf ,  ben  fq  tbunb  bon  SRatia ,  (er 
mutet  3efu ,  n^ie  f^  ben  betten  am  bocbSQt  gebeten  b^b ,  ba$  et  bem  »olf 
mit  voVjXi  je  bilf  täm.  !Denn  ein  iebet  bafelb<^  (qcbtticb  fcb<n  mag,  baf  e< 
oud)  ee  n^ibet  jt  fiitnemen  ifl  webet  mit  jnem 

3um  anbten ,  fo  feebtenb  fQ  flatt ,  aU  fq  w jfnenb ,  bod)  ungeftbiett  unb 
i^etgeben ,  alfo :  bie  feiigen  (tnb  unfete  näd)iien  ebnen  menfcben.  ^  SRun  (inb 
bie  ebnen  menfd)en  fd)u(big/  ftit  einanbten  je  bitten.  Sllfo  folget  ombr  M 
bie  fdigen  füt  unti  bittinb.  ^ntwutt:  SBo  un^  in  bet  gfd)tift  gebeiffen 
tttftti  ba^  mit  ben  nö'd)flen  aM  lieb  babinb  oXi  wni  felb^ ;  obet  baj  mit  bem 
ndd)1lcn  tbuginb,  mie  mit  mi^Utinb  unii  Don  jm  gefd)eben :  foU  e<  Don  bem  näcbikn 
i^etflanben  metben , '  bet  nccb  in  bifem  }t}t  allem  bteflen  gegenmotftn  iit. 
!Z)ann.obfd)on  bie  feiigen  unfete  mitbtubet  unb.glibet  eine^  Ipcbnam«,  fmb 
fq  bod)  nümmen  bet  bteflbaften  glibeten;  batum  fQ  ou^  nit  unfete  ebnen 
menfd)en  ftnb.  2)ann/  eben,  beiffet  ben  Sütfcben,  glt)d^,  nit  minbet  nitbi^ber; 
mie  mit  bann  alle  ftnb  bet  gfd)öofb  b^lb  in  bifem  jqt.  !Dannen  bat  bie  feli« 
gen  nit  unfete  ebne  menfd)en  finb :  benn  fq  ftnb  übet  uni$ ;  fq  ftnb  fcbon  (9 
gott  unb  mag  fq  bbttn  mangel  mee  betuten.  Unb  \xi  f6li(b(t  meinung  ttx* 
mein  icb  etlidbe  bif  mott,  ptotimucf,  getätfcbt  baben ,  ben  ebnen  menfdKn* 
Daf  abet  allein  bet ,  fo  in  bifem  gQt  nod)  lebt ,  bet  näd)ft  fqe ,  t^on  bem  un^ 
gott  gebflt,  bemät  id)  mit  bem  eignen  mott  be^  bcttett  2uc.  IX.  29  —  57. 
2)0  bet  gfa|gleett  ben  betten  ftaget:  melicb^f  ftn  näd)flet  ebnet  tnenfd)  toix\ 
gab  et  jm  ben  }u  ettennen  mit  einet  fd)9nen  glQd)nu$  bef ,  bet  i^on  i^ieru« 
falem  gen  3etid)0  gebnbe  in  bet  mbtbet  banb  tam;  ben  batnacb  mebet  pfaff 
nod)  pfafTentned)t  bat  angefebeu/  baf  ft)  jm  bilf  bättinb  bemifen.  9tber  ter 
@amatit  bat  jn  fo  fttinblid)  getatfamet,  baf  bet  t^etfücbenb  boctot  felbf  et« 
tennen  muf t ,  baf  bet  €amatit  beü  t^etmunbten  näd^jlet  gemefen  mdt ;  ti)^ 

^)  Sbenmenfcben  /  gleite.  — 


U^leguna  M  XX.  mtiMi.  293 

ou(^  Um  t^ttttn  (tcfatfen  ^t,    Xknn  er  )d  jm  ri>r<ic6:  fian<{  bitit  utib  t^u 
dlfo!    U^  Itv  Utv  S^tiflt  cttcntienb  wir  ba^  ju  eim  ttt(.    (3>enn  menn  man 
»on  brm  ndci)flm  ttiti  ba  miif  man  aUwefl  }ween  berfton:   benn  nteman 
fann  ßn  frib$nä'd)iler  ftm ;    al^  bie  foi>()iflen  moi  wüfftnb  bc  natura  rrla 
tit^orum).    Unftr  ndc^iler  ifl  cm  kbcr «  bcr  unfe r  mangUt.  ^    ^niti  anbrcn« 
iil  bcr  nä(i)fl  bcci  mangicnbcn  aUcinr  bcr  jm  }c  Mlf  fummt     @o  bu  icl^ 
rprid)ft:  &o  i(6  aber  ouA  manscl  ^ab?  antmurt:  60  ift  oud)  ein  ieber  bin 
näcbftcri   bef  bu  manglefl;  unb  (0  et  btr  ntt  hilft  1  iibertrttt  er  ba^  gebot 
gottc^  ftl9c{>  aU  »Ol/   att  bcr  pfafjf  unb  ofaffcnlnec^t  am  gemSrbten.    ^Kfo 
»(r<fa>nb  t9ir  ^aii    wenn  man  in  bcr  Afc|)irift  bom  tidc^flcn  rcbi;  R»tc  mm 
bcn  bai^n  (iüti  ba$  man  ba^  bom  ebnen  tutfton  foU;  ba^  ijlf   bo^n  betnr 
Ut  nofb  iMrtft^afl  ift/    bcr  unfer  bebarf»    unb  totr  flncn;  2>aru^  cigenUc^ 
fotgti  baf  bifct  gcgcnwurf;  in '  bcn  ndd^cn  ()cbumen  1  nät  berfac^t.  ^    Dann 
Me  bcf(icKn  90ttc^  bbctmn  brcflen  in  bie  cwig^eit  nod^  mangel  emofinbcn 
mSgmb  9li>oca(.  XXI.  4 ;  bannen  ^or  ixj  unfer  (|ar  nit  bi^rfenb;  fd  l^erbenb 
in  oud)  unber  bcm  gebot  bei  ndcbflcn  nit  Jbegrtfifn.     2>ife  arftmurt  bab  id) 
nit  gcgebnif  baf  idb  mciUi  baf  man  ieman  mitfTc  uf  fin  fami>f  reben  ober 
ae<)ument  antnrurtenf  bie  er  mit  uneigcnlicbcm  ^  brud)  bcr  <^fd)rift  bewä'rt; 
ftfiiber  baf  man  ou^  baran  cigcnlic^  erferne  r    »rftcbl  unfer  hA*(t){l[er  ebner 
fqcr  unb  baf  et(id)er  smenfc^en  einfaltigtyeit  bmgetegt  n^erbe»  bie  bcn  feligen 
mbeiifcn  ^bcnb,   aüt  tag  fo  bt(  ober  fo  bi(  pdter  noihr  je  beten.    Unb  fo 
fb  ie&  mit  bcr  waxt^tit  bttidjt  »erbenb  /    forec^enb  fq :    &o\i  ttb  bie  lieben 
bfittgcn  jrcl  gebet!  berouben?  g(qd).aM  ob  jr  b(abergebet  ben  bcHigen  ir  eer 
»bcr  fc&ub  mecre.    Din  gebet  mag  fi^  nit  erfröumen:  benn  m5d)te  unfer  ge» 
kt  fo  erfr5umeni  fo  mar  boc^  jr  fröub  breüi)aft;  fo  f]>  mit  unfer  fanbltd}en 
mcnfdKn  gebet  müf te  gemeert  werben. '    Dariii  ifc  unfer  gebet  nut  anbcrl ; 
tonn  ein  bitten  für  unferen  mangel  unb  breiten.    QS^al  eeret  nun  einer  btd), 
fo  er  bärt  an  ^  für  bic^  f ummt  um  etmal  bittenbe?     &i(l)  mt  berwirrt  mir 
fnb!   Demnad)  laf  bic&  nit  befummern  bon  befmegen;  ba^  gefdbriben  fiat: 
<Sl  friumcn  fic^  bie  enget  gotteti  über  einen  fünber  tt.  el  bienet  nit  bie  bar. 
3um  festen  jQl^cnb  {tj  )weq  ort  nf  apoeatqpfif  bol  ijl^    ul  bcm  bttd) 
)fc  offcnbarungi  ^arfdr.    2)al  crft  {tat  aooc.  V.  T,  8:    9(U  bal  (amm  bal 
bu(^  genommen  t)atf   bo  ftnb  bie  bicr  tbier  unb  bie  bier  unb  ^män^ig  alten 
Qtbergefanen  bor  bcm  Samm ,  unb  &at  tebcr  ein  barfcn  gebebt  unb  ein  gu(« 
bin  pbiaten  $  ober  gf(t)irr »  bal  einem  trintg(al  gtoc^  mal.     SIk(ct)e  pt)ia(en 
boH  marcnb  gcru(i)en  ober  gcfcl)mä(ten  /   me(ci)c  gfcf)mä(t  ftnb  bie  gebet  ber 
bfiligen.    <^ic  fpred)enb  ft):  bi)renb  jr,  baf  bie  bciligen  unfer  gebet  gott  uf« 
tj^ftcnb?  ober  baf  fp  för  unl  bittenb?    5lntmurt:  0inb  ft|  benn  i&  engtenl 
gcmacbt  nad)  bifem  jt^t?    !;&et  engten  qmt  i(l;    unfer  gebet  gott  }e  ilbcr« 
anttpurten ,  aW  jr  fpred^f »>• .  SDluffenb  jr  ie  fpred)cn :  nein !  !Denn  bie  enge 
ivctbenb  }u  bienflbatgbcit  bcr  mcnfdKn  gfd)idt|  unb  bie  mcnfd)eni  bie  ab« 
gcftorben  ßnbf  merbenb  nit  bar}u  gfd)idt:  benn  man  bcf  fein  funb(d)aft  in 
kt  gfd)rift  bat;   aber  bon  bcm  bienft  bcr  cnglen  bi(  J^cbr.  I.  14/  unb  an 
ünbctn  orten.     3(lfo  fo(gtr  baf  bal  opfren  ber  24  alten  nit  ein  ft'itbringcn 
t(i  unferl  gebeti ;   ober  aber  jr  müffcnb  fanctol  bie  ncmcn  für  bie  frommen 
d)ciilcni  bai  aber  ümer  brud)  nit  ifl;    benn  alfo  ficlinb  u'd)  bi(  argument 

*)b(b<irf.  ')  auf.  ^)  bi(ft/  t^erfongt,   «)  mxid^ti^tm.  «)  aubringU«. 


9hvc  kctDimaifht  9mti  fümmtta  Mn«  9to(b  bC9bt  fibetf  baf  je  fvndKtit: 
Mc  24  alten  opfrinb  gott  it  gebet  uf  füc  un^r  welid^«  bo(4  bct  (tun  bte 
gfcbvift  g<i9  ntt  jfl ,  aU  i(^  eigenUc^  bewdreti  wiU ;  tum  etften  aber  onjetgeiii 
lüi  bif  büci)  apocalQPii^  b9  ben  attett  nit  t(l  unbet  bie  jal  bet  ^eiUsen  bu« 
(beren  gc}dlt;  aU  «^teton^mu^  anjetgt  3um  anbteii,  fo  ift  e^  i^oti  bbeincm 
rec^t  geleerteni  dobannfettr  bem  et^dngelifleitf  jugemeifeiti  funbet  eim  ^obomi« 
feil/  bet  oud)  ein  bifc^of  m  (Epbefo  gf^n  t(l:  benn  e^  ^ot  bbetncn  gfAmact 
be^  berjen^  unb  geiib^  3ob<mni«.  U^  weiteren  utfac^  idi  »oC  ni&d)t  bic 
tunbftbafteni  mit  fütgeltgti  »etwetfenr  »o  ic^  meinte ^  baf  f^mic^  brudtinb; 
abet  a  bebatf  bef  nit.  S^l^be  opoca(qp(t<,  wie  e^  mag ;  fo  bat  bod)  bi$  ort 
ben  ftnn  nit  i  ben  jt  botu^  ttotten^  unbetflonb*  !Difet  3obanne^  t^t  mit  »et« 
botgnen  motten  weUen  ba^  etlbfen  Sbtifti  malen  r  itn  leet  f  bic  tm^  gott 
butd)  in  geöffnet  t^di  ba<  bet&fen  aUet  3uben  unb  be^eUf  bie  gCoti  unb  ttc 
Sbti^t/  bie  frbub  bet  feiigen  r  etlie^  (ttafen  unb  iei<6enf  bie  gott  »itt  iibet 
tin^  fenben.  Unb  bat  unbet  anbten  Detbotgnen  bingen  bie  ftSub  jäc^tig '  on« 
betenbet  fetigen  (unbet  24  alten  bebfltf  bie  babinb  jt  anbeten  mit  iic^tboteii 
jeieben  bet  ctiflaKinen  gfd)itten,  bie  oott  »oltiec^enbl  gef(6maet<  f«iitb 
gf9n)f  anaeigtf  ftitnemenbci  baf  fq  gott  fo  genem  fqinbr  ieb  b«  jm  wonenbe, 
üU  UM  in  bifem  }qt  ein  woltiedbenber  gefc^matf.  69lic^  anbeten  bet  (eligenr 
ba«  i(^  ntit  onbet«  betjlon  taitn  fqur  n^ebet  ba«  ftblicb  anfebouwen  be^  on* 
geit(f)t«  gotte^/  in  bem  f^  ganj  oetfogen  unb  oetfc^luA  wetbenb/  bat  dobrni» 
ne^glQcb  bati^ot  cap.  IV.  9,  10  mit  einet  anbten  geflalt  gemalt  atfo:  %U 
bie  tbiet  gott  eet  emboten  babenb  ic. ,  fo  faUenb  bie  24  alten  fSt  bem  ntbtri 
bet  uf  bem  tbton  faf ;  unb  anbetenb  ben  tebenbigeti  in  ewigbeit  emig  i  unb 
»etfenb  jte  fd}appel  ^  obet  f täna  fQt  ben  tbtou/  fptecbenbe :  i>ett  bu  biil  wüu 
big  f  baf  man  bit  eet  embtete  tc.  3n  bifen  »otten  bött  man  i  baf  bifer 
3obanne^  bie  ft5ube  unb  ftiinbfd)aft  bet  feltgen  bat  meUen  mit  bet  gefalt 
ein«  gtoffen  bettenbof^  u^btudeUf  an  weli(t)em  man  fSltcb  ait^ben  btud)t; 
nit  baf  in  bem  bimntel  fo  fd)tecf)te  ftbub  ft}e ,  alt  »it  t^etflon  mögenb  i  fum 
bet  baf  et  bet  tleine  unfet^  i^etilanb^  nacb  ftnet  maf  gegnete.  ^  %lfo  bie  t^t\{* 
fenb  bie  gebet  bet  beiltgen  nSt  anbete  i  webet  bo^  anbeten  i  iat  Me  24  altnt 
bem  ewigen  gott  embietenb  in  bie  ewigbeit  r  in  bem  baf  fq  (tcb  bct  tuw  unb 
ftiben«  unb  ftiinbfcbaft  im  angftcbt  gotte^  unb  gegenwtittigbeit  ewtglicb  ^^ 
wenb,  ja  ewiglitb  banfbat  ftnb  f&litbet  gnab.  tg«  beift  ou^  bif  mtti 
otationef ,  ben  ®tied)en  ptofeutbai;  ba^  nfit  anbete  ifl,  aU  0uiba(f  teMf 
webet  ein  Peteinigung  gotte^  unb  be^  menfcben ;  obet  ein  mitteb  unfet^  cf* 
mntti  mit  gott ;  ba^  Pettütfcbenb  wit  ein  gebet  /  bocb  toitt  batpon  oucb  b<)e« 
natb  fummen.  !Z>af  bif  wott,  bie  gebet  bet  beiligen>  alfo  f^Ue  fidt  ba«  bant« 
batlicb  frblitb  anbeten  bet  feiigen  genommen  wetben^,  geigenb  bie  nd(bflm 
wott  aUf  biebatnad)  folgenb,  ba  et  fpticbt  in  einem  Petgtiff  obet  befd)Iuf^: 
SBelicbe  gefd)mc[((  ftnb  bie  gebet  bet  feiigen,,  unb  (tngenb  ein  nuw  gefons/ 
fpte(f)enbe :  !Du  btfl  wätbig  je  nemrn  ba^  butb  unb  (tne  ftgel  ufjetbun;  benn 
bu  bifl  getbbt  unb  bafl  un<i  u^  atlet  weit  etfouft  tc.  ®i^ ;  wie  et  mit  eigen' 
Heben  wotten  uAtucEtf  toa$  bie  gebet  fqinb  gfpn,  namlitb  ein  lob  bet  feligettf 
iai  fQ  bem  Mmmli  Sbtijlo  etboten  babinb.    iiai  anbet  Ott  u^  apoealQPi!  il<it 

^)  ittreltent,  preffen.  ^rein«  ^)etiKXopßtetbe.   «)VttentgefienrAme.  ^)3f^^* 
menbond  Pon  SBotten/  Slebefap. 


U«kä«nfl  t>ii  XX.  artücW.  295 

cap.  vm.  3,  4.  Unb  bamit  wir  Cut}  baüoh  tontmit^  /  fo  toärinb  bttfelbcn 
»ort  nit  mit  jitm;  wenn  (9  glpd)  tool  bolmetfd^et  mättnb.  3>ann  19  nüt  an« 
berd  baru$  möc^ttnb  bringen ;  benn  baf  bie  cn^el  gotte^  unftt  <)(b€t  gott  übcr> 
ammucttnb :  bmn  fq  fanctoil  bit  Pud)  nit  tönnmb  anbcrcl  nrmrn ,  bemi  für 
M(  feliflcni  wie  jt  brud)  ifl.  Unb  wät  bann  b<t  ftnnr  baf  bie  engel  b<r 
fcUoen  %tbtt  itfopfrcttnb ,  wcUc^cd  aber  ein  nfimer  irctum  to&t.  3ci)  Permt)(l 
ol^et  jnett  Mc  näM :  ber  bolmetfc^  ifl  fct}ulbtd  unb  fq  nit ;  ber  bat  ein  Hein 
lalinifc^  wSrtHn/  be,  ^injuaetbon^  ba^  bat  jnen  ben  gansen  (tnn  sefälfcbt» 
ba  er  fimcftt:  Ut  baret  bt  orationibu^  fanctocum  xc.  Z>er  eigenlid)  iinn  uef 
ber  9rted)tfd)en  jungen  M  b^ein  /  be  1  unb  tutet  alfo :  Unb  e^  ifl  ein  anb* 
rer  enget  fummen  1  unb  ifl  bq  ober  ob  bem  altar  geflanben  /  "tin  gulbtn  roud)» 
faf  b<ibenbe,  unb  jm  (tnb  bit  sefcbmäet  ober  wQbroud)  gegeben  1  ba(  er  fq 
ittfugte  ben  gebeten  ber  fetigen  ujf  bem  gulbinen  attar  bor  bem  tbton.  Unb 
tu  ber  roudft  ber  gefc^mädt  ufgangen  mit  ben  gebeten  ber  feligen  bon  ber 
banb  be^  engettf  bor  gott.  ^ie  mertt  ein  ieber  wot;  -ba§  3obanne^  aber^ 
mall  nacb  ber  glqd^nuf  bei  jterlic^en  l^fel  nüt  anberl  feit^  benn:  bo  bie 
Si  alten  jr  anbeten  getbon  ^abinb ;  bo  bab  oud)  ber  enget  (focia  t^ura)  woU 
tiecftenbc  gcfc^mäct  barau  gefugt  ic.  2)ar}u  fo  mac^t  ^tuguflinul  felbi  in 
opoealqpftm  ^omitia  VI,  (ob  fq  ftn  finb?)  ui  bifem  enget  Sbriflum/  für» 
nemenbe/  baf  alt  unfer  gebet  gott  genem  werbe  burc^  ben  berren  Sbriilum: 
lenn  ber  ^abe  fic^  gott  für  unl  einen  woiriec^nben  gfc^mad  ufgeopferet. 

^ie  merfft  bu;  frommer  t^rifl,  ba0  bie;  fo  bal  ftirbitt  ber  fettigen  getecrtf 
^d)  übet  bergangen  ^anb  /  baf  fi)  bie  gfd)rif^  atfo  nac^  jrem  mutmitten  unb 
folfc^  ^anb  gbören  brucf)en.  Unb  ob  fq  gtqd>  anbre  ort  ber  gfd)rift  oud) 
bon  nuwcm  unberftönbinb  ba^n  je  jicben ;  fo  bil  unerfc^rotf en !  wir  wettenb 
bie  flfc^rifl  wot  Por  jnen  erretten:  bann  fq  bie  nun  mit  etwal  minbrung 
ober  unrechtem  bruden  berfür  bringenb.  !3!)ifer  grunb  ftat  fefli  baf  atfcin 
btr  einig  gott  tft  anjebeten  1  anieriifm  unb  aller  trofl  }ü  jm  je  ^aben :  bal 
mag  Weber  enget  noc^  menfd^  noc^  tüfel  breci)en« 

Z>am(K6  werfenb  fq  ^ieronqmum  eontra  SDigttantium  für;  ber  befc^irme 
bal  fücbitt  ber  beiigen.  2>enen  idy  atfo  antwurt  gib :  ^ieronqmum  contra 
SBigUatttittm  bab  id)  getefeui  Por  unb  ic^  bie  fürbitt  ber  feligen  ^abe  unbcr^» 
üanben  ottjerüren  f  unb  ^at  mic^  ^eronqmul  nit  mögen  wenben  1  uf  bem 
icb  bo(6  fo  Pil  ^ett  all  uf  ein  einigen :  benn  er  nimmt  bie  fad)  fo  fd)tc[' 
ferlic^  je  Rauben ;  baf  er  bitfidKr  Sbormitantiul  Meffe  bann  SBigitantiul. 
9)erilanb  min  meinung  atfo:  9[Betd)er  ein  bogma  teeren  witf^  bal  ifl  ein 
meinungf  bie  bie  gdtttid}en  wqifteit  unb  warbeit  antrifft;  ba  bilft  gbein 
iKiligbeitf  gbein  fünft;  gbein  gfd^wä^»  wo  man  bie  nit  mit  ber  beiigen 
flft^rifk  bewären  mag.  9lan  ift  bal  flärfeft  argument  ^eronqmi;  baf  bie 
felisen  für  unl  bittinb;  baf  er  fprid)t:  ^t  6tepbanul  bie  für  ^ne  fqenb 
sebetmi  fo  bitt  er  ouc^  bort:  bann  fin  gebet  wirt  bort  nit  tränt;  bal  bie 
flart  gewefen  ifl.  ^at  gott  ^auto  266  menfc^en  Me  im  fd^iffbrud)  gfd)enfet; 
unb  Witt  er  it%  finen  munb  bfd)lü(fen  Por  gott?  ^e  ifl  ba«  ein  bogma,  \>a$ 
ifl;  ein  werenlid)e  meinung ;  bie  bie  war^eit  anrürt ;  baf  bie  feligen  für  unl 
bittinb-,  barum  fottt  ^ieronqmul  fötidje  meinung  mit  ber  gfc^rift  bewä'rt 
baben.  60  er  aber  bai  nit  bermbgen,  bat  er  ftd)  je  fd^tten  teert;  unb 
Pm  fo  unbef(^€ibentiA;  baf  (Srafmui  9lot.  oud)  jüd}tli(^er  wi^Ute  in  hU 


296  Uslegunfl  M  XX.  axtmt 

fa(^  gc^ontlf t  hcUn ,  unb  mit  sfd)ttft  unl  Wüxhafitm  jitfl  ^  ul  btt  flWrift. 
€^0  et  nun  fein  funtfd)oft  u^  Ut  gfd)tift  tibcroU  ^örfBt  bringt  (bean  tic 
Iunbfd)aften  I  bie  et  bartbut^  bie  (utenb  allein  t>w  bct  fuvbitt  bcr  (cbmbcM 
in  bifrm  }t)t) :  fo  ftbofft  ^tcvcnqntul  glt^  fo  i^il  mit  ^net  Hügcn  rcb  i  oW 
bcr  fucf)^  am  bancn.  2>enn  ftnc  argument  (tnb  fo  U$  i  ba|  Üb  gi9(b  <((< 
n?o(  möcbt  fprccben:  9aulu^  bat  bic  geprtbigetf  fo  muf  er  otub  bort  prcN 
gen.  €^tepbanu^  bot  bie  bie  3ubcn  mannlid)  geihaftf  fo  flroft  et  ft  bert 
oud}«  2)a^  ^ieronqmu^ oon ben iounber{ei(ben  tanbet;  wirt  ba(b bemad)  tmnnien. 

Oud)  »erfenb  bie  pdpfUer  jren  canonem  unb  bie  litan«  h(it^t.  Vnt* 
n^utt:  SBom  eanonemirb  icbi  ob  gott  wiU,  fafi  balb  febtQben  mib  anjeigcni 
mai$  f(^öner  jucbt  er  ifi.  ^r  (itan^  botb  reb  icb  alfo :  QBal  g^ot  «i<b  <mf 
Ici  jr  bie  titani)  ufbracbt  mtb  erbac^t  babenb?  f«  hat  aber  gbcinen  gronbr 
gott  geb  »ie  lang  jr  orapronobiiTtnb.  Unb  fo  jr  foredb^nb :  fitipul  babe  Me 
fiitanq  ufbracbt:  fag  icbi  bafi  fölid)^  nit  bemärt  mag  werben  mit  ber  mu 
bett.  Unb  ob  ft)  Cupu^  f(bon  erbaut  bitte »  toal  lUt  mir  batan?  minüt 
man  bocb  borbin  ou(b  mit  gott  oerfitnt  »orbett  on  bal  ora  pro  noMi  ? 
ed)(ed)t(idb ,  ei$  bat  ba^  furbiK  ber  feiigen  gbcinen  grunb  ul  ber  giMiiben 
gfcbtift;  tanbenbjrf  »a^  jr  wellinb.  fiupu<bat  tool  litanoi  ba«  Ht,  bitttm« 
gen ,  angefeben  t  wie  man  nod)  bütb^tag  p0igt  in  ber  trtl^mocbcn  unt  {tt 
anbren  malen,  txai  b^iiTettb  eigenltd)  litan^f  ba  bie  gans  titcb  viit  einaiAien 
bittet ;  aber  batf  jr  liton^  nennenbi  bal  ifl  ein  falfd^  *  unb  oeracbtimg 
iH)tifti  unb  ein  fpott  ber  feiigen  i  unb^ein  abfären  ber  menfcben. 

3tem  ft)  werfenb  oudb  ^r:  SRun  tbunb  bocb  bie  betltgen  munberteicbm 
an  ben  menfcben;  marum  fottt  man  f9  benn  nit  anrufen?  Vnhvurt:  ium 
erften  befcbebenb  fo  oil  jetcben  nt  betrug ,  bero  id)  menge  fclbl  erfaren  fyAi 
baf  ei  lang  tt>&t  bat^on  it  jäten.  2)amad)  fo  mögenb  jetcben  nit  betoäteiif 
Uf  ber  menfcl)  belig  f^e.  2>a«  jeiget  (Jbttftu«  felbl  an  aJlattb.  vn.  22: 
9}il  werbenb  }ur  fclben  gtjt  }u  mir  fpre^en :  O  beer  berr  /  b<)benb  »ir  nit 
in  binem  namen  wt^ckiefagt,  unb  in  btnem  namen  bie  tüfel  ultribeni  unb 
in  btnem  namen  bil  f reiften^  grwilrft?  Unb  benn  wirb  id)  jnen  antwurten: 
9^  bab  äd)  nit  erfennt.  Q3}qd)enb  oon  mir  bie  bolbeit  »firfenb!  6i<6f 
träft  gottel  getbon  baben  jeigt  nit  beligbeit  ani  funber  ein  <bri(Hi(b  U^f 
weld)l  nüt  anberl  tfl  weber  ein  emftg  würfen  bal  wert  gottei.  3temf  aker 
fprfd)t  ffbriftui  üWattb.  XXIV.  24:  €l  werbenb  falfd)  (Jbrifti  unb  falfibe 
leerer  ober  propbeten  er(lon;  bie  werbenb  jeicben  unb  wunber  tbän  fo  gro§i 
ba^  ft)  oucb  bie  uierwälten,  fo  oil  jnen  m9gU^  iit  /  t^erfuren  werbenb.  6i(br 
ob  bifc  oerfürer  beilig  werbinb  fpnl  3^  ft)  (tnb  fi^on*  gf^U/  unb  werbenk  jr 
notb  mee.  !Dann  tva^  bat  man  ein  lange  }Qt  bar  anberl  getbon  i  weber  ab 
ben  erbacbten  wunber}ejd)en  gelt  erjagen?  SBal  tbunb  fq  nocb  bfitbotag 
Weber  erlogne  wunber}eid)en  ultünben.  69  nennenb  etwo  fere  ftätt  unb 
fprecbenb  benn :  (£l  babe  in  benen  einer  oucb  bal  näw  bing  wellen  prebgeui 
unb  fDe  i^on  flunb  an  erfltctt;  ober  berglpcben.  Unb  fo  man  jm  natbfragetr 
fo  ifl  el  erbad)t.  !Dod)  fqge  gott  tob,  baf  fq  aller  oerborbnen  lejte  2uf!iid)t 
an  b'banb  nemenb ;  bie  ifti  baf  ft)  grof  lag  fpottenb  unb  fagenb  oon  groffen 
bingen.  SBalb  wirt  man  bei  bobenl  innen ;  fo  tuffenb  fq  benn  bal  lanb 
mit  bem  bittbren.    9llfo  wirt  oud)  benen  3eid)entänbteren  befcbebent  all  id) 

^)  «ttijug. ')  S}erfAlfd)ima,  ^)  SBunbertbaten«  ^)  Ik  fiilfdKtt  9ropbctetu 


M(3an3  M  XX.  mittli.  297 

^miidt  li  ((Ott  boff.  3tcm,  ti  h<it  ouc^  einer  tie  täft(  u«fletttbctif  tct 
SbrÜto  ntt  na(6fo(({t  Suc.  IX.  49.  eo  übet  ie  bq  bcn  gtäbetm  beten;  lic 
um  ^cm  »iUen  geflorben  0nb|  wunbet)ei(l}en  bef^rbenb:  foU  man  »uffenf 
bäf  bie  ttit  ui  (raft  ber  mortcen  i  ^  funber  ui  ibet  ttafi  ftotte^  befcbe^enb« 
mt  ml  <2F^iüu^  fpr«d)t  3ob.  XIV.  12:  QBeU^er  in  nttd)  gtoubt,  bev  wixt 
bte  »etC  t^n  i  bte  .i d)  tbun  /  jo  er  »irt  dröflfcre  tbun :  ifl  boc^  b^etn  onbert 
mcinung  r  bonn  baf  flott  bte  wunberseidben  l^ut.  Darum  fpric^t  er  SRarc. 
XVL  17 :  6))  werbenb  m  minem  namcn  bie  tdfel  u^trqben  k.  ^it  Wh 
baf  er  f9ri<lbt:  in  minem, namen»  ba«  i(li  in  miner  traft i  in  minem  swaltr 
um  minetwiaen.  Vlfo  fprict^t  ouc|>  ^tttM  9(et.  in.  6  — 12 ,  bo  ftc^  baf 
»olf  ab  jm  tinb  3obannfen  trerwunbretenbi  bof  f«  im  nomen  3efu  ben 
Mp9tl  ufseric^tbattenb;  unb  f«  umflünbenb;  3a  i  fpric^t  ^etru^i  warum 
»crmunbrenb  jr  ti(b  ab  bem  ober  »a«  bfebenb  jr  m$  r  gtqc^fom  »ir  ul  un» 
fcr  eignen  traft  ober  frommtett  in  ^binb  gemad)t  wanblen  k.  @ott  b^it 
in  bem  glouben  be^  namens  3efu  ben;  ben  jr  ba  febenb;  Jlarl  gemad)t. 
3a  r  ber  nam  3efii  f^t  in  (lart  gemacht  unb  ber  gloub ,  bct  lütd)  3efum 
CFbriftum  ifif  bat  jm  bife  i^oUtummne  ftefunbbeit  gegeben  »or  äc^  atlen. 
Ul  ben  morten  9etri  unb  3oannil  mertt  man  tlarlid)  i  lai  bie  »unberwert 
ntt  ber  menfct^eUf  funber  gottei  ünb,  ber  f^  bur(b  bie  gl&ubigen  menfc^^eti 
»urtet  im  namen  3efu.  !DabQ  mir  aber  in  einem  färgon  }weo  bing  erler» 
nenb,  bte  »ir  por  wdi  oft  berärt  babenb:  bal  ein»  baf  gott  bur(^  3efum 
Sbriitum  üne  wunber  wurtt;  bal  anber^  baf  ber  gloub  burc^  3efum  (!bri' 
(hso)  i9(c^e  bing  je  mfirten  nie  bei  menfc^en ;  funber  gottei  til.  Stadb  bem 
allem  fblftt  i  baf  wenn  munberjeic^en  b(f(^ebmb  i  baf  »Hr  ul  unferer  traft 
bte  nie  mSgenb  ertennen  i  ob  f^  i^on  gott  foinb  ober  »em  tüftL  6o  aber 
betmenfcft  bie  gwäf  erfenntf  fo  l^at  er  bal  oon  gott  i  unb  nit  M  menfd)U« 
Aem  woUf  ber  niemar  (td)er  »erben  mag.  Unb  benm'rt  munberseic^en 
nwrten  nit  ftetig^it:  bann  fv  (tnb  aUein  oon  gott.  (Sl  i(t  bct  menfcb(id)en 
Höbtg^it  traft  nit  ae  tbun;  bal  mtber  bie  natur  ifl;  nod)  gbeiner  gfd)bpfb# 
funber  bei  einigen  gottei  unb  fd)öpftrl  aUer  bingen.  9((fo  bab  iäi  uf  bem 
gefptdd)  nrol  gerebet:  ic^  wollte  aßen  tanbt  fo  i&ieronqmul  mtber  S^igilan« 
ttum  ulftoifet/  (t)(t)t(tc^  umteeren  oermbgen;  balmine  mibrrft(l)ter  mir  ftit 
eimn  boci)mät  gerechnet.  3cf)  reb  ei  aber  nodb.  3a  id)  bab  ^icronqmt 
gefdionet ;  id)  m9Ute  fufl  mol  anberl  (inen  eigenric^tigen  topf  anseigt  ba* 
bmf  ber  bo<6  etmann  mic^  mol  erftrbumt  bat:  bann  id)  jn  mit  oilflQf  geiefeti 
bab,  unb  bat  mir  bod)  (tn  urteil  in  oit  bingen  nit  gefallen.  Slber  meber  vt 
nod)  bbeiner  uf  erben  gefallt  mir  /  menn  er  bte  meinungen ,  bie  er  fürbringtr 
ntte  mit  (Inen  morten  unb  topf  mill  befeflen  i  meber  mit  bem  mort  gottei  r 
ober  menn  er  um  ßnei  topfi  millen  ber  gfc^rift  mill  jren  eigenlic^en  (tnn 
unb  traft  nemen  ober  Anberen;  bal  aber  gar  oft  bef(6id)t.  2)arum  manltc^ 
nit  irermunbren  foll,  ob  man  etmann  eim  ber  beiigen  nit  glouben  gibt.  ®ott 
niad)t  unl  alfo  fromm ,  baf  mir  bennocb  allmeg  menfdben  ftnb  /  irrenb  unb 
^nbenb.  Jini  bat^autul  mit  teer  unb  tbat  erjeigt;  mit  ber  leer  9töm.  VU» 
mit  ber  tbat  an  9etro ,  bem  er  im  angftdjt  miberilanben  ifl. 

tM  oud)  bie  päpdler  t^on  ber  liebe  barqn  }tibenb  fpretbenbe :  6inb  bie 

IHigen  nit  in  ber  liebe?  3^/  fo  bittenb  fq  ou(^  ftir  unl:  bal  bitft  ttit.  9lego 

*■     ■  — 

^)9Mrt9fcr. 


298  UWegung  btf  xx.  artifcW. 

Cttim  coitfequenHom.  ©onn  wer  wiü  liv  fagtn;  wie  Mc  « Ae,  i'u  We  fdigm 
babcnb;  tin  sfloCt  M*  Du  wtUt  mir  f«  g(t)(^  mcfftn/  aU  ob  fp  nit  Mngct 
nod)  Mrjet  ftc  bcnn  We  Hebe  ber  wanMeten,  *  ba«  tft,  ber  nocft  bie  lebcnbw 
tnenfc^en.  Da«  (af  tc^  btr  ntt  nac^.  Xura ,  ti  ifl  nat  bann  ein  unnu^ec 
(ampf,  ben  fq  ou^  gtiinbenb  in  einem  wert  ^auli  1.  (Sor^  XIII.  8,  l<a 
f9  (el^  bruc^enb.  Savita«  non  epcibet,  bo«  ifl:  bte  liebe  mitt  nit  ufb&rcn, 
aU  fQ  fpre^enb.  Denn  ^aulu«  tebt  bif  »ort:  catita«  non  eixibeti  iat  ift: 
bie  (iebe  empfaUt'  nit/  fq  faUt  nit  M,  ber  meinung,  ba$;  m  bie  liebe  ftotte« 
fter  ba  ftte  man  nit  an  allem  guten  i  man  ganae  nfimmer  mufitg/  man 
bulbe  alle  bing  i  man  bertruwe  alle  bing  i  man  ^offe  alle  bing  k.  ;  tinb  be« 
fd)rqbct  gans  unb  gar  nun  bie  liebe  i  bie  bem  bte  wanblenben  menfcftcn 
aimmt,  bem  feltgen  aber  nit.  Darum,  wiewol  bie  liebe  nit  ftlt,  fo  feit 
>o(t)  ber  gegenwurf  grob. 

tlbrebf  ober  nat^^ut: 
3c^  will  Mit  aUerliebilen  brtiber  in  Sftriflo  3efu !  nit  berbalttn,  tvie  iit 
htt  meinung  unb  ftften  glouben«  worben  bin,  bof  »ir  bMne«  mittler«  be» 
Mrünb  bamt  Sftriflt;  oue^  baf  iwäfc^enb  gott  unb  nM  nitman  mittlen 
wag  benn  ber  einig  S^riftu«.  3^  ^b  Por  8  ober  9  joren  ein  trofHic^  ge* 
kic^t  gelefen  be«  i)0(f}geleerten  (£ra«mi  Pon  9totterbam  an  ben  ^ren  Sefum  a) 
flefd^riben,  tarin  Tt^  3efu«  Clagt,  baf  man  nit  Mti  gut«  bp  jm  rttd)t,  fo 
er  bod)  ein  brunn  fpg  alle«  guten ,  ein  äeilmac^er,  tro(l  unb  rtba^  ber  fcel , 
mit  Pil  gar  f*5nen  »orten,  ^ie  bab  i*  gebaAt:  9lun,  iit  t$  h  alfo: 
warum  fu^enb  wir  benn  Wtf  b^  ber  creatur?  Unb  wiewol  id)  bame^^enb 
tfnbre  carmina  ober  gfang  bt)m  eegenannten  (&ra«mo  fanb  an  fant  Vnnen, 
fant  ÜRitbaelen  unb  anbere,  barin  er  bie,  }ii  benen  er  fcbretb,  al«  ffirmiin. 
ter  anruft:  ^at  bod|  ba«felb  mi^  nit  m3gen  bringen  Pon  ber  ertanntnuf, 
taf  (Sbriflu«  unfer  armen  feelen  ein  einiger  ftba^  ft)e;  funber  ie^  bab  an« 
g^ebt  uf  bie  biblifd)en  unb  ber  pateren  gfc^rift  feben ,  ob  id)  Pon  benm 
flwiif  möchte  berid)t  werben  Pon  bem  fSrbitt  ber  feiigen.  Xurj ,  id)  bab  e« 
in  ber  bibli  gar  nit  fitnben ,  bt)  ben  alten  bab  id)«  bq  etlid)en  funben ,  bp 
ctlid)en  nit.  Doc^  bat  mid^  ba«felb  wenig  bewegt,  ob  fp  fcbon  ber  frligm 
fürbitt  geleert  babenb.  Denn  fp  ilunbenb  allweg  blof  an  tunbfdbaft.  Unb 
loenn  id)  bie  gfc^rift,  bie  fp  babin  brudtenb,  in  irem  urfprung  bfad),  fo  batt 
fp  ben  finn  nit,  ben  fp  iro  woUtenb  angwinnen;  unb  ie  mee  ic^  uf  bif 
bogma  ober  meinung  fac^ ,  ie  minber  iö»  (unbfd)aft  ber  gfc^rift  fanb ,  aber 
ipol  barwiber  ie  mee  unb  met,  al«  in  bem  19.  unb  bifem  arttClen  onjeigt 
iü;  baf  fd)led)tlid)'bie  gefc|>rift,  bie  fp  babin  sogen  babenb,  ben  fmn  ntt 
(at,  ben  fp  jro  sümütenb,  al«  (td)  Por  allen  creaturen  mit  ber  warbeit  er* 
finben  muf ;  ja  baf  bie  gfc^rtfi  offenlid)  barwiber  rebt ,  man  f9lte  (;<^  i& 
gbeiner  creatur  ntt  teeren ,  ja  bte  nit  bilben ,  bamit  fp  un«  nit  anflatt  gölte« 
geliebte,^  unb  pon  un«  würbe  angebetet.  Unb  wir  babenb  ein  filc^n  bufen 
gft6en:  einen  befleibenb  wir  mit  barnifl,^  fam  er  ein  trieg«fned)t  fpe,  ben 
onbren  al«  einen  büben  ober  bärenwirt,  baran  bie  wpber  frplid)  i&  grof« 
fem  anbaut  bewegt  werbenb.  Die  feiigen  wpber  gflaltet  man  fo  ftürifd) ,  fo 
glatt  unb  u«geilric6en,  fam  fp  barum  babiti  gefiellt  fpinb,  baf  bie  mann 

*)  Vtlger.   ')  emfAIIt.   ^)  lieb  würbe.  «)  {^antifcb. 

EzpOAtalatio  Jesu  ad  homiaem  snapCe  culpa  pereiinteiii.  (ib.  331). 


miegung  M  XX.  attitt».  299 

an  jncn  gftdjt  tverbint  ju  ii9pig6<it.  Uni  gfaUenb  btmnac^  uni  fdbcv 
t90(f  mir  babinb  einen  fd)önen  gotte^bienfli  ba^  bocb  ntit  anbete  iil  benn  ein 
ab<)9ttcrq:  tann  ti  mit  bcUen  motten  gotte^  mboten  iil  Z>eut.  V.  8,  9. 
Unb  fptec^enb:  3a  toit  wäfTenb  wol;  baf  man  bte  bilb  nit  foU  anfteten. 
SBo^  ti^ünb  fq  bann  ba?  3(t)  »^^if  ^^bet/  bafi  t^tl  etnfaltiser  bie  bilb  ^abenb 
angebetet;  ee  unb  man  inen  mit  Haren  »orten  bacl  i^erboten  t^at  6i(Uenb 
fb  mm  tetnen  troü  sti  ben  btlben  ^aben  (ja  e<  ifl  eia  ab^Sttetq  i  fo  fq  jren 
troft  )u  jnen  ^benb) ;  unb  jeiflt  aber  ba^  wort  i  ba  ft)  fprec^nb :  ba^  tfl  ein 
gnabenr^db  bilb/  ani  baf  fq  ben  bttben  etwal  3ugebenb;  out^  baf  fq  bie  fo 
mtt  balttnb ,  baf  fq  bie  uf  bie  altar  gegen  ben  menfc^en  fbrUenb;  ba  aber  aUein 
gott  foU  angebetet  werben  f  jeiget  ja  anr  baf  man  jnen  etwa^  gugibt« 
^mt  baf  man  an  et(icf)en  orten  biei  fo  gölten  babenb  n*  gbttlic^er  mei 
nung  bannen  tbon^  Pon  ben  ougen  ber  menfdben/  geilrafit  t^oti  jeigt 
oucb  abgSttert)  an*  3a  foU  man  nun  bbeinen  trofl  i&  jnen  ^aben  /  warum 
fonb  f^  tenn  ba?  9((^  bcrr^  t^erlqc^  unl  einen  unerf(^ro(tenen  mann»  wie 
9iiat  wa^f  ber  bie  gb^n  i^on  ben  ougen  ber  glbubigen  bannen  tbuje!  benn 
bu  bift  ba^  einig  gät;  bati  unfer  snfiuc^t  unb  trofl  ift.  !Dann  toit  SRo^fe« 
fpridtt  J>tnU  XXXU.  6:  3ft  er  nit  bin  Pater,  ber  bidb  far  eig<n  f^att 
benn  et  t^at  lidj  gmac^t  unb  gfc^affet.  6o  ift  e<l  ie  ein  frefttf  baf  wir  itt 
iemott  }tt|lu(bt  banb ,  webet  gu  bem,  bef  wir  eigen  finb  i  ber  ou(^  nit  minbren 
f9f  lu  ttiitf  bat|  bann  bie  abier  gü  jren  jungen,  unb  un^  unber  {inen  fc^irm 
Btmmt,  ütt  ba^  b^  jte  tinber.  !Z)arum  wir  jn  nit  aU  einen  rud^en  un» 
gnjbigen  tqramten  fdrtbten  f^Uenb  unb  meinen ,  wir  gb&rinb  nit  gu  im  tum» 
mm ;  funler  foU  er  unfer  eigenUd)erer  innerer  troil  fqn ,  weber  unfer  (9b(id)e 
imter  unb  muter  fQtnb*  SBir  föUenb  ouc^  bie  gu  bem  legten  lernen ,  baf 
üütt  ba^f  gA  bem  man  trofl  t^ati  ein  gott  ifl  bem,  ber  {in  trofl  barqn  fe^t 
unb  {tnen  onbac^t.  Denn  bifer  nam,  ®ott,  bebfitet  batf  gut,  bati  bie  gwtif« 
H  }u0ud}t  unb  bilf  unb  brunn  be^  guten  ifl.  9(lfo  ba^  menfc^lidb  ge^ 
f(bte(bt  aUweg  an  (tnen  breiten  erlernet  bat,  baf  etf  einer  gtbfferen  härteren 
bilf  batf,  benn  feine  menfcf)en  petmbgenb.  S«  weld)em  f9  nun  bie  felbtgert 
gfucbt  bobenb,  batffelb  ifl  jt  gott  gfqn.  2)arum  9aulu^  ben  gqt  ein  ab« 
gStterq  nennet,  baf  bie  gütigen  jr  guperitc^t  in^  gelt  gfe^t  banb.  9llfo,  gä 
»em  ber  menftf)  (in  guperficbt  bat,  ber  i{l  {tn  gott.  ^afl  bu  bin  güper(id)t 
tu  eim  feiigen,  fo  bafl  bu  jn  fc^lee^tlidb  fät  einen  gott.  Denn  gott  b^iffet 
bo^  gut,  gu  bem  wir  bie  guperftcbt  b<)benb,  baf  e^  un4  batf  gut,  bef  wit 
bebSrfenb,  teiflen  mbge.  ^altefl  bu  nun  fq  ftir  binen  trodi  fo  baltefl  bu 
f«  für  binen  gott.  ^llfo  folgt,  baf  bu  abgbtt  utf  jnen  macbefl,  unb  batf  bu 
jnm  gugibfl,  jnen  bie  bbdbfle  uneer  ifl.  2)ife  meinung  Pon  bem  namen 
gottetf  baltenb  bie  btbraifd)en  namen  in,  bamit  <t)  gott  nennenb,x  batf  bie 
{'long  ge  ergSlen  wdire.  3ebo(i)  fo  nennenb  fq  gott  Pom  leben  bar ,  Pon  ber 
baft,  Pon  ber  wptfb^it,  t>on  ber  büfi  ^on  ber  gnugfame,  bamit  f9  wellenb 
teeren,  baf  ber  allein  gott  ifl,  ber  allen  bingen  batf  leben  gibt,  alle  bing 
Permag,  alle  bing  weift,  allen  breflen  bilfl,  unb  ein  gnugfamer  fcba^  ifl 
alletf  guten ,  ber  alle  mangel  erfe^en  mag.  Darum  oud)  er ,  ein  einiget  gott, 
einigen  foU  angeritft  werben.  Denn  gä  welicbem  man  ftcb  ber  bilf  per(tcbt| 
bm  bat  man  mit  ber  tbat  ftir  gott,  ob  man  glt}d)wot  mit  bem  munb  ein 

^)  iDeaae£ftam 


302  tiHtqimi  ^  XXt.  artifeM. 

loatum  ^ic  beflettn.  locAmb  i  toitt  jnm  wn  minem  tratet  in  Un  Mmmlnt. 
6ic^f  et  fprtc^tr  fo  wir  uf  ct^en  acmmett  iKUen  mt^inb*  60  müf  ti  ic 
nun  (ic  in  Um  (tx^nam  Ubenbm  antreffen.  9nfo  burc^gond  aUe  gfc^cifit: 
fo  üntcfl  tu  Mn  Um  sebet  bftein  (tnn  no(b  worti  bal  (id^  ber  feiiflen  füe* 
bitt  gtQc^e:  e^  (utet  aüm^  nun  uf  unl  armen  breübafhn  menfc^en;  bie 
f^Henb  füt  einonbren  bitten.  2>enn  wir  (Inb  einer  Ui  anbren  gliber  9l5m. 
XII.  5.  epri(t)(l:  e<  bebarf  bbeine«  bitten«  noc^  bett(en«:  vi  litt  atte«  an 
ber  frqen  »a(  gotte«:  ber  gibt  unir  wM  er  »iU|  ic^  betei  wM  idi  mUtt  att 
bu  felb«  fror  bafl  bewärt  im  20.  artitet  bon  bem  frerbienfl.  ^ntwurt:  3a 
gott  gibt  un$i  wai  er  witf;  er  gibt  um  ouc^  ntiti  bann  iai  un«  gut  ift 
anattb*  vn.  9— U;  noc^  wiU  er  gebeten  fqn  unb  manet  un<  }e  bitten. 
Segetenb/  fpric^t  err  fo  wirt  Ad)  gegeben!  6uc^enb,  fo  werbenb  jr 
finben !  ^(opfenb  /  fo  wirt  ü6)  ufgetbon !  (Er  beiffet  un<  oue^  on  unberlaf 
bitten r  ob  uncl  glod)  nit  oon  ftunb  an  gegeben  wirt,  ba«  wir  begerenb 
fiucA  XI.  5—9.  unb  XVin.  1—8.  60  nun  bie  pctpfUer  ba«  ort  fiuedf 
bab in  gtibenb/  man  möffe  ju  aOer  mt  beten,  unb  Dertoufrnb  bamit  jr  ge« 
bet/  fam  fq  bie  oerfumnu^  ber  anbren  menfc^en  erfe^inb:  müf  tc^  nacb  ber 
(tirie  00m  gebet  fagen :  ®ebet  iil  nut  anber« ,  bann  ein  ufri(6ten  ober  uffeben 
be«  gmutil  3u  gott ,  tott  ba  oben  oud)  i(l  anaeigt.  Dife  meinung  wirt  bilfat 
tig(i(^  M  ber  gfcbrift  bewärt,  namlidb:  baf  SRopfe«  Srob.  XIV.  15.  nOt 
rebt  mit  bem  munb ,  unb  fpricbt  bennoe^  gott  i&  jm :  ^a^  fd)rqit  bu  jü 
mir?  fc^ret)  er  on  jwqfel  u<  bem  bct}en,  in  bem  er  mit  gott  rebt  unb 
Mmpft.  Ouc^  baf  9Cnna  1.  6am.  I.  13.  in  irem  f^ttitn  rebt  unb  ruft 
jä  gott,  unb  bbrt  <^e(i  bbein  ilimm.  2)amac^  erficht  man  ba<l  an  bcn 
gebeten  ber  alten:  wo  bie  ftnb,  ba  tfi  eintweber«  ba«  (ob  gotte«  ufigefproAen, 
ober  ber  menfcf)  bat  mit  gott  fo  bcimlid}^  gerebt  atomtt  finem  {^blieben  fratet, 
ober  beebe;  unb  wirt  bafelb«  Don  ber  jal  nüt  gerebt,  aM  aber  unfer  Mober^ 
bettler  fatfc^lidb  geleert  banb.  Ccbtecbt,  beten  ifl  nit  Dil  blabren,  funber  el 
ifl  ein  (ob  unb  eerenbieten  gotte«  gum  erften;  unb  ba«  trifft  ben  gtoubcn  an. 
SDarnad)  ein  bertruwt  anrufen  3U  jm*  um  unfer  notburft.  SBerntmm«  alfo! 
60  bu  fpric^d :  O  unfer  frater  bu  bimmeifcber ,  bin  nam  werbe  gebeiltgct ! 
ba  ifl  ba«  erfl  ein  fpott ,  wenn  bu  jn  nit  für  ein  frater  baft  unb  aber  fpri(bft  - 
O  bimme(f(ber  frater!  barum  wirt  }um  erflen  ber  g(oub  erforbret,  baf  bu  jn 
^flig(i(^  g(oubefl  binen  Dater  fqn.  9((fo  f6(gt,  baf,  wenn  ber  menfcb  ftcb  n6t 
im  glouben,  baf  er  betet.  9(1«  wenn  er  gebeult:  ®ott  ifl  ein  f(^9pfer  aller 
bingen ;  er  ifl  ba«  böcbfle  gut  oon  bem  alle«  göte«  (ummt.  (Er  bat  ben  wem 
fdben  nie  nfit  frerbeiffen,  er  bat  e«  geleiflet.  O  bem  gut  wiUtewig  anbangen: 
e«  ifl  gewüf  unbetrogen.  ®id) ,  ba«  ifl  ba«  bS^fle  lob ,  ba«  wir  gott  enbtr« 
ten  m9genb,  baf  wir  jn  ftür  ba«b9(f)fle  gut  flcber  baltenb  in  unferen  berjen, 
baf  wir  jn  für  unferen  oater  babenb :  benn  fo  febenb  wir  wol ,  baf  ftn  n<im, 
ba«  ifl ,  ftn  eer ,  fin  macbt ,  fin  lob ,  }um  bö(bflen  foU  fron  allen  menfd}cn 
gea(!btet  werben ,  unb  fprecbenb :  ®ebeiltget  werb  bin  nam !  X)emna(6  fo  folgt 
ba«  beulen  an  unfere  breflen :  Sälumm  un«  bin  rqcb !  6(baff ,  baf  bin  wtUe 
unber  ben  menfcben  erfüllet  werb,  wie  bt)  bir  in  ben  bimmelen  tc.  9(Ifo 
fann  bbein  gebet  f^n,  wo  man  nitbom  erflen  gott  baftir  baltet,  ba«  er  ifl « 
unb  nit  iu  jm  al«  fi^er  unb  Dcrtruwt  louft,  al«  jü  einem  milben  naturii' 

^)  Dertraulicb« 


iif  W(  mohtten  faUm  f&Umb :  Um  gott  f^at  tttt<^  ^nm  mUm  (unb  t^ti 
mit  Um  munbct}ci(i)cn ,  fo  c«  f((}ott  watliöi  unt  unbctroflcn  t(l,  »ic  lieb 
nvib  mtt  jm  bit  fQtnb  f  bte  ftncm  wort  mit  unae }WQfIetem  gtoubcn  an^ti» 
<((n(;  unb  fo  f«  noc^  jtem  tob  bef(i)et)etib ;  gfc^i^t  t^i  bof  mi  gott  miU 
funb  ibun  r  baf  f«  b«  im  ft)inb.  3c  »it  föUcnb  unfcr  {ui^etücbt  Mtin  )& 
sott  babmr  ba«  tflf  einen  einigen  gott  anbeten.  Z>enn  onbeten  Mft  i^ov  ui 
ttnb  ab  }u&erftd)t  unb  trofl  }ü  eim  bing  baben :  ba<  a^igt  ba«  gtied)if(f)  »octi 
pro^u(^e|li>ai,  an.  Sfnbetenb  wir  nun  einen  gott;  fo  banb  »it  ouA  atf  un« 
fc9  jovetfic^t  }u  einem  gott.  !Darum  (afTenb  unl  i&  bem  einigen  gott  miß 
f(c  }ufiu(^t  baben !  ber  ifl  unfet  tratet ;  batum  wit  wo(  geb&tenb  tu  jm  tum» 
men.  Dann  wa^  Witt  er  un«  abf(f)labeni  fo  er  finen  eignen  fun  bat  für  uni 
(Igcbenr  unb}u  eim  ewigen  pfanb  gemacht/  unfer  funb}e  beaaleu?  00  er  ouA 
firlb^  fiat  unb  un^  ruft  SRattb.  XI.  28:  Xummenb  }u  mir  alicr  bie  arbei» 
tntb  unb  tibertaben  (tnb !  iö)  wiU  üif  ruwig  mad^en.  6icb ;  er  ruft  uni^  gtk 
jm  fdb^ ,  er  wq<t  un^  nit  }u  bifem  ober  jenem  fürmunber ;  er  ift  ber  fromm 
fütrfl,  ber  bie  not  ftner  fcbäflinen  fetb^  angr^feui  ie(b^  gfunb  mod^en  wiU. 
Darum  bat  er  ba^  t^ertoren  fcbaf  uf  (tneit  felb^ruggen  genommen,  unb  bat< 
nit  eim  anbren  ufgeleit ;  er  bat  (id)  oud)  barum  fo  tief  gebemuttget  /  baf 
m  i^ertrumt  ju  jm  tummen  gebörinb.  3a  er  weift  unfer  not  unb  antigeur 
et  unb  wir  iu  jm  {ummenb.  (Er  f9rid)t  oud):  i(^  wtU  ä(b  tuwig  mad}en; 
er  fptiibt  nit:  jr  mü(fenb  ftlr  äwer  funb  felb^  genug  tbun.  (tt  fprid)t  nit: 
ti  müffenb  anbre  für  äwcr  fiinb  gniig  tbun,  funber  tu)  wiU  dcb  räwig  machen. 
SBarum  wettenb  wir  bann  }u  titn  anbren  r  benn  }u  jm  gon?  Wät  hat  nit 
ein  i^eracbten  (iner  frt)en  gnab  unb  barmberjigbeit?  9(ber  ba^  wiberbäffaen 
lumrnt  allein  u^  unglouben  unb  unwufTenbeit*  Darum  fbUenb  alle  men« 
fd)(n  gott  ernftlic^  anrufen/  baf  er  ftn  liec^t  ie  mee  unb  mee  anjfinbei  baf 
bie  berjen  ber  menfe^cn  erlud)tet  unb  gejogen  werbinb  in  bie  boffhung  M 
einigen  gottel!  Denn  ba^  i(i  gewuf  /  baf  weld)er  (te^  teert  }u  ber  creaturi 
idf  ber  ein  abgötter  tfl.  Darut^  nit  Heiner  fd)ab  ben  armen  menfcben  ent« 
fpringt.  ©Ott  wenbe  alle  bing  }um  allerbeflen!  benn  bem  wirb  icb  alleiti 
oU  min  not  tlagen:  benn  icb  weif/  baf  er  mid)  erb&rt.  6o  l^il  iron  bifem 
oititel. 

Der  ein  unb  gwAnjigil  artifet. 

Dafi  fo  wir  für  etnanbren  uf  erben  bittenb,  ba^  in  ber  geflatt  tb&jinb  r 
M  wir  aUein  burcb  Sbriflum  un^  alle  bing  gegeben  werben  i^ertruwinb. 

3ttm  erflen  teil  bif  artifieU  bab  id)  wellen  je  t^erfton  geben,  baf  für« 
bitten  uM ,  bie  nod)  uf  erben  flnb ,  }immen ;  unb  wo  in  ber  gefc^rifr  ftat  f 
»ie  man  für  einanbren  bitten  foK,  baf  el  allein  benen  gefeit  wirt,  bie  nod) 
in  bifem  j^t  lebenb.  Unb  wirt  in  aller  gefd)rift  hai  gebet  nienen  gugegei' 
ben  ben  feligen  (fo  Dil  idb  Qnft^bent  bin) ,  umgenommen  bal  i&di  9lpo(alt)Pitm. 
3>a  nimmt  Sobannem  ba«  gebet  für  bal  eerenbieten  unb  loben,  bal  bie  feit« 
fien  bQ  gott  tbunb,  wie  bat^or  anzeiget  im  20.  artitel;  noc^  nimmt  er  el  nit 
für  ein  bitt  ober  farbitt,  all  bie  DJfpiller  leerenb.  Daf  aber  bal  gebet,  9ott 
Sf)riilo  gebetfien  unb  geleert,  nun  bie  lebenben  antreffe,  baf  bie  für  einaitber 
fittinb  bitten,  }eigt  bal  SSater  unfer  an:  Dtn  will  befdbebe  uf  erben  all  im 
bimmel!  Unl  lomme  i&  bin  rt)^!  SSerj^d)  unl  unfer  fd)ulb  u.  Dann  bie 
»ort  migenb  ben  feligen  nit  jimmen.  3tem  Snattb*  XVin.  19:  38ibrum 
Ui  id)  u<bf  baf,  ob  iween  ul  tic^  jemmen  bellen  werbenb  uf  ber  erben, 


302  tttleflung  M  XXr.  orttfeU. 

foarum  Mt  ftcflctni.  locAnib ,  wirf  jitm  »Ott  tutttmt  tatet  itt  Un  ^itttmtni* 
6ic^f  tt  fptic^tr  fo  mt  uf  cvbctt  actiitiim  iKUett  tiKt^ittb.  Co  tnuf  e<  k 
itutt  tic  in  Nm  (tK^ttaut  bbctttcit  ontrcffht.  9(lfo  kitrc^aatts  aUc  gfdbcifi: 
fo  ünbtil  ta  i^ott  Um  sebct  k^ettt  (itttt  tto(b  toottf  ta^  fl(^  bcr  fcltflcit  fSr» 
litt  glQtftc:  (^  lutct  aOti^efl  itim  uf  tut«  ottttett  hnfü^afim  tttenf(^cn;  (tc 
fdUettb  fSc  cittontrnt  bifttctt.  2>«tn  i9ic  (Ittk  etttct  M  anbtett  gUbcr  9Um. 
XU*  5.  e»rt(()il:  c«  bewarf  bbciitc«  btttett«  ttoc^  Utämii  ü  litt  Mt$  an 
Itt  frqttt  tirat  gottc« :  btt  gibt  un^r  tira«  et  n»tUr  ic^  bctCr  toa<  id)  mUti  att 
lu  fdb«  l»ot  ^afl  betritt  itit  20.  attttel  wn  bntt  bctbiettft  9(ttttotttt:  3a 
flott  fltbi  ttn^r  nntl  et  tt^itt;  et  gibt  utt«  ouc^  ttfit,  batttt  ba«  uttl  gut  Hl 
{Dtat^.  vn.  9—11;  no^  ti^tD  et  gebeteit  f^n  uitb  tttanet  uit«  je  bitten. 
Sksetettbf  fpttdbt  etr  fo  ti^ttt  äd)  aegebett!  6ttc^ettb|  fo  tiKtbenb  je 
littbeit!  ^lovfenbf  fo  toitt  ücb  ufigetboit!  (Et  (eiffet  uttl  ou4  Ott  uttbetlof 
btttett  r  ob  utt$  gtod)  nit  t^ott  ihutb  oit  gegeben  toitti  bal  mit  begmnb 
euei  XI.  5—9.  unb  XVm.  1—8.  eo  nun  bie  DapfUet  ba«  ort  fiud 
babtn  {fibenbf  man  muffe  tu  attet  }t)t  beten  r  unb  oettoufenb  bomit  jr  se« 
bell  fom  f9  bie  tKtfumnuf  bet  anbten  menfd)en  etfe^tnb :  muf  i(^  no(6  hc 
Ntietwm  gebet  fagen:  Oebet  t^  nui  anbetOi  bann  ein  ufti(6ten  ober  ufftbcti 
be<  gmuti  SU  gottr  »ie  ba  oben  oud)  iik  onieigt  2>tfe  meinung  witt  bilfat 
tiglid)  ttf  bet  gfd)tift  bewittf  nam(i4):  baf  SRo^fei  dxol.  XIV.  15.  nSt 
t^t  mit  bem  munbi  unb  fpti(^t  bennocl)  gott  }ü  jm:  ^ai  fcbtqft  bu  itt 
mit?  fdfttii  et  on  gtoQfel  va  bem  (etjen,  in  bem  et  mit  gott  rebt  unb 
Umofi.  Oud)  baH  Vnna  1.  Garn.  I.  13.  in  jtem  betjen  tebt  uitb  ruft 
2Ü  gotti  unb  b5tt  ^tii  bbein  ftimm.  !Datnad)  etftc^t  man  bal  an  Un 
gebeten  bet  alten:  ti^o  bie  ftnb,  ba  tft  einttoebeti  bal  lob  gottel  ulgefprocbcnr 
obet  bet  menfA  bat  mit  gott  fo  ^etmlid)^  getebt  all  mit  (tnem  lqbltd)en  tuitctf 
obet  beebe;  unb  witt  bafelbl  bon  bet  }at  nfit  getebt,  all  abet  unfet  ilcitt* 
bettlet  falfd)ltcb  geleett  banb.  6(bleÄt,  beten  ifl  nit  Pil  blabten,  funber  d 
ifl  ein  lob  unb  eetenbieten  gottel  }um  etilen ;  unb  bal  trifft  ben  gloubcn  cn. 
Datnad)  ein  t^ettnnot  antüfen  }u  jm  um  unfet  notburft.  SSetnimml  alfo! 
6o  bu  fptid)(i:  O  unfet  batet  bu  bimmelfc^et,  bin  nam  ti^tbe  gebeiltgct! 
ba  i(l  bal  etil  ein  fpott,  menn  bu  in  nit  fSt  ein  tratet  bail  unb  aber  fpricbit* 
O  btmmelfd)et  oatet!  batum  ti^itt  jum  etflen  bet  gtoub  etforbtet,  baf  bu  in 
ftitiglic^  gloubeil  binen  batet  fpn.  9llfo  folgt,  baf,  wenn  bet  menfcb  ftcb  iAt 
im  glouben,  baf  et  betet.  9111  »emt  et  gebenft:  ®ott  ifl  ein  fc^Spfrr  alhr 
bingen ;  et  ifl  bal  b^cbfle  gut  bon  bem  allel  gätel  (ummt  (Et  bat  ben  mtn» 
fd)en  m*e  ntit  betbeiffen,  et  bat  el  geteiflet  O  bem  gut  tt^ittteu^ig  anbanden: 
el  ifl  gemuf  unbetrogen.  0id) ,  bal  ifl  bal  böcbfle  lob ,  bal  »it  gott  tnhit* 
ten  mügenb,  baf  wit  in  ftüt  balböcbde  gut  fttbet  baltenb  in  unfeten  bergen, 
baf  wit  in  fut  unfeten  Datet  babenb :  benn  fo  febenb  toit  »ot ,  baf  (tn  nam, 
bal  ifl ,  fin  eet ,  ftn  mad)t ,  fin  lob ,  }um  b9d)ilen  foU  i^on  allen  menfdicn 
geatbtet  werben,  unb  fprecbenb:  ®ebeiliget  u^etb  bin  nam!  X)emna(b  fofol^t 
bal  benlen  an  unfete  bteflen :  Sutumm  unl  bin  n}d) !  6(baff ,  baf  bin  mllt 
unbet  ben  menfc^en  etfailet  wetb,  tvie  b«  bit  in  ben  bimmelen  k.  9l(fo 
(ann  bbein  gebet  f^n,  wo  man  nitbom  etflen  gott  baffit  baltet,  bal  er  ift, 
unb  nit  iü  jm  all  ft(^et  unb  t^etttuwt  louft,  all  jü  einem  milben  naturli* 

^\  pettraultcb. 


mtgm^  ^  XXI.  cxüMt  303 

t 

(^n  iKitct.  60  aber  la4  befd^tc^ti  hitf  e«  >ania(()  titt  «U  tvortcn  mec: 
tcnn  cc  »etft,  wa^  utu^  gebrifl,  et  unb  »tt  ju  im  loufenb;  Intn  tvit  ^aiKttb 
ba^  böc^fl  gebet  be<  glouben«  fd}on  i^oUenbet  Hai  leert  Sbttiht^  felb< 
aRattb.  VI.  7:  €0  jr  betenb,  foUenb  jt  tiit  baruf  ligeni  ba$  jr  bie  ipottbe« 
gebetet  oft  blabtinb,  wie  bie  beibentbunb:  benn  fq  tvdnenb/  fq  toerbtnb  iti 
jrcn  Dil  »orten  erbört.  Darum  werbenb  jnen  nit  glqc^ !  bemt  ätoer  tratet 
m9t  »ef  ir  mangUnbf  ee  unb  jr  jtt  bittenb.  3t  f9Uenb  aber  atfo.  beten: 
Ounfer  foimmelfc^er  i^ateri  bin  namfQegebeiliflet!  Sutumme  und  bin  rq^ie. 
6icbr  bit  ium  erfhn  fc^rectt  er  untf  t^on  bile  ber  tvorteni  unbbeift  un<  aber 
£ue.  XI.  unb  XVIII.  immerbar  beten.  60  mu$  ie  beten  nit  wort  udflief* 
fcQ  betifen:  bann  er  t^erbütet  bat  unber  einem  griec^ifc^en  »ort«  battologtai 
bau  id)  blabergcbet  oertütfc^i  unb  t^erfton  baburd)ba<  wort  btabren  unb  tai 
mber  blabren  unb  bad  uefpäwen  ber  »orten.  6i(6  r  »0  ftnb  wir  je^ ;  bie 
ir  Dile  wort  ber  pfalmen  t)er(oufenb  /  fam  t$  beneu;  fo  uM  gett  gebenb  1  bi(f' 
li(b  ftt;  fo  Sbriflul  bad  wibren  unb  btaberbeten  verwirft;  fo  ba<l  gebet  tin 
Stieben  bcd  gloubend  ifl  }ü  eim  Uüi  }um  anbren  ein  (utrer  bette!  um  unfere 
ttotburfi?  2Ber  f^at  ie  bettlen  für  ein  wert  gefc^ä^t?  ober  wer  b<^t  ie  (tnen 
glouben  i^erfoufi  ober  fflr  ein  anbren  gegloubt?  2)aran  man  er  Urnen  mu$, 
baf  unfer  gebet  gar  nit  foU  gered^net  werben  aM  ein  wert.  !Denn  fo  ic^  ftet^r 
}tt  eim  (ouf :  bilf  mir  ba!  (q4  mir  bort  100  gulbi!  tonn  iöi  ie  ba«fe(b  nit 
für  tin  wert  fc^ä^eUf  barum  man  mir  etwaü  fdbutbig  fqe:  benn  id)  H^nn 
itttt  bann  gt)(en^  unb  bettlen;  aU  aber  teiber  etlic^  rebenb:  3(b  ^ab  bütgott 
in  (in  (qben  bunbert  pater  noiler  gebetet;  ®ott  fqe  e«  unberwifen!'  mti* 
nenbf  gott  {Hut  jnen  um  [ildi  jr  wert  Pil  gelten:^  benn  ft)  babinb  jn  burcb« 
ccret,  fy  b<)binb  jm  etwatt  gegeben;  barum  fq  recbt  babinb  3e  bi^ufd)en^ 
ober  abre€f)nen  für  ir  fänb  /  wie  tür  fq  weUinb  1  fam  ir  gebet  tin  waar  fqt 
ober  wertf  bie  man  jnen  wibergetten  muf.  SBelic^^  aüti  nüt  brnn  ein 
fa(f(b  ifl  unb  gh)(bilnerq ;  unb  (ummt  t>on  ben  glq^tfneren  bar ;  bie  gelt  ge» 
nommen  ^anb'  unb  glqcb  aU  bie  fpinneren  barum  gebetet  fo  t>\li  ober  fo 
H(  jalf  unb  tit  bo^  nät  bann  ein  blabergebet/  ba^  Sbriflu«  ^ie  mit  fo 
beitren  Worten  iierwirft.  !Denn  nimm  war«  bo  S^riflu^  (tn  gebet,  ba^  oa« 
kt  unfer,  u^geleeret  iiati  fprac^  er  nit:  betenb  ti  fo  oft  ober  fo  oft,  funber 
bat  er  bapor  geteert ,  man  föUe  nit  blaberen  ober  Pil  wort  utfgieüfen.  3(^ 
lof  bir  bir  oudb  ntt  nac^ ,  baf  bu  fprecbefl :  6i(b ,  a(fo  teert  man  bie  weit 
nummen  beten.  Denn  man  teert  recbt  beten  mit  bem  ^erjen ,  nit  allein  mit 
(cm  munb;  welid)^  allein  ba«  war  gebet  ift  3ob.  IV.  24,  unb  ba«  mit 
bem  munb  nflt  ifl  bann  gefpStt  unb  pera^tung  gotte«  ORattb*  XV.  8. 
(Efaj.  XXIX.  i :  Da«  PoK  eeret  micb  mit  ben  lefaen ,  aber  jr  bcrj  iil  fer 
bon  mir.  3(^  wiQ  bicb  recbt  erffinbelen  in  binem  gebet:  SBie  b^ft  bu  jm 
sctbon,  wenn  bu  an  ben  berg  tummen  bift:  Q3er}t)(6  un«  unfer  fd)ulbf 
glqcb  wie  wir  unferen  f(^ulbnern  Perjqbenb?  3fl  e«  bir  gegangen,  toit  ti 
mir  all  min  tag  gegangen  ifl ,  fo  baft  bu  mäifen  wibrum  binber  ü^  sieben. 
Z)ann  fo  oft  id)  babin  tam ,  fo  mod)t  icb  ben  friben  nit  ertqben ;  id)  muf t 
Porteil  ban,  baf  mtd^  gott  nit  rid)te  nacb  minem  Perjpben;  wiewol  it^  tt^ 
(annt,  baf  er  ba«  red)t  unb  PoUIummen  in  ftnem  wort  geteert  bat.  Unb 
nad)  langem  erfaren ,  ob  id)  bocb  red)t  unb  pon  berjen  Per}igen  bätte ,  fanb 


*)  SKottl  auffperren.  »)nid)tper»iefeii.  3)PesabUn*  *)beif*en,  perlanaen* 


306  U^Icduna  Iti  XXI.  «ctiMi 

unb  e(enb  fqe ;  aUt  lort  werbe  uni  Ut  gnSbig  gott  Ytiw  unb  ftftett  mi 
fVöub  ((eben.  €0  betet  et ,  ob  er  9(9(6  ben  munb  ittt  bewegt  Vlfo  öu(b 
ber  f(i)mtb  am  ambotl/  ftc^t  er  fat  aUem  (tnem  t^un  unb  (offen  sott  ani  fo 
betet  er  on  unberlaf  • 

Der  onber  tet(  btf  arttfe(«. 
2>a$  mir  <i((etn  burcb  (!b(tilum  iin^  oUe  bing  gegeben  werben  berhruwinb. 

i^ifer  teil  (eert  un^;  bof,  fo  wir  betenb,  baf  wir  un<  gwQf  «»erfebinb,  baf 
un«  gott  unfer  notburft  burc^  ben  berren  Sbriflum  3efum  ;ufle(Ien  triU. 
Denn  wir  (inb  ntt  gut  i  bof  un^  gott  fljib  um  ttnfertwi((en  gebe ;  aber  um 
One«  funcf  wiOen  gibt  er  uncf  oüt  bing.  3ob.  XVI.  23 :  SBarlic^i  warlicb 
fag  id&  titb,  ba«  aUe«,  ba«  jr  begeren  werbenb  an  ben  bater  in  mtnem 
nameni  ba«  wirt  er  üdi  geben:  6e^enb  irr  baf. er  ba(l  begeren  {u  ftmm 
namen  tnflpftr  fpred)enbe :  ÜÜt^i  ba«  man  begeren  werbe;  ja  in  ftnem  namen. 
9((fo  fo(gt/  baf  wir  in  bem  einigen  namen  Sbrifli  begeren  ft((inb.  St 
fpri(f)t  3ob.  XIV«  13:  Wt^i  ba«  jr  begfren  werbenb  in  minem  nameni  bad 
wirb  x(Si  tbun  1  bamit  bie  eer  beti  oater«  Aar  werbe  in  bem  fun.  60  jr 
etwa«  in  minem  namen  begeren  werbenb/  wirb ic^  iai  tbun.  3n  Itn  mu 
ten  S^ridi  b9rfl  bu  aber ;  baf  wir  nun  in  ftnem  namen  gewärt  werbenb 
unferer  bitt:  benn  bt)  b^eine«  anbren  namen  ftnb  wir  geleert  bitten;  er  t^er* 
beiffet  un«  oud)  in  bbcine«  anbren  namen  }e  gewdren.  Denn  e«  ift  bbein 
nam  unber  ber  fonnen/  in  bem  wir  bei(  werbinb  weber  ber  namen  QFbriiU 
3eru  9(ct.  IV.  12.  Darnach  b^rfl  bu  ben  gwa(t  Q^btifU  g(t)d)  ft)n  mit  got* 
te«  t^ater«  gwa(t ,  fo  er  fprid)t :  la^  wirb  id)  tbum  Darnad^  fo  oerfiail  bU/ 
bnf  er  aUt  bing  t^erbienfHid)  bermag ,  fo  er  beift  an  ftnen  namen  ft(b  (äffen. 
fRim.  VIII.  32:  ®ott  bat  jinem  eignen  fun  nit  aberfebeUf  funber  jn  für 
un«  gegeben.  SBie  wirt  er  un«  ntt  mit  jm  aUt  bing  geben?  Sic^i  9au(u« 
meint,  e«  wfire  ein  ungebürt«/  ^  baf  un«  gott  mit  ftnem  fun  nit  aÜt  bing 
gebe,  ^etru«  (eert  ouc^  unfer  opfer  gott  genem  werben  burc^  Sbtifhim 
1.  eap.  II.  5 :  3r  fö((enb  opfer  be«  geifi«  ufopfreur  bie  gott  gnem  ftnb  burcb 
Ocfum  QFbriflum.  ®eiil(icbe  opfer  ftnb,  nat  anber«/  benn  aU  unfer  gmut 
burd)  ben  gtouben  gott  bingeben^  a(«  wo(  in  ben  worten  ^etri  bor  unb  nacb 
et(ctnet  werben  mag.  6umma ,  fo  un«  gott  a((e  bittg  mü  in  bem  namm 
'3efu  d)riili  geben,  wie  im  20.  artifel  bewdrtifl:  fo  folget  oud}r  baf  wir 
(lUe  bing  in  Ünem  namen  begcrenb.  6!o  wir  ba«  tbun  werbenb ,  benn  ftnb 
wir  d)riüen :  benn  Sbrijlu«  ifl  eer(id)er,  bann  baf  wir  f!nen  namen  traginb, 
fo  er  no(^  nit  all  unfer  superftd)t  ifl.  60  bit  bon  bifem  artilel,  ber  ou(b 
l&  bem  bienet,  baf  bie  abg&tterq  su  ben  ereaturen  bingelegt  werbe.  Denn 
ßllcnb  wir  allein  in  ftnem  namen  begeren,  unb  ifl  ba«  gewSten  aUein  uf 
ftnen  namen  gflellt,  fo  ift  e«  t)te(}  ja  abgottifc^,  fo  wir  untfjd  einiger  crea^ 
tur  feerenb. 

Der  }ween  unb  iwdnigefl  artile(. 

Daf  Sbriflu«  unfer  grecbtigbeit  ifl,  baru«  wir  ermeffenb,  baf  unfere  werf 
fo  bt(  gitt,  fo  bil  f«  ^btifli;  fo  Pil  f«  aber  unfer,  ntt  recbt,  nit  gut  ftnb. 

Der  erfl  teil  bif  artitel«  bienet  ju  ber  Dorbrigen  metnung  be«  anbeten« 
ber  feligcn.  Denn  ifl  Gbtiflu«  unfer  gred)tigbeit,  a(«  er  warlicb  ifl,  fo  ifl 
er  ouc6  oller  glöubigen  grecbtigfett  gfqn,  bie  ie  ju  gott  (ommenb;  fo  müf 

uitde^Ortfle«. 


mUmi  >^<  XXIL  artiWt  307 

er  Ott*  Itt  lit  wtgftcit  atter  brto  fltrc^jtigfeeit  ftn ,  We  gfi  gott  funtmcnb. 
!Darno(ft  tft  er  ein  anlaf  *  uf  bic  nadjfumiiKnfeen  artifrir  Wc  wn  bm  »rrtm 
fagen  werbend.    2)o§  aber  Cbttfltti  unf«  gredjttgbrit  ftje ,  Uerct  ba«  ^au. 
(uK  1.  Sot.  I.  30 :  Sbttflu«  til  un^  i^on  gott  btc  wQ^^ctt  toprben  unb  bie 
gwAttgbeit  unb  We  beligf cit  unb  bic  ratijung  ober  erlöfung.    3ü  eigwlicftcm 
ierftanb  mrrt  tvibrum  lurjlid)  üon  bem  gcfa^  unb  röangclio/  wie  td)  ba 
oben  {Ȋtenb  ouc^  i)ab  an}eigt;  barum  td)  bi(  (unbfc^aften  te$  unberlo^r 
bnb  wol  im  jtnn  no*  ber  jtjt  ein  eigen  bu^lin  in  latin  je  f^r^ben  twm 
0%  unb  eoangelio-    2)oc^  muf  bie  ganj  fumm  ftiecin  begriffen  merbeUf 
ob  gott  n>iU:  ®ott  ift  ba^  ewig*  einig  unt^etmanbelbuclic^  gut,  ui  bem  aUei 
gut  tutttmt    9ilfo  nttif  (in  miU  nut  anber«  (qu,  benn  ein  ewiger  brunn  be< 
red)ten  unb  guten;  na^  bem  folgt,  baf  Mtüi  fo  un(l  gott  je  »äffen  tbut, 
ba$  ba^  felb  gut  i<l  unb  recf)t ,  benn  »on  bem  brunnen  ober  boum  mtif  nät 
bann  gäte  frud^t  lummen*    SBQter  fo(gt,  baf  ba^  gfal^,  fo  e^  bon  gott  tummti 
gut  ifl:  btnn  ti  tummt  u^  bem  wiUen  gotte^ ,  ber  ein  ewige  regel  ober  fd)nür 
ift  be^  red)ten  unb  guten.    QSjQter  folgt,  fo  ba^  gfaft  u^  bem  willen  gotte« 
tummt,  büf  e«  ou^  ewiglich  rec^t  unb  gät  tfl  (fo  ti  bon  gott  felb«  nit  wirt 
obgetbon);  unb  welcher  tbut  bo«,  fo  ba«  gfa^  beift,  red)t  unb  gute«  tbut: 
benn  er  t^ut,  ba«  gott  will ;  ba«  möf  oud^  gät  fqn,  ba«  er  wiU.    Wtliiitt 
ober  ba«  tbuje,  ba«'«  gfal^  beift,  (af  iüi  it%  jlon:  c«  fummt  balb  b^rnad). 
U«  bem  folgt  w^i  baf  bie  bing,  bie  im  gfaQ  nun  uf  ein  S9t,  ba«  ift ,  bi« 
ufSbridum,  geboten  ftnb,  nit  gät  gfqn:  benn  fp  ffnb  allein  bebätnuffen  unb 
bem  groben  ooK  ein  nachgeben  gftjn.    Unb  fo  id)  bie  reb,  bie  abgangnm 
gfab  foinb  nit  gut  gfqn,  oerflanb,  f9  ft}inb  nit  gut  gfqn  al«  gfa^.    &uft 
iinb  fQ  mol  gut  gfqn,  wie  ein  anbere  creatur  gotte«  gut  iil.    9tber  ein  gfoft 
fett  gttt  fqn,  baf  bie,  fo  barunber  lebenb  unb  erfüUenb,  gut  werbinb.    9(lfo 
ftnb  bie  ceremonien  ober  jänfetwert  nit  gut  gfijn :  benn  ber  ft)  fd)on  getbon, 
bat  bennocb  weber  ba«  erft  gebot  gotte«  nod)  ba«  anber  erfüllt ;  unb  bef ^alb 
gott  nfit  glQ(6er  worben.    Ou(6  ffnb  fq  bem  t^olf  nun  gegeben  ju  einer  flraf 
jter  ungloubnuf .    fii«  (Ejed).  XX ,  fo  (inbefi  bu  e«  gan}  ttar.    @o  nun  bic 
nit  u«  bem  willen  gotte«  (ummen  ftnb  (ber  nät  anber«  ift  weber  ein  fcbnär 
unb  seigenber  finger  be«  red)ten)  ber  meinung,  baf  fp  ewiglich  btpbinb  (benn 
er  bat  fi)  felber  abgetbon) :  fo  ftnb  f^  oud)  nit  gut  gfqn ,  ber  gftalt  ba«  gfaQ 
gut  ift.    Z)enn  wenn  fp  ber  gftalt  gut  wärinb  gfpn ,  bättinb  fp  nit  mbgen 
abgetbon  werben.    (£«  bat  f)}  oud)  gott  burd)  Sfajam  cap.  I.  gefc^olten  unb 
verworfen.    !Dif  b<)b  idi  barum  }wtlfd)enb  pnber  gefä'jet,  baf  ber  einfältig 
nit  bp  ben  guten  gfagen  bie  meinte  se  oerfton  fpn ,  bie  }ur  felben  S9t  nun 
}ü  einer  flraf  gegeben  wurbenb;  oud^  nit  oon  ben  päpftleren  gepod)t  ^  würbe, 
er  m6f  t  fp  balten.    2)enn  an  ben  Worten  ber  jwepen  propbeten  3faia«  unb 
<£}ed)tel  bbrenb  wir  eigenlic^ ,  baf  fp  al«  gfab  nit  gut  finb  gfpn ,  unb  ouc^ 
bie  wert  nit  gut  gfpn.    3e^  lumtnenb  wir  wibrum  uf  ben ,  ber  gute«  tbut  i 
fo  er  nad)  bem  tbüt ,  ba«  ba«  gfab  beif t.    @beiner  tbut  gute« ,  ber  ooit 
tlbamen  bar  ie  geboren  ift  qjfal.  XIV.  S,    9llfo  folgt,  baf  ou*  bbeinet 
ba«tbut,  ba«'«  gfab  ^eift;  ober  er  tbäte  gut«,  fo  er  tbäte,  ba«'«  gfa^  beift. 
Dann  ba«  gfab  beift  nüt  anber«,  bann  ba«  ewiglich  red)t  unb  gut  ift:  benn 
ba«  gfab  ift  gitt,  gred)t  unb  betig  9tbm.  VU:  12.    SBillt  bu  wiffen  warum? 

^)  Cittlettung.  ')  getrobt/  aufgebrungen« 


308  tUfcgimg  M  XXIL  ^  attiteli 

txttum  lof  rt  nfit  onhr^  ift/  wcber  rin  offhung  tmb  anjefdcn  htt  miUctK 
AOtte«  r  ta0  mit  an  bmt  »ort  M  gebotet  ftbiti^r  tva«  iM  wiU  unb  erforbttt 
S)f$batb  t^  bcUtd)er  cthinaetium  Riefle  mcbet  cm  gfaQ,  Denn  wen  föUte  nit 
ffinrntii  bcr  in  mcnfd){i(^cr  ffnfletnuf  unb  unmuficnbeit  Übt»  tvcnn  jm  gptt 
(tncn  wtUen  ufti)dte  ?  SBä'tc  nun  ba^  fdbtg  nit  ein  gute  botfd)afi ,  wenn  bcr 
n>i\i  <)ottc^  bcm  mcnf^cn  f unb  gctbon  würbe  ?  2)u  ntufl  f9rcd)cn  jOf  wiUt  bu 
anbcrtr  iit  war^ctt  rcben.  Denn  wenn  bir  nun  ein  wc{t(t(i)cr  furfl  |in  narra(t)te^ 
bcimlisbcit  oifhcte ,  bfittcfl  bu  c^  für  ein  groflie  gnob.  !Z>e^balb  id)  ba  oben 
gerebet  ^ab  i  ia$  <ifa^  fqe  bcm  3oMt)ulber  ein  ei^anaelium.  Daf  aber  un^ 
batf  flfa^f  ba«  beilig ,  gut  unb  gere(t)t  iilf  nrt  geliebt;  nit  frouwet,  nit  frutig' 
macbt;  boj^  tummt  nit  ba  bannen  r  baf  c^  an  sm  felb^  bie  natur  bab;  bof 
cl  ftne  bitter  fd)re(te  ober  brutfe  ober  trurig  mad)e,  funber  c«  (ummt  bic 
trurtgbeit  oon  unferem  fleifc^.  SDatum  ic^  wol  möd)t  Ipbcn  i  ba$  ettid) ;  fo 
2U  unferen  jqten  oon  bcm  gfa^  f(f)n)benb,  fo  fp  bom  gfa^  alfo  fc^r^benb: 
c^  ftbvcde  un0  unb  matbc  un«  ocr}wofIcti  unb  mac^Cf  ba$  wir  gott  bafTtnbr 
ba|  fq  ba^  mit  eigenlt(f)eren  Worten  it^ilric^tnb.  Dann  oeriwqflung  unb 
^af  gottcil  f ummt  nit  u^  bcr  Wartung  bei  gfa^el  i  funber  ui  bem  breftm 
bei  ^eifd)i ,  bal  bem  gfa^  nit  nad)! ummen  mag  t  unb  tbut  bemnacb  wie 
alle  onmc[d)tigen :  bie  bebenb  an  baffen  ben  i  bem  fq  nit  }um5genb«  Z)i$ 
bat  ^aulul  eigentic^  ulgebrudt  9lim.  VIL  14:  <a}ir  wtiffcnb/  baf  balgfa^ 
geifHic^  ifl;  id)  bin  aber  0eifdftli(6  oerfouft  unber  bie  funb.  @id);  warum 
ift  bal  gfall  geiiHic^?  Darum  baf  d  ein  guter  beiliger  gerechter  wiU  gottel 
iil:  benn  ber  g&ttli(6  geifi  ifl  nfit  benn  bal  bödbfl  grec^teft  beligcil  gut. 
Unb  wtr  nennenbl  ein  gfa^i  bal  bod}  oon  SRoDfen  ein  leer  genennet  wirt; 
benn  t^orab  i  bai  wir  gfa^  Dertätfd)enb  /  bai  lummt  oon  jarab  i  bai  beift 
unber  anbren  bebätnuffen  i  wDfen  i  füren  ober  richten ;  barum  baf  unl  bai 
gfa(  oon  gott  geben  ift;  baf  el  unl  leere,  toa^  ber  will  gottel  fqe,  unl* 
wqfe ,  um  ridbte  unb  fttre.  6!id),  ob  el  nit  billicber  eoangcHum  bie{]^  weber 
iin  gfa^!  Dif  reb  id)  nun  }u  gutem  berilanb;  will  barum  nit,  baf  man  bie 
namen,  gfa^  unb  eoangelium  burcb  einanber  oermifc^e;  baf  man  weberl 
.  oor  bem  anbren  tenne.  Dann  wal  mag  (wie  oor  gefeit  ifl)  bei  mcnfd)m 
gmät  fr9lid)erl  oertiinbt  werben,  benn  fo  jm  gott  ßnen  willen  anjeigt.  9Bit 
nennenbl  aber  barum' ein  gfa^,  baf  (td)  unfer  fleifd)  barunber  winbet  unb 
urtbulbig  ift;  aber  bal  gfa^  i^  an  jm  felbi  geiillitib  unb  grec^t,  unb  mag 
jm  oudb  nieman  jufummen  nod)  erfüllen ,  benn  bcr  geifUicb  ift.  SRit  cimm 
b^fpil  Wirt  el  allel  tlar:  Du  follt  niemani  gut  begeren,  i(l  ein  gebot,  ja 
ein  lutrer  will  gottel  unb  ein  leer  bei  unwäfTenben  menfd)en,  baran  er 
gewt)lt  Wirt :  baf  nit  allein  eim  anbren  ftnl  nemen  unrecht  ifl ,  benn  bal 
felb  nit  allein  gott  funber  oud)  bie  menfd)en  )U  rad)  bewegt;  funber  ifl  oud) 
unred)t  bal,  fo  eini  anbren  ifl,  nun  begeren.  @id)  bic  in  eim  fiirgon  ben 
.  unber fc^eib  bei  g&ttttc^en  gfa^ei  (alfo  wiU  id)  mit  allen  menfc^en  ben  willen 
gottel  gern  nennen  Don  gutel  t^erflanbl  wegen)  unb  bei  menfd)lid)ett.  2>ai 
mcnfc^lid)  gfa^  rid)t  erft,  fo  bie  unbillid)  tbat  )90llbrad)t  ifl,  wenn  bic  nant 
ober  roub  befd)rben  ifl ;  taf t  aber  bic  bcgirb  bingon  ungefhafet ;  benn  fv 
mag  oon  b(n  menfd)en  nit  erlennt  werben;  ft)  oerfd)lc[d)t^  fi(^  in  ben  biili« 
nett  *  bei  falfc^en  berjeni ,  baf  ft)  nieman  feben  mag :  barum  f ann  man  fp 


») 


tiArrifcbe /  tbOttd)te*   ^)  munter/ t(fttig.   ^)  i^etbtrgt.  «)  ^Obleu/ SSinfclm 


tttlcaung  W  XXU.  arlifeW*  309 

ntt  (Irafim.    ®ott  aber,  bcc  ein  but(6Ad[n<i(v  iil  oUer  betten i  evitnnt  fq, 

lorum  fhraft  et  fq  oud) ,  fo  (t)  ntt  nad>  finem  millen  gcflaUet  ifl.    Z>a9  nun 

(ati  menfctiUd)  gmüt  mfiffe  <  ma^  sott  meUe  i  müf  im  ^a«  tc  nieman  anberii 

fa()cn  (onn  gtM,  cUtin.   T>tt  fpti^t:  3^  miU  nit  Detnugt  («n  mit  (et 

menfdiUc^en  getecbtiabett  /  ia  jt  aUcin  ui  fotd>t  (et  fltaf  obct  iöiatib  (a^r 

flbel  nit  offenließ  begonb,  cbtt  än>te  bttitn  ftnt>  aDti<i  unb  t^^U  be^itbcn 

itnb  anftc^ungen.    ^o  folgt;  baf  ttwte  gted)ligLl>cit  nät  anber<  i^t  t^cnn  ein 

ilmttti,  benn  biititinb  it|  fo  tftätinb  jt,  bie  onfec^tung  iil  ba.    60  ix  nun 

(0  mit  begetenb  wonen,  muifcnb  jt  oud>  geßttet  fqn  tia^  minem  wiUen. 

3(4  bin  b^ein  ffx^ntxi  (unbet  bon  gtunb  uf  lutet,  tein»  gut  unb  gted}t, 

alfo  muflenb  jt  bon  innen  batu^  gttci}t/  tein  unb  ttnfct)ulbig  (t>n;  batum 

tcb  nit  gniig  ^ob,  baf  jt  ntt  fleUnb,  nit  toubcnb,  nit  eebtedKnb,  mit  bet 

t^at ;  benn  uwet  ^etj  t^dtc  e^  i  fo  e«  nit  anbct  bing  »itfc^  fotcbtc  bann 

mic^  /  funbct  jt  muifenb  in  minen  ougen  gte(t)t  (t)n »  menb  jt  bq  mit  »o> 

mn.   3c^  itct)  bie  betjen  inwenbig :  batum  foU  pud^  nieman  be<(  anbten  gut 

ober  gemabtl  nun  begeten^  betftanb  69  benen  geboten  oud)  al(e  anbte.    6i(6 

bie,  ob  nit  ba^  gfa^  geifHi(b  fo^  ?  benn  gat  ntt  begeten»  ba^  ift  ic  (uteti  tciui 

gut  unb  gtecbt  unb  gan)  geiftlid) ,  benn  ba«  nieman  etf AUen  mag ,  benn  bet 

itimdi  ifti  ba^tft,  bq  bemba^  fleifcb  nätiil»  nüt  betmag,  nflt  anhebt  1  bn« 

abet  bbeinem  menic^en  betiangt  ^  »itt ,  biewql  et  in  bifem  iQcbnam  (ebi , 

benn  aUe^,  ba^  in  bet  weit  lebt,  ifl  nit  on  begitb  un^  anfec^tungen«  l«3ob. 

IL  16:  %ÜU  ba^  in  bet  weit  tfl,  tat  ijl  ein  begitb  obet  anfec^ngbe^  fUifdiü 

unb  ein  begitb  bet  gitc^t  unb  etn  bocbmüt  be^  lebend,  bie  nit  la  gott  ftnb. 

Slac^bem  wir  nun  eigenli^  etfaten  bonb  1  watum  ba«  gfa^  geiitUd)  tft 
unb  bci^t;  namli(b  batum,  baf  ti  unt  anzeigt  ba«  miiftet  unb  fotm  M 
goMi(ben  wUmii  fo  witt  Iqi^tlic^  bavnac^  betitonben;  watum  tt  txM  wibet 
i<i:  namlid)  batum »  alt  ba  felbjl  fttxnoä^  folget ,  baf  wir  fteifcbUci^  fmb  unb 
unbet  bie  fänb  betlouft.  S8a«  ift  unbet  bie  fanb  betfoufit  fqn  anbete?  webet 
hc  fänb  eigen  f^n^  unbet  bet  fänb  gwalt  unb  gebiet  leben,  bo^  (ummt  u^ 
bem  btefien  bat,  in  ben  un^  3(bam  im  anfang  gewotfm  bot.  6^  wiv  nun 
»at  anbete  bann  fleif(b  finb  unb  bö«,  wie  ba  oben  u«  ®en«  VIII«  an}eigt 
tfti  fo  folget;  baf  bet  baf  b<^  gfa^e«  M  bem  fleifcb  lummti  unb  nit  u^  bet 
natut  Ut  gfa^e«,  bann  tt  ifl  gut  gtecbt  unb  geifllid),  will  mt  üU  lutet  unb 
nin  baben  $  ait  gott  etfotbetet ,  batum  alte  bie  fptudb :  fiep  itam  opetatut , 
bo$  ijl,  ba^  gfa^  wät(t  ben  jotn ,  unb  be^  glqc^n  f  fdtfenb  betilanben  wet» 
^«  2>a0  gfa|  un^  tutet  anjeigt »  wa^  bet  giittlicb  geift  etfbtbtet :  unb  fo 
mc  unfet  onmacbt  (ebenb ,  namli^  baf  wir  iat  gat  nit  etfäUen  mögenb  f 
Bof  wir  benn  mt  Itt  jotne«  obet  tad)  gotted  wdtbig  wäfiinb ,  unb  biUid) 
betbammt  wetbinb;  nit  ba(^0  gfa^  ba«  gewuttt  bab,  funbet  unfct  eignet  fcbelm 
unb  bteü ,  bie  fänb ,  bie  jt  natung  unb  fut  bot  ben  iD^am ,  tinb  fo  lang 
fb  in  bem  ifl,  fo  blqbt  ft)  nit  on  fänb«  9(lfo  baf  outb  ^aulu«  fcbt^t:  id) 
imfeliget  mtnfcbi  wet  Witt  micb  etl5fen  bon  bem  Iqcbnam  bif  toUil  tc. 

60  unt^  nun  gott  in  bet  unfetet  onmacbt  unb  betiwt)ffung  (tn  gnob 
ben»t}ft:  alfo  baf  er  txM  einen  gftbictet  bot,  bet  ba«  gfa^  etfuUen  mag  fät 
unti,  namlicb  ben  gtecbten,  unfcbulbigen  3efum  Q^btiilum,  bet  ben  an^ug 
^tt  fänb  nit  bnt ;  benn  et  unbet;  bie  funb  nit  bingegeben  unb  betlouft  ifl 


*^mm 


^}  9<9eben« 


310  micgung  M  XXIL  arttfed 

wit  wir;  funbct  tfi  er  füiv  unfrr  fünb  »erlouft  tic  fetbi^en  gfi  ctkUgni.  60 
tvttt  bft  wtU  sottet  etftiUct  but(^  bcn  einigen ,  ben  bte  fiinb  gor  ntt  berutt. 
Denn  ein  ieblic^et  r  ben  bie  funb  beturt  t  mag  batf  sfa^  ntt  tbun ,  benn  »0 
bte  fänb  ifl  (ba^  ift  ber  btejl  i^on  SIbamen  ()ot)/  ba  til  ou(6  bte  begitb  unb 
anfe(i)tun<i ;  wo  bie  fletfct)(ict)en  anfec^tungen  (tnb ,  ba  mag  man  ba^  lutec 
tetn  fletflltdb  flfa^,  ben  wtUen  gotte^  ntt  etfuQen.  2>tfe  breflen  ßnb  in  Si)riilQ 
nitf  barum  mag  er  allein  bem  a&ttU(f)en  wtUen  g(q(l)rQtmi9  (ebenbe  gu« 
lummen  unb  gnug  t^tin.  9(M  nun  S^ttdutf  bie  (trafen  ber  fänbe ,  aU 
f)ttngerf  burfl;  ^ofti  i^i%i  ntangel,  ford)t/  lummer  unb  btr  slqd)en  {trafen 
ber  fänb  /  bie  un^  um  bte  fc^ulb  9(bam^  anftangenb,  an  (ic^  genommeti  ^at, 
unb,  baf  ber  3red)ti9i)eit  flottem  gnug  bt^Mbt,  in  aller  unfcbulb  um  unfer 
fd)ulb  get9bet  tfl ,  fo  i^erfunet  er  un^  mit  gott ;  benn  ben  fl&ttli<Den  wiUen  1 
ben  b^ein  ereatur  erfüllen  mag,  ben  bat  er  einigen  erfüllt  Sfaj.  L.XIII.  3: 
3(^  6<fb  ben  torggel  allein  getrottet.  Unb  ifl  er  unfer  bruber  natb  ber  menfc^ 
htiti  unb  fo  er  allein  ben  willen  gotte^  erfüllt  bat;  ift  er  unfer  grec^tigbeiti 
burd)  bie  wir  au  gott  gonb.  €!uil  ifl  bi)ein  gebot  fo  f  lein,  burd)  welc^ecf  balten 
wir  möd)tinb  feiig  werben ;  bann  wo  bie  anftd}tung  ober  begirb  ifl ,  ba  ifl 
oud)  bie  fänb ;  benn  bie  begirb  fummt  u^  ber  fänb ,  breflen.  2)i§  gnäbig 
erlöfen  gotte^  burc^  Tmen  fun  nennet  man  et^angelium.  9(lfo  nenn  id)^  oud), 
wie  wol  ba^  wort  et>angelion  nit  fo  Ilar  ifl,  baf  e«  bifen  banbel  gar  begriffe, 
benn  e«  ^eift:  ein  gute  gewäfTe  botfd)afi;  nod)  ifl  bie  botfd)afl  nit  beflimmt 
an  ir  felber;  benn  an  jr  felb«  ifl  ft),  baf  un^  ber  fun  gotte^  ein  beilanb  in 
bi§  weit  geboren  tfl  fiuc.  II.  11.  ^Srfl  bu,  baf  bie  wort  fiucd  alfo  lutenb : 
fld)  tfl  l^ät  ein  bebalter  geborn  ?  3fl  er  unfer :  fo  ifl  er  oud)  unfer  grecb« 
tigbeit:  benn  er  ifl  gred)t,  ja  bie  gred)tigbeit ,  fo  ifl  er  oud)  unfer  gred)« 
ttgbeit.  3e^  i^erflat  ein  ieber  bte  wort  ^auli  am  anfang  bif  artifeM  anso' 
gen :  (Sbriflu^  ifl  un^  t^on  gott  bie  wij^beit  worben.  !Z>arum  ftd)  ein  ieber 
fm^  weg<  allein  balten  foll ,  nit  felb  einen  nuwen  erbeuten.  (£r  ifl  un^ 
ou4  bie  gred)tigbeit  worben :  benn  nieman  mag  ju  gott  lummen  ^  ber  nit 
gred)t  ifl ;  unb  mag  aber  bbein  menfcb  für  ftcb  felb«  grecbt  fqn.  (Sbrtfht« 
aber  ifl  gred)t  unb  unfer  boupt,  unb  wir  (tnb  (tue  gliber;  alfo  fummenb 
wir  bie  gliber  ju  gott  burd)  bie  gred)tigbeit  Ui  boupt«.  Sr  i(l  oucb  unfer 
beitigbeit  worben:  benn  er  un«  mit  ßnem  eignen  blut  gebeliget  bat.  Sr  ifl 
oud)  unfere  ranjung  ober  lo«gelb  worben ,  bann  er  un«  Pom  gfa^ ,  pom 
läfel,  Pon  ber  fänb  erlb«t  bat. 

S^it  will  tcb  aber  fagen,  wie  wir  Pom  gfa^  ert5«t  fqinb  burcb  GFbriflum. 
!Da«  gfa^  geigt  un«  ben  luteren  willen  gotte«  an ,  baf  wir  (fo  wir  gloubenb) 
eigenlicb  bie  reine  unb  fd)i»ne  M  g9ttlid)en  willen«  barin  erfebenb.  OBir 
febenb  aber  babi) ,  baf  wir  ben  willen  gotte«  nit  erfüllen  mögenb.  3)enn  fo 
gered)t  ifl  gbeiner  nie  worben ,  ber  ben  willen  gotte«  red)t  unb  wärbiglid) 
erfiaUte.  9llfo  febenb  wir,  baf  wir  gu  gott  fd)led)tli*  nit  lummen  m&genb: 
bann  wir  mogenb  (tuen  willen  nit  erfüllen.  9llfo  Perbammt  un«  ba«  gfaft, 
ba«  ifl,  wir  febenb  eigenli*  am  gfa^,  baf  wir  gu  gott  nit  fummen  mbgenb 
unb  bef balb  btüid)  Perbammt  werbenb.  9llfp  erl9«t  un«  Sbriflu«  Pon  ber  Per^ 
bammnuf  be«  gfafte«,  baf,  nad)bem  wir  am  gfalj  Per  jagt  ftnb,  baf  wir 
e«  fd)led)tltd)  nit  erfüllen  mögenb,  febenb  wir  bargegen  Sbriflum  einen  ge» 
Waffen  bärgen  unfer«  beil«.  S>enn  fo  wir  fd)on  alle  ungereAt  ftnb ,  ift  bod) 
er  unfer  geretbtigbeit ,  unb  mag  un«  ba«  gefalj  nümmcn  perbammcn.    9llfo 


mUguns  M  XXIL  Mtitili.  3ii 

^nb  »ic  Dom  gcfa^  ertönt i  nit  (a$  man  ba^ ,  fo  gott  ^cigt  unl)  med/  nämmcn 

l^un  iSÜc;  funket  mct  unb  mtc  tvict  man  in  Ut  liebe  gotte^  enUfinbt,  fo 

man  (in  gtofe  gnab  unb  franbfc^aft  ettcnnt.    3e  gtöfTer  bie  liebe  i^,  ie 

mee  man  »uclet/  ba^  gott  »tl(.    Unb  barf  bie  nieman  ((ebenteni  bav  man 

laf  an  i^&tem  werbe.    ^eld)et  bie  meinung  bc^  ^eiM  ghubt/  bec  i(i  Don 

90tt  etlud^tct    2>a  6ab  bcnn  bu  nämmen  fotg  i  wo  gott  ifl  i  wie  man  gii« 

M  mutle.    !Z>ie  aber  alfo  rct)rqenb,  man  werbe  lpd)tfärifl  ab  ber  gnabi  bie 

babenb  leibet  ben  gtouben  noc^  ntt  rect)t/  ober  aber  fq  emofunbtnb  in  jnen 

\tlbii  baf  jnen  ba«  guti  batf  gott  btifti  nie  gefälliger  gfqn  mär,  unb  batf 

bo0  nie  mee  miffaUen.    9(lfo  ift  ber  glöubig  Dom  gefa^  erl5^t|  ba$  er  bie 

Derbammnuf  be^  gefa^e^  niimmcn  färc^t    (It  t^at  oud)  allein  uf  bie  wert 

o(bt  }e  t^unf  bie  gott  ber  geflait  ^eift,  baf  fq  in  bie  ewigbeit  gctbon  wer- 

btnb.    Uf  jfinfetwerf  i  bie  gott  felber  nun  ju  einet  (traf  unb  nun  ein  »t  ge^ 

beiffen  bot/  achtet  et  M  linbenfpil;  no(^  Dil  weniget  ba^  sflnfelwerl  ber 

papilleten.    2>enn  et  wei^t  wol,  baf  fo  gott  un^  im  näwcn  gefa$  nit  bat 

ufgelegt :  benn  et  b<it  un^  nit  nun  Don  bet  (traf  ber  fänb  erlogt  (ba^  aber 

jr  ifinfelwerl  wai)  funber  Don  ber  fänb  gar.     IRoc^  ^onb  bie  gebot  ftneii 

tvillen^  ftof  in  bie  ewigbeit :  benn  fo  (tnb  nfit  anber«  benn  ein  form  ßne^ 

»tlten^.    2>ie  gebot  aber  tbut  bet  gloubig  M  liebe,  bet  gottlob  bafftt  fq. 

Der  Al5ubig  tbüt  ft)  nit  u^  ftnet  (taft/  funbet  gott  warft  in  im  bie  liebe  j 

ben  ratfc^tog  unb  ba«  wert/   fo  Dil  er  tbüt;  unb  t^  in  allem  wert  »o( 

»ailenb/  baf  ftn  bing  unb  wetf  nfit  iil,  lai  abet  ba  6ef(bid)t/  aUein  gottel 

ift.   Unb  fo  et  ba^  wett  unb  willen  gotte«  nit  tbut/  ja  wibet  ba^  gebot 

gotte^  tbut/  Detsagt  et  nit:  benn  et  wet#t  ßn  beit  S^rifhim  3efum.    ^e 

fpric^t  ber  einfaltig:  welche«  ßnb  bie  gebot/  bie  in  bie  ewigbeit  nit  abgonb? 

9tnnvurt:  2>ie  in  benen  alle  gefall  unb  propbeten  bangenb  SRattb«  XXII. 

37—40:   T>u  wirft  binen  betten  gott  Ueb  b^ben  M  ganjem  binem  berjeti/ 

in  gan}et  binet  feet/  unb  in  bim  gan}en  gemut.    2>u  wirft  binen  ebnen 

tticbiten  aU  lieb  baben  aU  bid)  felber.    9iüt^  fo  bii  jwei)  gebot  in  attet  bibli- 

f<bcn  gef(^tift  anttifft/  ba^  ifl  man  f(^ulbig  je  tbun  in  bie  ewigbeit.  eipticbfl: 

Unbet  bem  etilen  gebot  mb^te  wot  oud)  ba«  sänfelwett  begtiSen  wetben : 

benn  man  tbut  e«  i&  bet  eet  gotte«.    ^tntwutt :  SRein  \  benn  wät  e«  ein  eet 

gotte«,  fo  bätte  fo  gott  nit  oetwotfen  butd)  (Sfaiam  unb  (S^ed).    @elt  abtt, « 

wo  et  ie  bie  etil  beflimmten  gebot  nad)gela(fen  obet  binbetftellig  gemad^t 

bab!  2>arum  ftonb  fq  in  bie  ewigbeit  fiof  unb  aitt$,  ia^  in  intn  banget. 

Difc  meinung  bab  i^  baoot  oud)  mit  mee  wotten  anjeigt;  bo  üb  fo  abet 

Detttttwt  büb«  tommlid)et  unb  tütjet  je  fageu;  bab  id)  fo  bie  wibtum  ge-. 

banblet.    3<6  böb  oud)  bie  Dorbtigen  tiit  mee  tonnen  tobten:  bennfp  f^ 

bnutt  iil  gfqn.    (Sin  fumm  batDon : 

I.    a)et  will  gotte«  will  ewiglid)  tec^t«  unb  gutetr. 

II-    U«  bem  tummt  iai  ewig  gefafc ,  iai  oud)  nimmer  mag  abgetbon 
tto*  Detwanblet  werben.    Unb  DermJgenb  aber  wir  ba^felbig  nit  \t  tbün. 

m.    Z)arum  mäf  ber  ewig  will  gotte«  bloben  unb  muf  m^  bie  gnab 
gotte^  }e  bilf  tummen. 

IV.    Da«  bat  fo  burcfe  gfetiflum  unfetn  mtttlet  getbon.    ©et  til  un- 
fct  gtetbtigbeit. 


•)  ietg  Aber  geltenb/  bewetfenb.  »)  mir  getraue. 


310  micsung  M  XXIL  arttTed 

tok  wir,  fmttt  tfi  tr  füiv  unfrr  ffinb  «erfouft  bie  fttttsm  gü  crteMacn.  6q 
tvttt  In  will  gottet^  (tftiUct  buccb  ben  einigen  i  ben  bie  fflnb  flar  nit  berutt 
2)(nn  ein  teblic^et  r  ben  bie  ftinb  beturt  i  mag  batf  gfa^  nit  tbün  i  benn  wo 
bie  fiinb  ifl  (batf  iil  ber  brefl  tyon  Slbomen  ()ar)/  ba  iil  oud)  bie  bewirb  unb 
<infe(^tun<( ;  wo  bie  fleifd)(ict)en  anfed)tunflen  (tnb  i  ba  mos  man  ba^  luter 
tein  fleifllid)  gfa^,  ben  Witten  gotte«  nit  etfaUen.  2>ife  breiten  finb  in  Sbriflo 
nttf  barum  mag  er  allein  bem  g9ttU(f)en  wiQen  g(Q(i)f9rmig  (ebenbe  gu« 
lummen  unb  gnug  tbun.  9(M  nun  Q^btiftu^  bie  (trafen  ber  funbe,  cU 
bunger,  burü,  ftofti  M6/  manged  ford)t/  lummer  unb  btr  glqd)en  (trafen 
ber  fiinb ,  bie  un^  um  bie  fc^ulb  9(bam^  anbangenb,  an  ftc^  genommen  f^ii 
unb,  baf  ber  gred}tigt)eit  gotte^  gnug  befd)fibei  in  aller  unfcbulb  um  unfer 
fd)u(b  getSbet  ifl,  fo  t>erfunet  er  un^  mit  gott;  benn  ben  gbtt(i<Den  wiUen/ 
ben  bbein  ereatur  erfüllen  mag,  ben  b^t  er  einigen  erfüllt  ^faj.  liXni.  3: 
3(^  bifb  ben  torggel  allein  getrottet.  Unb  iil  er  unfer  bruber  na^  ber  menfcb« 
beit,  unb  fo  er  allein  ben  willen  gottet^  erfüllt  M,  ijl  er  unfer  grec^gbett, 
burd^  bie  wir  )ti  gott  gonb.  €!uil  iil  bbetn  gebot  fo  Hein,  burd)  welc^etf  bolten 
wir  m5d)tinb  feiig  werben;  bann  wo  bie  anfed}tung  ober  begirb  ifl,  ba  ifl 
oud)  bie  funb ;  benn  bie  begirb  lummt  M  ber  ffinb ,  breiten.  Difi  gnäbig 
erlSfen  gotte^  bur(^  (inen  fun  nennet  man  et^angetium.  91Ifo  nenn  ic^^  oucbi 
wie  wot  ba^  wort  eoangelion  nit  fo  Ilar  üt,  baf  ti  bifen  b<mbel  gar  begrtjfe, 
benn  e«  btift:  ein  gute  gewAffe  botf^aft;  nod)  ift  bie  botfd)afit  nit  beftimmt 
an  jr  felber;  benn  an  jr  felb«  ifl  fi»,  baf  un^  ber  fun  gottc^  ein  fteilanb  in 
bif  weit  geboren  ifl  fiuc.  II.  11.  ^iril  bu,  baf  bie  wort  fiucd  alfo  lutenb : 
fidb  ifl  büt  ein  bebalter  gebom?  3fl  er  unfer:  fo  ifl  er  oud)  unfer  grecb« 
tigbcit:  benn  er  tfl  gred)t,  ia  bie  gred)tigbeit ,  fo  ifl  er  oud)  unfer  grtd)« 
tigbdt.  ^t%  t^erftat  ein  ieber  bie  wort  ^auli  am  anfang  bif  arttteK  anjO' 
gen :  Sbriftu«  ifl  unt^  t>on  gott  bie  w^^beit  worben.  !Z>arum  fiO)  ein  icbrr 
fin«  weg«  allein  balten  foll ,  nit  felb  einen  nüwen  erbenlen.  Sr  ifl  mf 
oud)  bie  gred)tigbeit  worben :  benn  nieman  mag  iü  gott  lummen  $.  ber  nit 
gred)t  tfl ;  unb  mag  aber  bbein  menf(^  für  fid)  felb«  grec^t  fqn.  (£bnflu« 
ober  ifl  gre^t  unb  unfer  boupt,  unb  wir  ftnb  ftne  gliber;  alfo  lummenb 
wir  bie  gliber  ju  gott  burd)  bie  greAtigbeit  be«  boupt«.  Sr  ifl  ou(b  unfer 
beiligbeit  worben :  benn  er  un«  mit  ftnem  eignen  btüt  gebeliget  bat.  Cr  til 
oud)  unfere  ranjung  ober  lo«gelb  worben ,  bann  er  un«  Pom  gfal^ ,  oom 
tüf^l,  Pon  ber  fünb  erl5«t  bat. 

i>ie  will  id)  aber  fagen,  wie  wir  Pom  gfa(  erl3«t  fqinb  burc^  GFbrifhtm. 
T>üt  gfal^  seigt  un«  ben  luteren  wiUen  gotte«  an ,  baf  wir  (fo  wir  gloubenb) 
eigenlicib  bie  reine  unb  fd)i(ne  be«  g9ttlid)en  willen«  barin  erfebenb.  flSir 
febenb  aber  babq ,  baf  wir  ben  willen  gotte«  nit  erfüllen  mSgenb.  !Denn  fo 
gerecht  ifl  gbeiner  nie  worben ,  ber  ben  willen  gotte«  rec^t  unb  würbiglid) 
erfüllte.  9tlfo  febenb  wir,  baf  wir  }ä  gott  fd)(ed)tli(b  nit  lummen  mdgent: 
bann  wir  mögenb  ftnen  willen  nit  erfüllen.  9Ilfo  Perbammt  un«  ba«  gfab/ 
ba«  ifl,  wir  febenb  eigenlid)  am  gfa^,  baf  wir  }u  gott  nit  lummen  mSiitnb 
unb  bef balb  bitlic^  perbammt  werbenb.  9llf9  erl9«t  un«  Sbriflu«  Pon  ber  per» 
bammnuf  be«  gfat^e«,  baf,  nad)bem  wir  am  gfal^  Perjagt  (tnb,  baf  mt 
e«  fd)led)tlid)  nit  erfüllen  m8genb ,  febenb  wir  bargegen  Q?bti|tum  einen  «e- 
wüffen  bürgen  unfer«  beil«.    Denn  fo  wir  fd)on  alle  ungereAt  (tnb,  iflbocb 

nfer  gerc(btigbeit ,  unb  mag  un«  ba«  gefalj  nümmen  p«rbammcn.   3Hfö 


mieguna  W  XXII.  artiWi  3i> 

finb  »ic  Bom  «fafe  tcW«,  nit ta$  man  ba« ,  fo  flOtt  ^tipt  un»  »«U,  nümmtn 
itn  ÄcTTttS  m«  Jnb  m«  witt  man  in  Ut  ücttflottt«  »nnanbt,  fo 

11  «IfiS   iViiiM  nS  t„  ttümmm  fora,  »o  «Ott  ül,  »it  «.«.  flu. 

babmD  U»tt  t>en  flloubtn  no*  nit  t«t)t,  obcc  ab  t  ft)  «"«»f«"?*""  „*".  * J*" 
fS  baS  imn  ba<  «öt,  ba«  flOtt  Dtift,  nit  fltfaUtfltc  flfun  »ät,  unb  ba« 
SVlÄc«'    WO  fft  bcr  fll5«bifl  »om  fljfog  ««««'„^1';; 
»nbammnuf  M  fltfafert  ttämratn  fütr*t.   dt  ^at  oud)  aU«n  ut  »«  wc« 
air«  tbun.  bit  ttott  btt  flfflatt  Deift,  ba«  fi)  in  b«  twifll)e»t  fttt^on  »tt- 
binl*  Uf  ?flnft  Je,  bU  flOtt  ftlb«  «u»  JÜ  einet  fhaf  '«''/^^  ««Vjf  «*; 
im  Dat    a*W  «  al«  finbtnfpil;  no*  »U  »tntfltt  ba«  JünJJ««  J«' 
Äf«    2)7nn  et  »eift  wol,  baf  f«  flOtt  un«  im  njwen  flrfj6  "J  M 
Zitat  •  benn  et  bot  un«  nit  nun  wn  btt  »taf  btt  fiinb  tri«  (ba«  ab« 
fÄftiwttTwS)  funbtt  bon  btt  fönD  flat.     SBod)  flenb  b«  «tbot  f m« 
SiäÄfi«  Wt  Äflfttit:  btnn  ffl  (inb  «fi^\"^n  ^*""«SÄJT 
:Stn«.    ©ie  fltbot  abtt  t^üt  Dtt  flWubifl  ni  Utbe,  ^y«"'  J,  5^f\  .J;* 
fite  a(&ubia  tbfit  f»  nit  u«  fmtt  ftaft,  funbet  flOtt  »ütft  m  jm  »««"«« 
Sn  tSS  SS  L  mtt,  fo  bil  et  t^öt;  T'^M«  ««««C    " 
«nlfltnbrbaS  dn  Wnfl  unb  »ttf  nüt  i|l,  Da«  abtt  ba  K*"*  '  «««»  «f"** 
r  Unb  fo  tTba«  Sttf  unl  wlUen  gottt«  nit  *«>*» .  J.^  »*«  ,»1*  »*5J 
«ttt«  tbüt,  wtaaflt  et  nit:  btnn  et  wei#t  Pn  l>eil  ef>«(tom  3efum.   ^t 
pdSt tS  eiiSÄ  «el*e«  finb  bie  «eböt,  bie  I«  bi.  ««f  »^«f/^Jg^' 
«ntmutt :  5Dit  in  benen  oUe  flefafe  ml  vmbttm  ]m^l^^'  f^^' 
S7-40:   2>tt  »itfl  bintn  fttttm  flOtt  heb  ftoben  »«  8««»««  ^»«'"„'»"S 
in  aanserWnet  feet,  unD  in  bim  flanjen  fltmöt.    2)u  »«ft^»««  «  «Jj  » 
mU  att  litbVabtn  aW  m  ftlb».   ««t«  f^.bie  im  9«?»*  ^^  ««*' Ä»! 
(iM  fltfcfttift  anttifft,  ba«  ift  man  f*ulbi<j  jt  tDfin  «  *♦«  ««Ä' ®i"*J: 
Unbtt  bem  ttfltn  fltbet  m»*tt  wol  ou*  b««  jänfttotrf  &t9«|«  »«^«• 
btnn  man  t^dt  t«  jü  btt  ttt  flottt«.    «nttoutt:  ^*«^/«"»  "^^^^Vlt  « 
«ottt«,  fo  öattt  ft)  flOtt  nit  »ttwotftttbutd)  «fajom  unb  «|t*.   ®tU  abtt, 
»0  et  ic  Jit  tt(l  btflimmttn  «tbot  naftgtlafftn  obet  bu»b«(ltö»9  8«««<«^t 
bab!  ©atum  ftonb  f»  in  bit  tmigbtit  fltjf  unb  am,  \M  w  jntn  Janjet 
»ift  mtinunfl  bab  i*  babot  oud)  mit  mtt  »otttn  arnttgt;  bo  W  ftj»btt 
»ttttuwt  bab«  !omm(i*tt  unb  fütjtt  jt  fagen,  bab  t*  ft)  bte  »»«um  ft«'- 
bonWtt.    3(1)  bflb  oucb  bit  ootbtigtn  nit  mte  önnen  finbttn:  berat  ft)  wo» 
bnuft  ifl  flf^n.   ein  furam  battjon : 

I.    ©et  ttiö  flottt«  wiU  twiflli*  tt^t«  unb  gute«. 

n.    U<  bem  fummt  ba«  ewig  gtfa^,  bo*  oud)  nimmtt  mag  abgetbon 
ttoA  »ttwanblft  wttbtn.    Unb  »ttmögtnb  abtt  wit  ba<ftlbig  mt  jt  tbun. 

UI.    ©atum  möf  btt  ewig  »iU  gotte«  blDben  unb  mü^  tmt  b»e  gna» 

flOttc«  je  bitf  lummtn.  ,         ^     ., 

IV.   t)a«  bot  ft)  btt«^  SbtJiftu««  «nfttn  mtttftt  gttbon.    4)tt  i(t  un« 

ftt  gttc^tigbtit. 

*)  m  äK»  flrtUnb/  b<»eif<n^  »)  mir  9<ttattc. 


312  mmn  ^  xxa  «xmt. 

Slod)  mct  tunbf^aft  ^ahtnh  wir,  toic  SMftu«  ttnfrr  fltM^HflMk  (i)e 
3oi).  XVI.  10:  aScnn  bct  trpflct  (ummen,  »in  er  Me  mit  fttaitn  ota 
barffir  jic^cn  um  bcc  sn(t)ttsbtU  müttii  benn  tc^  «aitg  tt(  jum  »ottt  k. 
IDa«  ifl/  bct  6d(ta  seift  Witt  Ut  mit  offtnbar  moctKiti  bof  t4  aUcttt  bei 
gtfd)tbini  unb  bie  grcd)tiftbett,  bie  jü  gott  bringt;  unb  bcf  ju  »atcm  uttital 
Wieb  id)  {um  batet  ^inuf  in  bcn  bimmtl  farcn.  3tem  9tto.  in.  21,  K: 
3t(  aber  tit  bie  fltec^tigbeit  sottet  geoffenbaret  on  ba«  gfa^i  iKrjäset  Mi 
bem  gfu^  unb  »on  ben  peopbeten;  unb  ftat  aber  bie  grec^tifl^eit  gottel  in 
bem  glouben  3efu  Sbtifti  gegen  allen  menfc^en  unb  äbet  oUe  menMe»! 
bie  ba  g(oubenb  ic.  6o  nun  Sbtiftu«  allein  unfte  grec^tigbett  titr  fo  ßnb 
U  unfece  wert  nit  gete(t)t|  nit  gut,  [wie  bet  anber  teil  bi|  artiCel«  anjtigt. 

Z>af  unfert  wer!  fo  btt  gitti  fo  bU  fi)  Q^^tiiU;  fo  bi(  fq  aber  unfet» 
nit  re4)t,  nit  gdt  itnb, 

3>ifer  teil  ift  ba  obm  bom  betbienft  ouc^  bemAvt  im  30.  atttfe(.  2>arum 
er  bie  wenig  motten  bebatf ,  benn  allein  bie  lunbfd^aften  bet  gfd)tift  fKitfut 
je  bringen.  C^btiflu«  fpric^t  3ob.  XV.  4:  OBie  ba«  f(^of  Don  jm  felb« 
nit  ftud)t  btingen  mag,  e<  b(i}be  bann  in  bem  rebftod:  a(fo  mögttib  aucb 
jt  nit  fru(^t  btingen,  loenn  jt  nit  in  mit  blQbenb.  9nfo  folgt  ouc^,  bof 
bie  ttuAt  nit  unfet,  funbet  SbtijK  iil.  3tem  3aeob  I.  17:  9(Ue  gute  g«b 
unb  aOe  boUfummne  f(i)en(e  tummt  t>on  oben  bctab,  oon  bem  botet  bet 
(iecbttten.  3(t  Mti  gut  bon  gott,  fo  mag  nitt  gut  f^n,  benn  ba^  »on  jm 
lummt  3(t  nun  unfet  »et!  gut,  foiummt  e«  bon  gott.  6o  folgt,  baf 
loit  un«  nut  fKUinb  säfAtqben,  ba«  gotte«  ifl.  3tem  2nt.  XVUI.  19. 
fotic^t  C^btifht«:  Slieman  ift  gut  benn  bet  einig  gott.  9(lfo  fbtgt,  baf  üud) 
bon  nieman  bal  gut  fummen  mag,  benn  Don  bem  einigen  gott.  (Sin  Mfet 
boum  mag  nit  gdte  ftuöi^t  ttagen.  3tem  3ob  VIII.  14 ,  15 :  2>et  gtqd)^ 
net  »itt  fic^  tt9iten  uf  (in  bu«  obet  gftnb,  unb  wirt  nit  beflon.  ^  »ol 
ein  betbotgne  figutlid^e  teb;  bot  boeb  in  bet  watbeit  ben  (tun,  baf  bk  uf 
jte  mett  betttuwenb,  betrogen  wetbinb.  3tem  3erem.  X.  33:  i^ett,  icb 
weif,  baf  bet  weg  be<  menfd)en  nit  ftn  ift  <E«  ifl  ouct)  nit  in  bem  oec* 
mSgen  M  mann« ,  baf  et  (ine  weg  ti^te.  Scigtt  oi}(i)  an ,  baf  all  utifrret 
tatfd)(ag  oon  gott  t^at  bangen  mttf ,  unb  nit  »on  un«.  3tem  1.  Xot.  XV.  16 : 
3(^  bin  u«  bet  gnab  gotte«,  ba«  id)  bin.  2>ann  bie  ifl  in  mit  nit  muffig 
wotben:  benn  idb  bob  mee  geatbetttt  benn  u«  jnen  aUen  gbeinet;  bod)  bob 
id)  ba«  nit  getbon,  funbet  bie  gnab  gotte«,  bie  b«  mir  ift  geft)n.  Gicbf 
9au(u«  gibt  ba«  werf  ber  gnab  gotte«.  Aura,  fo  ba(b  bet  men^  jm  fetbl 
}ufd)tQbt,  ba«  gotte«  aUein  ifl:  fo  ifl  et  ein  gewäffer  glqd)«net,  unb  ob  vc 
g(q((  fufi  nie  ndt  gefOnbet  bitte,  fo  wAt  ba«  fSnb  gnttg,  baf  et  tiit  glouH 
gott  cXit  bing  wAtfen. 

Det  btQ  mtb  swAt}tgft  attifel. 

2>af  Sbtifht«  bie  bab  unb  ptac^t  bifet  weit  oerwtrfk.  2)atu«  etmeffen, 
baf,  bie  t9d)tag  ju  jnen  jiebenb  in  (tnem  namen,  jn  gtöfUcb  f(^mdbtnb; 
fo  f9  jn  ein  beetmantet  jt«  gqte«  unb  mutwiUen«  macbenb. 

4Q}it  wAfTenb,  baf  aUe  (eet  unb  tbat  Sbrifli  unfer  unberrid)tung  ifl  unb 
ein  form ,  nad)  bero  wir  un«  geflalten  TöUenb.  Denn  et  f9rid)t  3ob.  XIII.  15 : 
04>  bab  ü^  ein  bqfpil  gegeben,  baf  jt  tbuginb,  wie  icb  getbon  bab.    9tun 


^t  et  rv^ta«  t>m^Ht  ttnb  Itu  protzt  bifct  wrft  3o^  VI.  15:  bo  ba« 
»oü  im  far  bat  genommen  in  ju  eim  l&m  ufjtwcrftn,  tfl  er  gefloben.  (£t 
^i»t  un«  oucftr  bat  »fe  »on  jm  lecntnb  aWattfe.  XI,  29.  fptcd)enl)e:  Sie- 
tttfnb  min  jo*  uf  ud>  unb  lernend  öon  mir ;  benn  i*  bin  fönft  unb  ein« 
bemftttgen^tjen«.  ®o  werbenb  jr  rüw  ftnben  fiweren  feelen.  3ft  ober  ein 
Itttec  sebot  ebtifU  i  mi  wir  jm  ilU(inb  abUrnen :  ßn  iod>  trafen  (benn  er 
bötunfertr  getrogen)  ^  WnfH  lernen- unb  bemutigfeit;  fo  werbtnb  wir  rüwig 
in  unferen  feelen,  bit  unb  b&rt,  3tem,  bof  er  gen  3trufolem  uf  einem 
cfd  geritten  iftt  nod)  bem  Dorfogen  3«*.  IX.  9:  gr8w  bicb  fofc  bu  toAter 
3ion!  frolocff  0  tod)ter  3erufölem!  Slimm  war!  bin  Knig,  ber  gered>t  unb 
bin  beilanb  iHi  mirt  bir  fummen«  dtv  ift  arm  unb  fe^t  ftd)  uf  ein  elUnn 
unb  uf  ben  jungen  tftU  ber  ein  fun  ift  ber  alten.  Otem/  baf  er  Ün  armitt 
felb^  i»erg1ct)t  S^uc  X.  58 :  2>it  fdc^  babenb  bülinen  /  unb  bie  t^ogel  it$  Inf* 
M  neifler;  aber  ber  fun  be«  menfd)en  bat  nit^  ba  er  fm  boupt  bin  ititix. 
et(b  Me  grolfen  armut  Sbrifli.  3tem  er  fpri*t  3ob.  XVUI.  47:  SWin 
rpd)  iü  ntt  wn  ber  weit.  (Bcfrt  min  rod)  »on  ber  we(t ,  fa  wurbinb  min« 
Wiener  (td)erlt(ti  flr^ten  i  ba$  i^  ben  3uben  nit  bingegeben  murb ;  aber  min 
r«(b  tu  nit  ^ie  bannen.  2)ifet  (unbfcboften  ift  gnug  je  bewäre»^  baf  Q^bri- 
ftni  rQd)tag  unb  pracbt  bifer  weit  peradbtet  bot;  ou(b  baf  er  uni^  gebetifen 
bot  filiÄ  ßtt  litten  je  lernen.  9lber  ber  anber  teil,  ber  baruff  folget  /  ber  be* 
Mrft  nit  atfein  ilarfer  Worten  i  funber  ber  traft  gotte«^^  baf  bic  gt^^Ater  im 
gleuben  gebtnbf  namlicb: 

"bati  bJe  riKbtag  }ti  jnen  }iebenb  in  ftnem/.  bo«  tftr  CTbtiili  nomeu;  in 
griflidKn  fcbmibtnb;  (b  (^  jn  ein  betfmontet  iti  gm*  unb  mutwiUen« 
nncbenb. 

9Ba«  griHferer  fcf^mad)  f ann  man  df^ufio  antbün  n  Hm  taf  man  (t(6 
fir  (ine  bientr  umgibt  unb  für  üne  boten ,  .unb  aber  mit  bm  werfen  gaU}  unb 
gar  wiber  in  flrptet?  3Benn  ein  ungtbubiger  unfer  genannten  geifllidren  leer  i 
ot  wir  bie  gl^cf)  recbt  teertinbf  bort»  unb  fSbe  babq  unferen  gi)t,  mufwiUen^ 
prafbt  unb  falfd) ,  muf te  er  ein  tSrpel  f^n  ober  aber  er  tbnntr  crmeffen  r 
H  wir  nut  bann  glpdt^ner  ftnb  (SRimm  bicb  bef  nit  an/  bu  unf^ülbiger! 
i(b  weif  wo(/  baf  i^il  frommer  bieneren  gotteti  (tnb/  bie  mit  wort  unb  wert 
Wf  leer  ebrifli  fflrbringenb) ;  fo  wir  ganj  wiber  bo«  tbünb,  ba«  un«  Cbriftu^ 
9<<Kiifen  bat.  3a  er  würbe  fprect^eUf  wir  w^rinb  le(ter«buben ;  unb 
»nrbe  §um  legten  oucb  (Jbriftum  fcftmdben,  jbof  er  ein  f6ld)  gefcbled)t  ben 
«infaUigen  menfcben  b^tte  uf  ben  bart  gefcfet,  aW  ou(b  befcfteben  ifl  in  an* 
fang  ber  cbriftenbeit.  9töm.  II.  24:  ©er  nom  gotte«  Wirt  burcb  ff(b  ge* 
fdjmäcbt  unber  ben  ungWubigen:  barum  bof  f^  anbre  menfcften  leertenb 
«ab  |i*  felb«  nit  leertenb.  ©id),  ein  grof  treffenlicb  wort:  «ü  bie  w^t  bie 
»fit  geftanben,  tft  beilgere  troftliAere  leer  fiBr  bie  menf(ben  nie  fummeur 
Jönn  bie  leer  ffbrifti.  ««  Ijl  oud)  bbein  frfifHger  bt)fpil  )u  nibrung  unb 
wmüt  nie  .»ortragen ,  bann  ffbriftu«  getbon  bat.  Unb  ift  aber  bargegen 
*bfinleerf(banbli*eri>erf(bupfet,  bann  bie  leer  Sbrifti,  unb  un(briftenlicl)er, 
ttfelifd)er  leben  oon  gbeinem  öolf  nie  gelebt;  benn  bero  ifti  bie  jicb  biener 
«btifti  unb  ftattbalter  ber  apoftlen  nennenb.  9llfo  baf,  wäre  Sbriflu«  in  bif 
»dt  nie  lummen,  unb  b^tte  jm  ber  tüfel  furgenonunen  tin  böfe«  i^olf  je 
wocben,  batte  er  e^  nit  ba«  mögen  je  wegen  bringen:  benn  fo  er  geleert 
bätte,  man  fottte  r9d)tqg  im  namen  gotte«  jemmen  legen;  fo  wfirinb  bamad) 


314  tttfefluna  M  XXIII.  oetifcti 

oUc  (ofhr  lütnt  cntfprungcn.  6»  aber  bet  fun  aotte«  luntntcn  iür  ka$  (t 
bd«  wert  bt^  tafrU  tntfuse  unb  abtb&je.  1.  3ob.  lU*  5f  fo  (tct)t  ein  bUn« 
ber  r  baf  (iKcf)  (ugenbafHg  r(banb(i(^  leer  unb  fttten  attetn  tummt  uti  to 
tinitfuns  unb  ttaft  M  intutM.  2.  ZbeifoL  II.  11,  bcn  golt  gefenbet  bot 
in  btf  melt  untf  funbigen  menfc^cn  jü  einer  (traf  i  baf  mir  ber  warbeit  nit 
gtonbt  ^anb  /  funber  ber  bo^bett«  3a  noc^  bätbqtag ,  fo  gott  {in  »ort  fm^ 
fßr  fenbt  unb  öffnet,  ba«  un^  bie  maren.üntd^riflen  mit  bem  finfler  anzeigt , 
fo  sloubenb  wir  jnt  nit.  Stimm  war :  dbti^i  tft  arm  flfqn ,  unb  bot  fmttt 
boten  »erboten  aUe  rQd^tas«  Unb  bie  antct)rtflen  jiibenb  rqd)ta9  ju  inen^ 
unb  bobenb  bie  einfältigen  uberrebet ,  Sbriftu«  föUe  rptbtag  ban ,  unb  e^  fqt 
fin  eer  unb  s^er;  fo  bo4  tt  bie,  fo  rqcbtag  im  tempel  füc^tenb,  binu< 
f4(ug ,  unb  ben  3uben  jr  glQtb^nerq  ufbub ,  ^  baf  fq  im  namen  be«  tempeU 
itnb  altar«  n}d)tag  erjagtinb.  2>erg(Q(^en  tbunb  nodb  bätbqtog  bie  cmU 
<l)riihn ,  meinenb,  gut  }emmen  (egen  fqg  ein  gott^bienil  i  att  ^aulu^  1.  %m. 
\l.  5.  anjeigt ,  bero  gmut  }erbrod)en  ober  berwüfl  ijl.  6q  fpre^enb:  jr  gebenb 
bie  rqcbtag  nit  uni^ ,  funber  ix  gebenb^  gott ,  jr  gebenb^  ben  bciligen ,  ber  nttirbi» 
gen  muter  gottet^.  Unb  fä'(fd)enb  (Sbtiftum,  ber  ift  bie  arm  gfqn;  unb  fo  er  an 
ber  gered)ten  gotte«  flbt,  mad)enb  fq  jn  erft  arm,  unb  b^ufcbenb  in  (tmm 
ttamen  fo  ernft(td),  fam  er  {lerben  werbe,  tSmminb  wir  im  nit  mit  rqcbtas 
}e  bilf«  Die  wärbigen  EDlariam  fdbmäbenb  fQ ,  bie  bie  fo  arm  unb  bemutig 
flewefen  tft:  bie  macbenb  fq  it%f  fo  f«  bq  gott  iil,  mit  mAiäam  gut  rq(b;  unb 
fpred)enb:  e^  ifl  unfer  (teben  i^owen.  Die  betlgeh  fcbmäbenb  fq  bergM: 
bann  bie  btltgen  babenb  ba^  jDtlid)  Derlaffen  unb  t>erad)teti  unb  na(b  jrcm 
tob  (egenb  ft)  jnen  erfl  bie  uneer  i& ,  bai  fq  ba«  ixjüid)  frbuwe :  2)o(b  i^ 
ba«  enb  i^on  ber  facb:  fi)  (tnb  fo  gtjtig,  baf  fq  in  bem  namen  gotte^  rqd^tag 
3u  inen  jie^enb,  unb  mjecbenb  ft)  biefelbigen.  9(lfo  ijl  inen  nit  gnug,  bof 
f«  gott  anUgenb,  fam  er  rq^tag  beger;  funber  fq  banb  (tc^  felbn  für 
gbtte:  benn,  ijl  ber  rqcl)tag ,  benfq  erbettlenb  unb  erglqcbtinenb,  gotte«,  »a* 
tum  i>erbrud)enb  fq  benn  gott  ba«  |tn?  3fi  e<  gotte«:  fo  Wirt  er  H  mit  bm 
armen  teilen ,  nit  r<^lid)e  mufTige  büd)  IctM  erjieben.  .  9leligio  peperit  bii^itia«, 
et  filia  bePoraDit  matrem,  ba«  i(i:  9(nbad)t  bat  bie  rqcbtag  geboren^  unb  bie 
tod)ter  bat  b'muter  perfcblud t.  6q  lügenb  ieft ,  wie  inen  an  bem  jutlid)« n 
ttttl^  abgang;  gott  geb  wie  e^  ben  armen,  ber  leer  (Jbrifti  gang!  Unb  fo  mon 
inen  iren  gqt  barför  jflcbt:  fpred)enb  fp:  QQBarum  foBtinb  wir  ba«  jptli* 
nit  böben?  man  bat  e«  mi  frp  gefcbenfet.  Slntwurt:  9lein!  ir  fotttinbi  nit 
baben,  funber  ben  armen  btngeben,  unb  föUtinb«  nie  genommen  babcnl 
OBenn  man  fd)on  nit  fo  toretbt  gfpn  war ,  baf  man  üwren  glpcl>^neten  an» 
baAt  bfitte  angefeben,  funber  in  guter  meinung  ud)  bÄt  wellen  jptlid)e  gütet 
geben :  benno*  r*Utinb  ir«  nit  genommen  baben ,  funber  gefloben  fpn  wie 
Cbriflu«  lai  rp*  unb  !ron  flo*.  QBuftenb  jr  nit,  baf ,  fo  jr  fcbon  rpdjte« 
gebebt  bättinb,  föUtinb  jr  bie  Pertaffen  baben  um  gott«  willen?  Unb  jr  gonb 
unb  fappenb  fp  erfi  ju  üd)?  eagenb  an,  mit  m^  angfid)t  geborenb  jr  lf(« 
ren,  wie  man  bie  rpdjtag  Peracbten  fötle;  fo  fp  nieman  ängmicfter  b^rt 
wcber  jr?  unb  wo  unfierrig  gut  ift,  f>eiffenb  jr  ü*  ba«  bringen,  unb  ifl  ucft 
gut  gut.  3a  jr  fprecftenb :  e«  fpe  ben  bcilgen  gut  gut ,  unb  mad)<nb  u« 
ben  feiigen  erfl  mitgenoffen  ber  röuberen,  bieben  unb  wücftreren.    eicbr  wai 

*)  pomorf. 


Wlcautts  M  XXIIL  attmi.  315 

grofTm  fcftod«  flctft  Mnbcr  »er  sf94)^n<r«f   binbcr  ht  fotfc^cti  (ctv  itt 
pipflirrm. 

De«  prad)t^  6a(6  touffenb  Tq  tvotf  baf,  fo  biet  bie  junacr  (S^rifli  unbtc 
intn  fdb«  stfra^t  battb,  t9c(id}er  ber  ober  ober  flt5(fer  unber  jnen  toutber 
H  fp  S^rtilul  aKmea  gcnibrct  bat  unb  gefprod^en :  toeUc^tr  uttber  jnen  ber 
seifte  mü  fqn  r  ber  föUe  ber  ntbreft  werben.  9lod)  flr^tenb  fq  uf  ben  ^titi« 
seit  tag  Don  jtec  obertett,  unb  fttrenb  ein  röltd)en  prad}t/  baf  tutlifd)  für« 
ftm  t99bfd)er  ober  nArrifc^er  ü(^  ntt  baren  lönntinb.  ®f)em  jDtonqftu^  r 
bMn  9lero  i  bbetn  9(d)ab  t&nnte  wutertd)ir(^er  nit  f^n.  Unb  bamit  fq  (inus 
tbun  möfitnb  jrem  bod}muti  erbic^tenb  fo  offen  lü^  uf  fant  Metrum  r  uf 
(fonilantinum :  ja  bet  ein  (93  ein  ftatt^alter  Sbrifli  t  unb  fqinb  ft)  q(fo  an 
|in  jlatt  tummeni  ba^  ft(^  mit  ber  war^eit  nit  er^nbt ;  ber  anber  fqg  ein  tai« 
fcr  sfou/  unb  ftabe  jnen  alM  timiid  rqc^  mit  ber  mt  Qn^enemen  dberge« 
(tn,  ba^  fo  ein  beUer  (ug  iftf  aH  ber  beUe  tafl.  Unb  bemnac^  )>od)enb  f9 
unb  brudenb  jre  armen  unbertbonen  t)i(  b^rter  r  benn  bie  ebeUut.  34  ^tt* 
hrntt  jnen  ntt  /  baf  ft)  Ifit  unb  (anb  b^ttinb;  ja  wenn  ft)  ftic  meftlic^e  bec« 
rtn  ober  t^rannen  fleacbtet  wärinb.  9(ber  baf  fq  fagenb ,  ft)  fqinb  birct)of  i 
iai  ift  r  wachtet  unb  prebiger  be^  mort^  SOtte^  /  unb  tbiinb  beto  bwebrem 
üottf  funber  (inb  nAt  benn  gotttfjuniberren  1  unb  oerärgrenb  alle  menfcbeu/ 
fabenb  alle  trieft  an^  wud}renb/  betrucienb/  oerratenbi  fahenb  oon  einer  partq 
{ttbftanbrenr  bfcb^ffenb  ^  frommen  läten  jre  tinbec:  ba^  mag  nämmen  er» 
lim  metbeni  unb  ob  i(b  alb  ein  anbeer  fcbwigr  fo  wurbinb  bie  felfen  bott 
not  fcbwi^en  unb  fd)rqen.  Sbrijlu^  t^at  mit  utfgebtuctten  »orten  )ü  ben 
iuriätrm  gefprocben:  3c  foUenb  aber  nit  alfo  berrfcften  fiuc.  XXII.  25.  f^ 
^tru^fpricbtalfol.eap.  V.2,3:  93}eibenb  bie  fcbaf,  bie  fid)  empfolen  (inb,  uf» 
febmbe  nit  j^ungenlicb  (batf  ifl/  nit  mit  brans)^  funber  wiUiglid)  (batf  ift: 
fp  (9Uinb  iebermärn  unsejmungen  (äffen  jre^  gebotet  ober  swang«  b^^lb) ;  nit 
ni  anfeben  be0  fcbn&ben  gwtnn^;  funber  u^  ntisunci  be^  gmut^.  3r  f^Uenb 
pud)  ntt  f^Uf  a(^  bie  mit  jrem  gebiet  unb  jrem  i^olt  pocbenb;  funber  jr  f9(« 
tcnb  (in  dfla(t  unb  i^orbtlb  fqn  be«  \>oiU.  Slocb  gebenb  f«  um  bie  (eer  unb 
»ort  gotte^  nütz  unb  ücbt  al(  jr  Kaft  nun  um  ba^/  ba^  wiber  sott  ifl r  unb 
oUc  mmfcben  uerdrsret.  Darum  icb  war  gfeit  b<m ,  f9  fcbm^binb  gott  grö«« 
(id):  benn  fi}  gott  jdleftenb,  bal  fq  mi^brucbenb;  unb  b^rrfcbenb  in  bifer 
(Mit/  ba^  Weber  ftne  jünger  nocb  er  nie  getbon  b<inb.  @umma,  fy  ftnb 
aottlol:  benn  gloubtinb  fq  bem  wort  gotte«,  fo  tbfitinb  fQ  fölicbe  tfidnit. 

Der  i^ier  unb  {wfinsigfl  artifef. 

X!)af  ein  ieber  (brifl  jö  ben  werfen/  bie  gott  nit  fleboten  bat,  um^er* 
[onbtn  ifl;  gbar  a«e  j^t  atte  fpp^  effen.  »arutf  erlernet  wirt,  m^  unb  an- 
tobtief ein  römifd)  gfcbwinbigfeit  f«n. 

J>er  erfl  teil  wirt  lt)(btlicb  bewärt.  Dann ,  mii  wir  u«  menfcblicbett 
iwttit  unb  geboten  tbünb,  ifl  öergeben  aWattb.  XV.  9,  wit  im  16.  artifeC 
guflfamüd)  bewÄrt  ifl.  Slber  bie  pflpfller  (affenb  jn  nit  l«d)tlicb  na*. 
2*«ifrti«  ba§  jr  flr^t  uf  menfcbentonb  gebuwen  ifl.  9(ber  9lbam  ifl  i^on 
mm  funb  wegen  u^  bem  parab^^  uerfriben/  bann  baf  er  uon  bem  Der* 
wtnm  boum  geeffen  bat.    9llfo  folgt,   baf  er  attein  an  ba^felb  gebot  »er- 

')  ftWnbe».  «)  Wefiwirrt,  ifl  tiw  SBtrfunfl  befTen. 


3t8  Meatttig  Ui  XXYI.  (süHii. 

sottet  an  befunbvi  fl&tt  binbenb/  aM  gen  9tom/  gm  ^ietufalem,  gen  fant 
3acob  unb  an  anbrt  t^t(  ort/  ia  nit  aUrin  närrtfd)^  funber'  ou(^  antd)ti|hn' 
(ic^ :  benn  fq  ntac^cnb  bic  gndb  gottc^  an  timm  ort  beccttrr  unb  »olfctter » 
bann  am  anbrcn;  »tlc^i^  nät  anbete  ifl  webet  gott  Qnf4)Ue(Ten  unb  anbintcnr 
bai^  tft :  bie  gnab  gotte^  fa^en  unb  ntt  (äffen  befannt  werben  r  afo  fq  obte 
bf Utd)  foQt.  Slamlic^  alfo :  baf  /  an  »e(d)en  orten  uf  erbrqd)  er  angetufi 
mtrt;  ba  ift  er,  unb  fprtcbt:  Ic^  bin  bie.  2>arum  oud)  ^aului^  fpric^t  l.Sim. 
II.  8,  9:  3d^  wtU,  baf  bie  mann  an  allen  orten  bettnb  ic.  ber  glQcben 
ouc^  bie  xoxjbtx.  !Z>a^  t^:  man  foU  muffen/  baf,  wo  gott  angeruff  »ittr 
baf  er  ba  ifl  unb  erhört;  unb  ift  ntt  an  einem  ort  mee  ober  gnäbtger  bcnn 
am  anbren.  Darju  nennt  Sbriflu«  fbrc^t  anbinber  Aottet^  felbi  falfdi 
cferiften,  ba«  t(l,  antc^riften.  SJlattft.  XXrv.  24—26:  ®i{  werbenb  fölf*c 
ober  erbtc^te  Sbrifli  uferflon  k.  SBenn  fq  fl(^  nun  fasen  werbenb:  ftc^r 
gott  ifl  in  ber  wufle ,  fo  föUenb  jr  nit  binä^gon.  €ipred)enb  fq ;  er  ifi  in 
ben  gma(f)eni  fo  gloubenb  nit!  O  gotti  wer  iitber  erbic^te  Sbrift  anberl, 
benn  ber  vapji,  ber  ffc^  an  ba«  ort  ^btifK  erbebt  bat,  unb  fpric^t:  er  W 
ftnen  gwait;  unb  binbt  barnac^  gott  gen  9tom  unb  gen  fant  3acob  unb  an 
anbre  ort.  2>a  treit  man  ba«  gelt  bin  je  bufen;  bamit  mag  man  rQd)e 
gott«biifer  (ja  mit  bem  namen)  macf)en:  Denn  fo  e«  not  tbitt,  mag  man 
ba  bannen  fd)nqben.  3cb  will  gfct)wpgett/  baf  man  an  benfelben  orten  mte 
mutwiUen«  unb  (afler«  etwann  brud)tr  benn  an  anbren  orten.  Sbu  butcn 
feetel  2u-  fo  wirt  jnen  oucb  ber  anbacbt  entfallen;  unb  ba«  bu  )u  ßlicbtm 
m&twiUcn  gegeben  bail/  leer  einen  befferen  weg!  gib  e«  ben  burftigen,  unb 
laf  fp  für  feben  unb  ffirjen  /  ^  wie  lang  fp  weUenb.  Der  anber  teil  H 
artifel«  id  Kar  i  namlicb  id^ ,  bie  ben  cbriften  gott  an  {latt  unb  )pt  binbcn^ 
fp  jrer  frpbeit  beroubenb :  benn  gott  perfcblüffenb  fp  inen ,  unb  ba«  jpt  i  ba^ 
bem  menfc^en  bienen  foU  ju  ffner  notburft,  ba«  fel^enb  fp  aber  ben  mcnfcb^n- 

3>er  fed)«  unb  jwdnjgeff:  artifel. 

2>a$  gott  nfit  miffcfUiger  ifl  weber  glpd^«nen;  bannen  %<it  erlernet  »baf 
alfe«;  fo  ffcb  fcb&nt  Por  ben  menfcben,  ein  fdbwere  g(p(^«nerp  unb  oerrucbte 
ifl.    ^ie  faUenb  lutten,  2eid)en;  platten  le. 

3ö  bem  erden  fpric^t  3ob  XIII.  16:  Dbttn  glpd)«ner  wirt  in  fin  (ba< 
tfl  in  gotte«)  angeficbt  lummen.  9?un  ifl  gewäf ,  baf  ben  ungtöubtgen  bal 
angeftc^t  gotte«  abgefd)Cagen  ifl  aWarc.  XVI.  16.  eo  e«  nun  ben  gl9(b^ 
neren  oud)  bie  wirt  abgefd)(agen ,  unb  wirt  aber  nieman  abgefcb(agen ,  benn 
bem  Wflrer  be«  beiligen  geifle«;  empffnbenb  wir,  baf  bie  glpd)«nerp  ein  gott* 
lofe  unb  ungloubnuf  ifl;  benn  gioubtinb  bie  g(p(b«ner,  baf  ber,  ben  m 
für  gott  banb,  gott  wäre,  fo  gloubtinb  fp  oucb  (inem  wort;  unb  fo  fp  |5nc« 
wort  ie  gegloubt,  bättinb  fp  nit  folic^e  fiinb  erbacftt,  bie  bem  wort  imi 
wiberflrptenb.  Sefid)  bid)  felb«  wol,  o  bppoerita,  g(pd)«ner!  bif  urteil  f<lt 
nit.  C«  ifl  oud)  u«  ber  tbat  dbtifll  offenbar ,  baf  im  bbein  bing  wibcis« 
gfpn  fpe  benn  glp(b«nerp ,  fo  er  bie  glp*«ner  an  allen  orten  fo  unmilbigli* 
fdjilt  unb  bfltWtf  Jfl*t.  9Benn  fönber  unb  tranlen  )u  jm  lummen  fln»» 
bat  er  frünblicb  mit  inen  gertbt  unb  gebanblet;  aber  bie  g(pcb«ner  %oi  tt 
allweg  rud)  angefaren ,  wie  fp  ir  almüfen  mit  eim  pracbt  gebinb ,  wie  fp  ft* 
entfd)iJpfinb ,  fo  fp  faflenb,  wie  fp  bie  fürnemflen  fift  pnneminb,  mt  fp  Uns 


^■^ 


0  fnirf<bcn. 


mtmi  M  XXV.  axtm.  317 

WfM  itXH  Vlattfh  xn,  6:  3(6  fasüc^f  Mi  ^er  gtSifet  iftf  tcnn  tcr 
tempelF  ((^011  f>ie  1|l.  Un(  i^a(b  barnad) ».  8:  2)et  futi  te«  mctifcbm  id  ouc^ 
rin  iKtt  tc«  faibatl.  9llfo  bSttttb  wir  S^ftum  unb  un^  tit  (£i)(ifto  aber 
Un  füftbat  4inb  ttmptl  fi}nr  bo^  iil:  ube(  ft)rt<i3<  unb  jiattt)ber  ort.  Sentt 
(^  i)aft  nU  «ntcbcti :  3a  ic^  ()(oub  tvol  /  ba$  S^riflui^  über  bcn  fabbat  f9<( 
Db(c  jibtr  bf ti  tempel ;  wir  mmfc^tn  (inb  aber  barum  nit  bariibcr.  2)cnn  ba< 
SbrJilu«  fpricbt:  ber  futi  be^  mmfd)cn  ifl  gri^iTer,  bettn  bcr  tcmi>e(  ober  bcr 
fübbot;  bebätet:  tai  er  ai^  warer  menfd)  äberben  fabbat  unb  tempel  ifl. 
Slaa  ift  er  aber  barum  menfcf)  worben  7  baf  er  unfer  beil  würbe ;  a(fo  ifl 
ou(i)  Im  frobett  über  ben  fabbat  unfer.  Denn  (tnetbalb  burft  er  btf  mortem 
(tut:  er  bat  ben  fabbat  nit  aberftangen;  er  rebt  e^  aber  bon  itner  iüngereti 
mgett.  SDarunit  (tnb  mir  (tne  iinger  unb  bruber,  fo  ftnb  ou((^  wir  übet 
tfR  fabbat  unb  tempet  aM  wot  1  aU  bte  bojemal  jünger.  3tem  er  fprict)t 
aber  aXare.  II.  28:  2)er  fqrtag  i(t  t^on  gott  bei^  menf(i}en  wegen  gemacht  r 
mi  ber  menfA  nit  i^on  be((  fortag«  wegen«  Unb  barum  iil  ber  fun  betr 
mtniiftn  oud^  ein  berr  be^  fabbat«.  .6ic^il  bur  baf  ber  fabbat  bem  men« 
fdirn  I  unb  ber  menf(6  nit  bem  fabbat  bienen  foU.  3tem  So(o{f.  II.  16 :  (&i 
W  ficb  ou(6  nieman  urteilen  i^on  ber  fbrtagen  wegen  1  ober  nüwmon«  1  obet 
itt  fobbaten  1  weldK  ein  fcbatten  gf^n  ftnb  ber  bingen  1  bte  bojemal  lünftig 
»otenbf  teb  aber  tummen  (inb.  2>enn  ber  19b  ober  ba<  wefenUc^  ift  Sbri« 
M;  ber  ift  ftbon  bte.  9((fo  folgt  jum  erflen  uf  ben  Porbrigen  artilel/  ba$ 
bit  f0i}<  ouA  nieman  an  bie  }Qt  binben  mag  1  baf  man  nit  }ä  aller  got  fpt)tf 
fjien  gböre:  benn  bu  muil  mir  ben  jünger  Sbrifli/  ba«  ifl  7  ben  glbubtgenr 
<d(i9eg  loflen  fi>re(^ :  ber  fun  be«  menfc^en  ifl  ou(6  ein  brrr  M  fabbattr« 

Sumonbrcn  folgt r  baf  aller  fo  ben  menfc^en  flrafenb  um  ft}ren<  willen r 
ttnrt(bt  tbunb  (td)  fag  ba  bon  bem  fqren  r  ba«  nun  mit  mäfftggon  getbon 
^itt):  benn  ber  cbriflenmenfe^  ifl  aber  ben  fQrtag  berr.  3a  ti  wäre  Pil  wd« 
8«  Ott  bem  meerteil  f^rtagen«  bai  man,  nad}bem  manbat^  wort  gotte«  ge» 
(iet  batf  unb  ben  fron(qd)nam  unb  blut  genoffen ,  unb  mit  gott  rec^t  erinne« 
ntt  ftcb  barnad)  wiberum  i&  ber  arbeit  fcbidte  (ti  wäre  ruwen  gnug  r  fo 
n«R  ben  fonntag  ruwete);  unb  t^fite  man  alle  anbre  fqrtag  bin  nad)  bem  Itl(^» 
mi  m  morgen  I  umgenommen  ben  w^bnac^ttag;  unb  fant  euphanii  m 
im  man  aller  bero  lob  feite  1  bie  um  gotte«  willen  ie  gelitten  bönb ;  ben  tag 
«ttttunciationi«  aWari« ,  ba«  ifl  r  ber  berf unbung  aWari«  (an  bem  miJd}te  man 
•tt*  b««  lob  ber  reinen  magb  wol  uÄünben) ;  fant  3obann«  tbufer«  tag,  bar» 
«  man  Pon  bem  glouben  ber  alten  bäteren  unb  propbeten  oucb  gnügfamli* 
«»älen  mi((6t;  unb  fant  qJeter«  unb  qJautt  tag  oucb  umgenommen,  baran 
won  aOer  boten  unb  epangeliflen  ouc^  na*  notburft  wol  bebenfen  mbcbt- 
puft  ifl  ba«  f^ren,  ba«  wir  tbünb,  mit  freffen  unb  trtnfen,  mit  fpi- 
ta,  mit  lagen,  unb  unnü^em  gfcbwd|  an  ber  fonnen,  ein  grbffere  fanb 
bomi  gott«bienfl.  3*  Änb  nienen,  baf  mfifliggon  ein  gott«biettfl  f^g.  eo 
»«n  fcbon  am  fonntag  je  ad  er  gienge ,  nacbbem  man  (i(ft  mit  gott  berricftt, 
mtUi  ftbnitte,  böwte,  ober  wel*e«  werf  bie  notburft  ber  gpt  erförbrete,  weif 
J« »Ol,  baf  e«  gott  gefälliger  wäre,  benn  ba«  lieberli*  müfflggon.  ©enn 
^  fllittbig  ifl  aber  ben  fabbat. 

.... 3um  britten  bbrt  man  ouc^  an  ben  Worten  ffbrifti  unb  ber  tbat  Da« 
•w,  gjiattft.  xn.  3,  4.  anjeigt,  baf  bie  n«rrifd)  banblenb,  fo  bie  gnab 


320  U^otid  M  XXYL  arttted 

ivjfaitcti  utifdlöitn  sfAmAr  fo  f(^9ti  u^taft.  Sv  fpct(6e  ou4 1  ^<s$  ft)  jttn 
Ion  ^ie  Qnncminb,  SRatt^»  vT:  2:  9ßat(t(^  fag  tc^  ti(^^  fq  ^anb  jrtn  Ion 
Mn.  60  nun  gott  foU(i)e  gBuc^cn)  ^  fc^iltr-  fo  ftnb  (uttcnf  !rfi),  imitti 
platten  ntt  nun  webet  gut  nod)  b5^  f  funbec  fq  ftnb  cUein  b5^ ;  barum  ein 
iebec  c^rift  ced)tet  t^ut/  fo  ev  ft)  t)et(aft/  mebet  ba$  et  batin  fled/  mo  c« 
anbet0  on  äegernuf  unb  ufcut  befci)e^en  mag.  !Da  ft)  aber  fprec^enb :  Slun 
ntuf  man  bennod)  ein  eerfame  ptteAetfd)aft  bov  bem  gemeinen  menfd)en 
etlenneni  e^  ft)e  mit  platten  ober  anbeer  tleibung.  9(ntwurt:  ®^ld}er  für 
fmen  bruber  tennt  wiU  werben  mit  seict)en  ober  Heibung  t  ber  t(t  ein  g(Dcl)^^ 
ner:  benn  wir  ftanb  ein  anbren  weg  eerwürbig  $e  werben.  Si)riihu  (cert 
um  t  bau  wir  mit  bemut  einanbren  übertreffen  fdUinb.  <£r  fprid)t  ou(4 : 
9(n  bem  (tuet  werbenb  a((e  menf^en  erlenneni  baf  jr  mine  jiinger  ftnbi  jomn 
jr  tinanber  Uebbabenb  3o6.  XOI.  35.  60  wir  liebe  jü  allen  menfcben 
l^oben  werbenb  al«  jö  un^  felb^/  unb  ba^  wort  be^  beiU  äng(Kid)  ^  prebigeni 
ttn^  la(fen  aller  menfc^en  not  anltgen  t  unb  bero  mdj  allem  bermSgen  je 
6ilf  tummrn  /  fo  wirt  man  un^  wol  lernen  f ennen  1  ja  bie  f inb  werbenb  un^ 
crlennen  1  unb  bebarf  b^etn^  tifferen  jetc^en^  1  a)  e^  werbenb  oud}  bie  tüfel 
un^  nit  m9gen  erlqben/  funber  uf  un^  fct)rqen  wie  bie  befeffen  toc^ter  uf 
Q^aulum  in  ^biliPPi^-  Vber  fo  wir  bie  red)ten  würbe  nfimmen  bimb  1  bie 
waren  Iraft  gotte^,  batf  i(lf  bai^  unerfc^roden  wert  be^  eoangelii:  fo  b<inb 
wir  un^  gefd)bnt  mit  eim  erbic^ten  c^aracterr  mit  platten r  futten;  Reibung; 
ba$/  nad)bem  wir  weber  gott  noc^  ber  weit  nüt^  warenb  (nimm  bid)  nüt^ 
Ml  frommer  mannOr  liabenb  wir  bod)  toftlid}e  f leiber  angetragenr  baf  man 
(idi  an  uni^  berwunbrete,  glt)d)i  wie  bie  (inb  an  be^  papfl^  pergiilbetem  cfeL 
8l0(^  müf  id)  inen  ein  jweQbütninen  gegenwurf  pnlegen :  3r  päpiKer  tra« 
genb  tutteu/  platten^  jei^en.  &agenb  an :  tragenb  jr  bie  gott  }e  gefallen  ober 
ben  menfdKn  ?  QBerbenb  ir  on  ^wQfel  antwurten :  gott  je  gefallen.  SBie  gat 
ba^  )ü?  9R5genb  jr  jm  nit  gefallen  on  fblic^e  }ei(6en/  warum  M  er  benn 
felb^  fölic^e^  nie  anzeigt?  ober  meinenb  jr;  ba§  er  dwren  anba(ftt  nit  wüfttf 
ir  ftattinb  bann  ein  fSlid)  bSggenneib  an?  (Er  ifl  barum  nit  btinb,  ba^  er 
alt  iil.  (Sr  ftd}t  üwrc  anbad)t  nit  Pon  uifen  an,  funber  (td)t  er  in«  bcrs.  3t 
mad)enb  aber  mit  ttweren  futten  unb  jeicfteni  ba§  er  be^  b^tjen«  nut  barf: 
er  fic^t  an  ber  f leibung  wol  r  wer  jr  (inb  1  namlid)  böggen  unb  gli}d)^mt. 
Dann  fd)led}tli^  ba«  er(l  ^orn  mu^  überwinben  1  ba^  jr  bie  ufferen  }eid)en 
nit  um  gott^  willen  tragenb ;  benn  er  perwirft  ben  u^wenbigen  fd)9n  unb 
erforberet  ben  ernfl  M  werft  on  alfe<  erjeigen.  Unb  bemnad)  ftat  M 
anber,  baf  jr  alfo  geflecfet  (tnbi  baf  man  fldb  fenne  unber  ben  menfdyeni 
wie  anbäd)tig  jr  fqinb.    9tun  bi^tenb  /  wa«  ^btiftu«  fprid)t :  aSarlicb  f9 

1)  sntttbwtOen.   ^  forgfAltia» 

•)  ,J)ie  JTirtbenbiener  trafen  «uf  ber  JTanjel  uitb  be^  ber  8er»altmt§  ber  goew- 
»ente  ebenfo  wie  oaf  ber  6trofie  bie  ben  ehrbare«  »Ä«em  gewohnlt*e  unb  feine 

tbeatratifc^e  jfleibung."    (Ludw.  Lavater  de  ritibus  et  instittttis  EccI.  Tigiirintc. 

1559.)  ,3ene  fleif  gefalteten  ^lefrage«  -  fa«  Witte  id)  gefaxt,  fflläblilettte  -  »arc« 
bamaU  tttd)t  gewObnli^.  <0er«  SuUtnger  tmq  tAgltd),  aud)  auf  ber  JTaniel/  emen  fdjwor«- 
aen  fPeljrocf,  bavnnter  einen  ©ortet,  baran  gitbonaet  »eben  einer  Wüten  ober  ftttaem 
ettlet/  ein  etdü,  feine  Rapiere  le.  baretn  sn  perwabren,  unter  biefem  ein  mm 
eamifot  unb  bornnter  ein  rotbraoUeneU  Srufttucb ;  auf  bem  ^wvt  eine  9arete  k.'  Ola4 
Ludw.  Lavaters  Prosopographia  Ballinge^  in  MisceU.  Tig.  T.I«  S»  39*) 


iXiimng  M  XXVIL  4»tireU.  321 

loitb  jvcn  (on  ()m*  ^^  ^^üt  0(6  m4)  ftfiten  t^ov  fll^fneto ,  a(^  i^or  cimv 
ttbhüütbtit  Suc.  XII.  1 :  SftHtni  üdi  t^ov  (em  bebd  Ut  p&avtfdtt  /  ba^  tft, 
IOC  htt  fl(Q(6«ntn).  2>if  aftcl  l»at  M(  ganjen  d)ti(lcnl)ett  }u  unbab^  gcbtac^t: 
killt  a  bat  ß(6  fStr  gut  tint  l)ct(ta  fllQC^Mct ,  ja  fit  cinfaUigc  unfd)ulbt9t 
UmmU;  unt  ftat  ober  stimmet  Mn  flctiffen  tenn  lie  wotf  tbunt.  2>af  un< 
ei}nflu<  wii  i^otflfett  ()at;  nod)  ^anb  wtt  ün  »Ott  bctla{[m  unb  bett 
9(94^netcn  gtfjloubt;  6anb  unfet  fänb  brtbicnt/  baf  untf  gott  tn  f9(i(6e 
ttbtl  bat  loficn  faUcn,  aM  Dob  fpticbt  XXXIV.  30:  (Et  fc^ffit,  baf  ein 
iM4utt  bcttfd^et  bon  bc^  wiU  Tünb  wegen. 

Z)et  (tben  unb  i»dn}gefl  attifel. 
Daf  aUc  <6tt<lenmenfdben  btubet  Sbttilt  unb  f9  unbet  einanbten  fitibf 
leinen  batet  nfblafen  fBUenb  uf  etben.  2>a  fallenb  bin  ötben«  feeteni  tolten. 
Haf  wiv  btubet  Sbtifti  fqinbi  (eett  ^aulu^  ^ebt.  II.  11 :  Z>et  ba  belifl 
mad)t  ttnb  bic  ba  beltg  »etbenb  gemattet ,  ünb  cüt  bon  einem  bat.    Um 
kt  »ilien  fcbamt  et  ftcb  nit  (betflanb  (£btiihtm)  ft)  btubet  je  nennen  r  Jpte« 
dKnbe  im  pfalmen  XXII.  33 :  3cb  »itb  binen  namen  minen  btubeten  lunb 
moibeii.    ^tm  balb  batnacb :  Scannen  bat  bat  et  in  allen  bingen  (betftanb 
in.ben  bteiten  bet  fänb)  ben  btubeten  betgtqcbet  fSUen  wetbeur  baf  er 
kormbttjig  »utbe,  unb  eiti  ttömet  obteftet  ptieüet  gegen  gott.    3tem  €bti<^ 
fu«  SRattb.  XII.  50:   2Be(cbet  ben  wtUen  tbtit  mine«  batet^i  bet  in  ben 
Mmmkn  ifti  bet  i^  min  btubet,  fd) weilet  unb  mutet.    Z)af  abet  wit  alle 
Itubet  unbet  einanbet  fpinb,  unb  bbetnen  batet  uf  etben  (BUinb  u^etfen, 
icntenb  mit  u^  bem  wott  Sbtifti  SRattb*  XXIII.  10:  3t  (BUenb  nit  meifiet 
%tnimt  ipetben :  benn  eil  t^  nun  einet  ti»et  metflet  (betilanb  gott) ;  abet 
it  ünb  alle  fammen  btubet.    Unb  bbetnen  batet  föKenb  jt  üäi  benamfen  uf 
n^en :  benn  bet  einig  bimmeltf^  batet ,  bet  ifl  ümet  einiget  batet.    i>ie , 
^tft  bu  }um  etilen  f  wannen  bot  bie  titel:  SDleiflet  obet  2>Pctot  tummenb; 
»arliib  nit  M  gott ,  benn  et  bat  ti  bit  betboten.    Z)atnad)  itcbil  bu  an 
kn  gtunb  bet  btübetfcbaften ,  bet  nät  anbete  iil  webet  ein  geittleb.  *  ®ibfl 
tnfoiil,  {o  bijl  bu  in  unfet  ftomen  obet  fant^obannfen  obet  unfet<  otben^ 
kdbrtfdHifit ;  gtbft  bu  e«  niti  fo  bift  nit  batin.    ^d)  wie  wiU  i(b  bann  feiig 
mAtnl  f&i^  mannticbr  bu  atmt^  feeli!  %üt  menfcben  ünb  bine  btubet;  bat» 
fSr  muifenb  fq  bt(b  oucb  ban,  fQ  fi)tnb-btt  f^enb  obet  bolb,  weKenb  fy 
^H  tu  gott  tummen.    ^abenb  fq  gott  fat  einen  batet  unb  fpted)enb  mit 
nie:  D  unfet  batet  i  fo  muffenb  fq  micf)  oucb  jten  btubet  laifen  fqnr  fp 
i9(U(nb  fid)  benn  betf  batet^  betjqben:  benn  id)  will  fq  alle  getn  fät  btäbrt 
Mm.  3BeUenb  abet  fq  ba^  nit  tbun;  fo  muifenb  ft)  be^  batet^  oetldugnen. 
3a  i9(Uenb  fq,  baf  inen  gott  betjqbe/  fo  müfTenb  fq  mit  pet}»bcn.    9(lfo 
H  buf  min  atme  feel!  aUet  menfcben  btubet,  b^^b  fq  nun  flqf  batfut,  ob 
f^^id)  glqd)  nit  wöUtinb  batfüt  ban:    benn  weldjet  bicb  u^fd)1tiftf  betifl 
ttümmen  ein  fun  gotte«.    6*iaft  efbi*  batum  u<f  baf  bu  nit  gelt  gege* 
km  bajl,  fo  i(l  et  pon  gott  u^gejdjloffen ;  fd)lüft  et  bicb  nit  u^,  finbct  bitt 
föt  bid)  Ott  gelt,  fo  tbüt  et  wit  bu,  unb  ift  benn  allct  menfd)ett  briiber. 
^tr»m,  frommen  d>ttften!  bettaflfenb  bie  totten  bet  btübetfcbaften,  unb  finb 
W  wäget  oflet  gWubigen  btubet  benn  weniget  münd)en  unb  pfaffen !  fo  fwb 
T^  knn  mit  bet  gtoffen  menge  bet  btubeten  Knbet  gotteO^    Unb  laifenb  ücb 

')  SarNrbut.  *)  Ottbfong. 
3aHB9U«  fOmnm.  &<fynft<»  l-  85b.  Jl 


322  UNtfiang  M  XXVIL  flrttte(i 

nit  bcfümmettfif  bo«  f«  tdtitntb !  eöUjte  tittet  ttit  futtbctUc^  för  bcn  rnihm 
bitten  f  ro  bAtc  ^acob  nit  flclecrt  i  fb  einet  Itant  (äge  /  n^it  bie  a(ten  für  in 
bitten  (Sflinb ;  benn  mit  ftQtic^  bet  meinung  (tnb  /  baf  mit  M  f&v  etnanbec 
bitten  föUinb;  bu  mtUt  abet  nun  u^lefen  bie  fristen.  2>u  muft  oben  ob  fue 
diu  inenfci)en  bitten  unb  ftit  Mt  notbutftigen  jum  etflent  nit  um  (on :  beim 
man  mitt  fät  bic^  ouc^  on  (on  bitten.  3a  man  müfi  mo(  etnillic^er  fut  bi(ib 
bitten  f  bant]  bu  fut  ieman  um  (on  ie  gebeten  bail>  ium  etflen  baf  bicb 
sott  et(u(t)te  t  baf  bu  bin  itrtum  etf ennift ;  batnac^  ba$  et  bit  ben  t^etgebt. 
2)enn  mie  mäte  ^at  ein^ ;  ba§  man  bit  (on  muf te  geben  i  ba^  bu  füt  bie 
menfct)en  betiil  i  unb  bu  m&((tifl  nieman  (onen  i  baf  et  fiit  bid)  bat  /  unb 
bebatfft  abet  bu  \)i{  mee  fütbittetf  benn  ieman ;  fo  Di(  bu  mee  mänfli  bu  Ux* 
feil  ftn  nütf  ie  mee  batfil  bu  (in.  &i<bi  ba^  ift  ein  ftudbt  i^om  ))etbien{l! 
bet  ^at  unt^  bie  fd)9ffenben  f)e(gen  ufgetic^t;  baf  f9  (Id)  Dot  bet  »e(t  M* 
toufenbi  fam  f9  gott  fc^on  be}a(t  babinbr  unb  met(f)inb  und  ie^  um  (on. 
3um  btitten  b^tenb  witf  ba^  mit  bftein  trätet  in  aUtt  me(t  ufblafen  nocb 
bfnomfen  föHinb :  bad  mott  ijl  Kar 

anattb-  XXm.  9:  Senamfenb  ud)  bbetnen  batet  uf  etben;  benn  ber 
ift  dmet  einiget  tratet  r  bet  tn  ben  bintm(en  ift.  Sbtifhtd  b(i^t  mit  bifrn 
mdttcn  nit  totUtn  i^etbieten  i  baf  man  bem  iQb(ic^en  i^atet  nummen  tratet 
fptä(t)i  funbet  bat  n^ir  und  greinen  anbten  ootgängeti  (eetet  obet  füret 
ufmetftnbf  benn  ben  bintme(fd)en  (eetet  i  batet  unb  futet.  Dif  jeigenb  und 
bie  i^otgebnben  mott  an:  3t  üütnb  nit  meiftet  genämt  metbeu;  me(d)et 
nam  i  meiflet  i  am  feiben  Ott  anttttt  bie  (eet»  (£d  seigenbd  oud)  bie  nady« 
gebnben  an :  3t  föUenb  nit  futet  genämt  metben ;  bann  bet  einig  umet  futcc 
ii^  ^t)tiftud.  Da  flat  füt  bad  nac^gebnb  motti  futet;  ben  fiatinetn  oud) 
meiftet;  abet  ben  ®tied)en  latbegeted;  beift  eitlen  DOtgcfnget  obet  megfuter. 
jtut}r  Sbtiflud  mi((  nit;  baf  un^  ieman  (ecte  mebet  gottf  baf  mit  und 
bbeinen  tratet  ufb(af[nb ;  benn  bet  bintme(tfd)  fqg  einig  unfet  tratet  i  baf  n^it 
und  nieman  (afifinb  futeu;  benn  ben  einigen  Sbtiflum.  !Z>a  muf  btmm(( 
unb  erb  ee  btec^en  bann  (in  mott;  bad  toiU  et  emig(i(^  a(fo  ()abcn:  benn 
ftn  teflament  iil  emig,  et  bat  ed  nie  geänbtet  unb  mitt  ed  nümmet  mtt 
änbten.  !Z)atud  foiget;  baf  aüti  bie  (id)  füt  i^ätet  ufgeblafen  bdbenb;  oucb 
üMti  bie  jnen  oätet  babenb  benamfet  unb  jemmen  getotteti  mibet  gott  getbon 
banb  f  mibet  bie  eet  unb  otbnung  Sbtifli*  Dann  bife  mott  (tnb  an  bti)en 
otten  mo(  htwatt.  2Benn  fq  foted)enb:  3<)  toit  müffenb  mod  baf  gott  unf» 
batet  i(t;  mit  babenb  abet  einen  ftommen  belügen  mann  au  einem  fcbuU 
meidet  unb  megfutet :  fo  fttt}tenb  bie  mott  in  bet  t>otbut :  ^  3t  f9((enb  gott 
a((ein  ftit  einen  fd)ü(mei(iet  baben;  bef  mott  fo((enb  jt  aUein  muflfeni  unt 
gbeinem  menfd)entanb  (ofeu;  et  fne  mie  Kug  et  me((e.  (£d  fttotenb  ouib 
bie  in  bet  nad)btit :  3t  föUenb  nit  futet  genämt  metben :  benn  umet  einigte 
fittet  i(i  Sbtiflud ;  bem  f6Uenb  ouc^  mit  on  )mQfe(  bad  ftti)  aUtin  nacbtta« 
geuf  nit  Dominico;  nit  SenebictOr  nit  Staneifco;  nit  9(ntoniO/  nit  Setnbatbo. 
3c^  bab  ou(^  gbtinen  }mQfe(/  baf  beto  gbeinet  (t(^  ie  gerottet  babf  ober 
^eleett  ftnen  namen  ttagen:  benn  meieret  bad  getbon  b^tte;  gtoubte  id)  <>l^ 
imentg,  baf  et  fe(ig  mätf  aU  Sucifet;  funbet  bie  nad)tummenben  g(9d)dmr 
babenb  (tcb  rö(id)et  ftommet  mannet  nad)gänget  unb  jänget  genfimt;  bamit 


0  %nfoinq. 


Uslejung  Ui  XXVIL  artifeW.  323 

A  l(§  ia^  onscfe^cn  kvurltnb  Dor  hm  tnriircf)m ;  unb  U^  mtt  ob  jtem 
onbacbt  (i^Hnb»    9Q)drc  aber  uf  bcn  bättse n  tag  Sranct Mu^  imb  3)ominicu^ 
ttnt  anb(c  M^r  mucbtnb  fQ  onc  swqftl  fptrcbcn:   O  jt  uniintttgenf  \va$ 
d^unb  jr?  mäffenb  jt  tiitf  bof  je  <(b<in(n  (inbrtn  Uetet;  tratet  ^  furev  fiiUcnb 
l)abm  fe(nn  gott?   QSJütum  fcbtqbtnb  jt  üd)  un^  }&»  bte  unfcr  (cbctilang 
aUtin  gott  (inseb<in()rt  {tttb?  &(b(c(^tf  eintgcrfct  orbctt/  namcttr  rotten  ttageni 
»rter  bp  btm  buftn  bec  dbriftglbubiam  blqbm/  i(i  unrecbt/  fünb,  (ilQd)^ncrqi 
((rd)i9r  ^  torteUr  betrug.    2>ad  tfl  ein  grufam  wort  unb  wirt  mir  bod) 
gmieifen  unb  gefprod^en:  bu  bift  unftnnis.    9lun  ftnb  bod)  DU  beiligen  uS 
bm  i^rben  }u  gott  lumnten  unb  feli<(  worben.    9(ntwurt:  Stift  mir  bte  brief 
torum)  bdf  fV^  felig  fqinb!  3Der  ant^rifl  t^on  9tom  bat  wol  burd)  (ine  ooUen 
pfoffm  verebt  f  ft)  fqtnb  felift.    3d)  truw  aber  bem  einfa(ti(iflen  d)rtiten  einer 
»arbeit  bat^r  benn  aUenben  päpfkni  bte  einer  anbren  regel  pnb  nac^ciecianften 
Knn  ber  fd)nur  SbrtfU.    9?un  banb  bocb  bte  i^äter  (fprid)fl)i  pdpfi  unb 
eoneilta  bie  brben  beflät.    9(ntwurt:.0i((td)  bäfen  banb  fSl^l  bienen.  ^  'SDte 
läpft  unb  conctlta  banb  biUid)  jre  fd)meid)Ur  bflät.    3Barum  giengenb  f9 
nituber  ba«  wort  SbrifU  SRattb.  XXIII.  9?  fo  b^ttinb  0)  wo(  gfebeu/  baf 
fQ  foUttnb  sfprocben  baben:  fo(genb  ber  einiflen  teere  SbtifH/  blafenb  tid) 
dMnen  t>ater  ufr  folcienb  nieman  nad}r  benn  bem  einigen  Sbnfto!  9Cd) 
^mmer  d)rift ,  ftd}ft  bu  nit  an  bem  beftätenr  wa^  ei^  i|l  ?  SBär  e«  u^  gott  i 
fo  tirft  fi^  gbeinetf  beftäten^:  benn  we(d)er  menfcb  beildt/  baf  ®&ri(lu«  unfer 
Ml  tfl?  er  barf  bbein«  befläten«;  ü  iil  rid)ttd  bq  bem  gläubigen:  gott  bat 
im  grteert.    !Dtf  banb  bie  antd)ri(leit  mäffen  beftäteu/  bar  um  ba^  ti  M 
bem  wort  gotte^  gbeinen  grunb  bat;  funber  tfl  fd)(e(bt  unbricbttg  barwtber. 
6i(b/  i9a^  fcbönen  grunb^  bte  brben  babenb!  3(^  toili  grd)wqgen  ber  (Actert)/^ 
baf  f9  fpttAenb:  fq  fcbwbrinb  armAt ;  unb  ifl  bbetn  gfcbleebt  uf  erben  rDd)ct 
to^r  bie  tnänc^  unb  nieman  gütiger»    Ou4)  fpred)enb  fq:  fq  fd)wi}rtnb 
Sborfam;  unb  gübcnb  (icb  u^  aller  gborfame  gottetf  r  ber  b(trfd)af^  unb  be^ 
menftben.    Oott  finb  ft)  nit  gborfam.    Denn  fo  er  bttft/  i!(b  ein  einigen 
botet  ban  f  fo  banb  fq  }um  aUer  erflen  ein  tdttnen  ^  t>ater  jnen  fe(bd  ufge< 
»orfm;  fb  er  beifti  man  fiUt  oater  unb  müter  eeren  unb  jebttf  lummeur 
fo  fptccbenb  ft):  nein!  bu  foQt  tratet  unb  muter  nimmer  mee  anfeben;  ttnb 
bntdenb;  ja  fälfd)enb  bai  wort  SbrtfH  i^om  i^erlaffen  t^ater  unb  möter  uf 
ite  fdfcbe  wt9t^f  glqd)  fam  jt  orben  bal  fqe;  barin  man  bater  unb  mdicr 
btrlaifen  föac.    O  jr  frefrnen  f(Slfd)et  M  gbtt(i(ben  mottet^!  Derflonb  jr  nit, 
M  Sbriilu^  (eert ;  t^ater  unb  müter  i^erlaffen  /  fo  f9  un^  t^om  gloubeit  gilben 
tvdleiib  unb  Sbrifto  nit  (aflenb  nad)fotgen?    Gagenb  aber  an:  mo  bat  et 
Sebetffen  t>on  einerlei  orben^  toegen  t^ater  unb  tnuteroer(4ffeni  fo  er  gbeinen 
otben  fibetaU  nit  nad)la§t?  X>tt  bcttfc^df^  ftnb  fq  nit  gborfam,  tu  offenbar, 
ttto  aber  9ettu^  unb  9au(ud  ^eiffenb  gborfam  ft^n.    3a  ee  unb  fq  ber 
iKttfcboft  gborfam  fqinb  r  fHf^enb  fb  ee  töblid)e  Irteg  /  a»  oft  befAebcn  ifl. 
6i(bf  ob  fq  ba^  jqtlid)  lieb  babinb  ober  nit!  !Z)em  nficbften  mad}enb  f^ 
ffab  nit  gemein  I  toelid)e«  bo(b  bie  d)rt(tenefl  gborfame  ifl;  ft)  (qbenb  nit  mit 
bm  Iqbenbtn  f  fq  arbettenb  nit  mit  ben  arbeitenben ,  ft)  trurenb  nit  mit  ben 
trutenben,  unb  almüfeur  bie  fq  gebenb,  bie  gebenb  ft)  erfl  nacb  jret  ^iUt. 
®a^foU  t(b  t^ilfagen?  2)er  erbboben  treit  unnO^er  burbt  nit  benn  birbet« 

)  9ef<b4btaiiii«/ Ser»onbetiwt§«  ^^onbbaben.  ^)  Sibevep.  ^)  itbt((bcn« 


.}24  mUfiung  M  XXVII.  atüHlt 

bSgAftett^  mafiffitv.  SRtmm  tic6  be$  nit  on,  frommor  otbeMmotm!  3(ft 
ivct^  tvol  f  ba$  t)il  tcbU(t)cr  confcienjm  (tnb  in  bcn  (uttnt,  iit  bct  (ect  G^rüK 
(igcttUA  <)loubenb  «nb  nad)  Uminbi  tvo  jntn  (9((b^  }immrtt  m9(l)t.  S«  ijt 
aber  batnac^  bei;  gtofTnt  po(t)6anftn  fo  btl ,  baf  ft)  titintal  mtrbntb  unbrtftoit 
bie  sanscn  weit  uncuwtg  je  ma&jtn ;  bo^  wtif  ic^  wol ;  baf  fq  ba«  bab 
wcrbcnb  u^ttafltn.  SBon  bcc  teintsbctt  r  bic  fq  m^cifTmb  r  turotnl  ^mo(^. 
U^  brm  alUm  folgt  i  baf  c^  eine  bare  glijcb^nen)  ifl  i  ba<i  aUe  mund)  uf 
erben  mit  ben  (utten  te  etbi(t)t  ^abenb  i  unb  ein  gfpet)  wibet  ba^  wort  unb 
ti)at  sottet«  SRan  erlennt  fq  eigenli^  an  jren  fruchten.  9Sa^  börfenb  fp 
ba^  flfpeq  ber  armut  tragen?  €iid}tntdn  niti  warum  fo  armut  seglqc^dnct 
banb?  Sil  u^  jnen  (tnb  in  ber  weit  arm^  unb  legenb  bie  bögaentleiber  ohi 
baf  fQ  ttatb  werbinb.  3a  ft)  ritmenb  itcf),  wie  rt)(b  jre  (löfter  fqinb  i  loffenb 
(idb  fdrflen  mad)eni  unb  (lonb  bie  fOrflen  unb  laifenb  jnen  tat  um  ba^  mal 
(trieben  /  bi^  baf '^  babin  (ummen  ifl  i  baf  ber  bettelfurfien  mee  tfl  benn  jro^, 
ja  ft)  mti(fenb  ft)  ie^  jum  teil  furchten.  Unb  fprtcbt  aber  Sbttftu^  in  (tnm 
jüngeren:  3r  föUetib  nit  alfo  berrfd}en  aU  bie  ftirften  bifer  weit!  SBenn  fi) 
temmen  tummenb  i  fo  fprec^enb  fp :  Sieber  berr  r  wie  ftat  e^  um  uwer  gottf« 
bu«?  ®ebenb  ud)  awere  burcn  nocbbie  fäU?'  SRine  b^bettb  (td)  an  fperrem 
6prtd)t  ber  anber  wibrum :  3(6  i)öb  einen  anbren  tummer :  2)er  tuftl  W 
mid)  eine<  geleerteit  mtinc^^  beraten ;  ^  u<  bem  meint  id)  einen  guten  bul« 
baber  }ieben ;  fo  will  er  nät  uf  gut  ban.  ^  t>üi  (tnb  bie  frtid)tei  baran  man 
erfennt  jren  geifl.  Ob  ft)  u^.bem  fleifc^  geboren  fqinb  ober  M  bem  geifli 
magfl  bu  nun  binfdr  wol  ertennen.  ^inb  ft)  M  bem  fleifd)i  fo  ftnb  fq  ou<b 
U0  bem  täfel:  benn  ba^  fletfd)  bat  (tuen  breften  i>om  ttifel  t^at. 

(£<  b<ibenb  oud)  bie  beiigen  boten  ber  glt}d}0neren  fc^aben  borgfebenf 
unb  mit  erniUid)en  Worten  gewarnet  ^  fAld)en  aA  berbuten.  9aulu«  fprid)t 
9(ct.  XX.  28—30  }u  ben  priefhren  u«  (Epbefo  fo:  eebenb  floflid)  uf  äd) 
unb  bie  fd)af,  fo  ä(b  empfolen  (tnb  7c«  2>enn  idb  weif  ba^f  baf  nad)  mime 
binfart  fcbwer  wolf  unber  ucb  Qngon  werbenbi  bie  bem  (utt^  ber  fc^afen 
ntt  fd)onen  werbenb.  2)enn  unber  äd)  werbenb  uferfton  männeri  bie  ber« 
feerte  ober  lä$e  bing  reben  werbenbf  bamit  fq  ba^  t^olt  Sbri(U  jiebinb  jnen 
felb^  na(b  ober  )u.  €id)  biei  wa^  i(l  ber  tummel^  aller  brben  anber^i 
Weber  baf  ft)  anber^  leerenb/  weber  gott  geleert  boti  unb  berebenb  t^il  ber 
jüngeren  1  baf  ft)  jnen  nad)gonb  ab  bem  weg  gottes.  %tru^  malet  ft)  gor 
mit  fd)6nen  färben  2.  IL  1  —  3 :  (£«  (tnb  in  bem  ifraeltfd)en  boK  falf(be 
propbeten  gft)n  1  glDd)  wie  oud)  unber  äd)  falfd)e  leerer  werbenb  erfton «  bie 
nebenb  t)nfuKen  werbenb  fd)äbltd)  unb  berberbltd)  rotten ;  bie  aber  benr  ber  f9 
ertouft  botf  Derlöugnenb  jnen  felb^  gäbe  Oerberbnuf  aufurenb.  Unb  t>H 
werbenb  nachfolgen  jrer  t)erberbnuf  1  burd)  weld)e  ber  weg  ber  warbeit  gf([Jbmod)t 
Wirt :  bann  fi)  u^  gt)t  mit  erbtcbten  gefd)önten  Worten  um  äd)  märjlen  wer* 
benb.  2>ife  wort  Ünb  tlar  1  börfjrnb  gbein^  u^Iegenfi :  e^  b&rfenb  oud)  bie 
f utten  gbetne$  anbren  feifen^i  f?  (Jnb  fuber  bie  u^geftridjen.  3«ba«  (mtber 
gottilberräter)  atigt  fi)  oud)  an,  gar  nacb  mit  fölidien  wor^n.    2>odb/baf 


^  t)  t^erlatbtem  >)  SobfAUe  —  baff  belle  ®täd  SSteb,  JHetb  it.  U9  tintm  SvMfaU. 
^)  kjt  —  berfebem  *)  fein  t}ntercife  fär  bae  lOelonomtfibe  aetden.  ^)  Seretnigang 
in  etne  «ßecrbe.   ^)  Setricb» 


Uffegung  M  XX VIII.  «rHfeW.  325 

man  Mtfef&tn  ön  jtvQfcl  ctletintf  fpricbt  et  D.  19:  (mmi  iiti  fo  (icb  futib* 
nnli  ui^ifd)  ben  gcf|l  gottcd  ntt  f^abtnU  tt. 

S^ttmn  foUcnb  aUc/  fo  in  &rbtn  (tnbr  aUe  mitffifl  ge^nbett  Dfaffrn;  bie  nit 
ämttt  unbcr  bcn  d)ti(lcts  bcctoaltrnbf  jum  trften  batf  Ue(f>t  bec  4)örtUct)cn 
»orfKit  anfc^mr  unb  bemnac^  ticrfcljaffcn/  baf  (^  füc  aUe  ntcnfd)(n  ufflcftrctt 
tHti,  bamtt  (tc^  an  jtcr  tbat  nteman  tyrtätgrc ;  unb  bcmnac^  aUe  glt)d)$nert) 
Einwerfen  I  t^orud  bie  tuttcn  nümimn  trafen«  ÜBclc^e  arbcttm  mo<;cnb/ 
föUcnb  ßc6  mit  bet  arbeit  umbringen  unb  nären ;  muiTenb  fu  aber  te  ud  ar^* 
mut  uRb  trofifofe  ben  lebend  in  ben  H&flren  btt^bcn^  TöUenb  f«  bod)  bt)ein 
untre  reget  muiTen  benn  bie  re^el  (S^rifU ,  b^etntn  anbren  nomen  tragen  benn 
tat  namen  Sbrifli  i  ja  f«  TöUenb  et  flerben.  2)enn  ba^  wort  S^rifti  k^rbüt 
inettf  bof  fD  gbeinen  Dater,  (eerer,  furer  ^abinb  weber  in.  2)et  batuiber 
ti)üti  irret,  unb  i(l  glqc^  benen,  bie  }u  ben  jQten  ^auli  (td)  pattlifd>i  apoU 
lifd}i  fepbifd)  namtenb,  bie  er  bfd)Utet:  3(1  benn  ^aulu«  fUr  öd)  an^  {rii} 
flf^eft?  3ft  (S^riilu«  geteilt?  1.  Sor.  1. 13.  ^(fo :  iü  Senebictu«  für  ud) 
Iruiget?  ober  wer  bot  äd)  ben  ungeteilten  rod  Sbrifli  gcbetfTen  gertrilen? 
SBarum  babenb  jr  äd)  gfänberetZ  gott^ienfl  i(l  nit  binber  ben  muren  fuften.  ^ 
SBarer  gott^bienjt  ifl^  wittwen  unb  waifen,  uerilonb  babi;  aUe  bürftigenr 
btimfüd}en  in  irtm  trttbfal  i  unb  (td)  unDermo^get  Der^ten  Dor  bifer  weit. 
3ae.  L  27.  2>ie  weit  bei^t  bie  nit  berg  unb  tal,  felb  unb  bol},  waiTer,. 
f(e,  üatt/  börfer,  funber  bie  beginben  ber  weit,  aU  gqt,  bod)fart,  unremig» 
hfiti  freien);  bie  iinb  binberben  nturen  groiTer  benn  unber  ben  gmcinen 
ni(nfd)en.  3d)  wiU  nt)b«  unb  b^HTt^  gfd)wi}gen ,  bie  jr  eigen  bu^gftnb ,  unb 
ünb  bofer  benn  bie  lafler,  btc  fi^  in  ber  weit  fd)äbenb.  eid)  nun  bie  frefierp 
an,  bie  f9  brud)enb:  fo  itc^fl  benn  balb,  wie  rein  fq  itnb:  bie  narun^^  tuirt 
in  inen  nit  je  nfit.  X>tn  gqt  unb  bod)mtit  (td)t  iebermantt  offenlid).  2)an« 
ncnbor  jnen  wdgertft  aUe  futten,  seid)en,  regten  taffen  tigen;  ja  fq  föUenb^ 
tbmt ,  wenb  fi)  cutber«  bem  gebot  gotte^  gborfam  f^n ;  unb  föUenb  (td)  ber 
flon^en  d)n^enlid}ett  gentein  glDd)förnti;g  mad)en.  2>enn  ba«  f9  wänenb ,  ft) 
babinb  bie  wett  geftoben,  tft  nit:  ft)  (tnb  in  ben  nSfterrn  in  ber  weit,  unb 
ift  bie  weit  nienen  ftärltr  noc^  grbfter  bann  in  ben  nbftren.  Saf  ß(t>  oud) 
bai  gittbb  nietnan  irren !  e«  wirt  balb  bgruon  genägfamlif^  gerebt. 

Der  ac^  unb  jwänjgefl  artitet. 

'Jbüi  a(fe^,  fo  gott  erloubt  ober  nit  t>erboten  b«t,  reebt  i(i;  bannen  bar 
bit  ce  alten  ntenfd)en  simmen  erlernt  wirt. 

2>et  erft  teil  tfl  rid)tig ,  baf  alte« ,  fo  gott  erloubt  bob ,  nit  funb ,  funber 
ttd)t  ft)e.  t>er  anber  aber,  baf  ba^,  fo  er  nit  »erboten  bot ,  red)t  fqe  f  weU 
Itnb  mir  mit  funbfd)aft  bewflren.  9löm.  III.  20.  fpric^t  ^autu«:  2>urc^ 
^^  gfab  wtrt  bie  fflnb  erfennt.  QEBir  bonb  oud>  bg  oben  anzeigt  ni  2>eut. 
IV.  unb  xn ,  baf  man  }ü  bem  gfa^  gotte^  nät  binju ,  niit  baoon  tbun 
folt.  Ui  bem  folgt,  baf  atte^nit  fflnb  ijl,  toa^  gott  nit  berbut.  2>ann  folf  man 
ttittbinjtt  tbün,  fo  mag  man  ie  ntt  au  fünb  ma(ben,  ba«  gott  nit  verboten 
bat :  benn  bun^  ba«  gfab  er{ennet  man  bie  fiinb.  eeit  ba^  gfa^  nut  üon 
ben  bingen,  bie  man  un«  Derbfit ,  fo  föltenb  wir«  nit  bin}tt  tbän:  benn  wir 
mögenb«  ou(b  nit  funb  ma(ben«  2>enn  }u  eine^  menfcben  teflament  gbar 
nicman  nfit«  binjii  tbün ,  nieman  nfit  barbon.  ®alat.  III.  13.    9llfo  mag 

-  t__  

^)  {<bnar(ben ,  ftbiafen ,  steriere. 


326  Uitefiunfi  M  XXVUL  atNfeti 

ou(6  hat  tnenfc^Ucf)  f)injut()än  nfit  gut  moAcit/  nflt  Ht.  VKcitt  Ki<  tnftf 
b5^  fi^tti  ba«  ivibrr  gott  ift.  QE^riftu«  fpri(i}t  3o^.  IX.  n ;  9}^ätinb  it  i^UiA. 
fo  bättinb  je  b^ein  fünb ;  aber  nun  fpr(d)enb  je :  wix  fcbtnb ;  alfo  btobt 
üwtt  fünb.  ^ie  itiitt  (ibtifcut  fclb«  ani  baf  fp  mit  nit  wuffenb  bo«  fi(a(^ 
ba«  tfl  bcn  willen  gotttt  (fo  fct  t«  nit  seflcbrn  toüt;  btnn  noct)  gcoffncttm 
gfa^  ober  willen  gotted  forg  id)  i  e^  fqe  nteman  unfc^ulbis);  fo  babtnb  mx 
flbtin  fiinb.  !Z>erfllt)(^en  fpc((^t  cc  oud)  3o^.  XV.  22 ;  aBät  ic^  ttit  fum* 
nten  i  unb  bätte  mit  jnen  nit  genbti  fo  bättinb  fo  fll^etn  funb.  Z)i|  »oct 
Qfbniii  ifl  allein  (latt  unb  flar  gnügr  baf  mo  gott  nit  tcbt  ober  tctbuti  baf 
ba  nit  gefünbet  wirti  )e  bewäten.  9S}ibtum  fpticbt  ^u(u<  9l5m.  VIL  7: 
!Dic  fänb  bab  tc^  nit  crf ennt  benn  bucd^  \>M  gfa^ :  benn  bie  begtrb  trf annt 
id)  nit.  3knn  ba«  gfa^  fptid()t:  X)u  folft  nit  bcgeten  ic.  Die  fänb  wai  on 
ba«  gfa^  tobf  ba«  ifli  fq  nm«  nfit  9l(fo  (latfitQf:  wa«  gott  nit  betboten 
bat|  ba«  i(l  nit  unrecht;  wa«  nit  unted}tf  ifl  nit  fänb;  tva«  nit  fänb  iil/ 
ba«  ifl  tt(bt.  J>oäi  rebenb  wir  bie  nit  i^on  rechtem  r  ba«  fo  fed)t  unb  gät 
ifl  I  ba$  e«  gotte«  wätbig  ifl ;  funber  aHein  i^on  bem  rtebten  i  ba«  i  fo  irtt  e« 
bongott  nit  i^erboten  ifli  un«3immt.  &iifl  mag  uon  un«  nflt  te(^t«  hmimen: 
bann  wir  fmb  je  bii  uecwäfl«  !Die  qncebf  bie  bic  befcbebcn  mi)d)t  tHim. 
II.  12;  3(Ue.bi(  on  ba«  gfa^  gfänbet  banbr  bie  wetbenb  ou(|>  on  ba«  gfa$ 
verloren  ^  bie  irrt  nät,  3)(nn  ber  (Inn  ^auli  ifl ;  %üt  bie  ba«  jäbtfd)  gfab 
nit  babenb»  bie  tverbenb  nätbef  minber  o«  ba«  gfa^  i^erberbtf  fo  f9  barwi« 
ber  tbunb.  3>enn  f«  (inb  nit  on  ein  gfa^ ,  at«  bama^Jb  folgt  X)enn  ba« 
natärlid)  gfaQ  i^erflagt  unb  entfcDulbiget  fo  in  jnen  fttb«.  SQJa«  aber  ba« 
natärlie^  gfa^  ftje  (buntt  mic^  nät  anbet«  fim  benn  ber  geifl  gotte^),  laffenb 
wir  it%  flon.  9lod)  ifl  nät  fänb »  bann  ba«  gott  mit  u«geb«tt<tten  worlen 
anzeigt  ober  inwenbig  leert.  !Da«  wir  alfo  weber  im  gebot  gotte«  n«4l  im 
gfa^  ber  natur  Perboten  ünbenb  i  ba«  ifl  f urj  nit  unred)t. 

U«  bem  grunb  lernet  man  ringi  ba«  b^mad)  folgt;  baf  bic  ee  aHen 
menfcbm  {immt:  ben^t  gott  t^erbät  fi}  nit|  ja  er  beift  (V».  !Da«  gfa^  ber 
natur  perbätet  f\)  ntt:  benn  bie  ee  ifl  b^  allen  menfcben  wo!  gead)tf  bic  fibOR 
in  gott  nit  glöubenb.  ®ott  bat  oud)  im  anfang  ber  gfd)bpfb  9lbamen  ein 
bilf  jügegeben;  bie  m&'nninn  ober  ba«  wqbf  nit  einen  anbrtn  mann  gugefcbaf» 
fen ;  baran  wir  Perflonb  i  baf  alle  9lbam«  fän  ber  bilf  be«  mbi  btbi^rfenb. 
3d}  laf  ieb  um  ber  lärje  willen  blpben ,  ba«  gott  ®en.  I.  28.  gefprodjen 
bat  m  9lbamen  unb  (gpam :  Sringenb  fräebt  unb  meerenb  äd) !  wetcb«  nit 
allein  ein  traftgeben  funber  ou<^  ein  gebot  gfi}n  ifl :  benn  weU^c  ntt  gtba« 
renb  im  alten  teflamenti  warenb  Peraebt. 

!Z>er  ndn  unb  3wdn}gefl  artifel, 

Daf  alle,  bie  man  gcifHieb  nennet;  fänbenb^  wenn  f9f  nacf)  bem  fp  innen 
worben  ftnbi  baf  jnen  gott  reinigbeit  balten  abgef4)lagen  bati  ft(b  mit  ber 
ee  nit  Perbutenb. 

EXeinigbeit  baltfn  ifl  ein  göttli^e  gab,  unb  bem  fleifd)  gar  unmögliibf 
al«  ber  munb  Sbtifli  felb«  leert  aRattb.  XIX.  U:  (S«  nimmt  nit  ein  ieber 
reinigbeit  atii  funber  allein  bie,  benen  e«  gegeben  ifl.  U«  bem  wort  fiüitrt 
ber  Porbrefl  teil  bife«  artifel«:  2)af  ein  ieber  menfeb,  fo  balb  er  innen  wirt, 
baf  im  gott  reinigbeit  bauen  abgefi^Iagen  bat  k.  2>ann  reinigbeit  wtrt 
nun  Pon  benen  gebalten ,  benen  fp  gott  gibt  SBie  man  aber  innen  werbe , 
baf  gott  reinigbeit  balten  einem  abgefcblagen  bab ,  barf  gbeiner  leer.    2)ann 


UflcöUtts  Ui  XXIX:  ortifefi  327 

ein  itkfmtn^  cmp^ntt  bq  jm  ftlU  n?olf  mtc  faß  in  to«  ffctfc^  <ittftd)t, 
m  fofl  et  fl<&vcnnt  toith  w  baf/  (etbci^!  ct(ici>mtt  ben  mecftn  iic^  uccma^»  - 
{Idibr  ci^  fue  mit  bctmifc^nft  beebet»  mDbn  unb  mann^^ji  ober  noci)  mit 
ungb&rtttec  gftalt.  9o  er  nun  tmpftnbt  bic  btund  fo  flt^f  foiti  bag  ft)  bie 
»rrwtUund^  iKttftiicmt  1  oud)  mit  jto  btn  scbantcn  gfanfljen  ^infurtf  fo  foU 
fi(b  bcr  menfc^  bc ri)ctmtaten :  b<nn  e^  i(l  tväget  (id)  bctcentmenf  bcnn  a(fo 
gtbrmnt  »erben  U  Sbr.  VII.  9«  ($«  i<l  ein  <inu3  eebafte  utfoci)  bet  ee ,  fo 
einet  fe  ungfl&mlieb  gebrennt  mirt  1  bdf  (in  gmut  gemeinMc^  fiäret  unb  wötet ; 
f0  emp^bt  er  wo(f  baf  jm  sott  reinig^beit  botten  abse&t)(asen  bot.  2>enn 
m>rum  emi>f{nbenb  bie  ^  fo  reintsbctt  f(t)on  ^a(tenb  ^  voei  oitcb  anfe(f)tunti ) 
>o(b  fo  fltfQci  unb  <In(ifi(icl^  nit)  benn  bo^  ft^  bie  anfed)tuttA  tragen  mögenby 
unb  mirt  jr  gmut  ntt  fo  saha  gefangen«  Z>o(i^  ifl  beto  fo  menig  in  ber 
ganjen  nunge  ber  g(t)cb^neren  ber  reinigbeiti  baf  (id^  je  berrounberen  i<lr 
tüf  f^  baf  jamer  unb  tögtieft  foltren  bcr  confcien}  erleben  miAenb/  fo  fq 
Im  meeren  teil  nit  reinigU^  lebenb,  unb  bo(l>  ßd)  ntt  berbttrenbe '  in  eigner 
eenfeien)  ottnxg  (Ic^  felbf  uerbammnenb.  2>arum  fq ;  nad^  bem  anbren  tti( 
tif  ortifelji  fi(6  berbOrm  f^Uenb«  2)annf  wo  fq  ba^  nit  tb&nb,  funbenb  fq: 
2)emt  bie  unluterf eit  uiferbalb  bcr  ee  ifl  in  aKer  gfc&rift  bef  nüwen>  unb 
altnt  teftamentf  nit  nadbdeUflenf  funber  oft  trefftnlic^  berboten;  abtr  bie 
ee  oUen  menfd)en  ufgetbon« 

SbtiHuf  fpri(^  anattb.  XIX.  tZi  OBetiAer  reimgbtit  balttn  mdg;  ber 
bolte  fq !  €(ict)i  bie  em98td)t  Sbtiftu«  bie  reintgbcit  dUin  ben  bermbgtnbetiw 
S}e((N  aber  bie  brrmögenben  fqinb  /  banb  mir  bor  if)itt :  namUcb  bie  aU 
leinr  benen  gott  ba#  gegeben  bat.  dt  bot  oud>  bie  ee  mit  jrem  gtouben 
tmb  gebot  bafetbü  ufgeftricben »  unb  {A  ben  pbarifdern  gefDro(!bm :  ^anb 
je  nit  gelefeni  baf  ber  ben  menfd)en  in  anfang  gfcbaffen  bat»  ein  mann  unb 
»qb  gema(f)ft  ^at»  unb  bat  gerebet:  Um  bef  mitten  (baf  ifl/  um  bifer  jem» 
menfitgung  unb  semmenfd)ftqfitng  miUen)  mirt  ber  menfd)  bater  unb  müter 
t^trldfien  unb  mirt  (inem  eemqb  anbangen»  unb  mtrbenb  jmeq  ein  (qb,  Unb 
taium  ftnb  ftirbin  nit  jmeen  (qbf  funber  einer«  iXit  nun  gott  jemmen 
O^flt  bat  r  foQ  ber  menftt)  nit  entfägen«  Uf  ben  motten  folgt  nit  aHein  ber 
smein  ^nn  r  Atnber  oud)  baf ;  fqtenma(  gott  mann  unb  loqb  }tmmen  gefd)af« 
itn  bab  1  (Btte  benen  nieman  bieten  i  ^  funber  ^  }ti  fqn ;  gott  bab  bie  ee  ^tt^ 
orbnet,  barum  fdtte  bie  nieman  berboten  merben.  X>af  (blcbf  ber  finn  ft)ei 
keet  9au(uf  1«  Sim«  IV.  1  —  3 :  3)er  geifi  feit  Kar(id)  an »  baf  in  ben 
U}ten  tqten  et(i(6  bom  glouben  faUen  merbenb »  b«n  irrenben  geift^lt  unb 
ben  (eeren  ber  tQ^en  }&  lofen  unb  folgen  >  bie  mit  g(qcbf nerq  falfd)e  bing 
tehnb ,  banb  bod)  allmeg  t>erbrennt  unb  berbammt  confcien^en  1  berbütenb 
ti(  ee.  tSic^i  maf  fdybnen  fd)ötmeifterf  bat  bie  (eer  bon  ber  glq^^netcn 
reinigbeit,  btn  tflfel!  3ft  nun  ber  täfet  ein  anbab^  ber  berbotnen  ee,  fo  ift 
«Ott  bet  gebet  ber  ufgefeftten  ee.  qjautuf  foridrt  1.  (Jor.  vn,  1,  2:  (£f  ift 
Htt  gut  ober  rttmig  bing  eim  mann ,  baf  er  bie  ee  nit  beliebe ;  aber  um  ber 
ktttq  megen  foU  ein  iebcr  (In  eigen  mqb  baben,  unb  ein  iebef  mqb  foU  jten 
tignm  mann  baben.  @id)  f  mie  bife  mort  ^auli  am  anfang  fo  glqd)  (inb 
to  (eer  (Ebttfti  fERattb«  XIX,  11,  ef  fqg  ein  gut  bing,  meld)em  uon  gott 
fo^ein  etfigner  ^  reiner  tqb  gegeben  fqe/  ban  er  on  ein  eemqb  fqn  mBg.    2Bo 

^)  iitmüliqmiq,  SBiilen.     >)  ^er^^etratienb.*    ^)  gebieten«*    ^)  gefonbett/  aUein. 
»)  Utfprung,  Urffl(be.    ^)  deteinifltct ,  geläuterter  (wn  feigen). 


328  IMIedtthg  bei  xxix.  alMi. 

et  üitt  Ut  ttiMim  wtdtn  it  pff^sc«  irtifti  fStfe  tt  ttit  ^6mt ,  futibcr  ein 
etgm  toxfb  m  et  nctnrti.  St  fpttc^t  ou^ :  „<£tn  iebtt";  ntmtiit  tsit  »Mm 
tto4  einigetUq  ntntfc^cn  u«.  SRänd)  unb  nomun  (inb  to)ema(  nod)  titt 
fltbotn ;  batum  ftnb  (q  ouA  slDd)  nttt  onbttn  ntenfArn  unbrt  bem  »ett  r 
icbct/  bc<)ttiffn,  aU  ouc^  bie  nt(nfd)lt(6en  trd^t  anjctgetib.  3t(mr  bafb  bat« 
ttad)  r>.  8.  fpticbt  et  abet:  3d)  fag  abet  ben  unt^etm^beten  unb  ben  mtfioenr 
baf  e«  inen  täwifi  unb  gut  i(t,  fo  f«  M^benb,  ali  id)  bin;  fo  fq  abet  nit 
petbät  »etbenb  Dot  unlutetgbeit ,  fo  föUinb  in  fi(6  betbäten :  benn  ti  tfl 
Ȋget  Detbutt  metbeu/  webet  angejtinbt  obet  btunfltg  ft)n.  !Z>ife  wott 
ftnb  Hat  unb  ntacbenb  oucb  bie  ee  aUen  menfcben  offeni  atf ein  u^  bet  utfad) : 
jb  ft)  gebtennt  »etbenb.  SBitft  bu  gebtennt/  fo  nimm  tin  w^bi  obet  bu 
»t)b  einen  mann!  Xbufl  bu  e^  mt|  fo  fänbefl  bu:  benn  bet  tnt&iti  bet  ben 
iviUen  itne^  betten  meiftunb  nittbuti  bet  witt  übet  gefcblagen.  Suc.xn.47: 
8?un  ift  bet  »iU  be^  betten  f  baf  wtt  un4 ,  fo  mit  je  M  btunffaf  emfinbenb» 
»etmqbinb  unb  manninb;  tbänb  mit  e^  nit«  fo  funbenb  mit. 

Z)enn  in  bet  ee  ba^  eeltd)  mett  tetbtingen  /  tfl  nt t  fänb  (bo(ft  tetbtet 
maf :  benn  btot  effen  mag  man  mtfbtucben  i  baf  eti  fänb  ifl) ;  batab  fid) 
bie  pdpfllet  feet  metbenb  tämpfen  i  ^  bie  ben  atmen  confcienjen  bet  eeltdKn 
metfen  ba(b  feltfame  Petf(f)(of  /  banb  unb  sfdnflnuffen  babenb  anftefAIagen. 
9lbet  gotte^  mott  ijl  flätfet  benn  jte  ttoum.  2>a4  tebt  butd)  ben  betlgnt 
9au(um  1.  Sot.  VII.  28:  eo  bu  bid)  DettPQbefli  fo  bafl  bu  nit  gefunbct; 
unb  fo  bie  to(btet  thannet  t  fo  bat  f9  nit  gefänbet.  ^ie  betft  mpben  unb 
mannen  nit  ba^  bocbSQt  babeui  funbet  bie  ee(i(ben  metf  in  bet  ee  iKtbtingen : 
benn  ba^  tvott;  gamein  i  beifit  a(^  Dil  ali  bq  un^i  in  bet  ee  bie  eeU<bcn 
loett  s^oUbtingen.  6o  nun  bie  jungftom ,  magb  obet  toc^tet  nit  fänbet  i  fo 
f9  }um  etften  ben  mann  ettcnnt  i  bil  meniget  batnacb :  benn  bie  ee  ifl  tin 
atjnq  obet  bilf  bet  btänfUgen.  3tem,  9au(u^  fpticbt  ^ebt.  XIII.  4:  3>te 
ee  ifl  äbettt^  ein  eetlicb  bing  unbet  aUen  menfdben«  3(1  bie  ee  eetlicbr 
fo  ifl  fQ  ou(6  nit  fänb.  t>ii  mott  mitt  om^  nieman  bte(ben.  2>enn  -gott 
beift  abet  butd)  ben  munb  ^auli  ftne  bienet  unb  Petlunbet  be^  loottn  got« 
te^  r  baf  fQ  bie  ee  belieben  föUinb ;  oetflanb  bocb  aUtoegr  nun  fo  f«  gebtennt 
»etbtnb.  1.  Zim.  III.  2:  ^^  muf  ein  wdcbtet,  bati  ifl  bif(t)ofi  unbebogitcb ' 
fijn  /  eine^  eemqb^  ein  mann  ic.  Unb  baf  bife  mott  nit  ein  anbren  loeg 
m&ginb  gebtudt  metben  i  folgt  ba(b  batna^ :  ^i  TöOenb  ftne  finb  gbotfom 
fqn  mit  aQet  au(bt  unb  jimmUgteit.  ^  i>ie  mtif  iäi  an  einem  fiätgon  ttiiäm 
bdfsenben  jt  gefd^te«  PetantmutteUf  ba  fi}  fptecbenb:  GöUtinb  bie  pfaffen 
»9bet  nemen,  met  moQt  inen  bie  finbet  etjieben?  Vntmutt:  QBet  etjucbt 
f9  fuflf  fo  ¥9  banfatten  ftnb?  9BAte  e^  nit  beffet  unb  wäget i  fo  fb  bo^ 
linbmadien  nit  unbetlaffenb,  jte  ftnb  wutbinb  eelicb  i  bamit  fq  nit  Petfd)tt9f!kr 
unb  ni  bem  betfcbupfin  jä  bäten  unb  bäben  toutbinb?  6i(bf  t»a$  Huget 
ii)tiflen  ftnb  tvit,  baf  mit  bie  gfcbbpfben  gotte^  mit  unfetem  tanb  je  uneeten 
btingenb;  benen  gott  ba^  leben  gunnet  bat,  bie  laffenb  mit  nit  mit  eetm 
leben,  ^ie  pfaffen  metbenb  jte  (inbet  gebotfamlid)  unb  sü  aUet  jucbt  unb 
jimmligbeit  sieben;  tbunb  fq  abet  ba$  nit,  mitt  ein  obetfeit  mit  jnen  banb« 
len  aU  mit  anbten  ungbotfamen.   Unb  mo  föld)«  bet  ndttifd)  pfaff  loibet« 


^)  Atgerit/Detbtieflicbmetben.  *)ttitt>etfAitgIi(^/mibef<boUen.  ')9nftanb/6tttfAinrett 


.    UÄtgung  brt  XXX.  orttfe«.  ,329 

I 

frcbim  tvSdte  r  »irt  matt  jtt  mit  itn  Itnbctt  6itt»t)ftn.  t>ci  bt^ättn  *  uf 
pfnm^cit  unb  i^on  aütn  ricbhrett  unsribaft  fqit ,  t(l  idiStlidi  unb  luttttttt  ni 
M  ihtpiU  t^totinp.  3c^  n«ö((tc  f  baf  aUe  pfaffen  red)t  geben  uttb  ttettiett 
foUtittb  t^ot  bcnt  (iabr^  unbct  bcnt  ft}  (t^enb.  SA  wiH  mtd)  oud)  bciTdbctt 
i^teit:  brtttt  gott  ^(i§t  tnid)  ba^,  n^tc  ^arnad)  futtttttett  tPtrt.*  3tctttf  abcr^ 
tvitt  gott,  baf  bie  btfd)of/  ba^  iü  tväci^tct  ober  pfarcet  een^^ber  ^abjnb/ 
Zit  I.  5,  6:  Du  fbUt  burd^  bie  flcin  6tAr  alt  unb  (ccfantc  mannet  t^etorb« 
neni  mt  lA  btt  angegeben  t^abi  fo  einet  unbe^agltÄ  ifl»  einet  eeftomen 
eemonn  k.  U^  ben  tunbfc^aften  i(l  ^eU  gnug  i  baf  aUe ,  fo  unlunfc^enb  t  ^ 
obet  fo  mälic^  *  btdnnenb ,  baf  jti  gmut  nit  woi  b\)  inen  felbet  (tnb  /  ffin« 
benb,  fo  fq  (td)  nit  betcegt^fenb :  ^  benn  gott  i)ei$t  (td)  t^eteenemeur  fo  man 
brunnt.  93on  bifem  attitel  ifl  nit  not  länget  bie  je  fagen :  bet  banbel  ifl 
gnugfamlid)  ju  unfeten  jt)ten  geoffhetr  unb  gebtiil  nut  bie  fd)anbtid)en  butq 
bet  getiUt(t)tn  binjenemen  i  bann  ba$  bie  meltlid)  obetl)anb  fo  (au  ifl ;  baf 
f9  um  )t)tltd)^  gute^  obet  onmäc^tigen  }Otne^  bet  bbggenbifd^ofen  miUen 
bo^i  fo  g&ttlid)  unb  eetlid)  ifl;  binbetfieUt.  ^  S«  (inb  oud)  nit  büben»  bie  tttvti^ 
bet  baben  begetenb^  funbet  eetfame  d^tiflen:  bann  ft}  wüffenb  mo(/  wa^ 
bottfrlig^eit  in  bet  ee  ifl;  nod)  tütt  fi)  jte  confciens  täglicb  Mi  baf  f9  pn 
bie  f(^nblid)e  Dctätgetnu^  begetenb  je  (eben  jod)  mit  n^eej^t  bet  ee.  2)ie 
ünb  abet  buben  t  bie  ftd)  btt  metten  be^  fleifd)ci  nit  betj^^en ,  unb  bo^  ju 
bet  ee  nit  gtvfen  meUenb  i  bat}ü  wi((  id)  fp  bewä'ten  /  tvenn  fo  tt^e((enb. 

2)et  btijiftgeft  attifel. 

2)0$  btfr  fo  teintgbeit  betbetffenb ,  (Id)  {inb(tA  obet  nättifd^  }e  bt(  übet* 
nemenb.  Datu^  et(etnet,  baf  bie/  fo  fft(i(^e  ge(äbb  Qnnemenb;  ftefenlicb  M 
ben  ftommen  menfc^en  fatenb. 

Det  etfl  teil  bff  attiteld  ifl  batin  gegtünbtr  baf  teintgbeit  balten  nie» 
tnott  mbg(td)  ifli  benn  bem  ef  gott  gibt/  wie  im  ndd)flen  attitel  ben^ätt  ifl. 
60  nun  bie  galten  an  gott/  nit  an  un^  flat  /  n^atum  i^et^eiffenb  wit  im 
betin  }e  batten/  bad  mit  fd^(ed)t  nit  betmbgenb?  3fl  bati  nit  ein  totbeit  unb 
tittbenfpil?  glt)d)fam  einet  finen  ftiinb  etma^  bewife/'  fo  et  jm  betbiefpt/  et 
tvMltt  u^  finem  fefe(  geeten.  9lod)  gefallt  un^  unfet  tot^eit  fo  wol ,  ba6  wit 
fo  tril  batuf  ftaltenb ,  ba#  mit  ee  ba^  unbettogen  wott  gotttf  uetlaffenb ,  tot* 
bet  unftt  tftpfige;'  wie  0alomon  6pt.  XIL  15.  fptid)t:  iDet  tveg 
obet  anfcblag  bed  natten  bunft  jn  tec^t  in  ftnen  ougen.  Unb  batnad) 
XXVIII.  26:  S8e(id)et  in  ftn  ^et}  betttumt/  bet  ifl  ein  natt.  SBa^  ifi  nun 
gott  reinigbett  t^ctbeiffen  anbet«,  »ebet  in  ftn  ttafl  betttuwen?  fo  finb  ouc^ 
bie  natten/  btee^  tbunb,  obet  finb.  2)enn  ellicb  in  (inbltc^en  tagen  butc^ 
bie  feeicnmStbet  unb  botttetet'  bet  rotten  obet  btben  qngefutt  wetbenb/ 
b^  f9  ßlfd^e  gelfibbe  tbünb;  unb  fo  ft)  etwad)fenb/  febenb  mit  mol/  mit  ft) 
bie  baltenb ;  ja  f^  metbcnb  smutenb  b&fet  benn  bie  bottottet  SRatt^.  XXm.  15. 

Dotu^  bet  anbet  teil  folgt  bi#  attitett  /  baf  bie  rölid)e  gläbb  gbfttenb  bon 
bm  mtnfAen  tjnnemen  /  ftefenli(6  funbenb.  2)ann  fq  mtiffenb  /  baf  ßliäi 
glttbb  nit  gelten  metbenb  bon  b^einem  menfAen/  bet  ba  lebt;  nod)  (affenb 
f«  batum  fd)mi(ten  unb  eib  geben.    Unb  ob  fq  fblic^  u^  bet  gef^tift  |tit 

«)  ititiefKten,  ge^en  aHeentfe^mtg  Pettvobten.  ')9(t(btetftab/  Sitcbtet^bl.  ^)unfeuM 
tt^.  ^)  petttltd).  <)  Petebelicben ,  )ttt  Sbe  gretfdi.  <)  tddit  PoDsiebt.  ^)  ettoo« 
(Mci  cmicft.  <)  etatrfbpjtgreit,  Sigenftmt..  ')  Vnflibtet. 


33Q  mu^m^  Iti  XXX.  «tmi. 

«fiflfettb»  fo  wdifctib  ft)  r^  6t)  inen  feit«:  Itnn  f«  trgflVnb  w$tt  w^  fttoftcv 
<ittfcd)tun(i  ft}  in  jrcn  jungen  tmn  ^<Mt  tjaUt(b ,  nt(t  mc  jämcvlid)  jr 
confcicnjm  stri)ut(et^  murfecnb;  möficnb  oud)  tobt)  niol  wü(Ttn,  kof  cf  um 
onbri;  lut  eben  ftat  »te  etu^ann  ^m  ft).  9lo^  i^ertär^enb  ft)  bie  ottncn  nten« 
fd)en/  s(t)d)  <U«  bte  «nttüioen  furlitt  ti)unb;  mancnb  btn  nad)foceiiben  niti 
funket  fptedbenb  fq  110  betbunfl :  ber  müf  aM  »el  itmtvttfen  aU  td) ;  bin 
id)  gemfitbt:  id)  wi((  anbet  feeUnoud)  mürben.  S^  Ditft  oud)  nitlMcinen 
^i(  nod)  glt)(b^nen>  fom  ft)  ntt  olfo  ft)inb  ansefoAten »  benn  6birülu<  fptid)t 
3ob.  in.  6:  9B(t«  u«  beut  (Ietf(6  geboten  ift,  ba^  i<l  fletfd)lid).  ep  fiDlftt 
ott(b  (  baf  fv  fleifd)  (inb ,  unb  fletfd)(i(f)  anfe<I)tttn(|en  btti>enb  wie  bae  ^ctnein 
fetfd»«  Unb  et(id) ,  btt  fd)on  bei^  werten  ^alb  ou(^  tiberfcbwäng.lid)i»  brunft 
&m%  (tnbi  fo  (tnb  bod)  biefelben  a((b  u<l  ber  $nab  flotteir  ntt  u«  jrtntt^f« 
ten  bltben.  2>iefelben  bobenb  oud)  oHmeg  bit  gnab  strebt  1  baf  ft)  um  jv 
«ab  sott  flt)f(id)  gebantt,  bobenb  oucb  be^  ni^ilen  breiten  (tjd^tlid)  tuogen 
Irergvben  unb  ertenntn«  Slun  bie  aUeratöfkn  glpc^^nec  beUenb  aUer  treffen' 
licbeit  mtber  bie  eer  ber  et  unb  (6ri(lenUd)ec  (cere^  Unb  fp  man  nod)  bem 
tport  gotte^  tpol  bertd)t  id  1  wirt  ber  menfc^  qn#rt  aUe  g(t)d)^nert)  }e  ikt« 
laflen;  unb  irrt  in  ober  bobq  bet  eib  unb  gf^tif  gott  getbonr  bie  er  fid) 
meint  biUid)  sc  übertreten  f^dmen  ftUen«  2)arum  mü  i4i  Mc  lurj  j^on 
gelubbcn  fegen« 

SEJ^on  ben  getäbben« 
3um  erflen  weift  eki  teber  wo(,  baf  wir  fik  ntt  bon  geUbben  rcbenbi 
fo  bil  ^  träw  ober  g(otiben  beiffenb^i  bie  wir  menfd)en  einonbren  pflegenb 
)c  geben  r  weUc^e  ein  icber  bt)  glouben  unb  fromm{eit  botten  fd)u(big  iil) 
ober  aber  er  wirt  gtouMo^  bor  ben  menfd)eii|  lü  bem^  baf  er  bo^  gebot 
gotte^ :  bu  foUt  binem  näc^ften  tbun  ^  cU  bir  wi(t  iftit^m  werben  1  unb  lai 
gebot:  bu  foUt  nit  (kgeni  übertrtttet«  Gunber  wir  rrbenb  bie  bon  ben 
g(abben,  bie  man  gott  ä)ut»  ba  man  gott  etwa^  berbeifil.  SBotum;  ba<  tft 
gldbb  alfo  genommen»  wirt  in  gan;tm  alten  teflament  ntt  anber^  genom^ 
tneur  bcnn  fär  ein  op^r  ober  gabi  bie  man  gott  perbeipti  fo  bil  mir  qnge« 
benl  id  boru«  in  btn  btic^eren  Sebiticoi  Stumeri^i  !Dettteronomio.  ^i 
aber  in  ben  pfalmett  unb  propbeten  bon  glubbtn  Hat  ober  in  ben  bud)ereti 
Calomon^  unb  anbren^  ba^  i(t  einUoeber«  oud)  ber  geftatt  genommen  für 
ein  gab  ober  opfer  gott  berbeiffen;  ober  e^  id  Pon  fildjtn  gaben  uf  ^briflum 
se  bebilten  sogen»  ber  ba«  einig  war  opfer  id.  <£<  irrt  oud)  nitr  baf 
8lum.  VI.  13.  bie  nasarii  gott  wurbenb  berbeiffen:  benn  ti  id  oud)  nut 
anber«  gfpn  benn  ein  opfer  t  ba  ber  menfd)  ftdy  gott  berbtef  nun  mit  uitvtf^ 
bigem  wanbelr  wa«  er  effen  ober  trinten  fSUtei  m^  nit  berttren»  wa«  ntt 
abfeieren  tc.  X)arum  ber  najaräer  glübb  ouc^  t)ie  blobt  bp  ben  glubben 
ber  opfren»  gaben  f  u^wenbig«  fd)t)n«  unb  sunfelwertt.  93on  ben  gtubbcii 
oUenfammen  fag  16)1  baf  ft)  burdb  Sbridum  abgetbon  dnb,  !Darum  ^ai 
itj  uf  Cbtidum  nun  bebttt  banb ;  unb  nad)  bem  ber  bebätet  Sbridu^  funi' 
men  idf  ber  ba«  einig  berfunenb  Dpfer  id  in  bie  ewigteit,  fo  id  bie  bebut* 
tiuf  ab;  alfo  ftnb  oud^  bie  bota,  bo«  i^i  glubbi  abgetbon.  S>enn  fi)  nüt 
anber«  (tnb  gft)n  benn  opftr  unb  sänfelwerd  bie  gott  nit  gebeiffen  boti  ba$ 
ft)  wAren  fbUttnb;  funber  sü  einer  dvaf ,  unb  baf  3fraH  ftd)  ntt  ju  beti 

^)  serriffen,  übet  mitgenommen/  sttgericbtet.  ^  Perbeifen. 


abdMtn  ttttUi  (S}r4).  XX,  (Sfaj.  I.  wit  hi  oben  eucfi  tfl  im^cisK  !D<nrtim 
dU(«,  fo  im  alten  ftftament  g[(f4)rt6cn  flat  i>w  itHtVj  giabbcnf.  ^at  nil  traft 
ic  bcwdren  M(  stäbfc,  ti<  wir  ti)unb;  (a  wir  gott  tycr^etfTmb  unftt  gmät 
imb  Iqb.  2>cnn  jene  ^W>i  (inb  aUcin  uf  iobixt  'gcf^anben  i  bie  ^at  CF6ti<lu$ 
binflrtft^  f  ttnb  (td>  frlb«  unftr  »fanb  bet  fcUcifrit  flcmaifet  fär  ben  brc{lm 
aUrc  nitnf(6m.  60^  nun  Vit  gabenciIAbb  be^  aUm  teftamcnti^  un^  nilt  be« 
rurcnbi  fo  muffenb  wtv  fcbmi  toorin  bU  sl&bb  unb  bcrbeifTm  M  flcmüti 
«tgmnbt  fi»inb. 

3(1}  befinb«  bof  bic  brA  fl(fibb|^  bcr  gtborfamcf  bet  retntsbeit  unb  cv* 
tnut  a(I<tn  in  sh^c^nevq  c^rgrClnbet  ftnb^  inA  in  abs9tttrt}.  3)(inn  i^on 
Um  tt<mcnbiA^  bü<)Atnwcr(  bet  futten  unb  ifubtn  ift  Dot  funbtt^  mocbenr 
ba9  c<  nät  ift  bcnn  ein  br(t)i$.  9)on  ber  gtbocfaii»  jum  erilrn.  Q3on  bero 
ttbeiib  bie  »äirfttcc  alfo :  3fl  c^  nit  (in  gut  binfl  1  baf  brt  mrnf(4  (id)  fc(b« 
^(rttognetr  mb  ftd)  unbct  ba^  srbtet^  ctnr^  anbtm  mtfit  ^ntwurt:  ^at 
vort:  gcborfame  ifl  beffer  btnn  ba^  kbcnbffi  opf(t&  1.  €fanu  XV.  22.  n^trt 
alidn  bon  brr  unbctibdittsbett  gott(<  t^ecjlanbm»  bew  bct  wmfcf)  foU  gt» 
borfam  fvnr  unbnitanber^  ecbenfm/.  bamit  et  goit  eete;  unb  bat  abrt  nod) 
nit  jtctbon ,  ba^  gptt  flcbtifTtn  t^au  9l(fo  oiKbi  bic«  3fl  gat  ein  gut  bins 
S^borfotn  f^Qi  jutn  erflcn  gott/  batnac^  benen  golt  W  gebeifTen  gebotfam 
fqni  »0  man  fkb  aber  benen  ufj^Acbt/  benen  gott  b<tt  scbciffcn  gtbocfam  fQn> 
burÄ  menf^Ucb  etfUnbne  gebt^itfamei  fo  ift  menfcblid^t  gebotfame  tih 
ghMJbfnerq  unb  (uterer  betrugr  unb  mibertvdrtig  bem  gebot  gotict.  9(Ur  fo  einet 
iicb  etm  abbt  ober  prior  unberwirft^  unb  ijl  ber  »eltlicben  oberbanb  nit  ge« 
borfami  mloft  oud)  l^ater  unb  muter/  unb  ifl  jnen  ouct)  ntt  geborfam;  fo^ 
tfl  d  mm  ein  glQcb^neri)  1  barunber  bte  Portreter  ber  rotten  oie  einzigen 
l)e;ogen  b<)benb  jnen  geborfam  tu  f^n  1  g(t)(^  fam  inen  geborfam  fqn  beißet 
fegti  benn  bem  wort  gotte^  geborfam  f«n.  t)ama(b  ift  f&Iicbe  geborfame^ 
fo  fSrr  ft}  ber  menfcb  b^bcr  fcbäl^t  weber  bie  geborfame  ^otte«,  ein  abgbtten). 
IDenn  ie  ba^  ifl  itcb  ab  gott  gemobetr  fo  man  bte  ctfeatur  werter  ba(t/  unti 
ir  »ort  bbbetr  weber  cfiitt^  wort.  2>er  gltjcf)  i(t  oucb  sc  reben  i?on  ber  oet«^ 
brtfnen  armät  X>of  bie  ein  g(Qd)^nert>  ftjei  ift  ba  oben  anseiget.  !Z)ann 
ntraian  gellet  uni>erf^amter  nacb  r^cbtageur  bann  alle  (utten  unb  platten. 
I^ornac^  ifl  ft»  ein  abgötter«,  jum  er^en,  ba#  fq  e^  fQr  einen  g^otte^ienfl 
babenbi  fo  man  bie  fibfler  rqc^  mad)et:  bann  ba  ifl  n)(btag  j(  gott;  sä 
bem  anberen  1  baf  f^  armüt  balten  gott  Perbeiffenb  t  in  beren  frdften  e<  njt 
fiot:  bann  on  gott  oermbgenb  wir  nfit^i  alt  unfer  gut  wert  ifl  nit  ein  gut 
mtti  fo  e«  unfft  ifl;  fo  i»H  e«  aber  gotte^i  ifl  e«  gut«  Sßie  tann  nun  bee 
ntmfd)  gotl  oerbeifTeui  ba<i  er  nit  bat^  gott  gebe  jIm  e^  bann?  ®(9(lb  ^i^ 
mc  ou(b  9on  bet  retnigbeit  gerebt  banb.  €So  gott  aUein  reintgb^it  sibt  1 
»ie  (ann  ieman  gott  betbeiffen  teinigbeit  je  l^aUtni  fo  imi  gott  allein 
gebm  mäfl? 

9(lfo  mag  ein  iebUcber  merteUf  baf  gott  Perbeiffen;  ba<  et  beifTet»  unb 
bal  er  allein  gibt  se  balten  Permbgen  1  nfit  anber^  tfl  1  bann  ein  ntfrtifcbo 
obgStterq.  2)ann  bau  gott  beift,  f^lfenb  wir  balten ,  batum  baf  er  ed  ge« 
betm  bot.  Ober,  abet  fo  wir  metnenb  1  wir  werbinb  e^  flpfer  balten  1  fo  wir 
el  f(bweerinb  obet  Perbeifftnb ;  fo  b^nb  wir  mee  u(  un^  felb^  bann  uf  bem 

^)  SoURAfHflteit,  «Oerrfcbaft* 


332  mUgung  M  XXX.  octiMt 

fatbot  flottc^f  tneet  uf  unftt  wort  bann  uf  ba^  wort  gotte^/  ntrer  uf  unfcr 
Irdft  bcnn  uf  bte  aHmogcnbm  trnft  gottc^.  *  9Brlid)c^  aUc^  nut  anbers  ift 
tann  ein  roare  abctöttcrq.  @ott  (>at  fiei)eiffcn  rDd)tafl  btnjcdcben  bcn  manor 
knben.  ^te  bcbarftl  bu  ntt  aott  berbeifirn  /  baf  bu  wcUcil  drm  ft^n :  bu  bifl 
fuft  f(!bulbt(|  I  bcn  anbren  ro<I  mit  bcm  bürftt'srn  )c  teilen ,  btrq(t}ct)cn  fpQtf  unt 
<inbere  notburft  unb  ^ab.  3>enn  ob  bu  jm  (}(p(6  r6(ict)etf  t^ert)et([cfl ,  ilat  e< 
^ennod)  nit  in  binem  Derntögen  ge  galten.  3a  mrnn  bu  in  bicb  t)ofHt  unb  in 
tine  traft,  bu  mUiitü  unb  i)ermö()tfl^  batteui  fo  bi(l  bu  Derfiiid)t:  bcnn  bu 
liafi  U$  Mdi  bin  traft  sema(t)t  3ercnt.  XVIL  5.  ^c(id)cr  rt<i)t  te^  mt, 
ivannenbte  Verwirrten  glübb  tummenb?  @tct}t  man  nit^  ba$  fp  tummenb  ui 
bem  blabren  Don  bem  ^qen  wiUen«  ber  aber  bcr  fur(tcbtf()teit  gotte^  wtber^ 
jirebt?  ba§  fq  tummenb  u0  bem  üerbienfl^  ber  aber  ber  gnab  ((otte^  wiber« 
jlrebt?  baf  fq  tummenb  bom  menrd^en,  ber  ein  bofer  boum  iit/  unb  nut 
livitt^  t^on  im  tummen  mag:  benn  te  ein  bi^fer  boum  mag  nit  gute  frncbt 
((eben  ?  baf  fq  tummenb  u^  unwüffenbeit  be^  btilü :  benn  bätte  man  a((e  ^ü* 
t)eritd)t  in  ben  berren  Q^briflum  3efumr  fo  wu$te*man  wol,  bap  in  tutten 
unb  glubbe  t^erbo^en  ein  unglouben  war  ?  Oucb  wupte  maur  ba$  gbetn  anberer 
mg  }ü  bem  bei(  t(l  bann  Sbriflu^;  fo  fucl)tt  man  nit  anber  tburen  bar'^u. 
Cwbi  baf  aü<i  bie  Sbriftum  furloufen  weUenb,  bieben  (tnb;  fo  trugt  man 
lai  trii}  atfein  Sbriflo  nac6.  €uil  ifl  batf  Derbeiflen  nut  anber^  bcnn  ein 
furwi^i  ein  i>erad)ten  unb  fletnmac^en  gotte^f  dn  gro^madben  bed  men^ 
(eben.  Unb  (tnb  bie  glübber  ^  glQdb  bem  fuh  (  ber  bem  t^ater  uerbief  in 
garten  it  gon  unb  arbeiten ,  unb  tbät  ed  nit  SRattb.  XXI*  29.  ^(fo  tbunb 
fq  onmäcbttge  gliibb  t  bie  fq  ntt  balten  webtr  we((enb  nod)  mögenb. 

<^te  fprecbenb  bie  pcfpfller:  9>crbie(fe  einer  einem  menfd)en  etwa^r  fo 
foU  er  jm^  ba(ten/  tfil  mee  gott.  9(ntwurt:  93erbeti[efl  einem  menfd)eni  ba^ 
2immU<^  unb  jm  gut  t(li  bt(l  jm  fd)u(big  batf  }e  balten;  toati  aber  un« 
aimmltd)  unb  jm  fdbäbUcb  ifl;  balteft  bu  e^  jm  nit.  2>u  gibft  bem  tinb 
la^  me(fer  nitf  ob  bu  jm  ba^  gtqdb  Derbeiffen  baft;  baran  bu  (tcbft/  ba#  t>tt^ 
lbet(Ten  oueb  etwann  bq  bem  mcnftben  ntt  geUijlet  wirt.  9(ber  bie  bar^  bu 
flott  nit  armut  Perbei(fen ;  bu  foUt  nun  (ofen  f  wa^  bir  gott  fag  r  unb  (in 
wort  bSber  fcbä^en  /  benn  bbeine^  menfcben  gbei^.  ^di  gfcbn>qg  i  baf  bu 
jm  t>erbei(Tefl  (tn  wort  je  balten  i  bad  bu  on  (in  traft  nit  balten  magd ;  unb 
»erbei(re(t  jm  i  ba^  bu  (td)(l  ntt  gebalten  werben  r  ja  unmögticb  fpn  ge  baU 
ten  bt)  bem  Po(ti  ba$  allein  uf  ba^  (icbti  barwiber  e^  gelobet.  9(($  armüt 
i>erbei(Tenb  möncb  unb  nonnen  i  unb  nieman  wirbt  (Iqfer  nadj  gut ;  unb  bie 
gborfame  gqtte^  (egenb  fq  ntber  unb  (leQenb  jre  ufred}t.  €öUte  ein  obfer« 
t^anjer  mönc^  bem  nactenben  ein  tutten  ftbenten ;  fo  bätte  er  wiber  (tnm  or« 
ben  getbouf  aber  wiber  ben  orben  Sbri(ii  tttt.  €^o  mu$  ie  folgen  i  baf  jr 
gborfame  ber  gborfame  gotte^  wtber(lrebt.  X)arum  td)  wol  ju  benen  fagen 
mag  I  fo  biet  fq  fpre(benb :  &oU  man  aber  gott  nit  balten  i  lau  man  jm  }u< 
fagt,  wie  (£faj*  1. 12.  fpricbt:  SBer  bat  Tölicib^  ffonümtn  bänben  rrforbrret? 
3a  wir  banb  gott  amritt  t^erbeiffen.  @prid)  td) :  SBer  bat  (51icb^  f  on  ticb 
erforberet  ?  3a  fo  jr  gott  wblltinb  t»erbei(fen  /  bae  er  gcbeilTen  bot ,  fo  irrtinb 
jri  wie  biet  gemelbet  t(l:  benn  jr  wärinb  glqcb  9etro  unb  ben  anbren  jtln« 
geren«   bie  ^bri(lo  i)erbie(fenb  in  tob  unb  gefängnuf  mit  im  je  gon:  bann 

^)  Oclobtttben. 


.     IXilmH  M  XXX.  attihli.  333 

er  tviirlt  in  mü  uttb  nit  wir.  SBatum  tooQtinb  toit  fcann  uf  un4  fe(b«  m» 
^(jffcn?  £<{  urrbetfiet  bbein  fun  (tnem  tratet  i  ba#  er  t^un  weUcr  bati  jmber 
battr  scbiit ;  ober  aber  ber  Dater  fpräcf) :  bu  barfil  f etn^  DerbtifTen« ;  bu  foHt 
e^  n^  minem  ab<if  tbuni  ober  tci)^murbe  btcfi  (eeren  fötic^^  tbün;  funberet 
bot  ba^  wort  jinc^  üater^  bor  ougen  unb  achtet  ba^felb  <ir9(fer  bcnn  (tn  gt« 
(ubb.  9(lfo  oud)  itnb  toir  tinber  sottet  unb  erflgeborne  fän;  wir  (SUenb 
no(b  mSgenb  nät  berbet(fen  für  un^  felb^:  bann  wir  (tnb  mit  feei  unb  txjb 
fin.  Wüi  b9rfenb  wir  jm  benn  un^  DerbeifTeUf  fo  wir  Dorbin  ftn  (tnb.  3a 
»on  itunb  an  i  fo  wir  unt^  jm  berbeiiTenb ;  }ei(\enb  wir  an  i  baf  wir  nit  (tn 
(tnb.  9{lfo  sum  erflen.  ^dttenb  wir  umi  barfflr/  baf  wir  (tn  wärinb,  fo 
,  D(rbte(Tinb  wir  un^  jm  nit.  9((fo  (tnb  wir  bor  bem  gläbb  nit  (in;  3um 
anbren.  60  (tnb  wir  na<^  bem  filübb  nit  (in:  bann  mit  ber  tbatr  ob  wir 
<((i}(t)  erftiUtinbr  ba^  wir  »er6ei(fenbf  mSgenb  wir  nit  feCici  noc^  flOtte^  wer« 
ben;  ober  aber  m&cl)tinb  un^  unfere  wert  felig  machen  f  fo  wäre  (]^bti(hif 
«ergeben  (^eflorben  ®aU  U.  21.  9((fo  befinbenb  wir,  baf  fö(id)e  giäbbe  tbun 
«^  unglouben  befcbeben ;  barum  (iitb  ft)  ein  abgöttert}.  2)enn  b^tte  tinet 
ben  «louben  i  fo  wä^te  er  1  ba$  tr  ein  fun  sottet  wäre  burcb  Sbtidum  3efum, 
«inb  m9d)te  bbein  glubb  tbun.  60  er  aber  ben  nit  bat  1  tbut  er  föticbe  ge* 
(tlbbe  ber  meinungr  fam  er  burd)  ft)  }u  gottlömme;  ba^  aber  ricbtig  toiber 
Sbriflum  ift :  benn  burd)  ben  allein  mui§  man  }i^  gott  tummen.  !Z>er  ben 
Alouben  t^ati  ber  wirt  felig;  ber  jn  nit  bot/  ber  wirt  berbammt  3ob*  HI«  26. 
iMlfo  fo(gt  oud}i  baf ,  filtmal  bie  gliibb  u^  unglouben  fummenb,  unb  rid)ti3 
wibet  gott  (tnbf  ba$  fq  oud)  fdnb  (tnb :  benn  oüt^i  ba^  nit  üf(  bem  gäten  boum  M 
cilouben«  watb^ti  %<i^  ift  fänb.  9l9m.  XIV.  23.  *!X>arum  fölid^e  unwpfe,  gottlofei 
ungtöubige  g(ubb  aüt  menfd)en  üer(5ugnen  unb  abfd)(aben  föUenb  nät  minber; 
battn  ob  ft}  er(l  u^  ber  beibenfd)aft  i&  cbrifUtc^em  glouben  beleert  wurbinb ; 
unb  wu(fen,  ba$  e^  ein  mutwi((/  bod)mut  unb'fa(fd)  ift;  gott  i)erbei(Tenf  ba« 
t^otbin  ftn  ift  f  aU  wir  Sebit  XXV II.  26 ,  It^^tlid)  Derfton  mögenb ,  ba  9Rot)* 
f(^  alfo  rebt:  2)te  erftgeborneUf  bie  gott  sugebörenb«  bie  mag  bbeiner  goft 
beiiigen  ober  Derbei(Tenr  e^  ft)g  jod)  nun  ein  rinb  ober  ein  fd)af :  benn  fq  ftnb 
beDor  be^  berren.  Stlixn  ftnb  aUe  gläubigen  menfcben  erftgeborne  gotte^,  we(d)tf 
mit  Dil  bebutnuflfen  im  alten  teftament  bejeiAnet  ift  1  bor  u^  im  3frael.  !S>ar* 
um  ft^  bbein  fun  gotte^^  gotte  Derbeiften  mag ,  benn  er  Dorbin  ftn  ift :  benn 
wie  (ebtnb  ober  fterbinb ,  ftnb  wir  be^  berren.  @loubt  einer  bad  nit/  fo 
mag  er  mit  tufenb  gtäbben  nit  gotte^  werben. 

(£0  Dermag  outib  bie  tjnreb  nfit  bringen ,  ba  bie  päpftler  fagenb :  Sbriftut^ 
bot  felbfi  gerebt  Sue.IX.62 :  Sliemau/  ber  ftn  b^nb  an'n  pftug  geleit  bat/  unb 
(td)tbitiber  ftdb/  ift  gefd)i(tt  ju  bem  rqd)  gotte^:  benn  bif  wort  ift  mee  wiber 
ft)  t  benn  für  ft).  6bri(lu0  will  mit  bem  wort  gränbltd)  /  baf  bbeiner  /  fo  an« 
gebebt  b^be  gott  nad)folgen  unb  la(Te  ftd)  bemnad)  bie  forgen  unb  anfed)« 
tungen  bifer  weit  wiber  binber  ftc^  jieben  r  gefd)idt  fi)e  jü  bem  wort  gotte^i 
bo«  ift,  jü  bem  r^d)  gotte^.  J)aru^  icb  ju  allen  glübberen  fagen  mag :  fya^ 
bmb  jr  uwer  banb  an  ben  tjftüg  geleit/  fo  b<tnb  jr  empfunbeu/  mt  füf  ber 
bctr  ift ;  jr  bonb  ftd)  Dertruwt  oerlaft'en  in  ftn  gnab ;  fo  jr  ba^  getbon  banb  / 
fo  banb  jr  Vmnad)  bbein  anber^  gfu^t  /  barin  jr  feiig  werbinb ;  ober  aber  jr  bat« 
tinb  ber  gnab  gotte^  nit  Dertruwt.  2)a$  jr  aber  nacb  menfd)lid)er  wt)^beit 
oitgeben  ud)  }ti  fecten  /  rotten  /  gltibbeft  f eert  b<mb  /  bie  gott  gar  nit  will  1 
ja  Derbüt  f9 ,  ba«  jeigt  an  /  baf  jr  bie  banb  noc^  nie  ^abenb  angelegt  /  fun« 


334  Uifegunft  M  xxx.  attMt 

Ut  ftn^  Mnbd?  (id^  d^iiäen  i  tc  je  ic  fut  (i(^  flCAonflrn  fqtnb;  beim  »eli^n  bH 
bmen  tf(i}t  ttttim  ivitti  mafi  (i(^  bee  tncd^M  tiit  mtt  tiutnt.  3a  ftnb  je 
fcl)on  rttvann  glikibtfl  sfeft  (meltd)<  loäi  tiit  iQtf^t  mMid)  ift);  fo  b<mb  jt 
bie  ^anb  ündcUdt*  2>o  jr  aber  »ibrum  (cett  ftatib  uf  äwtt  mert  f  ^nb  je 
l^inbtr  ftd)  stfcbetif  unb  {inb  jum  rqd)  gbtM  nit  gfAittt.  ÜDatum  pb^tib 
von  bcm  uncclici)tn  gcfd)Ud}tf  o  it  aUtf  bi(  u^  ungtoubnup  in  filidit  trctum 
fummtn  fmb/  nitunbcbcnbtr»  bcnn  &ot  bon  6obonta  geflo^n  iflf  unb  (t> 
^nb  nimmermee  binUt  Itd)  an  bie  ötben !  Denn  ben  ^rbcn  be^  «(ouben^ 
galten/  iil  ber  flrSfltt  b<fh  orbenf  btr  uf  ccbcn  ic  lant.  2)cr  orbm  weift  ei* 
gcn(t<f)f  baf  ailei  bte  barin  ünb|  Knber  gottc^  finbr  unb  tvflrfcnb  bie  »etti 
bie  sott  flftetfien  ftatr  nit  üli  gebinget  tned)t  ober  tagidnerf  funber  aU  bie . 
ftijtft  iänt  bie  aUein  nac^  bem  lotUen  be^  vatev^  wet c^enb  /  unb  laifenb  ben 
Ionen»  wie  jn  f|ut  buntt:  ja  A)  (inb  etdenltd)  erben  be^  »dter(i(t)en  <iute^f 
unb  bU)benb  emigU4>  in  bem  giinb  gom^  unb  (a(fenb  (ic^  in  bbt in  anber  g{tnb 
fd^r^bem  9((0  SbHdu^  3o^.  VJIL  37  fpric^tt  J)er  (ne(I}t  bC^bt  nit  ewigUd) 
in  bem  gftnb;  aber  ber  fun  bltybt  ewiglich*  0ane  (inb  bie  gtöubigen;  (ned}t 
(tnbi  bie  um  (on  bienen^  (ti  vMifi  oud)  nüt^nrebeUf  batf  1.  £im.  V.  12 
^at  i»on  ben  wittoeUf  bie  ben  erfhn  glouben  bredbenb;  benn  ba  beifti  glou« 
beni  nit  ein  glübb  no<^  gbeif :  jü  glOuben  unb  glfibb  ftnb  eigenlid)  unber« 
fdl)eiben.  Unb  iil  bafelb«  bie  meinung  9>aulit  baf  ein  wttme  glouben  bricbt» 
fo  ft)  on  einen  eemann  un(iif(i)et:  benn  etlid)  junge  witwen  wurbenb  u^bem 
gut  f  ba<l  bie  (Triften  gabenb  i  erjogen;  benen  timmt  ba^feibig  gut  ober  almiU 
fett  nieifen  r  fo  (ang  fq  bi)  ber  ttUben  unt^erbört  blibenb.  Do  wurbenb  aber 
ftUd)  funben  (alt  benn  ein  m^  tin  blöb  fSUig  bing  i(t)r  bfc,  ee  unb  f«  ftd) 
eeli(4  verbärtenb,  untäfd^bett  vflogenK  Die  rebt  ^aulu^  ben  etilen  gloa* 
ben  brechen  i  fo  fq  on  eemann  untflfciitenb ;  weldben  <|(ouben  nit  brad)enb  bie  ^ 
fo  eemann  namenb:  benn  eemann  nemen  jimmt  aUein  »9ben.  Darsit 
0nb  ft)  mit  bbeinem  gbetf  ober  g(ubb  {ü  ber  (ticken  genommen.  Sloebr  f^ 
ft  on  eemann  geun(ar(i)etf  b<)nb  ft)  gtouben  brod^en»  baf  ft)  aU  bie  eetfamen 
toitwen  gabenb  weUen  gebalten  werben  t^or  ben  menf(i)en  f  unb  f9(i(^  buber« 
babenb  f«  mit  bem  toon,  fam  fo  rein  fqtnbr  weUen  bectem  Unb  fo  jr  fd)anb 
entbeeft  morben  ifty.  b<uib  ft)  bemnad)  erfl  uf  oermannen^  gefieOt.  $5ii^  ben 
tept  eigenlic^!  wirft  bbeinen  anbren  ftnn  erfinben.  SBobete  etrebbite,  unb 
bota  mea  bomtno  rebbam;  unb  bergltjd)eni  finb  }um  erften  an  bifet  meinung 
berantwurt.  Denn;  t^ota^  banb  in  aOem  a(ten  teftament  eintweber^  g(üb6 
ber  gaben  unb  opfren  gbeiflfen  t  bie  aber  butd)  Sbrtflum  unträftifl  unb  abgc< 
tbon  finb ;  ober  aber  $  lai  ufbpfren  be^  gmütl  f  nit  mit  einem  eibi  funber  mit 
bem  glouben.  Der  gloub  (af  t  ftd)  a((ein  an  bie  gnab  gotte^ ;  ber  eib  ober 
glübb  bertruwt  uf  fme  tväftt  unb  ifl  ein  abgSttert).  3(b  reb  bie  aUein  t>on 
bem  eib  i  ben  man  in  ben  glubben  ben  geiillid)en  tbut.  Dif  tbun  id)  barum 
biuiUi  baf  man  nit  gfouben  unb  berbeiffen  ber  glübbeu/  bie  man  mit  bem 
eib  tf)ut|  ein  bing  wtUe  machen  tc. 

Der  ein  unb  brt)({tg(l  artifel. 
Daf  ben  bann  bbein  befunber  menf(b  ieman  uflegen  mag  f  funber  bte 
liKbi  ba^  iili  gemeinfame  bero^  unber  benen  ber  bannwürbig  wbneti   mit 
fammt  bem  wäcbter  i  ba^  iü  i>farrer. 

^)  Ott  ewen  Olami  bi ingem 


Utf^ung  ^  XXXL  attitcM.     •  935 

I 

Um  tt(tfi  ü^iM  weffrnb  wir  }ttm  erjlen  tunbfc^oft  lyecfiOren  unb  ((m< 
mäi  ixtttiUn.  S^rtflu^ ;  bcn  Ut  tratet  neritgUt  bat  i  ba$  et  mat^oft  iü  r 
Uli  mm*  XVIII.  15./ii(fo:  Ofr  aber  tin  teübet  wtbtr  tKc^  imittti  fo 
gang  bin  unb  flraf  in  }tpufct)cnb  Mr  unb  jm  aUein^  d^Uif^  ^t  obct  b6rt 
lieb  f  (o  boil  ^u  bintn  bcubet  gcmunntn.  Ob  er  aber  bicb  nit  b&refi  wurber 
fo  mmm  no^  ju  bir  einen  ober  {weeni  bamit  in  bem  munb  iwtxftt  ober 
brqet  lüc^m  tin  iebeil  wort  ^efeflet  merb*  Ob  er  aber  bte  äberbftren  wtttb  r 
fo  fag  ti  ber  f i((^n !  Ob  er  bie  f  t(d)en  oud)  iiberbören  murb  i  fo  baU  jn 
bcnn  oU  einen  bciben  un%  joUer«  SBarlid)r  fag  td)  fic^f  aUe  bttigf  bte  je 
binben  n^erbenb  uf  erben ;  bte  mrbenb  gebunbeit  in  beut  Fimmel ;  unb  äffe 
Itngt  ^t  ir  lifet)  werbenb  uf  ber  erben  i  bte  werbenb  er(9{l  in  bem  bimmeL 
3n  ben  mortcn  (l^brifti  Uf t  bie  ganje  trafit  M  bann^  f  loel^e  on<f)  bbemet 
anbertf  berilon  foUf  benn  (9  (utenb:  benn  gott  nttU  nit;  baf  jtt  (tnem  tvort 
gctbon  njocb  bari^on  genommen  werbe.  2>etit.  IV«  unb  XII%  C^  babenb 
oud»  bie  menfcblic^  re(^tge(eerten  tm  rege! ;  baf  man  ba^  gfa^  ber(lon  foH 
nacb  bem  wtUen  beH  gfa^geber^.  2)arum  weKenb  wir  ben  finn  unb  metnung 
@f)ri(ii  bfeben  f  uf  we(d)e  funb  er  bt§  tt^f(t)UefTen  (eine.  (Er  tiat  glqd)  i»or 
bifcn  Worten  gerebet  oon  ärgernufl  r  bd$  un^  gb<in  g(ib  /  ba^  ifl  gbein  brä« 
btr,  ob  er  fd)on  unfer  ougi  unfer  banbf  unfer  fuf  ifly  fo  lieb  foU  fqnr  ba# 
mr  in  nebenb  un0  (ajTtnb  mi  berärgeren;  funber  fo  er  oon  drgernuf  nit 
jioü  wiU  I  foff  man  in  abfdbn^ben  gl))c^  att  ein  ful  l^erberbltcb  gUb  1  ba< 
man  abbowt  /  bamit  e^  nit  ben  ganjen  lt}b  fu(e  ober  i^erberbe. 

9Ilfo  fprid)t  Sbriflu^  }um  erften :  Ob  bin  bräber  wiber  bid)fanbet.  OBiber  bt(6| 
i(l:  wtber  bi^i  ofilcb  ober  gemeinb!  2)enn ba^ ifl  ber  brud) be< munb^gotte^r 
bov  er  bie  menge  in  ber  }a(  ein«i  einigen  qnrebt.  S>eut.  XXXn.  5.  unb  ^fa(. 
LXXXI.  9. 10.  unb  fufl  an  r>H  orten :  3frae( !  wirft  bu  mid)  b9ren,  fo  wirt 
in  bir  bbetn  ttäwer  gott:  in  bir,  betft  bie  a(«  bi(  aU  unber  ticbf  0  finbet 
3fraeU.    ^Ifo  t^ti^t  bie,  wiber  bicbr.wiber  bie  gmetnb. 

3um  anbren  fpricbt  er :  ffinbet/  u^  weldbem  wort  folget,  baf  ber  bann  affettt 
tiber  ben  geleitfoU  werben,  ber  fiinbet.  SBeItbc.funbman  aber  i^erfion  fbUe,  bafl  erft 
baroor  gebbrt,  namlid)bie  glpc^  aUein  erbtrantbeit  oerärgret  unb  anjtid)t:^ 
bann  bon  anbren  fdnben ,  bie  o^enlic^  nit  i^ercirgrenb ,  bat  Sbriftu«  iü  ^etro 
gtrebt  unb  in  im  i&  unn  aUen :  2>u  fofft  ju  ftbenjig  ma(en  fiben  maC 
trerjQbtn  binem  bruber ;  ja  bem  oerärgrenben  unb  gebannten  foU  man  i^er» 
}Pben,  fo  er  ru wet  unb  ^c^  änbret  U^  bem  folgt,  baf  ber  bann,  ben 
man  um  geltfc^ulben  uflegt,  nit  ein  bann  i{l.  3>entt  fe^ulbig  fqn  ijl  nit 
ein  fdnb ,  fo  fer  fcftulbig  f^n  ui  armut  (ummti  unb  bie  armut  nit  u^  miit« 
miUen  f ummt ,  unb  ber  arm  gern  bejalt ,  fo  ba(b  er  oermag.  Ob  aber  gf^c^ 
bal  nit  wdr ,  fo  bat  man  anber  weibel  unb  gDfetefier ,  ^  bit  fi^ulben  Dnjie« 
benb,  benn  bie  bifd)of,  baf  fp  nit  einem  teben  wackrer  fin  f(^u(b  muifenb 
bntieben.  SRon  bat  aUentbalb  gut  grtd)t  unb  ttd)t  unber  ben  (brifkn ,  baf 
man  lü  gbeinem  frbmben  rid)ter  sieben  barf.  Unb  ifl  ir  bann,  ben  fq  um 
geltfd)ulben  uflegenb,  ein  9te(er  betrug ;  ja  affer  bann,  ben  f9  on  bie  gemeinb 
uüegenb,  wie  barnad)  tummen  wirt.  Z)enn  ber  gfabgeber  bricbt  nit;  ber 
bat  nun  um  offenlid)  i^erbbtfrenbe  ftinb  gebetifen  bannen.  &o  bot  ouc^  ber 
bann  fufl  nit  traft:  benn  er  müf  fd)(ed)tli(b  gebrucbt  werben  na4)  bem  wort 

^)  ante(tt.  >)  bie  auf  Jtoüen  Ui  @(bunner«  acbren  —  naö)  altem  netbt 


336  mreguna  m  xxxl  «Kfen. 

utib  meinuns  Ut  uffcl^cr^.  2>arum  foQ  (in  kUt  fllSubiger  fern  batm  «(( 
übet  fQtc^tenf  fo  tt  jm  »ttt  ufflclecit  on  bie  uvfoc^  bct  betärstcnben  fun^r 
üli  mm  jm  ein  jontifl  w^b  iai  foUmb  fibcl  obrv  fufelfttam  fluditt  ober 
bec  9lod)cn:  tai^tnc^thtt  gat  nit  gum  attac.  9(lfo  ftnb  aUrttt  bic  bq  sott 
gebunbcn  i  bic  nac^  (tncm  wert  aebunben  wrtbenb :  fafl  (tnb  fo  oU  mntg 
g^bunbcn  t  aU  mniq  einet  ein  tobfc^lä'get  ifl  /  bet  ein  Uli  tbbt  f  tinb  fd)(ä(bt 
bod)  ou(^  2e  tob ;  aber  ba^  gfal  bon  nit  toben  lutet  aHein  uf  ben  menfdKn. 
9Ilfo  ba^  gfa^  bon  bannen  allein  uf  ben  offenließ  funbenben  unb  berbb^cenben. 

Sum  britten  gbbtt  )u  bem  bann  i  baf  man  i^orbin ;  ben  man  bannen 
mU  I  gemarnet  bab  in  einem  gbeim  i  allein  burcbi  einen.  9I(fo  i  ift  einer  ün 
offner  eebted)er  unb  berdraret/  foU  bev  wäcbtet,  ba^  ift,  bet  bif(t)off  »farrer 
in  frünbUd)  oetmanen  abjefton  f  beimli(4  unb  fttinbUA.  &idi  bic  ben  fcbi* 
nett  btud)  bet  gottifläfttenben  bifcbofm!  bie  laifenb  um  fünf  fc^iUitigi  ja  um 
ein  sebenbbun  ben  atmen  bor  bet  ganzen  gemeinb  watnen;  batfßr  et  oft, 
fo  tti  betmbAtf  sebenmal  aU  bil  gdbey  baf  et  nit  bot  fo  bil  menfcben 
gefd^änbt  wutb.  ^aft  bu  atte  bine  tag  t^on  einem  fo  tuben  ungndbigeii 
baterftuef  gebbtt  obet  gelefen  i  aM  bie  geiftlicben  bätet  etm  atmen  ttqi  ein 
faftnad)tbön  bew^fenb?  ja  fi;  ^nb  fo  eetgebig  ^  je  fcbänben^  baf  fq  ef  nun 
jum  etilen  in  bet  watnung  tbunb« 

3um  bietten  i  fo  man  ben  betdtgtenben  nit  bemegen  mag  beimli(()  unb 
frtinblid)  allein ;  fo  foH  man  jagen  batgu  nemen  /  bamit  et  übetjfiget  tvevbe, 
baf  man  in  t^otmal  gematnet  bab.  Denn  jügntif  foU  nit  feft  gtoubt  »erbenr 
ft)  babe  benn  jmeen  obet  bt«/  bie  batum  fagenb  Deut.  XVII.  6,  "bai 
btu^enb  bie  anbäd)tigen  bätet  ou(^  nit :  benn  e«  iinb  nun  ftdfbätet  i  im> 
ftoffenb  bie  tinb  unb  nemenb  f«  ba«  gut.  ^ättinb  fq  bie  wollen ,  mt((b  r  W 
unb  fleifc^;  nod)  gloub  i(t)r  fq  m&cbttnb  nitetiqbenf  baf  bie.bänbli  an  ben 
beinen  gnagtinb.  Denn  wir  banb  t>il  leeret ,  abet  wenig  bätet  1.  (Sot.IV.15. 
(Sil  Detbeifjenb;  f^  fqinb  bätet;  abet  wenig  /  bie  e^  mit  ben  wetten  etfuUetiN 
3A  will  bie  gfÄwqgen/  baf  jte  fc^tqbet  fo  oft  bttef  bet  manung  bet  utt' 
gbotfame  unbetfd)labenb  obet  t^etwatlofenb  f  unb  bennod)  bie  atmen  lut  nut 
bef  minbet  bannerfb  i  ba<r  wibet  jt  eigne  antcl)ri(lenlid)e  tecbt  ift.  Unb  fo 
man  fttb  bef  flagt,  fptid)t  bet  anbäe^tig  tratet:'  Qßit  mi^genb  watUcb  ^ 
bing .  nit  fc^lecbt  maci)en.  Denn  gat  bet  arm  miübig  bin  unb  wänt,  min 
gnagenbet  bett  bab  in  ettebiget/  batum  baf  jm  ungutltd)  befcbeben  foe: 
nac^  eim  monat  lummt  bet  fcbttjbet/  bet  ptoeutatot/  bet  abi^oeat  unb  atlc 
futiä  infetorum  f  unb  wetfenb  ben  in  einen  (often  /  u^  bem  et  ftcb  on  gmr 
Detberben  nit  enttqben  ^  mag.  Dod^  muf  icb  bie  bet  für  je  nad)  hclttnt 
unb  lofen,  ob  ftcb  bie  futiä  infetnale^  WQtet  empören  wöUtinb:  benn  viü 
id)  etft  biibfcft  bing  batföt  bringen.  3*  bab  fotg  batuf  gbebt  unb  jret 
eerlid)en  fampfHuden  Dil  angejei^net ,  baf  id)0  jü  ßner  jqt  tonnte  brucben- 
Dod)  will  id)  lieber/  ft)  bef  tinb  (leb;  bitt  oud)  gott,  baf  et  fq  etiacbte,  (of 
fq  itd)  felb^  irtenninb  i  Slmen. 

3um  lejten  foU  man  ben  betätgtenben  bet  Kleben ,  ba«  ift/  bet  gmeitA 
angeigen :  nod)  ift  et  nit  gebannet/  bid  baf  jn  bie  titd)  ettennet  u^jefcblirffeo. 
^ie  wirft  bübfd)  bing  feben  u^  bet  päpftler  tunfttammet  unb  tqtannq.  !Dtt 
foUt  e«  bet  tilcben  fagen,  fptid)t  et;  unb  benn  Witt  jn  bie  til(^  {war  ou(b 

^)  fte^gebta.   ^)  entreißen  /  betaui^aieOen. 


Wfedttild  M  XXXL  MtiUli.  337 

Md^  ritmta(  mannt 4  unfc  »min  er  btt  flanken  ^einb  ntt  fotflct:  bann  foH 
|9  jn  reit  aKAnpbnt.  €fo  gonb  tcc  jagbunb  brt  gefäcftetcn  btttirrtn  unb 
MtQcnt  i^ov  Ut  (A<i)cn:  8Rin  6(tr  offidati«  mini  3näbi<)rn  fetten  t>on  ®d)inN 
ittf^  tb&t  in  bcn  bann  Sltdau^  9^tentb(n  f  baf  et  ben  fcbttiber  im  totb  nit 
l()a(et  bat  3Bic?  mag  ber  bifcbof  alfttn  bannen?  3(1}  wont,  bte  (ilcf)  »utbe 
c<  tbitn.  3fl  min  gndbiget  beer  aUcin  dn  gmdnb?  dbriflu«  fptic^t:  fag^ 
Ut  gmdnb!  ^(tiftt  bifd)of  obtt  abbt  obn;  Dtopfl  ein  gmctnb?  9((fo  i^etflal 
(in  icber  »o(r  ba#  Ut  bann  gbdne^  dnigm  iftr  ob  er  fct)on  Dapfl,  btfd)0f 
eier  baber  ift.  ^ann  CFbviihi^  t^at  ntt  <ifpro(Jben:  fo  er  ben  erften  ober 
tm  anbrtn  »avnenben  nit  bbrer  baf  btr  menfc^  {iiU  9fd)oben  n^erbenf  ba( 
Ütr  hämi%  ft^n  (fo  mag  oud)  bbein  dniger  bannen);  funber  erflf  nod)bem 
«nb  einer  btr  ttle^en  »amung  nit  börti  foU  er  gefcboben  werben»  9(lfo  ftat 
ü^ff  ba§  njeman  bannen  mag  benn  bie  (ilcbf  ba^ifl:  bie  gmdnbr  barin 
ber  f'erArgf mb  (t^t;  bie  i(t  fln  rid)ter  unb  ber  m4(t}ter. 

3Bet(i)6  aber  bie  filcb  ir^ti  bero  man  e^  fagen  fötff  barum  flrQtenb  bte 
pipftler.    !2>enn  f^  fprecbenb:  bie  bifc^f  (ie^  i^erfion  id)  nit  bie  i9act)enben 
liftbofi  funber  bie  flabenfegner  *  unb  wänbfub(er)  fqtnb  bte  ttld);  unb  fo 
ber  btftbof  banne  I   fo  banne  btt  (tld)«    Daräber  t^ermert  furjlicf)  (benn  ba 
eben  gntig  barvM  ift  gfdt  nacb  ber  Unge  im  8.  arttteO:  X)te  gbttlic^  gf(i)rift 
bnid)t  ben  namen  (ticb  f  ba<  ift  gnietnb  t  etntweber^  ftir  aUe  cbriftgtöubigen  r 
tie  über  in  bifem  jQt  nimmer  OÄtbarlici)  jemmen  tummenb  f  aber  gott  ftnb 
fq  Ott  betannt;  ei  ilnb  ou(f>  aUe  bie  bartn  i  bero  troft  unb  bater  unb  {uoer« 
iitbt  gott  ifl;  unb  ifl  bafi  bte  Art(ten(id}e  tilcbr  in  bte  tvir  gloubenb»    Ober 
«ber  fi(A  mirt  brud)t  für  ein  iebe  befunbre  gmeinb  i  bte  n^i r  f i(d)börinen 
mnnenb  (ba$  ecdeita  etmann  ou^  fär  dne  iebe  Derfammlung  genommen 
mctf  gat  nM  bie  ndt  an).    Vlfo  wirt  bie  bie  Itld)  ber  jemmen  gerotten 
ribiten  unb  bifAofen  (aber  flabenfegneren)  nit  begriffen;    3a  fp  ftnbenb  in 
oder  bdigen  gfebeift  ntt  f  baS  etclefia  /  ti(d)  i  tenen  fär  ft)  genommen  merbe ; 
tmb  (btfttnb  (9  barum  unfinnig  merben»    2)arum  ftnb  ft)  gan}  unb  gar  bte 
fitcb  ntt.    9lun  folgt :  ® e(tcber  ti((6en  foQ  man  nun  ben  t^erärgrenben  für« 
trogm  te  bannen  ?  9lntwurt :  %&  ber  aUgemetnen  H(c&en  beif  t  mi  on  smo» 
fA  Sbdflu^  ntt  (oufen  mit  bem  bannti^ärbigen.    2)enn  biefdb  tfl  l^bltd) 
nimün  bq  dnanbren:  benn  mer  mbcbte  aOe  glbubige  menfcben  jefammen 
bdngm?  9{(fo  folgte  baf  er  ben  berärgrenbejt  beift  ber  ri(cl)(n  ober  gmeinb 
Ergeben  I  bte  wir  (nd)b&rinen  ntnnenb*    Dann  Q^brfflu^  bat  mit  bem  (inem- 
gebot  Mrbttten  wetten  r  baf  gbein  rfibig  fcbaf  bie  anbren  oud)  berberbte : 
benn  niit  ift  jfirter  bann  bie  menfcblicb^n  ütten ;  wo  bte  anbebenb  berbbciret 
Mrbeny  ba  traeftenb  ft)  fSr  unb  fär*    eUi(iii  SÜ  berbuten  ift  nteman 
tf(bi(tter  bann  ber  wdebter  unb  bie  gmdnb :  bie  mbgenb  be«  ber&grenben 
ttiftbat  atterbaft  erf ennen  i  aUerbafl  (in  gmut  bfd)äbe<t  i  unb  feben  wie  er 
ftb  beüerc.    Kit  baf  e^  aUein  burcb  ben  wä^ttt  befcbeben  muf ;  ti  mag 
filtd)!  ein  ieber  tbAui  wo  ber  wdAter  fdmig  war.    Unb  nimm  war^  tvit 
ein  gut  beilfam  bing  wäre  ber  bann  i  fo  man  jn  rec^t  bru(bte.    Den  untrer« 
fdximten  eebrud)!  bar  offenUcb  gott^Idjhen,  tod)teren  bfdb^fteni  fdUeui  ubd 
tebenf  muffig  gon»  trieg^warten  /  tuplen^  >errdtf(4en  r  ^  Itegeu  unb  fblcbe 

3»ämi'<  fMMUL  eäfdftt»  t.  e».  a 


338  UMeguDd  M  XXXI.  attiMi 

lofletf  ÜtUn  j^tifhn  »U  tttttäw  flcftottenfer  ^it  i^bmmetc  tmm  üQc  mtb 
bräd)t  (\)  tt«  bcv  smrtnb.  &o  t^übtni  Ik  ^obcnfegnenben  bifi^of  oUtn  gc« 
mcinben;  aUm  pfatrcren  ben  bann  acnommen;  unb  bannenb  (^  boc^  nie* 
mott;  benn  brr  tsoiUt  fq  rebt  ober  tbät,  ober  jrcm  9ti(f)t  ntt  (^nug  tbütf  pbtr 
jre  fd)n)bct  ntt  bqd(t.  a}(r}9i}cnb  mtr  ^  (icbcR  bif(f)of  im  6d)tpi)}(t  i*  unb 
e(i)ivab(n(<inb !  3t  babenb  tn  t^ccgangncn  jaren  a)  bm  töbltd^en  (rte<\  (ifcbenr 
bm  bu  }WC9  Doltrt  miber  einanbec  gbebt  banb  i  d}riftcn  tptbct  d)ri(irn  >  unb 
tväifcnb  wolf  baf  ftd)  brcfclb  gemacht  bat  }ü  cim  teil  allein  )>on  fipptger 
erlocinet  fd)anblicbet  fd)macf)reb  n^egcn.  Z)enn  ba^  uncbriflenltc^  laflet  i  bal 
bte  @(t)tpabcn  (bo^  nun  bie  fippiaen  unb  feelenlofen  bäben :  bte  frommen 
banb  mi^foUen  barour  {wt^Ienb  wir  nit)  einer  Sib^no^fc^aft  jufd^tQenb,  trict 
uf  erben  nienen  räcber  gilraft  benn  bt)  ben  (Eibgnoflen.  Sunt  anbren  i  bajr 
bt)  ben  Sibgnoifen  ouA  (Qcbtlid)  erfunben  werben  mSgenb  et(t(t)r  bie  u^  b^ 
müt  ober  mütwiUen  bie  6d)moben  tra^enb,^  t«  fva  uf  filc^wqbihen  ober 
anbren  orten »  baruf  groife  afiirligbeit  friegtr  unb  anber^  unrat^  jlat;  bertvi* 
berum  ber  6cf)waben  tra^  gegen  jnen  oud)  nüt^  gute«  bringen  mag.  &olU 
tenb  jr  bifd)of  nit  i^orlangd  }ugefef)en  ban  /  bof  man  bie  uncbriftenlicben 
reb  mit  bem  wort  gotte^  geweert  bätte?  Unib  welcher  jm  ntt  b^tte  weeren 
(offen r  an  bem  b^tte  man  ben  bann  gebrückt;  fo  bätte  bfc  gemeinb  ober 
fi(d)bbre  fblitb  (etfer  u^gefcbloffen  unb  Derbannetf  unb  wäre  Dil  libeM  t><u 
miben.  Slun  (inb  jr  boc^  fufl  geflifTen  gnug  bte  cafu^  referpatotf  u<iefd)i(tmf 
unb  ben  bette!  an  unfer  frowen  buw  pnjeiiebeni  confolatione« ,  coUccta^r 
pönale^;  prtmo^  et  fecunbo^  etiam  fructu^f  fubftbtaf  procefgeltf  abfolusen 
unb  berg(q(!ben.  Z>abQ  foUtenb  jr  biHid)  einmal  ein  fcbbn  cbnflenitcf)  leer 
baben  an  aüe  pfarrer  (äffen  gon  i  wie  fp  mit  bem  wort  gotte^  folicbt  narrt« 
f(t)e  anfccbtung  be^  S9tn^  /  bafTed  unb  fran!bett  ber  beeben  flarlen  natiomn 
niberlegen  föUtinb ,  barutf  frib  i  frttnbfcbaft  unb  gott^forcbt  gepflanzt  würbe 
)u  beeben  f^ten.  Sürnenb  nit!  id)  färdbt;  e^  fQg  fid)  nie  in'n  (tun  tummen« 
SBte  abet;  baf  jr  feinet  jar^  ber  Vergeltungen^  Pergeffen  banb;  unb  fotitfe 
(briflenlid)  anfeben  ^  gbetnf^  jar^  nie  gebadet  banb?  Sllfo  mag  man  Wti 
anbren  bifcbofen  oucb  ferfton  burd)  bie  ganzen  weit  bin.  SBäfTenb  oucbf 
ba^  ici)  f&lid)^  gern  bab  anjeigt;  ntt  ba$  id)  bofff  ba^jr  ü6)  baran  Üoffcn 
werbinb ,  funber  ba$  id)  bbeinen  }wt)fel  bab ,  bie  fiiommen  wäd)ter  obet  pfar» 
rer  werbinb  röld)en  weg  an  t';  bänb  nemen. 

3e^  tumm  tcb  wibrum  uf  bie  ban  Ui  bannet.  2>af  alfo  bet  bann 
attein  einer  ieben  ti(d)bbre  fpe  i  bie  ben  Petdrgrenben  foU  bannen  i  unb  gb^' 
tte^  befunbren  menfcbeu/  leerenb  bie  wort  unb  tbat  9auli  1.  $or.  Y.  1— 6: 
2>o  einer  mit  ßner  flüfmuter  }e  febaffen  batt,  fprid)f  er:  &  ifl  ftlyled)!!  bof 
man  bp  (id)  Pon  einer  untiifi^bnt  bort ,  bie  ein  fbld)e  gflalt  bat  t  bof  fp 
unber  ben  b<iben  ungenennt  itl;  namltcb  baf  einer  mit  ber  ee^owen  ^nti 
Pater<  }e  fd)af1tn  bab.  Unb  (inb  aber  jr  uferblafen  i  fo  jr  bocb  meer  foIUinb 
barum  getruret  baben  f  baf^  ber  O^Ücbe«  wert  getbon  bati  unber  ud)  bing^* 


'  ^  ^)  infttlttven/  ttnen  tt^iq  unb  i^Obmf<b  begednett.  ')  64tt(betntYei'bunden.  ^)  Srtn« 
nenind  /  Chrmabniind. 

a)  3)er  @d)wabeiifrteg  i499 ,  unb  1458  ber  fDlappartfrieg  mit  Sonflani  we^ 
'^impftmd  ber  Cusetner-lDiänte. 


nommcn  tontb.  (Bi  f)at  <Att  med)  fcftott  gut  bcbuc^t  (mUwof  \di  mit  bem 
I9(ftnaiii  dbmcfmt  f  bin  td)  boc^  mit  bcm  seift  stsenmurti 9)  r  ba$  man  bctir 
bcc  fiii^ü  fict^on  bot ;  na^bcm  ätvtt  unb  min  gctit  «ctfammict  fqinb  im 
namcn  uttfctü  betten  3eftt  Sbttfli  9  mit  bei  traft  unfetü  besten  3eftt  Sbriftir 
einen  flHcben  bem  tufe(  %th  jü  Detbetbnuf  be^  fteifd}^  i  bamtt  bet  seift  beil 

werbe  ^m  tac^  be«  berren  ^efu.  Üwer  ritm  ift  nit  gut»  99äffenb  it  nitr 
ba$  ein  wenig  bebeW  ben  giinsen  teig  i^etbeblet?  barum  fo  rumenb  lU  ben 
QlUn  bebe!  ^  bamit  jr  ein  nämec  teig  fqinb  1  M  bann  jr  bal  fuf  unDerbebttt. 
brot  ftnb  le^  Unb  barnoc^  im  felben  Kap.  b.  9,  11 :  3t^  büb  üc^  cS^ttbtni 
ba§  jr  u(^  nit  Mrmif(t)inb|  ob  einet  ein  btubet  (bau  ift  ein  d^rift)  genennt  miftr 
ber  aber  ein  buret  ober  untäfc^etf  ober  ein  sQtiset,  obet  ein  absöttetf  ober 
ein  Ilappermannf  ^  ober  ein  trunfner  ftiUetr  ober  rbubig  unb  nemig  iftj  ja 
bof  jr  mit  tipn  ftlicben  nit  effen  föUinb.  U^  ben  »orten  9<mli  ermif t  man 
«He  aftatten  M  bann^  3um  erften  »a0  bic  ffinb  bef  r  ber  (in  ftüfmätet 
fcbnid^ti  offenbar«  2)enn  er  fpricbt:  man  bort  s^nsUd)  bQ  ücb  bon  einer 
«ntufc^it  jagen«  3um  anbren  ift  nit  gnug  f  baf  man  wäffe ;  baf  ti  un» 
rtd)t  fqe ;  man  fo((  iaü  (after  bitffen  unb  l^innemen.  3um  brieten  r  baf 
9ou(u^  in  nit  allein  b^t  mit  ftner  gfdbrift  bannet  1  funber  jn  ber  tilc^en  in 
Sortntb  anzeigt;  a(fo  ift  er  erft  bon  berfelben  in  bann  gemorfen.  Sunt 
liierten ,  bof  ^aulu«  unb  bte  {i(d)böre  in  Sorintb  (bliebe  nit  m  eigner  traft» 
funber  M  ber  traft  ^efu  Sb^^ifti  getbon  banb ;  »elebc  on  jwq^f  bie  ift  1 
bof  er  fpri(t)t  anatt^.  XVIII.  18:  SBal  wir  binbinb  uf  erben,  ba^  f^goud» 
fan  bimmeC  gebunben.  %n  we(d)en  »orten  unb  bifer  gegenwärtigen  tbat  wir 
eigenlieb  febenb ,  ba$  binben  unb  entbinben  oucb  ber  tilcbbbre  ift  1  unb  nit 
ein«  einigen ,  ber  f^e  wer  et  weUe.  Sum  fünften  1  baf  fitid)  bingeben  bem 
tufel  nun  ben  l94>nam  u0fd)(Aft ;  berftanb,  fo  fer  er  ftn  mi^tbat  betennt  unb 
rfimet;  unb  mag  ber  feel  nit  ftbabenr  funber  ft»  wirt  ^eU  barab.  2^m 
fecb^len«  ba(  bie  unpetfd)amten  (afterglijd)  oerArgrenb,  aU  ein  bebet  für  unb 
fBr  berfart,  bii  er  ben  ganzen  teig  bebtet.  3ttm  jibenten,  baf  man  bie 
Iflfter  ber  untufcbbeit,  be^gqtli  ber  abgötterq  unb  berglpcben'  bannen  foO. 
(£0  mag  oueb  uü  bem  bann  g(Q(b  fo  wo(  nieman  (offen  1  benn  bie  tilc^ 
mit  bem  wdAteri  aM  9au(u<  2.  Sor.  II.  5^8.  anzeigt,  baf  TöUcb  wiber* 
lotrtigbeit  jnen  jägewifen  fqg  1  barum  ba^  bal  (after  nit  jnen  allen  }ä  argem 
tnneifen  »urb  ober  fq  aU  fibergteng.  !Z)ie  ftraf  (bg  aber  nun  gnug  über 
bm  ftinbtgett  gegangen;  barum  föUinb  ft)  jn.tröflen:  bann  er  bitte  fi»,  baf 
f9  im  wibrum  (iebe  unb  gnab  bewqftnb.  U^  welchen  Worten  9auli  (bie  id) 
bt^d)  nun  turser  meinung  bob  anzeigt)  wir  eigentlicb  börenb ,  baf  bifer  ftin« 
ber,  ben  et  bot  gfd)afft  Perbannet  werben,  (SUd^en  rttwen  bot  Aber  ftn  (öfter 
gebebt,  bof  9au(u0  ein  bergnügen  boron  bott,  unb  bie  gmeinb  ermonet ,  fp 
(9Uee  in  wibmm  begnoben.  9((fOf  turj  bon  ber  fad)  gerebt,  bort  ein  ieber 
»o(,  bof  ber  bann  nit  ber  gebietenben  pApften  nod)  bifcbofen  ift,  funber 
aUeitt  ber  ti{d)en/  bo«  ift,  gmeinb  mit  bem  pforrer;  bod)  bof  bol  tntlxdt 
ttrteil  ber  ti(d)en I  bo^  tft,  gmeinb  fqe,  fuft  niemand;  berg(9d)en  oucb  bol 
«itlebige».  ©pricbft:  3*  bBr  eigen(i(i>,  bof  ber  bann  tpronnifcb  brud)t 
tvirt:  benn  fo  man  jn  onber«  brückt,  bann  gott  georbnet  bot,  mog  id)  wo( 
mertm,  bo#  er  nit  traft  bot.    3Bie  fbU  i^  jm  ober  tbän,  fo  fp  jn  uf  mtd) 

>)€kbmAW. 


MO  UAeauna  la  XXXIL  artifetl 

Uqml  tim  scltfc^ulb  ober  um  mUt  urfac^tn/  bic  bct  aflatt  (^riflenlid)e< 
bannti  mt  gltjcbförmis  (tnb?  Vntwutt:  (ii  tfl  nieman  on  einen  obren,  ii 
btnem  obren  foUl  bu  fton  unb  i^or  bem  felbiflen  bid)  enbieten  nact)  inbalt 
ünn  re(t)tcnf  gnust^ttn  ober  ben  fpan  re(t)tltd)  t^erftctten/ ^  mieflatt*  ober 
tanb^bruc^fg  ifl;  unb  rölid)^  binent  »iberfac^er  tunbtbün/  unb  bcmnad}aU 
Uli  um  ben  bann  geben  (fo  fer  ufrur  nit  baru^  entfprtngt)  /  oU  um  imi 
bettrifen  bröwen  ober  eini  jormgen  »pb^  flud)en:  benn  ti  til  warlicb  nut 
anber0/  benn  ein  onmc((t)tig0  bröweur  bo«  bem  menfc&en  an  bcr  fecl  nit 
fci)abet  2>enn  ba^  binben  unb  entbtnben  ifl  allein  ber  gemeinb ;  ba^  mag 
n^eber  paDjl  nod)  pdpilinn  brechen.  (£0  mag  ouc^  nieman  gebannet  n»(r(cn 
nod)  ifl  bannig  Por  gottf  benn  mie  ^ernad)  folgt. 

ÜDer  jmeen  unb  brpiTtgft  artifelr 
ÜDaf  man  allein  ben  bannen  mag  1  ber  ofiienlid)  berärgret 
^tfer  artitel  ifl  oorbin  f(t)on  ftart  gnug  bemätt  M  ben  »orten  SbrtjU 
SRattb.  XYIII.  unb  $auli  1.  Sor.  V»  3>arum  id)  alle  pfarrer  um  gott^ 
mllen  erman^  baf  (9  jr  feel  feltgbeit  anfebinb,  unb  ba^  nu^lie^  fcbtoert  M 
hami  nit  mif brudbinb  mit  jren  armen  f(i}äfiineni  fq  nit  um  fc^ulb  bannen 
laiTinb;  wie  n^ol  ieb  toei^f  baf  ft)  bq  gott  nit  gebunben  nod)  oerbannet  fintr 
fo  f9  nit  gebannet  merbenb  /  wie  (Sbtiilu^  ti  bat  ufgefe^t ;  nod)  »erbcnb  je 
arme  (confcienjen  übel  mle^t :  benn  fp  ftnb  qngfürt  mit  falfd)er  leer  /  Uf 
f!)  fi5ld)en  bann  etwa^  wänenb  fqn ;  bar  jü  merbenb  f9  übel  gefd)änbt  Dor  ten 
menfc^en  f  ba^  aber  fo  fd)mer  gefünbet  ifl  SDlattb.  XVIIL  6.  (alfo  t^erftat 
am  felben  ort  SbtQfoflomuü ;  fcanbaliaein).  2>enn  tvatf  mag  Ut  menfcben 
berjen  truriger^  begegnen  1  »eber  fo  er  in  ftner  confcien)  fid)  felb^  be^  tiiftW 
unb  i^erbammt  fqn  fc^ä^t?  Ober  womit  lann  man  einen  menfcben  mte 
gfd^änbeUf  n»eber  fo  man  jn  bor  ber  gangen  tvolDerfammleten  gmeinb  gfd)änM? 
i?ebenb  jr  nit,  lieben  mitbruber;  baf  bie  mt(brud)er  be«  bannet  Pi(  ungnä« 
biger  unb  radier  bamit  farenb,  meber  bie  weltlidb^n  berren*^  2>ie  flrafenb 
nieman  ofFrnlid)  1  benn  ber  fid)  mit  groffer  mtftbat  Pergangen  i^at.  Unb  fo 
e0  fc^ulb  antrifft  1  fo  türnenb  ^  fp  ben  fc^ulbner  one  beriefen  ber  confcien} 
(batf  ba^  grbfle  beriefen  ifl)  unb  one  gfd)änben  Por  ber  gangen  gmeint. 
Slber  bife  bannenb  einen  armen  um  ftner  armüt  willen,  unb  babenb  erjl 
groffe  grufame  }unfelwert  bargu  erbad)t|  bamit  fp  ben  armen  bem  tufel  }ü'> 
befd)wörinb;  unb  bruc^enb  fdlcft  bu|enf^il^  Por  ganjer  gmeinb,  bat^  bo(b 
billid)  ee  fblfte  geläd)ter  bringen  bann  ford)t;  unb  mac^t  aber  ein  {ol&itn 
grufen  unb  Pergwqflen ,  baf  ido  bforg ,  U  fpinb  unjalbarlic^  freien  babuetb 
ermfirbet.  Z)argegen  erman  id)  fic^  pud)  mibrum,  baf  jr  bie  teilfame  M 
bannei  ,wol  ermeffinb.  ÜDenn  wa^  mag  bie  offnen  fflnb  ba^  binnemen  unb 
befferen,  benn  ber  bann?  9limm  war,  fo  bu  einen  offnen  tebrecber  unber 
btner  titd)en  bafl ,  ber  bie  ganje  gmeinb  perärgret :  wie  tannfl  bu  jm  wpAt« 
d}er  fbun,  bann  (um  crflen  jn  aUein  frünblid)  ermanen;  laft  er  ba^  lafler 
nit ,  einen  ober  }ween  )u  bir  nemen  unb  nod)  ernfllid)er  angrqfen ;  laft  ee 
fin  wq6  nttr  jn  ber  ttlcbfn,  batf  tfl  gmeinb,  fürlegen*  !Die  wirt  jn  barnacb 
u9fd)ltefTen ,  unb  wibrum  {u  jr  nemen,  wenn  unb  wit  fp  gott  etmant  Def« 
glpd)en  in  allen  offnen  lafhen ,  bie  boci)  alfo  ftnb ,  baf  man  bie  ougen  ^a^ 
}u  nit  tann  mit  etren  jutbun.   2)enn  fuft  ftnb.  wir  aUe  fünber,  muf  ie  einee 

*)  erPtteni.   'f  fepen  de  gefangen.   ')  Oaufelfptel. 


mkiiXH  ^i  XXXIL  artifeH.  34 1 

btm  anbrm  t^(c;q6en  unt  Qacbgcbtti;  ober  in  tcn  unvcrfc^amtm  Mnscn, 
lic  fo  übel  ucräcgrtn^ ,  mu^  mun  oud)  iU  qftmn  tut  Sbrifli  btuc^m:  bctm 
fq  iil  bcilfdnii  bafi  nit  brr  <ian}  (t9(t)nam  gcfült^  unb  i>tcberbt  mcrb. '  QBatf 
mod)t  nun  fd}önrv  ftttcn  unbrc  ci)rtflencm  i>oU  crju^tn  wcbev  b<r  bann  r  mit 
obftat»  <)cbrucbt  ?  Unb  mit  id)  anjctgt  beb  in  eimm  (aflcr  b<«  ccbruci)^  /  <ilfo 
foU  man  Don  aUcn  Dct(lon/  bcro  tc^  bm  sröftcn  tcU  baDornen  ansetzt  ^abf 
bocb  U0  bet  metnung  ^anlu 

i^ic  mag  td)  mol  gebentm  i  baf  jr  r  Heben  brubet  unt  rnttorbeitec  im 
toQnqartm  gotte^i  fpr((il)rn  tvccbinb:  ^a  totv  bcf(f)ttmt  mid)?  3d)  mafl  mol 
gebcnicn  /  ba^  btr  bann  mi$btud)t.  mti ;  (ö  aber  ic^  in  anbcb  r<d)t  }e  bru«r 
Attii  laft  mir  ber  bifd^of  fÜiAi  nit  noc^  ^ntwurt:  Z)«r  aUmäd>tf(|  gotti 
b(r  allen  tat  bet  gottlofen  ju  nut  tid^«  ber  mirt  blc^  befd)irmen;  unb  be> 
fd)icmt  et  bid>  nit  »ot  gmalt/  mict  et  bit  bod)  tndbt  unb  tugenb  fltbent  ba$ 
bu  bie  butctc^tunfl  be^  (t}d)ttam^  mannlid>  tragen  wirft;  ed  miif  nun  alfo 
3ugon.  S^rtftenlid)et  gtoub  ift  in  b<m  blut  Sbrifti  }um  erften  grunbUd)en 
gefeftet;  batnacfy  burc^  ba^  (Qben  unb  blututrgitiTen  btr  prebigenben  treffen« 
li(^  gewad)fen.  9llfo»  gloub  id)i  mufTe  et  wibrum  gefäbtet  metbtn  mit  t>il 
bluttiergie(Ten^.  9lun  gonb  mannlid)  baean  unb  ftird)tenb  bie  nit/  bie  tid) 
bcn  li;(6nam  migenb  toben!  ft)  m&genb  ber  feet  nit  fdiaben«  geerenb  jt  oUe 
boffnung  in  gott  baben :  fo  jeigenb  untren  glouben  }um  erften  an  mit  gebulb 
bi«  in  ben  tob !  bann  mtrt  a\i<  menfc^en  feben  i  baf  it  ba^  jQtlid)  i>erfd>ä'> 
6enb  um  be^  ewigen  willen;  fo  ix  ben  tob  fo  männlich  (t}bmb,  barum  ba$ 
jr  )u  bem  ewigen  balb  tömmtnb«  933iewo(  ic^  ^arin  nit  will;  baf  (td)  einer 
}e  frcfenlid)  ober  }e  fru  in  ben  fd)aben  werfe«  Dann  föUtinb  bie  boten  in 
onfang  be^  prebgen^  gl9d)  getibet  worben  f^n ;  wie  wäre  c^riflener  gloub 
iifgewad)fen?  6unbet  mit  altem  emft  föllenb  jr  jum  etilen  bie  warbeit 
tiülid)  leeren !  jt  prebgenb  bod>  nun  bor  benen »  bie  d)ttflen  genämt  wcUenb 
fqn;  fo  werbenb  fq  ouc^  bem  wott  Qfbrifti  lofen^  unb  Witt  gott  {in  wort 
toä(i)fen  ^  unb  meeren.  Unb  ob  jr  etwann  ben  blöben  ober  unwäffenben  m5genb 
one  nad)teit  ber  warbeit  vorgeben  i  tbtinb  batf»  unb  ftnb  one  }WQfel;  gott 
»irt  dwre  weg  wot  fd^iden ;  floifenb  fid)  fine^  wortel  mit  bet  teer  unb  tbat; 
unb  laifenb  bemnad)  jn  walten;  et  wirt^  wot  fc^icten«  9cb  fog  u^  miner> 
armm  eonfeien)  i  baf  ic^  oft  fotgftfltig  bin  gfi^ni  bie  leet  (Sbriftt  würbe  uet* 
tiiben  an  etlid)rn  orten.  S5alb  iüt  gott  fin  lunfl  erzeigt;  unb  bo  id)  Pon 
btlf  nit  bab  gewüfti  ba  ift  bie  banb  gotted  gewejen«  (&t  bat  et  burd)  ein 
arme^  voxjb  fm  leer  fiirbr ad)t  i  obet  burd^  imgeteerte  einfaltige  menfd)en. 
iDarum  ftnb  unerfd)rocten )  wotltenb  it  nit  at^  reblid)  ftr^ten,  qI^  bie  alten 
gctbon  babcnb?  ERun  fagenb  jr  bod)/  jt  neminb^  in  b'banb  wie  bie  utalteur 
anb  gloub  tic^  bati.  a)ieinenb  jt|  baf  gott  nit  aU  ftatt  fve/  all  uwetf^enb 
}e  tiberwinben  mit  äwtem  glouben i  oU  et  ie  gft9n  ift? 

<S^  werbenb  ouc^  bie  frommen  fflrftettr  unb  Porutf  lanb  unb  ftättr  bie 
eigne  regiment  furenb  i  fo  balb  fp  ben  redeten  bann  gternet  erlennen  i  äd) 
mit  atlcm  Permbgen  bfc^irmen«  Unb  fo  fer  jt  unbet  anbten  mifbräd)en 
ber  falfd)  geiftlid)en  ben  bann  ted)t  ^atffit  btingenb;  fo  ift  bc^  papft^  ptac^t 
unb  m&tmin  fd)on  umteett:  benn  et  bat  aHein  u^  bet  glä'ftnen  bdtf)^  ge« 
fd)oifen.   9lit  baf  ftc^  be^  weltlichen  gwaltti»  ieman  tt&ften  f6Ue  i  funbet  ftd) 


■I I 


^)  fleffttttt/  in  ifAubtif  Perf<(»t.   <)  wacbfen  m^n. 


342  UMeaung  M  XXXIL  attttdi. 

frhmn  i  lai  i  nod^bcm  mon  feit  woxhtlt  nit  wiß  uflutmnni  (offen  mA  ft 
aber  tmt  feer  ^fArift  ntt  wifecrfcd)ttn  taniii  funfeer  mit  icm  l^rnnm  bontcft 
h^  i^unnc^  untcrftat  jr  betritactti  ja  baf  man  te^  ficbt,  baf  f8(d)  fd)ü|} 
unb  mafftn  nfit  fd^benb,  ^a  fq  bringcnb  nu^  i  ccr  i  frdub  unb  fttliAbctt 
Denn  Gi)riftu0  rrbt  Suc.  VI.  22:  3t  wcrbmb  fclig/  mcnn  üdi  bicmcnfibni 
Raffen  unb  u^f(i)(i((fm  unb  bf(t)j[t{cn  wcrbenb  f  unb  umrm  namm  ^Kttotvftfu 
bon  bc«  mrnfd)cn  fun«  wc^cn«  S^Bwcnb  äd)  k.  D(^  f5H<nb  (id)  adt  mcn* 
f(t)cn  ft9nmt »  befunbet  aUc  gmaltiacn  ^  baf  fq  bic  tcbUc^tn  btttunbcr  bd 
»»cvt^  gotM  flcfd^irmtn  mftflinb  bot  bcn  »olftUr  bie  jt  afang  nit  crCpboi 
tbnnrnb«  2>cnn  fo  man  jte  jdn  be<  bannt«  nfimmtn  fütd)ti  atoman  Innen 
bann  f<ltd)tcn  foU|  btnn  bcn»  bct  um  fflnb  bon  bet  ttlc^^ote  »itt  ufsdrgti 
fo  wctbenb  fq  balb  alU  ttaft  bttlirttn.  2)atum  (afftnb  fq  bie  sdn  emMeden^  unb 
tuiTen'  mie  fq  weHcnb;  unb  ftltd^tenb  fid)  aW  äbef,  att  t»b  äd)  meifttr  9fcti« 
fltinb  im  (yimmeltpd)  mit  bet  teilen  bti^mte.  Unb  bamit  bie  falfdKn  brubet 
(bie  aUet  rd)ä'b(id)t|l  ftnb)  nit  ftatt  ^binb  untec^t  je  leeten  unbet  iiwttm 
ftt)itmf  f9((enb  jt  0)  ufbatteur^  cU  ^ettuü  (eett^  baf  f^  aütn  menfd)en  rcd^ 
nuni|  unb  antwutt  scftinb  jtet  leet  bot  bet  tilgen ,  bie  f9  «Itett  6anb. 
Z^enn  fo  ix  ft)  ben  bifd)ofen  an  jre  b&f  laffenbi  fo  tvin^enb  f9  bie  foteftt* 
famen  unb  ttofHofen  jit  wibcttufen,  beto  i^  et(id)e  sefeften  ^abr  bie  fo 
und)rtfllicb  flemefeui  baf  td)  mid)  warlie^  bet  bifd)of  etbatmtf  bof  fq  ft 
frefentotf  »ibertuf  eim  d)tiftenvhenfAen  ftanb  flbftren  jumuten.  (Sü  6dtte  bet 
Sdrt  tein  anbet  gott^bettöusnen  bötfen  eim  d)tiilfn  jumuteur  benn  fq  i^etbon 
banb.  2)atum/  fo  üdi  bie  bifd)of  etfotbtenb  um  üwte  Iceteti  jt  rödinb  jnen 
bie  ;se  betbftren  fd)ttfen  f  ti)unb  e0  s^n}  nit !  ^altenb  abet  bie  etfotbteten  uf 
an  bie  julunft  bet  bifd)ofht|  unb  (affenb  fq  mit  bet  dfd)rifit  bot  aUet  f 8d)bto 
tibetwunben  wetben :  fo  t&nnenb  fieb  bie  btfd)of  nit  Haaen ;  unb  m&Atnb  bit 
teetet,  bie  (id)  oucb  unbet  bem  namen  bet  (eeteten  GbtifU  betfoufenb/  ^  nit 
gefd)aben;  unb  mag  bie  tildi  nit  betf&tt  metben:  benn  man  t»ttt  sM 
feben ,  wetd}e  ted)t  mit  bem  »ott  gotte«  umgonb  obet  nit.  Unb  fo  bie  bifcbof 
fid)  Mnnen  wetbcnbi  fo  lobenb  gott!  benn  e«  i(l  ein  gwäf  jeicbeni  baf  i^ 
mit  bct  Afd)ttft  mit«  bötfrnb  je  Rauben  nemen.  9(tfo  wetbenb  jt  fe^nif  m 
fq  bctbctbenb  glqc^  al«  futbfen  t  bie  ntt  fud)te  babenb.  2>enn  oü  jto  fraft 
t{l  menfd)cntanb ;  unb  n^enn  man  bemfelbigen  fo  bi(  <((ottben#  gibt  cli  Utn 
gcqQnctwatfagcn  r  fo  i(t  e«  um  fq  ((cfd)e^en.  3d)  weif  oud)  mlf  baf  nri4 
mit  r6tid)em  tatfebtog  g^cin  »dt^aftet  fd)e(ten  tann,  cU  aber  bie  vApfHet 
thunb:  td)  leete  ungbotfam  fqn.  Denn  id)  (eet  bie  teerten  d)ttftcn(i(^nt 
gbotfame  i  bic  allen  (afleten  ba«  btemi«  ^  qnlegt.  Da«  »Ott  gotte«  leed 
felb«,  »ie  man  bie  fd)db(id)en  n^olf  betmqben  m9g/  bie  nun  uf  ben  frdcl 
gfeben  bobenb,  unb  bie  feelcn  nit  aOein  bcttüt^ti  funbet  felb  etmurbt 
Unb  tv5Ute  gott  f  baf  bie  ood)banfen  r  fo  bie  metnung  jnen  ntt  gefaUen  »urttr 
ftd)  nun  mit  gfd)tift  batfSt  UefTinb !  id)  »oUte  inen  bie  abg9ttetq  etft  red)t 
ufbeben«  (£«  bat  nieman  fo  tud)  nod)  nie  gefd)tiben  i  bct  jte  (afltt  nadi 
notbutft  ge(utctet^  bob;  btefclben  jte  (aflct  mag  man  at(e  ^innemen,  fomon 
ben  bann  ted)t  btud)t.  Denn  jto  bann  gilt  benn  nflt  mee»  mit  bem  f9 
abet  M  jt  fd)al{^eJt  befc^itmt  babenb.    Unb  nocb  ^thbqtag;  »et  fo  unbe« 

^)  Ueden/ blttfen  (äffen/ toetfcti.   <)  futtcn/ btfiDen.   ^)  onbatten.  *)  «uMoi. 
*)  Stenfe,  Oebt^  «>  crMutert/  (bt  gemad^t,  an»  Cicbt  gebta^t. 


tttkauns  Ui  XXXIII.  octtteli  343 

riebt  id»  baf  (t  fQ  fätc^ti  (et  ftircbe  fi}  nun  (on  M  homß  wwn«    €0 
(c(  nun  ^inacnommcnr  mxt  bic  lecc  ^^tiflt  crfl  cec^t  iummcn,  kirnen* 

2)tr  bri)  unb  btrQilldil  <iv^it<I« 

2^  unfcrtts  sät  nit  tempten;  tl^flreni  mflnc^eni  ofaffttti  nonmn; 
ftittbcr  bcn  bürftigcn  foU  flcgcbcn  wctbtni  (0  e^  btm  rcc^tm  beft^ier  ntt  n^i« 
hrfccrt  tvevbtn  mog. 

2>ircn  atHtc(  ntbc^t  ic^  bq  bm  pclDiUttm  rtobren;  n^tnn  ft}  berjcn  bat» 
tJnbf  bu  jtct  (tsntn  tttt  aflunbinb«  ^  Dann  td)  mol  «ngcbrnf  bin  1  bug  id) 
b9  irm  cismn  fummtftm  (btc  «tcl  »4t  ü^  barfäc  skbcn)  flctcfm  b<>b,  ba$ 
unftttig  gut  ium  crflcn  f^Ue  bem  »ibedrcrt  mecbmi  bent  c^  abgetragen '  ifl, 
60  aber  bet  tntwätti^  benn  gb9(t  e^  ben  armen;  ob  e^  benen  ou^  ntt 
mocbte  gegeben  »erben  nt  urfac^enr  fo  g^ört  ed  benn  erft  ben  templen. 
9(ber  (9  finb  fo  PU  tn  bte  flucht  tummen  i  laf  (q  aUer  bingen  bert5ugnenb ; 
irer  eigne«  (eereven  b^iltenb  fQ  pc^  ntti  IM  »ort  gotte^  laiTenb  (9  0(b  ntt 
teiwtngen.  9(lfo  fotgti  baf  fy  gott  (tnb;  unb,  b<e  in  f«  gloubenb,  becilenb 
HUtd)  DäpfUer  /  g(9cf)  »ie^  btt  in  Sbriflum  gloubenbi  (t>ri|len  bciiTcnb.  Sfit 
muifenb  »tv  ben  b)ttn  teil  )um  erften  w  ti^atit  nemeny  namiic^^:  baf  un> 
Mg  gut  2um  erfien  bem.  »iberteert  »erben  foQi  bem  e^  entmeert^  ift. 
tüi  Itttt  gott  burcto  aRopfen  <£);ob.  XXII,  l«  oaSetcber  einen  ocbfen  ober 
tin  fc^f  ge(lo(n  bat  unb  ben  gemejget  ober  Perlouftf  bet  foK  fünf  ^Un 
für  ben  einigen  »ibergetteni  unb  Dter  fcbaf  fdr  H^  einig.  SBie  man  vom 
MebiUI  rebtf  a(fo  foQ  man  Mrflon  Pon  aller  fVefenen  nam  ^  oberroub.  2>enn 
n  fpricbt  »ibrum  3fai«  I*XL  8:  9(6  bin  ber  bcrr^  ber  gerechte  lieb  bat/ 
tinb  ^af  bie  nam  f  ob  fp  ;mir  glQcb  ufgeopftrt  »irt,  \Xi  ben  »orten 
Htmerlenb  »ir  1  baf  er  jm  ntt  »iU  gefallen  laffen  1  ob  man  glpcb  in  fmem 
namen  ba^  Eingibt/  ba^  genommen  ob<r  geroubt  ijt.  3n  eim  f^rgon:  SB^o 
fnt  ieb  bie  groflfen  röuber  (icb  mein  bie  t^rannen) ,  bie  jre  armen  unber« 
Ikonen  becoubenb  über  eer  unb  recbt  (Perfianb  mine  »ort  nun  Pon  nü» 
(ttücbten  ttffä'ften:  »ad  berrfd^aftrecbt  ifl;  »eift  man  »ot)»  unb  }um  legten 
fUftenb  1^  ein  flofler  ober  pfränb?  aßeinft  bu,  ob  f9  gen  bintmel  lummtnb? 
3d)  bab  gbeinett  {»pfiel/  ber  roubbingeber  unb  ber  nemer  liJmminb  jemmen; 
sott  be»9d  jnen  benn  grofie  gnab«  2)ann  ber  rbuber  foUt  jenem  (tnd  ntt 
gmommen  baben  1  ber  abnemer  aber  foQt  m^  nit  abnemen :  benn  tr  foltt 
ifprodKn  baben :  ed  iVM  mir  nit.  S&ring  tt  bem  »iber,  bem  bu  ti  genom« 
mm  baft.  Qerbut  btd)  »ol;  frommer  mann!  bie  nam  ifl  miflicb«  8af  btr 
Un  n&rifcben  prad)t  bifer  »elt  ntt  je  lieb  fpn!  er  »irt  bi^rt  übet  brennen. 
2)tr  meinung  iil  oud)  Qfbrtflud  OUattb.  V..23,  21;  60  bu  bin  gab  }u  bem 
ottov  opfred  (bif  rebt  Sbriflud  uf  bie  s^t«  in  bero  man  nodb  bie  opftr  brucbO/ 
unb  bir  bafelbft  in  ftnn  tummt  1  baf  bin  bruber  et»ad  »iber  bid)  an^efpre» 
4(n  bat:  fo  laf  bin  gab  Por  bem  altar  (igeni  unb  gang  Por  bin  unb  Perfun 
H<b  mit  binem  bruber!  unb  fo  bu  benn  fumm,fli  opfer  bin  opfer!  2)if  Per« 
funen  tut  nit  allein  uf  baf.  ober  f^enbfcbaft  fribeui^  funber  pon  allem  perfii« 
Mn.  9lun  »irt  ber  gfcbäbigct  it  nit  gefribet  /  jm  »erbe  benn  bad  (in  »iber» 
l<it. '   ^Ifo ,  btif t  Sbriilud  perfunen  1  btipt  er  ottc^  bie  nam  »iberlegen* 

^)|tt^iUii^en.  ')me9denommen.  ^)ntd)tPorbanben»Are.  ^>ent»enbet/  entrtffen. 
^^ieSMme/ ben9laub,  ^)  befrieoen/ Pe^Ud^n,  ')  »itPera^deben, 


y 


344  uik«m  M  xxxni.  num. 

3tnii  ti  Icttt  ^a€  »ttftlfgeii  tnäi  lai  gfn^  fect  not««.  SDemr  irittte 
lit  wiUtcitU^  wttltn ,  tatf  tit  iiiK|ctr«scii  tO ,  f»  »tril  ta  fUi4#  emii 
tbun,  3tcm  Si)ttilul  feit  mit  ^Um  »orttn  i  feas  Ih  vfoffco  ober  p^ttfdtri 
tic  i^ottr  Ulli  mittcr  mit  jrcm  abfAtvä^n  i^ttffo«  mad)tetib  an  jrcn  tittbcn  i 
ba^  srbot  sottet  iibcvtrctitit :  »mtt  fq  Ittrtmbr  ob  (in  fun  jncn  ttmai  ffibti 
bii#  barnud)  iHitrr  unb  mittv  birfd)inb  ^  obce  bfbStftinbi  f9Utf  bct  fim 
rcbm :  »atcTf  icb  babi  um  binrtwiUm  in  btn  f(ba(^  brt  (t((ben  fleiK^n ;  unb 
entertet  bomtt  ben  bater  nnb  mittet«  3Rattb.  XV,  4^6,  i>ie  btift  eeren 
nit  oUein  eet  enbteten  i  funbet  oueb  bclfm*  i>at  nun  Sbrifhtf  im  olfen 
brucb  bal  fluten  »ttbofti  unb  met  9»eUtf  bay  fin  gebot  nbalten  toutb;  m^ 
bet  baf  bet  temoet  sediert  »utb:  fo  fotflt  oud),  baf  et  nit  wittf  ba|  b« 
bem  n4d)fien  ßn  gut  binnemift.  Unb  fo  bu  t€  aber  getbon  taft  i  fo  foh|t  r 
baf  bu  jm  ti  wtbetkgifl«  9Bal  »eUenb  bie  aUe  (lenannte  geiflUAm  fagen? 
»otu^  bie  Cuttentunfet  i  *  bie  iid)  nit  }A  bbtnen  unb  bifllen  i  funbet  sit  btn 
feilten  fpgenboumen  unb  tebfibden  fugenb  f  unb  mit  fcbmeie^ienben  falf<feett 
u^otten  bet  atmen  finben  etb  an  (id)  btinaenb;  legenb  ben  (terbenben  ftttten 
an  I  bod)  muf  et  20  gulbin  geben ;  futenb  jn  in  bau  tut  gtab  bin  mit 
einem  gat  fuffen  gmdrmel  i  baf  bu  toänil  i  bie  bunwffen '  f ömminb  mit 
macbt  gesogen.  3a  »ao  wenb  f«  fagen,  fo  f9  bbtenbf  bof  Sbciihitf  bie 
Pfaffen  unb  obarifSet  um  jt  gQlen  fo  übel  gjtMolten  ^at?  unb  A»  {tilget* 
an  |i4 1  ba$  bet  atmen  ift »  glqd)  aU  jene  an  iicb  }ugenb ,  ba^  batet  unb 
mutet  gbbtt«  O  jt  gtncb^net  unb  oetteetet  M  gottiid)en  loiUenl  unb  »ottel ! 

Ob  abet  aUe^  unfettig  gut  fSHe  »ibetgcben  »etben»  bem  eo  ift  abgejo« 
gen  I  toitt  bcmacb  lummen,  3eb  folget  bet  anbet  teil  bifet  f<lblu#teb :  bof 
unfettig  gutf  nad^bem  e#  bem  tecbten  bfibet  nit  mibetfeett  »etben  mSgi  ben 
bätftigen  fbUe  gegeben  wetben.  Z)aO  bewdtenb  toit  uo  bem  n^tt  €bti(tt 
Suc.  XVL  9:  9)ta(i)enb  fid)  ftilnb  n$  bem  untrblie^en  t9d)tagi  bof  r  nai^ 
bem  jt  breiU)aft  »etbenb,  f«  tieft  ufneminb  in  bie  ewigen  butttn.  Dtfc 
friinbf  bie  mit  mit  bet  gab  bet  unteblicben  ttxfttag  mactKnbf  (Inb  bie  armen; 
fibet  bie  un^  Sbtt(iu$  betbeif tf  was  »tt  jnen  tbun  metbinb  in  (inem  nameui 
batf  mUt  et  uns  betonen ;  fam  mit  jmS  getbon  bättinb  SRatti).  XXV.  40. 
Z)ie  metbenb  uns  in  bie  emigen  btitten  obet  monungen  }e  betbetg  annemen. 
(Es  mögcnb  oueft  bie  unteblid)e  t9d)tag  oetftanben  werben  a((e  t9d)tagi  bie 
abet  Sbttflus  unteb(id)  nAmti  baf  f«  feiten  uS  teefttem  gem&t  gemmen  gelegt 
wetbenb,  ®o  man  abet  alle  tqcfttag  ftie  betftati  febabet  es  unfetet  meinmig 
nätj  funbet  feflet  es  fq.  3>enn  föUenb  wtt  alte  tqd)tag  mit  ben  otmm 
teilen:  bil  mee,  bie  wit  wol  wuffenb  unteblid)  dbetfummen  fi^n,  J>c$  abet 
btf  bet  finn  btfer  Worten  Gbrifli  /qei  namlid)  baf  er  unS  bie  toefttag  beiile 
Eingeben/  seigcnbfiuc. XVI.  10—12. bie  nacfttummenben  wott  an:  QSeld)et 
ufted)t  ijt  in  bem  Ileinflen  f  bet  ift  wd)  in  bit  ufted)t ;  unb  bet  in  bem 
Hrinflen  unred)t  ifli  bet  ift  oucft  in  bil  unted)t.  €^inb  jt  nun  in  bem  un* 
tebticben  tpd)tag  nitufte^t  gfpur  wet  will  üd)  bes  waten  betttuwen?  Ou(bi 
(inb  jt  in  ftömbem  nit  ufi;ed^t  obet  tt0w  gftjn:  wet  Witt  iid)  bas  fltoet 
betttuwen?  i^ie  fteift  baS  fleinft;  baS  uns  gott  empfUt,  bietQcfttag;  bemt 
et  nämt's  balb  batnad)  felbs  alfo.  „Cinb  jt  nun  in  bem  unteblid)en  tpcb* 
tag  unttüw^  te,  M  bie  meinung :  fo  (id)  gott  tqcfttag  betftingt  unb  jr 

«)  berlangten.  *)  JtuttenfibUicbet.   Oontdfdn,  «if  ben  3<ben  geben.  ^)^onitffdi. 


UfTedWifl  M  XXXIIL  artiftH.  34$ 

tNi0tot<f)enb*# :  t9tt  mi(f  üdi  iai  wüt  ((Mren  cmpfclettf  Iciiftf  bic  bofteti 
|4brn  ftitcti  ivoYteli  ftnrr  Uer  unb  fincr  mt^^beit?  2)enn  jtibenb  jt  bic  tq(l}tog 
«nrcMid»  su  ädir  fo  tvurbinb  jr  eud)  bai  gut  bct  tPOt(>ctt  fdird}(n  k.  9Ilfi» 
beitt  Pttd)  tum  lettett:  ba^  üwetr  nät  anbcrl;  brnn  ba^  bcm  imnfd)m 
ci^cnUc^  {ugebbtt/  ba«  ift:  gott  red)t  crtennm/  jn  aUeitt  ffit  unfcrcn  f(^a|^ 
babcn.  Ötcm  Sbriflul  fpri^t  abrr  £uc«  XI.  S9:  3t  pbatifScv  rciiitsmb 
boi  u^menbtg  am  trintsfid)itr  iinb  Itt  pUttcn ;  ^  aber  mnettbalb  ßnb  je  i^oIC 
Youbl  unb  bolbrit.  3r  totm!  bat  nit  brt;  fo  ba^  u^ivcnbig,  oud)  baf 
inwenbtg  gemad^t?  9(btt  gebrnb  tien  innen  boru^  almüfrn !  fo  metbenb 
fi(b  aUc  btng  rein,  fyit  frtt  Gbtfflu^  ben  crfhn  teil  btf  finnt^  figurltd)f 
namUd)  bofbic  pbatifäcr,  gl^cf)  aM  fo  eimt  ^n  ttintgefdbirr  ober  f(i)ti$(m 
allem  u^wenbtg  fiibrete  unb  ben  n^üjl  intoenbig  (te(fe  blpben^  fl(^  a(fo 
tiltoenbjg  ooc  ben  menMen  fd)5ntnbr  aber  inwenbig  fpinb  fq  i^oU  roubl 
mib  boübtit;  fq  gebinb  mol  almäfeni  bod)  nun  sä  etm  ftbqnr  aber  jr  bet} 
gebenft  tnmenbtg  nad)  bem  roub ;  ben  fbUinb  fq  l^on  jren  gqtigen  bergen 
rqffhif  «nbf  bau  f^  erroubt  babenb;  b<>tftir  ben  armen  geben!  fo  werbinb 
inen  cXk  bing  rein.  3ft  Kar  gntigf  baf  man  ber  gfldtt/  fo  man  ben  roub 
ben  ^tmen  gtbtf  oon  ber  nam  erlebiget  werbe, 

3nm  (ejtrn  folgt;  baff  fo  ba^  unfertig  gät  bem  rechten  befiber  nit  wU 
berfteUt  werben  magr  ben  armen  gebbrt;  marlie^  nit  an  tempel,  tli^tvi  nit 
«ibnAen  /  nonnen  i  pfaffen  gebort,  i^te  ifl  ouc^  }e  merf m ;  baf  unfertig  gut 
in  Mfaittgem  unberfd)eib  iflr  oon  weld)em  allem  ji  fagen  lang  wdre«  60 
aber  nit  »on  einer  icben  gflatt  in  ben  morten  gotte^  Harttc^  g«ribt  i^i  unb 
aber  etfid)  gflalten  (inb,  ba  nit  gut  wjfre;  baf  ba^  unfertig  gut  »iberum  beni 
ggrfKtt  lotttbc  I  oon  bem  e^  tummen  ifl  r  aU :  fr  tin  bouptmann  t^on  eim 
(rimben  kvttttii  bet  jn  mit  angatr  grof  gut  empfangen  bot:  ffl  bem  btrren 
nit  gemalt  befd)eben  nodi  unoerbut  genommen  1  funber  et  bot  e^  wiUig(t(6 
binggeben  uHt  bie  bienft  tH  bouptmann^;  befb<ilb  jm  ber  bouptmann  nät 
fibtttbig  ifl  je  wiberfeeren.  Slod)  ift  e^  bem  bouptmann  nit  ein  rechtfertig 
gut;  botum  foK  tt  ti  ben  armen  geben.  Sttid)e  gflalten  aber  (Inb,  ba  man 
bal  miferttg  gut  nit  wiber  geben  mag  u$  ber  urfad^  r  baf  e^  oon  fo  unjak 
borlid^n  mcnfdien  semmen  gelegt  ift.  9(U  leiber  jö  unferen  gqten  bie  mo« 
ttopoK  1  bttl  iil  r  bie  ei nigtoufer  f  bie  ganjen  d)rtilenbeit  befd)merenb  1  unb 
bgenb  unfuglid)  gät  ^ufammen  1  ba«  bocb  gar  nit  fertig  ifl.  ÜDenn  fq  brin« 
genb  mit  jren  ^nanstn  su  groffer  ttire,  unb  finb  fd)ulbig  foUd)  gät  je  tou 
berteerctr.  SBie  wettenb  fq  aber  ba«  tbAn  ?  €Sq  mbgenb  nit  }u  aOen  menfcben 
tummelt;  barum  ifl  notf  baf  fq  e«  ben  armen  wiberleerinb ,  ba«  i^i  binge« 
bittb.  9Ba«  aber  ejin  iutre  unperbiente  nam  iflf  gebort  bem  befiber  mtber. 
t)tf  min  bebunten,  ipieid)Por  gefeit  bab,  mag  id)  mit  beOen  morten  ber  gfd)rtft  nit 
befriken;  id)  bab  e«  aber  ni  ben  porbrigen  morten  SRoqft«  unb  Gbrifti  gemef* 
(cn,  otid)  M  bem  gfab  ber  natur;  nit  ber  gefaifd)ten  natur,  funber  ber  naturi 
bie  golt  mit  Rnem  mott  leert  in  ben  bergen  ber  glbubigen  menfd)en.  Ul 
benen  btq  geflalten  mag  ftcb  bemnaeb  ein  ieber  ergid)ten  unb  meffen;  unb 
me{d)e€  no^  lüterer«  ^nbt  /  miU  i&i  midi  gern  mqfen  taffen  Pom  mtber« 
treten  IH  unfertigen  gät«.  Cuft  ftat  bie  fd)(uf reb  ilqf  /  baf  e«  tlbflren  1 
icmpbtt  K.  nit  gebbrt    <S«  bilft  ou(b  nit  qnreben,  ba«  Stumer.  V.  8  fiat: 


^m* 


•)  iM«  6dMt(feL 


346  UMeguttg  bei  XXXIV.  attifcH. 

benn  Ux  pfilfftnftdtib  i^  6Hiflntotmnen  unb  »e'tivonMct  4>cbv.  VII,  »it 
ta  oben.btU  tfl  oti}eigt  Oud)  bi^ttnb  wir  cisrnUd)^  baf  (Sbtifltt^  i^i  un» 
fertig  ^rift  bot  arm<n  sebtn«  SBir  babenb  ouA  ba  oben  im  24.  «rriM 
flnuA  anzeigt/  wie  cü  ein  fd)mad^  gottr^  iüi  baf  mott  ba^  ititfrrtig  gut  ba« 
mit  re(i)t  miU  macbeitr  fo  man  ctnrn  teil  gott  babon  flibtj  (am  toit  jn  ba« 
mit  gtfdbwrtgen^  unb  Ui  roubel  tcilbaft  u^eUinb  mad^en. 

!Drr  bier  unb  br^flisfl  artifcL 

•m      1 

Z>cr  flcifHic^  (genAmt)  gmatt  ^t  fineti  pra^tt  greinen  grunb  ni  ita 
(eet  S^riili. 

@riiHi(^  gewatt  mnn  i^  hu  bie  Wht  bcr  fi3rgefe^ten  gä  geifUi^m 
bingtn  unb  }ü  »dttic^cm  bevrfd)en  r  aU  ob  i(b  ivt&d^ :  bcr  gciRlicben  berr« 
fc^aft  bat  jrer  bod)fiir '  gbtinen  grunb  in  bcr  teer  Sbrifti.  "JÖdf  f9  otfo  aum 
erflen  gbcin  bo<f)ftir  ober  berrfcbafi  füren  f9Uinb  in  irem  amtf  ob  fi)  glpc^ 
ba0  felb  fufl  wo(  unb  re(f)t  t^ermieltinbr  bemir  id)  burcb  ba«  eigen  wort  Öfbriftt» 
ber  aUwegf  fo  bic  junger  oon  ber  obrefte  gerebt  bonbi  jnen  bon  bcr  nibr« 
bcf  geiflel  gefett  bat,  in  melidKr  ft  bie  b^c^fle  TöUinb  föd^en.  SRattb.  X VUL 1 : 
3n  ber  ilunb  fmb  bie  jünger  3efu  iu  jm  gegangen ,  fimcbenbe :  9@e(id)ip 
id  nun  ber  gtbffer  ober  obrer  im  bimmclfAcn  r9(b?  (bo^  i(t,  in  ber  tilcbmi 
barin  ber  bimmelifc^  batcr  berr  unb  troit  ift)r  unb  3efu^  bot  ein  tinbti  tit 
jm  beruft,  unb  e^  in  mitt<  ^  unber  fi»  gefhUt  unb  geforod)en :  fffiortic^  fag 
id)  äd) ,  e^  fpc  bcnn ,  baf  jr  äd)  beteerinb  unb  mtrbtnb  qU  bic  ttnbU ,  fo 
mdgenb  jr  nit  qngon  in  bal  r^  ber  bimmlen«  2)ife  »ort  ßnb  aU  bell ,  baf 
bie  jünger  .bo)ema(  nod)  treffhttic^  fleifc^Ucb  finb  gfon,  fo  er  forid)t:  »e« 
f9e  bann,  baf  jr  üd)  belecrtnb;''  baf  (q  nit  beUcr  unb  furjer  fönntinb  fi)tt. 
2>annr  fo  er  rkU,  baf  fQ  iic^  beteerinb i  geigt  eigentieft  an,  baf  fo  bto  babin 
ofk  angefofftten  ftnb ;  »e(td)«  aber  er  nit  erleben  mü ,  funber  baf  f^  bcc  mü* 
nung  gar  binlcginb ,  unb  ber  obertctt  ali  wenig  nqcbfraginb,  aW  bfc  tinbli» 
bie  nüt  babon  wüffenb.  Unb  foricbt  balb  barnacb;  93}e(d)er  ftd)  nun  bemu« 
tiget  <Ai  bie  tinblt ,  bcr  ifl  grof  ober  ftocb  ober  obrer  vn  rqcb  ber  ftimmloi. 
QBir  ünbenb  überaQ  in  bem  wort  SbrtfU  nienen»  baf  jocft  in  bem  omt  bc# 
prebgen0  nod)  be^  werf^  gotte«  Sbrifhu^  einigerU«  gewatt«  9etro  ober  etm  anb< 
ren  babe  für  anber  gegeben.  Sfber  finbenb  wir  bie  mit  lutren  worten,  -  baf 
bie  bbd)fle  unber  allen  d)ri(ten  eim  ieben  ifl  ufgetbou;  baf,  welicbcr  berni« 
bertrdd)tigf fl ,  *  ber  milbefl ,  ber  g&tigeft ,  ber  tinblicbeü  im  gmut  unb  an  bca 
(ttten  ift,  ber  ifl  ber  b5d)ft.  Wo  folgt,  baf,  welicber  (tratet,  wie  err  ber  böd^ft 
(i)e  r  bof  ber  gotte^  gar  nit  tft :  benn  bife  bi^cbite  ber  ^emutigf eit  ifl  gbeinem 
menfd)en  befannt,  funber  gott  allein.  !2>tf  (eeret  er  wiberum  in  bem  tob  3o« 
bannte  M  tinftti  SRatt^.  II.  11 :  Qßarlitb  fag  id)  üd) ,  baf  unber  ben  fünen 
ber  wi)ben  gbein  grb(fercr  erftanben  tft ,  benn  Sobanne^  ber  töufrr.  SBeId)cr 
ober  ber  minber  ift  in  bem  rt)(b  ber  bimmten »  ber  ifl  gröifcr  benn  er.  ^tc 
foüi  ^brtOu^  bte  grb(Fe  3obannfcn  anzeigen  ui  ber  gröiTe  ber  btmütigbett« 
fRod)  hat  er  in  bifem  wort  bie  maf  ber  bcmütigbeit  nit  qngejünt,  glDd)  fom 
fif cman  bemütiger  werben  mög  bann  3of)anned  ifl  gft)n ;  funber  wirt  einer 
nod)  minber  unb  bemutiger  unber  ben  gt&ubigen ,  bie  ^^  bimmelifcb  rQcft 
(inb ,  benn  3obannc^  ifl  gf^n ,  fo  ifl  er  gr9ffer.    3cft  taf  mid)  bie  nit  irren  i 


T"*« 


>)fd)»eigenmacben/  fKnen/bCdiittdett.  ^)  ^of^fobrt/ ^ocbmut^.  ^)3Rttte«  ^jbemdtbtgftc. 


Ufltaung  M  XXXIV.  axtitat  347 

M  1(6  fdnm  Mtfl^nstt  baft  tn  bifctn  finti.  SRon  todft  woli  »d<  M  tqcfe 
(er  bimmbn  bcift  in  »tl  «rtcn  U$  nflmen  nflatnmMi  namlid)  nflt  anUxi 
wtttx  Mt  flldu^iflcn  iitcnfd)cn.  9(lfo  will  (Sbtiftu^  bic  it^cv  anjcidt  babcni 
tat  flott  ntt  b9  tem  prac^f  mt  bq  bobcm  f^Qtt  ober  namcn  Me  böbc.  (tmt^ti 
funbrc  b9  hmtittglKit;  in  bcto  babc  nod)  obcimt  Sobonnfrti  übcttroffetii 
hr  ic  scb^en  («(«  SBtltcber  aber  jit  fibcrrrc fen  tvtUt  f  muffe  bdl  mit  bcmü« 
H()bcit  je  bdtiben  turnen.  2)a^  bie  i^otbrisen  Don  Sbtiflo  bte  setebt  bobenb 
o((r  Don  bell  engten/  bunft  mid)  aar  an  bi^  ort  nit  böten.  JtutSf  bie  böbei 
nod)  beto  bie  päp(t  unb  bifcbof  ^rqtenb ,  bat  gbeinen  gtunb  9  funbet  Sbtifluf 
(cit  inen  mit  (inen  janaeten  bcU :  (£«  fqe  bann  f  baf  fq  ftd)  bef eeeinb  pon  bec 
(eif(bljd)en  bewirb  ber  b^bef  fo  mdginb  fo  nit  qngon  in  ^ai  rqcb  bec  bintm* 
len.  Unb  f))  banb  fafl  aUe  botna^  geffettten ;  fo  (tnb  fq  ouc^  nit  in  ba^  cqc^ 
ter  bimmlen  qn^ongen. 

9etni4  r  ben  bte  pdpfl  jt  boupt  macbenb  unb  jn  einen  ftirilen  ber  apoßteti 
nemienb,  ba«  fq  bod)  in  bec  gefcbtift  ntenen  ünbenbi  bev  fpricbt  1.  eap.  V. 
1— S:  Die  dlteten  ober  prieflerr  bie  tmber  äd)  finbi  erman  i(6  ein  mit* 
priefter  K«:  »etbenbbo^  lütt  fdbafen  SbtiiKr  ba^  ti(b  empfolen  ifli  ufftbenbei 
nit  jtpanglid)  funber  felb  »iHis(id)  r  nit  rd)n&b  gqttslicb  funber  mit  geneig? 
tcm  gemut,  oncb  nit  baf  jr  aber  bie  teit  (t^erftanb  flotteü)  rud)  ober  bärtig« 
Ücb  berrfcbinb,  funber  fbttenb  jr  ein  borbilb  fqn  Ui  tümi  2)ife  mort  ^etri 
iKrbietenb  aUe^  berrfcben  ben  pfaffen  ober  genannten  geifUicbenf  unb  ftnb 
nad)  i^rflanb  tAi^tt  »orten  gan^  Kar,  Frieder  beift  einen  Alteren  j^  obci; 
}äd)tigcren  ober  ernfHiebeten«  9ll(b  föUenb  bie  prtefler  fqn.  !Z)a9na(ib  ndm» 
fi(b  ^l^etru^  felber  nun  ein  mitpriefter ;  nit  obren  ober  papit.  iDamod)  bcift 
er  bie  fd)af  weiben:  ba«  ifl  ba«  einig  amt  ber  pfaifen^  baf  fq  iveibtnb. 
^amacb  beift  er  fq  uffeben/  bau  ifl,  bifcbof  fqn:  bann  bifcbef  ift  nät  ati« 
bm  bann  ein  mdebter.  !Darnad)  föUenb  fq  nit  s^angUcb  funber  frünb(id) 
Jr  omt  bertpalten ,  ttnb  unber  (id)  nieman  zwingen  funber  fo  bäter(id)  baU 
tenr  bal  jnen  aüt  menftben  ftlber  wiUig(id)  gern  geborfam  fqinb.  2)artta(6 
|9Uenb  fq  uf  ben  nub  nit  febeni  funber  va  geneigtem  gemutf  batf  1%  va  liebe 
gotte<  unb  be$  menfebeu/  bte  leer  gotte^  %balten«  '!Darna(br  baf  fq  aber 
bi(  teil,  iai  i(lf  tild)en  unb  gemeinben  gottei/  bie  jnen  empfolen  ftnbi  nit 
bctrfd)inb  aU  bie  rucben  berren;  funber  »tifftnb/  baf  fq  nttt  anber«  itnb 
beim  ein  oorbilbf  nad^  bem«  bie  jnen  empfolen  ftnbi  ü^  geila(ten  föUenb. 
i>k  »irff  btt  einfältiger  I  bif  mort  ^ttti  ben  pdpfUern  banblid}^  für  unb 
fpticb:  9r  rebenb,  äwer  pracbt  babe  grunb  u^  9etro  bari  unb  ^etrud  fqe 
ber  obrefl  gfqn.  te  9tom ;  atfo  fqg  oucb  äwer  pap(l  ber  obrefi  r  tat  aber  m 
ber  uKffbeit  nit  ift;  iebod)  wiü  id)  üdi  ba«  fcbenten.  QBarum  folgenb  iq 
bettn  nit  bem  »ort  ^etri^  ba  er  fo  beiter  allen  Atoren  prad)t  berbut?  »ie 
tpol  Ui  »ort  nit  ^trif  funber  gotteti  be^  beUifl^n  getfle«  ift.  3^  <Detruti 
ber  urbab  u»er0  ftbe^f  »arum  febenb  jr  nit  uf  (ine  »ort?  ^icbi  n^tc  ift 
ba<  papdtum  fo  »ol  gegränbtf  ja  uf  (inen  eignen  mut»jUen  mit  ueracbtunj 
flotM  unb  (iner  jtingeren.  Dtfer  jweqen  funbf^aften  ifl  gnug  )e.be»Areni 
baf  bie  pfaifbeit  gar  nit  berrfcben  foU,  jocb  tn  bem  amtr  ba^  jnen  gplt  be« 
folm  batr  funber  mit  nibertracbt  grof  ftin  unb  mit  d)riflenli(ben  fttten ;  i^ 
mit  man  an  jnen  ein  ebenbilb  neme ;  »ie  man  »anblen  föU. 


34s  U^edung  Ui  XXXIV.  axtMi. 

!Danto(6  foQtlnt  0)  noc^  i^U  trenigct  miüidi  i^etrfd)mf  aU  ta  oben 
oucb  iit  onsciflt.  ÜDocum  id}  b»  nact}  bcr  türjc  mtU  (ocburd)  gon.  £uc. 
XII.  U:  ^ü fpracf)  einer  u^  bcmiwtt:  SReifleti  reb  mit  minem  btüUit  Ui 
et  ta^  etb  mit  mt«  teile !  antwurt  jm  Sbriflu« :  iDlenfd)  i  tvec  bot  mid)  ju 
eim  rid}ter  ober  erbteiler  «iber  tic^  sefe^t?  Gicbr  ber  beer  aUer  bin<|en  will 
ücb  be$  erbi  nit  nnnemen ;  funber  toi^^t  ben  fpait  für  bie  ricbter ;  unb  bie  fiif 
an  flatt  gotte^  (tl^tn  rumenb  r  jtibenb  alle  gerieft  unb  red}t  ju  jnen  i  mütni 
fiber  alle  recl)t  fpn  unb  ^altenb  bod)  jr  eigen  red}t  nit.  3tem  aM  bie  jünger 
Sue.  XXII.  21—26.  unber  etnanbren  ^rfd)etcnb  (ba^  ^benb  ft)  oft  ge* 
tbon ;  bif  ifl  aber  )um  lejten  btid^bm  nac^  bem  nad)tmal)  i  »eldjer  unber 
jnen  ber  grbjl  ober  färnemd  toäti  bat  er  }u  jnen  gefprocbeu:  2)te  tumg 
ber  ^iben  ober  bblteren  beberrfcbenb  f^i  unb  bie  gemalt  über  fq  babcnb^ 
loerbenb  gittbäter  genämt.  3r  aber  nit  alfo!  funber  ber  grö(j[er  ober 
ober  unber  ütb  foll  »erben  aM  ber  jünger  r  unb  ber  borgänger  aU  ber  biC' 
ner.  O  wai  folftinb  alle  pApfller  für  bie  bter  tletnen  mbrttin  geben  „  jr  aber 
tiit  alfo.  *"  6id}  r  »ie  tur^  I)at  jnen  gott  abgefd)(agen  t  ba§  fi)  gar  nit  t^tvt» 
fAen  fbUtnb;  funber  wie  jum  erden  ifl  anjetgti  baf  f«  allein  mit  bemül 
unb  ftdb  felb^  Mngeben  )u  bienftbarfeit  berglöubigen  grof  föUinb  »erben. 
Vn  ben  wdrtUnen  muf  aO  jr  pracbt  unb  gemalt  brechen ,  fp  glofiterinb'^  r 
loie  fq  iveUenbf  fo  tbnnenb  fQ  jnen  (einen  anbren  ftnn  angemunnen.  @ott$ 
loort  ft«t  ih)f;  Fimmel  unb  erb  bredbenbf  et  ein  tupflin  bon  bifen  moctcn 
abgang.  3tem/  er  hat  oud)  SRattb«  XXIV.  49 --51.  griifamlic^  perbot(% 
baf  bie  r  benen  bie  teil  empfolen  finb  i  ;re  mitfnecbt  nit  fd)la^inb  i  mie  oucft 
ba  oben  ift  anzeigt,  ^temi  er  ^at  barum  bie  junger  one  fadf  fectel  unb 
ftab  gefenbet  gt  prebigen  r  bof  fP  nui  }e  ftufen  i^Utinb  nod)  tbnntinb  legen  i 
tut  firctlen  f  nteman  fd)laben  nod)  rue^  be^errfd)en  fiuc.  IX ,  X.  U^  biftm 
grunb  ber  gefcbrift  foU  man  nit  geflatten  /  baf  bie  geifUid)en  einigerleq  ober« 
teit  babittbf  bie  ber  mettlie^n  mtber  iflf  ober  bon  gemeinem  regiment  abgt« 
ffinbret :  benu  fbtic^^  bringt  )mttrad)t.  SBeQenb  fq  aber  fiberein  ^  melili' 
Aen  berrfd)enr  fo  la(fenb  iai  amt  ber  boten  unb  pr irreren  gotte^  ttgen: 
benn  fo  f^at  man  f9  fflr  obren  unb  tprannen  ober  gut^äterf  nod)bem  f9 
tegierenb;  aber  beebe  mögenb  fq  nit  befton.  QS^dre  tu  nit  mager  f  man  er« 
lebigte  bie  äbbt  ober  bifd)of  f  bie  berrf^^en  metlenb »  bon  ben  tutten  unb  {töilren 
unb  biflumeuf  unb  lieffe  ft)  berrfd)en ;  unb  brud^te  man  bad  iDtltd)  ^&t  red)tr 
ba^  f9  mifbrud)enbf  unb  fabte  man  an  ber  bifii^ofen  dail  mäd)ter  nit  motfr 
unb  machte, man  bannetbin  teine  äbbt  mee;  benn  baf  man  fp  alfo  mutn>i(« 
len  taft  mit  berd'rgemuf  aller  menfcben?  SBte  mol  bierin  ein  unfAäblicbe 
cfcriflenltd^e  maf  foU  unb  mag  gebrud)t  merben;  fo  mir  febenb  an  bem  i^tU 
(en  mort  gottei,  baf  jr  ftanb»  miemot  fp  ba^  nit  betennen  metfenb,  rid)tig 
toiber  gottr  Pon  ber  tutten  /  bon  fänbren^;  bon  mifbruc^  ber  rpc^tagen  unb 
gemalt«  megen  id. 

Der  fünf  unb  brpfftgft  artifet. 

9ihtt  ber  mltli^  bat  traft  unb  befedigung  u«  ber  teer  unb  tbat  Gbridt^ 

Difen  artifel  ^  icft  barum  gegen  bem  obren  gefegt,  baf  man  un  jnen 

beeben  ber  päpdleren  fatfc^  unberfd^eiben  erlernete.    X)enn  fo  fp  empfinbenb » 

bof  jro  pradbt  unb  gemalt  brechen  müf  r  nad)bem  bie  gefc^rift  fo  bell  in  bü: 

^)  bttrebOttff,  partout» 


mit  fummt  unb  totbtt  fp  iilf  fo  ivettenb  f9  (!d)  att^cnten  ml  r<6rt»mb  )ii 
tem  mdtlic^en  flcwalt:  SaiTenb  jr  un^  unbetbrudcn  r  fo  flcfcbic^t  Ad)  bornad) 
oud)  a(fo!  ®(t)^  aM  ob  man  fQ  mit  srmatt  unbctbruAc  unb  nit  b»  ^cfc^rift 
fi>  übrrwinbe^  wr(ct)c  ober  mibrum  bcn  mcUItc^n  scmalt  feflrt  unb  btm  i^rift 
fie^orfam  f^n.  Darum  alle  obcrfcit  jro  nit  entii^cn^  foU;  baf  bk  leer 
^t^ti^i  inen  m&<ie  fcl)äblicb  f^n;  funber  mirt  fq  febm  unb  empfinbenr  bal 
jr  rqc^  unb  obertett  bbetnen  weg  beiferr  rumigerf  frtbfamerr  ja  ri)(t)er  fqn 
mal) ,  benn  fo  on  unberlai  batf  mort  gotteH  flqf  unb  Har  prebiget  mxt  i  fo 
fer  fq  nit  tqrannen  (tnb:  benn  biefelben  rnftgenb  nit  Iqbenr  ba|  ein  t>olt 
fromm  unb  sottüfordbtts  fqe;  funber  ber  b&(l  unb  frefeneft  tfl  jnen  ber 
oKerbefl,  unb  wie  (Suripibe^  fprtd)t:  Z>er  iil  jnen  bö^,  btt  natbbfe«  tbut 
ibti^va  bat  ben  3ubenr  aU  ft)  jn  mit  uffa$'  se^agt  banbr  ob  man  bem 
taifcr  ben  fcba^pfennic)  fc^ulbtg  f^e  je  geben i  geantwurt  SRattb*  XXII.  21: 
@tbenb  bem  faifer,  bad  jr  jm  fcbulbig  finb,  unb  gebenb  gott/  ba^  jr  gott 
f(t)utbi<i  ftnb.  U^  bifem  wort  Sbrifti  b^renb  wir  ba^ :  itnb  wir  ber  oberfeit 
geborfame  fcbuibig  i  fO  fiOenb  wir  bie  leiden ;  ftnb  wir  jro  ftär  ober  fc^u^  ^ 
(cbMlbig,  n^Uenb  wir  bie  leifleui  ber3(Q(f)enf  )9l(;  gleit ^  nAe  bornac^  folgen 
»irt.  ^ber  bie  maf  /  bie  ft)  barin  batten  foOenbi  werbenb  wir  oucb  febm* 
S^  mag  oucb  uo  bifcm  wert  nteman  erfedbten  i  ba$  alle  menfcben  muitinb 
krm  faifer  unberworfen  fpn/  al^  bie  fummiflen  leerenb.  Denn  Sbriftu^ 
bot  nit  gerebt:  bie  ganj  weit  foU  bem  faifer  geborfam  fqn;  funber  nad)bem 
tr  ivj  grgenwurtiglid)  unber  be^  faifer^  gewalt  fanb  i  la^t  fr  fq  barunber 
hlxibtn  I  unb  beif t  jm  geben  f  lai  man  im  fcbulbig  fqe*  On  )WQfelr  b<ftt  ev 
fp  unber  bem  babqlonifcben  fang  funben  r  b^tt  er  oud)  gefprocben :  gebenb 
brm  babqlonifcben  f änig  i  ba^  jr  jm  fct)ulbig  (tnb*  Sbriflu^  bat  wol  gewü^ti 
baf  fein  gefd)leci)t  ber  menftben  fo  gut  nimmer  wirtf  e^  wirt  etlicb  babeui 
bie  fo  fci)ä'blicb  unb  äbel  werbenb  leben  f  baf  man  jr  unbiU  nit  erleben 
mag;  bie  mufi  man  benn  mit  fcbmer {lieber  ar}n9  l^ertr^beurmit  bem  qfeni 
mit  bem  branb  le.  2)aruf  wacbenb  bie  färften  unb  oberteit.  !Darum  iik 
bie  Sbriiht^  nit  forgfdltig  gfbn  r  wie  man  bem  faifer  untertbdnig  fSUe  fqn ;  fun« 
ber  fo  er  weift  i  ba|  man  bie  (traf  möp  in  eim  regiment  baben  i  unb  fblnb  bie  fe(« 
big  jü  ber  nqt  im  jübifcben  lanb  bem  faifer  au:  beift  er  bem  rueben  ar}t  geben r 
ba^  man  jm  fcbutbig  f^e  t  barum  baf  nit  aUt  menfcben  gott  gebenb  i  iai  fv  jm 
fcbulbig  ^nb.  ®äbinb  aber  alle  menftben  gott,  ba^  fpjm  fcbulbig  (tnb,  fo  iitftt 
man  gbeine<f  färflen  nocb  obren ,  ia  wir  wärinb  nie  M  bem  ^arabi^  f ummen. 
60  nun  ba^  nit  befcbicb^/  tnu^  man  obren  baben,  bie  unbiU  t^erbutinb,  benen 
manbargegensubienenfoUjimmlidKnarungte.  aUoucb  bomoeb  tummen  wir t 
9Rit  ber  tbat  bat  Sbtülutf  ben  weltliebtn  gewalt  befeftet  Suc.  II.  9, 
baf  er  unb  (in  mitter  (tct)  nacb  bem  faiferlicben  gebot  babenb  laffen  Per« 
ieicbnen  unb  jdten  unber  ben  faifer^  rpd);  bie  wpl  er  nod)  in  bem  reinen 
lt)(bnam  9Rarid  wa<.  Oucb  bamit,  baf  er  ben  bibracbmum  (ift  ein  pfen» 
ttig  gewefeu/  ben  ber  faifer  }&  einem  febal^  bat  ufgelegt)  gegeben  bat 
SRottb.  XVIL  21  Biewol  er  ein  berr  unb  tänig  aber  aUe  betreu  waii 
bat  er  bennod)  un^  i&  eim  bpfpit ,  baf  wir  alle  gemeine  burbe  einanbren 
bulfnb  tragen,  oueb  bem  faifer  ben  fcbabpfennig  geben.  SBeld)t^  bpfptl  bie 
gti(Uid)en  nit  lernen  wellenb:  f^  b^lf^nb  bem  gemeinen  Polf  nit  (Uiren,  nit 

^)fd)  nt(bt  bapor  entfepeu/  ntcbt  fftrd)ten«  ')^t»terttil.  ^)€f<bof/  Onutbiletter« 


350  Uslegunfl  Ui  XXXVI.  octtfe». 

htü6)  jstbettr  nit  aemdnnt  mi(  er6i)Itrn;  fq  fpreÄtnbr  fq  fttnb  frq.  ^d« 
4)f«  t(^  »Ol  noc^laiTm  ntüd^  fp  man  fq  i^on  tet  obcrfcit  bot  fin}  (icmüd}t 
bat  ont  fd)aben  btt  gemein  t  bic'  nit  geftqt  ifl%  00  aber  f^  bm  atmm 
irr  gättr  mft  jrcn  rqcbtagcn  abctnqcnb/  unb  n^cUcnb  nut  bcf  mtnbct  btt 
obren  bie  ganzen  fumm  ber  fKiren  unb  fd)uffen  Don  bcn  armen  babcnr  ba< 
lit  in  ber  bell  nit  recbt.  S^  tit  ouc^  ein  groffc  tqrann«  r  bof  fi)  oon  etlicben 
ptfo(ien  ober  fatferen  ober  funicien  oor  uil  jaren  finb  u^genornrnsn  unb  se« 
frDt  f  baf  fq  ba^  in  bie  ewigteit  brucben  unberflonb.  X)enn  wer  bat  bem 
oor  100  jartn  gemalt  flebeU}  bie  iejigen  weit  }e  bejwingen?  Xurj,  u^  ber 
leer  Sbrifli  t(t  nieman  u(^(^enommen ,  baf  er  ba^  gemein  jod)  bet  oberteit 
nit  föUe  tragen  mit  gemeinen  gläubigen,  ^rqt  aber  ein  oberfeit  einen  ober 
ben  anbren  i  foU  ba^  on  nad)tett  befd^eben  ber  gemeinb.  9Biewo(  ein  ieber 
wol  ermeiTen  magi  wüü  fblicb  frQm  nac^  ber  lange  bringt. 

2>er  itäji  unb  br^fligfi  artiteU 

9(ne<;  fo  ber  geiftlicb  (genSmt)  flaat  jm  jugebSren  r^cbte^  unb  led^« 
tdfcbirm«  bo(b  ^furgibtf  geboret  ben  weltlicb^n  3Ui  ob  f9  (briflen  («n 
weUenb. 

JOifen  ortiM  wctfenb  wir  tut}  bintid^tenr^  wie  wol  er  grof  unb 
ti^effenlicb  wiber  bie  pdpfHer  ifl«  Dann  fo  jnen  bie  gericbt^bfinbel  entjogen 
werbenbf  mu(  man  oucb  on  jwqfel  ben  b^f  fcblQiTen.  X>er  artitet  ifl 
ffft  gegrfinbt  in  bem  wort  GbrifU  r  bor  oud)  anzeigt  fiuc.  XII.  14.  W 
einer }« jm  fe^req:  SReiiler/  reb  mit  mincm  bruber;  baf  er  ba^  erb  mit  mir 
teile:  antwurt  er  jm:  O  menfcbr  wer  bat  mi(b  tinen  ricbter  ober  erbteiler 
fiber  tid)  gefegt?  OBir  wOffenb  wol/  ba$  a\lt^  geriebt  unb  urteil  Sbriito  ge* 
geben  ift  oom  oater  3ob.  V.  22;  ba^fetbig  geriebt  wtrt  er  aber  erfl  lä  ben 
jejten  jqten  balten;  aber  in  bifem  jt)t  bat  er  bal  geri(f)t  bon  jm  geleit. 
QBelicb^  wort  unb  tbat  (lart  gnug  ift ,  ba$  alle  päpfl  unb  bifd)of  ftd)  tet« 
ne^  gericbte^  nüt  föUinb  annemen,  funber  aSweg  mit  Sbriflo  jagen:  wer 
bat  midb  einen  ri^ter  ober  erbteiler  über  ü^  gefegt?  Sbrifhti  bat  einen 
feblecbttn'  banbet  nit  wellen  oertragen,  bamit  wir  nit  ttn  ebenbilb  neminb 
fbtid)«  oueb  it  tbun.  Unb  bie  geiftlidien  Ofiter  wellenb  atte  blutigen  bänbel 
nit  oerri(bten,, funber  f^  macbenb^.  QBer  bat  nit  gefrben  gu  unferen  gtjttn, 
ba^  bei  langwdrenben  trieg«  in  Sranfrqd)  unb  3talia  urfacb  ber  pap(t  ge« 
wefen  ifl?  3>enn  balb  mag  er  ben  faifer  nit  Ibbeu;  balb  mag  er  ben  (äntg 
nit  li)benr  unb  bringt  bo<d  filieb^  allweg  se  wegen  unber  bem  namcn 
(f btifti  unb  bei  fribenl.  Äurj ,  bal  gerid)t  ifl  allen  pfaffen  in  bem  wort 
abriili  etgenlicb  abgejiritft;  fo  bod)  bie  gan}  ArHlenbeit  mit  guten  gcfa^en 
unb  red)ten  oerfeben  ift,  alfo  baf  nieman  red)tloi  ligen  barfi  fo  el  anberl 
tedbt  }ugat.  3Bo  aber  bal  fd)on  nit  war ,  mi^genb  f9  it(ib  bennoeb  nit  rieb« 
ter  ma(b<«:  funber  jr  amt  ift  leeren.  «Ifo  Plltinb  fp  bann  treffenlicb  leeren, 
baf  man  biUicbe  geriebtfib  oerfftufe  gehalten  werben,  unb  (i*  felbi  fülr 
ricbter  nit  ufwerfen.  Denn  Sbriflul,  ber  aller  anrufenben  not  gnäbigli* 
»erbbrt  unb  geratfamet,  batbifen  anrufifnben  nit  wellen  gewären,  on  jwpfet 
ber  meinung,  baf  er  ben  rid)teren  bifel  jptei  in  jr  amt  nit  bat  wellen 
gn}fen.    SRocb  bil  weniger  (bllenb  el  bie  tböui  bie  fine  boten  finb« 

«)  aulfübren,  bebanbebu  <)  ftnin^mtn. 


Uifedunfl  M  xxxvi.  artttcH.  3S  i 

!l>af  bm  sttftHd^en  ved)tc^  fcftirm  ntt  juftanbe,  fotf  ntt  i>rtilanben  wer« 
bttif  baf  ft)  mit  ber  Utt  ntt  TöUinb  bcm  rechten  bt){tanb  tbun;  funb<r  bu$f9 
mit  <|cma(tt()cr  b<>ttb  jtKtt  gor  ntit  farmtnm  f6Uinb  i  bie  9<ricbt  unb  vtc^tfi^ 
sr  befAtrmttt ,  tiM  bic  btf(f)of  }u  bt fcn  ivfitn  tbdtib  r  bic  jr  rec^t  mit  getvaU 
tiget  battbf  jte  lt)(t)tiam  mit  fo  i^tl  tttegfif neckten  unb  fccbttten  btfd)irmcnb| 
(0  hätte  jto  ein  tdnig  ober  loifet  gnus*  Unb  ^t  aber  Sbrtfht^  Metrum  ^u 
beiden  ftn  f(i)wert  Dnflecten;  benn  welche  mit  bem  fc^mert  fed^tinb^  tftmminb 
mit  bem  fet)n^ert  um.  aOaran  mir  etgenlid)  erlernenbr  baf  bie  imti  f(i)wertr 
bero  fid)  &^ti^^  nac^  bem  nac^tmal  oernttsti  nit  ben  gemalt  ber  btrreUf 
funber  ba^  mo(^efd)(iffen  wort  gotte^ ;  im  näwen  Unb  alten  te(lament  geoffhetf 
btbutet  f)abinb.  ^dtte  Ctbtiflu«  fin  teer  unb  (id)  fe(b^  weUen  befd)irmt  ba« 
ften:  (b  Ntte  er  wol  ein  anbren  }fid  }emmen  tonnen  bringenr  benn  nun  bie 
«rmtn  ^fci)er.  (£r  fpricbt  aber:  ftect  Qn!  3it  nun  ber  papfl  ein  nacbtum« 
menbet  Öattbafter  ^Ihttrir  warum  h'itt  er  nitr  baf  Qt)t%fhxi  gti  jm  fpri(i)t: 
9((t  QU?  2>enn  M  er  e^  )ü  ^tro  sefprod)enf  fo  foU  er  ftc^  bef  on  iwxj» 
fei  ou^  annemmen  r  fo  er  ein  flattbalter  unb  nad)tumm  ^etrt  fqn  wiU*  3e$ 
WfU  er  wiber  ben  ttirten  fe(l)tenr  bamit  (in  gefinb  }u  9lom  nit  umtömme. 
S^iti  0  9aDil!  ^btiflum:  flect  i)n!  (S^  werbenb  bie  we(tttd)en  fürflen  ir 
lanb  wo(  befd)irmen  unberflon.  Unb  gansr  Ptebig  bu  ba^  rt)d)  gotte<f!  Sijt 
btt  wirfd)  je  räwen^  benn  Gbtiflu^;  ob  bu  9(0(6  erfloc^en  wirft?  ober  mtif 
man  ben  Zürfen  not(icber  weereUf  bie  uf  btd)  qlenb;  weber  ben  Subeu/  bie 
ttf  ^brifhim  ^tenb?  00  bu  wo(  febcn  maflfl,  bu  fqefl  benn  bünbi  baf 
f0li(b  burci)ä'd)ten  ber  ungtöubigen  dott  über  un^  Derbänctt  um  unfer  ffln« 
Im  wiUen.  SSilft  bu  ben  rat  gotte^  binberfleUig  machen?  ®ang  bin  unb 
»enb  bie  fiinblicbrn  66bomen  ju  rtiwen/  nit  mit  bücijfen  unb  reifen  f*  nit 
mit  bem  bin  unb  barrtjten  ber  böggenbifcbofen  r  funber  mit  bem  wort  90t« 
Ml  unb  prebtg  unb  f(t)rq  wie  Sonad,  tvit  3obanned|  wie  Sbriftu^:  SSeffe« 
ttni  ädti !  Unb  nimm  gbein  anber  fct)wert  in  b'b^nb  nit  weber  ba^  fcbwert 
M  seiftet  I  ba^  ifl  1  ba^  wort  gotte^  unb  anbre  waffen  f  bie  ^aulu«  (Spbef. 
VI.  IJ— 17»  fcbmibeti  ober  aber  bu  wirft  umtummen.  ©ifer  'I^a\>ib  fann 
in  hm  ftflblinen  borneft  nit  fechten*  Ober  aber/  fo  lang  bu  nad)  Qftned 
»afftn  fdbrqft  1  werbenb  wir  aU  feben  1  baf  bu  nit  ein  na^gdnger  Qf brtfti  noc^ 
9etri  funber  be^  tfifeU  bift,  ja  ber  war  antd^rift.  Sbu  bUi  ba^  biet)  gott 
l)ei$tf  unb  oerlaf  bid)  an  (tn  wort!  er  wirt  e^  wol  Wättti  fo  man  ftcb  an 
in  laft;  er  wirt  wol  fc^irm  finben^  obfc^on  bie  b5^  6oboma  ju  äfcben  0er« 
brmnt  wurb.  ®ott  fpe  banf ;  baf  er  Untf  beimfucbt!  er  ftrafct  (Ine  fäni  bie 
er  lieb  bat  Sr  wiU  un^  einmal  be}alen  um  unfrer  fd)alf beit  wiQen  1  unb 
leeren  (  baf  wir  bie  groffen  grtiwenf  bie  9tom  unoerfcbamt  oor  aOer  weit 
tbun  gbirr  1  ein  anber  mal  nit  meer  ungeftraft  (affmb.  3ft  ba^  gan}  jubifi^ 
)H»ltum  ber  bifen  pfaffen  unb  bafferen  Sbrifti  wiUen  bertilget,  fo  ifl  oud)  on 
^9fet  gottetf  anf^lag/  baf  er  un^  aUe  ftrafen  wiQ;  ba§  wir  ben  uneerlid^en 
(reiten  ber  pcfpftleren  one  aüti  oerbef ren  butbenb  1  unb  bie  ougen  giitbunbr 
unb  welfenb  jn  nit  feben.  6umma  1  aUe  regiment  werbenb  bef  ^ibfamer/  fo 
ft)  gbftnen  eapitlen  ober  eonbenten  je  richten  gar  nflt  geftattenb  1  fmber  aOe 
9erid)tdbänbe(  für  ftcb  jubenb ;  unb  eapitlen  oudb  eonoenten  nOt  erloubenb 
fmiber^  je  banblen  /  e<f  fqe  benn  1  baf  f9  }e  lernen  }emmen  tumminb  unb  bö« 

^)  itt  bebottern.   <)  S^elbjä^eit. 


352  UiTeguiiA  M  XXXVIt  «tUfcM. 

mt.   titm  tttrtf  od  >i(  Ui  jr  att  mitie  tafl  ie  «cfc^  ftobr  f o  0i*  ft  iBtvf« 
tem  offnen  tcflimcnt  mtrt»drtifl ,  ia€  akc r  wibn  gpit  Ül. 

Sunt  k}tht  tebi^rt  Mirm  M  vrd)trn  Ict  mtWi^n  obtrteit  sä;  d  tttüe 
vfaffitnr  mänc^r  Ronnen  an.  2>ekin  Mc  feetUg  gfcbvift  ivivft  fv  bm  i»cMi« 
<l^n  mUt  I  Ott  im  nS(t)flcn  attittl  f (av  »ttt ,  fo  ftr  (9  d)ttflm  f^n  weUcnb. 
2>a<  bab  i(6  tarum  gefeilt  y  iaf  (te  päpfUet  nie  tSnntinb  pntcbcn  u<  bct 
mtinung  ^uli  L  <£ot«  VI.  1.— 7,  ba  et  mtU;  baf  bie  d)rtilen  jtc  ^nM 
unbec  etn^nbren  bertcaginbr  unb  nit  für  unglftubig  rid)tet  jidHnb;  M 
«bet  bie  päpfUer  bai^tn  brtngenb  i  fi)  f&Uinb  tinber  ben  d}riOenmtnf(6en  u^ 
teilen  unb  QÜt  ttvequnfl  mit  jrem  rec^t  betttogen.  Unb  tebl  abec  Vaulni 
bafelbfi:  sat  nütr  ba^  4if  bie  pfaffbett  bienen  mb^t:  benn  et  fpttcftt  ilMi(bet 
meinun(^ :  (£e  jt  um  ^anbei  bi^  nM  füit  weirtidH  tUtitn  1  bie  nod)  unoßU' 
biflr  feetinbf  ee  f&Uinb  jt  bie  dUctfc^Iec^tcilen  unb  einfaltigilen  unbet  ütti  uu 
iiebrni^  bie  act)  entfd}eibinb.  60  übet  ie((  aUe  bie  fötfteni  unbet  benenbie 
Aciflcn  (ebenb  /  oud)  e^tiilen  (inb :  fSUenb  ouc^  mUe  c^tiihn  baf  tecbl  mh 
inen  nemen.  dt  »Ate  oudb  benn  fa(6f  baf  f))  bef  entgelten  m&ftcnbf  bof 
f9  bet  (eet  dk'ci^  onboncitinb  f  aU  (eibet  je  befotgen  ift  bq  uiifetm  }9tm 
oft  bef(6e^en  f^n.  9ßo  übet  fi^lic^^  »Ate  r  anb  einet  on  u^itt  mod)te  f9t 
einen  <|(9ci}ett  gemeineti  tid)tet  fummen:  mS(t)tc  tt  ftcft  btl  wotti  9auli 
jftalten  1  baf  et  nit  fät  einen  atg»&ni(|en  ticktet  fütflieng.  t>tnn  H  ifi 
isbein  unbetf(i}eib  )n^tifd)enb  beneur  bie  unfltbubig  ^nb»  unb  bernur  bie 
d)ti{ten  (inb  unb  bem  »Ott  Sbtifti  nit  gloubenbf  nit  gebotfom  ünb:  benn 
ba|  bie  fdfi^en  4)tiiten  bie  bblten  finb  aRatt().  XI.  21—24.  Suc.  X.  U. 

!Z)et  üben  unb  btqfftsfl  attifef. 

3nen  iinb  oud)  r^^ulbig  aUe  4)tiflett  ge^otfam  je  Totif  meman  ufgc* 
ttommen. 

Z)tfet  ottitet  mitt  unl  ben  gtunb  bet  obetfeit  offnen.  9lkintut  fptic^ 
RSm.  Xin.  Ir  2:  (tin  iebe  feel  foU  unbetwotfhi  fqn  ben  ^b^n  gerailten! 
benn  ti  iit  gfteiii  gemalt  i  benn  bet  bon  gott  tummt.  Qlbet  bie  gvilti  bie 
ba  ftnbf  bie  ßnb  boh  gott  betotbnet.  WfO/  »elid^et  fic^  bem  gmalt  »ibet«" 
leitf  bet  wibetflat  bet  otbnung  gotte«.  9Beld)e  nun  »ibetflonb)  bie  »er« 
jbenb  jnen  felb^  betbammnuf  empfaben.  Sutn  etilen  fptid)t  ^ulttt»  bie: 
(Ein  iebe  feel,  ba^  i(ti  ein  iebef  lebenbl  menfd).  ^tnb  papfti  bif(l>ofi  pfof« 
feiv,  müncftr  nonnen  lebenbe  menfAen,  fo  ünb  fq  bie  «nbegtifftn.  Sttot 
anbten  ndmt  et  bie  füitgefebteu/  e^  fqinb  fütflen  obet  obten,  bobt  gwält 
3um  btitteuf  baf  aUet  goalt  bon  gott  (ummt.  9(lfo  folgt  1  baf  oucb  bei 
bö«  gemalt  bon  gott  tummt?  3a,  abet  alfo  fltafk  gott  unitt  fänbe  Sfaj. 
III.  4.  €iptid)fl:  9tlfo  foU  man  ou(b  bem  papfl  gebotfam  fqn:  obet 
fd)on  bb«,  ifl  et  bocb  u<  betotbnung  gotte«  um  onfet  funben  um  }ä  einet 
fltaf  ttf  ben  batt  gelegt.  9tnt»utt:  Z)a4  gloub  i<b  ftfliglicb;  icb  M^ 
babi),  baf  mi  gott  ul  finet  etbitmb  mibetum  u^futen  miU,  glqd)  att 
Sftael  u<  Sgqpten.  2>ie  watenb  ou4  bem  egqptifcben  tilntg  unbetwotfhii 
biewqt  fo  gott  unbet  im  lief ;  bo  et  abet  SRopfen  )u  jnen  i<bidt ,  icttiffenb 
fq  bie  4|l)ptifd)en  banb  unb  gingenb  bin.  'Ktfo  ficbt  bifet  fd)elbet  *  gegoi« 
»utf  nfit:  bann  ui  bet  ftStficbtigbeit  gotte«  wetbenb  mit  ieft  gipd)  oii  i90t 

«>  oufwAblen.  <)  fcbeU/  febicfe« 


ttMeguiift  bei  XXXYIL  ottiftll  333 

I9II  km  9^  ttlHti  tAi  mir  i^ot  oudft  tt<  j(0  jnt  ftnb  unbemovfni  gfpti. 
!{)tr  aiArctt  wM  9aii(i  (ttib  Kar.     3t(in ,   aber  fprid)t  9oultt#  ^rbt. 
xm.  17:  eitib  <ifi)Otfam  fiwrnt  fütflcii  obev'obttn  unb  mq(f)ettb  jnen! 
bdim  fq  waActit  für  fitocr  (eben  (ba  tfl  aber  feelen  fttr  (eben  nad)  bebrai« 
ftbetit  (itten  gefcbciben),  bamiti  fo  fq  red^nuns  d^ben  merbenb^  [iUöii  mit 
Muten  unb  nit  füfi^enbe  tbttdittb:«bemt  f5(td)^  mjfre  fidb  nit  gut    Dife 
»ort  finb  Kor  i  benn  bof  bie  pdpiUer  fq  uf  (Id)  fe(b0  jtebenb  r  ^m  ft)  jrer 
tQrdnnp  }e  bi(f  tummen  fii(inb;  unb  beiffenb  aber,  begumeni,  ben  ®ried^en 
fiirflm ,  bbupHut  ober  i)er}egen«    I^awiber  ntog  jnen  nit  be(fen  i  baf  er.  bie 
fiim  bei  ftottiwortfi  un{ang  ban^or  b.  7.  ouc^ ,  beflumeni,  gendmt  hat.    Htm 
n  bltt  mit  ulerfd^eibnen  »orten  ba(b  btn)&  getbon !  *bfe  ficb  bie  (eer  ((otte« 
(fett  bünb.    Unb  ob  ei  ^(qcb  on  a((e  fanvort  uf  fq  (utete  r  fo  mbc^enb  bod)  f9 
nit  bie  furflefe^en  fqn  r  oon  benen  ^auiul  an  bem  ort  rebt.    Z>enn  er  rebt 
mm  »on  ben  färgefe^ten  bei  gottlwortel,  bd^  man  benen  9ef6(dia  fqer 
boi  ift  ben  @rted)en  f  peitbetn  ic.    2)ifer  Onn  uf  bie  fSriten  mag  nocb  mit  bt( 
«tAren  fttnbfd)afken  bewdrt  »erben  r  bero  wir  bod)  ndtbbrfenb.    3tem,  aber 
btilt  9att(ul  1.  Zim.  II.  1,  2,  baf  bie  d^riften  ern(Ui(6  gott  bitttnb  für 
d(e  menfAeui  ffir  bie  (iinigr  bai  ifli  fSr  bie  oberfeit  unb  fär  a((en  ge»a{tf 
M  »ir  einen  ftiUen  rumigen  ftanb  furrn  mbginb  in  Mtt  gottlbutb^  unb 
ntifi.   3n  »elid)cn  »orten  »ir  oud)  bie  geborfame  ermeffen  mSgenb  i  ba({ 
tie  d)riflen  nit  aUdn  jren  obren ,  bie  bosemal  unglbubig  »arenb )  geborfam 
f4tt  (9Uf nb  r  funber  oud)  gott  ffir  fp  bitten ,  baf  man  einen  rä»igen  (tat 
firtn  mbs  in  reAter  gottlbulbe  unb  ernil.    9((bi  »o  »ai  bojemol  ber  un« 
tüwid  iKtlr  bie  touben  (d)(ti(fe(  unb  bers(9d)en  narren»qi?  Die  d)rifHid)en 
benr  (bUenb  fiDf (td)  arbeiten  /  baf  a((e  menfd)en*  fiir  bie  oberteit  gott  bittinbf 
M  »ir  ein  frib(id)  unb  un»ie()fam'  ernftlid)  (eben  fitcinb.     6o  aber  bie 
Pfaffen  fe(bo  regieren  »eUenb,  fo  tbunb  fk),  g(qd)  a(l  ob  fq  »o(  regieren 
nümmen  um  gotl  erwerben^  »eUinb;  funber  feibi  in  Vt^ani  nemen  unb 
nit  an  gott  (afjptn.    ^iebq  fi<ftt  man  out^  bdi  amt  ber  redeten  bifd)ofen  f 
to  iftr  »i<!bterenr  baf  fq  ern(Hid)  baruf  feben  f&((tnb,  ^af  man  frib(id) 
lebe.   Damit  id)  midi  gern  »t((  gegen  allen  menfd)en  entfd)u(btget  babeui 
Me  mid)  einer  ober  ber  anbren  partq  bergqbenb ;  ^  barum  baf  id)  fo  ernflltd) 
Ion  frtben  geprebget  bob  in  ber  frommen  d)rtilen(td)en  flatt  Zütidf.    ^cb 
ber)üg  oor  gott  unb  a((en  ereaturen  i  baf  id)  rö(id)l  ul  gbeiner  anbren  ur« 
Mi  getbon  bab ,  »eber  baf  id)  »fif t  rö(id)el  minem  amt  jäfton.    SSe(id)i 
id)  ai(e  mine  tag ,  bie  id)  priefler  bin  gefqn  i  UM  gefitrdbt  bab.    3a  fo 
irnig  bin  id)  nit  gfpn,  i(b  bab  in  miner  confcien}  bal  »Ad)teramt  »irfd) 
yfiin^ti  bann  ei  micb  gef^b»t  bab.    Da  id)  »eif ,  baf  ber  fd)äflinen 
Mtttf  fo  ft  ul  miner  unforg  umfummenb«  oon  minen  bAnben  erfotberet 
»irt:  bab  icb  ie  M  minem  amt  muffen  ben  friben  prebgen ;  unb  dl  id)  ge« 
(cbm  babi  baf  gott  mit  Ünem  »ort  gewfirtt  t^at  unb  ber  menfd)en  gemät 
jd  frtben  geneigt  ifl:  »Ar  id)  ie  ein  gro(fer  mörber  an  ben  frommen  (fiten 
gfqn,  baf  icb  nit  far  unb  ffir  jfi  friben  unb  (bri(Hid)em  (eben  gefävt  unb 
ynbt  ^tte;  fo  id»  bal  junemen  bei  guten  fo  b^tec  facb*    Daf  aber  in 


*)  Clott  bulbtgeitbeit/  del^orfamen  OottedevoelKnbett«    <)ui»eränberlid)/  ibmbbaft. 
^  )»0i  Oott  erlattaen.    ^)  bejtcbten/  befcbulbtgen. 

amnoU^i  iAmmtL  e<briften  I.  SK  23 


354  Uüegund  M  XXXVII.  artiMi 

mtttrtt  b«  mitte«  flpffe«  bcr  uffttttc^  gutit  pdpft  bef^icftcn  ifl,  a)  lottti  mit 
tetn  titenfc«  ittit  Itt  wat^ttt  fifi^tin  fc^ulb  taran  gcbcit.  2>nut  id)  ;ut  ft(« 
btn  iDl  itttt  bcn  pJlpftlerftt  tn  offitie  ft^ttitid^aft  t  unb  fq  mit  mir  nig/At^ 
cbett  it^avtnbr  bcc  gcflalt:  SM  bait  t^or^ar  Itü  flanke  jor  bal  nyonflriiott 
(EbriiU  mit  entft  seprcbgeti  baran  mid)  bie  pApiUicbnt  catbinälr  bifd^of 
mtb  (cfiateitr  brto  bie  }t)t  bie  flott  itie  ^erumt  ivorbr  oft  gefldubt^  babenb 
mit  frtittbfd)aft,  mit  bitti  mit  f<^red!en;  mit  t^etbeifjfcn  stofiet  gaben  unb 
pfr&ttben;  benen  ic^  boc^  gar  tiit  bob  tveUeti  toqd)ettr  ftinbet  ein  penftott 
iion.SO  gulbineni  bie  fl)  mit  iätli&itn  gobenb  (j<t  ft)  woUtenb  mit  nun  100  gebenr 
moÜt  id)  jro  mt)r  bie  td)  im  jor  1517  fyitt  abgefeiti  bero  fi)  mid)  bennecb 
brä  jor  bornocb  nit  crrafTen  moUtenbi  bie  fd)lU8  id)  im  jor  1520  mit  einet 
eigenen  b<mbgfd)rift  ab  Od)  t^ergidb  min  eigen  ftinb  tN)r  gott  unb  aücn 
menfc^en :  benn  iior  bcm  jar  1516  banget  i(6  no(6  etwonn  PiC  an  bei  papfM 
obevCeit  unb  meint  i  mir  giminte  gelt  Pon  im  }e  nemen;  mie  wol  i(b  tnit 
beUen  »orten  ben  rdmifc^en  boten  aUweg  gfeit  bobi  fo  fp  mt(6  crmanttnbr 
id)  fKUte  nfit  prebgenr  bal  wiber  ben  papft  wAre:  fp  fbUinb  gar  nit  bofft»/ 
bof  t(b  bie  »arbeit  um  ein  n^ort  unberlolTen  toerbe  um  jre«  gelte«  »iUen  i 
barflber  mSginb  fp  ba«f  ob  ti  jnen  glieb^  wiber  nemen  ober  nit).  VU  i4 
nun  bie  pen^on  abgefcblogen  batti  fobenb  fp  wol  i  baf  icb  gar  nät  mit  jnen 
ge  teilen  boben  moUtf  unb  furenb  }U|  un^b  Perrietenb  min  banbgfd)rift  M 
obfcblaben«  unb  «uittonj  i  bie  beebe  in  einem  brief  üänbenb;  burd)  einen  geift* 
li^en  Pater  I  einen  prebgermdncb  ber  meinung/  fp  wurbinb  mid)  bamit 
Pon  3ütiA  bringen.  2)a<  f^at  jnen  ber  gftalt  gefeit  i  baf  ber  eerfom  tot 
mot  wttfti  baf  id)  mit  ber  leer  bem  papft  nit  ge^ret  batt;  baran  fp  »ol  et* 
tanntenbi  baf  ba«  gelt  m  mx  ntit  gmfirlt  biitti  oudb  baf  ic^  weber  tbot  nod) 
bilf  gü  iren  anfd)ldgen  getbon  batt  r  unb  ieb  gum  anbren  mal  bie  penfon 
ufgefeit;  ouA  i  M  bie  leer  ber  Porbrigen  gpten  gfpn  ift  /  id)  gbeine«  tibertretenl 
n^eber  eeren  nocb  eib«  mo(bt  gefd)u(biget  werben.  Unb  batt  mid)  alfo  bet 
eegenamt  eerfam  rat  unfAulbig'ertenntb).  3a  bif  ungut  iht<t  jrentbatbi  fuf 

^    -    -  -  ~ 

*)  Qbgemabnt 

•)  See  9ttbm  t^om  ^oite  isn ,  loogu  f  d)  bie  Sfinber  bi»«b  bo«  einbnif  tA 
bem  9opfe  »erpf t4tet  glaubten,  b)  ^voni  Stuf  «tbt.  dariber  in  einem  Sttef  an  bot 
9tatb  »on  3ari4  (2)inf.  nad)  affumt.  SRartA  i52i  imb  on  Sratndit  felbfk  t^em  so«  «iid<) 
VttfrcbUtf.  (£r  ftnricbt  S^ingU  iRittb  et«/  weil  ef  PoUen  auffcbluf  bem  Statt/  ber 
3tt»in0li  loegen  feiner  fBenfton  bom  $apf  gur  9led)enf(baft  geforbert  batte  /  debcs  f6ime 
unb  loolle«  S)em  9iatb  melbet  er  bann:  Zxm^i  bAtte  gu  3üti4  obne  biefe  9eiiüN 
ni(bt  begeben  fenne«/  worüber  et  it<b  au4  gegen  ibn  nnb  anbete  Mmetlen  beftost 
babe/  fo  baf  et  Pon  3ätt<b  »tebet  nacb  SinfebeCn  sutädaitrebten  gebacbte.  Sät  Me 
^enf  on  babe  et  ntcbt«  »etfptocben«  ObiDobl  tbm  eine  Setmebtung  bet  9enf  on  m» 
50  auf  100  GNtlben  unb  2)ombettnpf^dnben  gu  Safel  ober  Cbur  »om  9aof  onetbetct 
»nebe»  /  babe  er  aUee  aulgefd)lagen«  €t  fep  jDbtengeuge  gewefen  /  loie  ^inglt  bem 
tegaten  Vueci  gefagt  babe:  Um  bei  Oelbeg  »iUen  looUe  et  be«  TaiHkiVngelegeiAci^ 
ten  ntipt  fbtbetn ;  bau  Solf  nicbtsbef oioeniget  befmOgti^f  bt^  9Babtbett  lebten  nd 
et  feile  eü  tbm  betnt/  ob  et  tbm  bte  9enfon  fetnet  geben  looOe  obet  ntd)t  S)et£e« 
gat  abet  tvollte  ibn  rncbt  nbtbigen;  t^etfptacb  bte  ^nfion  fetnet  obne  Sebingung/  füit 
feine  SRotbbutft  unb  gu  VnfdHtffnng  bon  0acbem.  2)o<b  babe  biefe  $enf  on  Srftnglt 
tmmet  gebtttdt/  fo  baf  et  fcb  bep  3mf  in  JTlagen  etgof  unb  eben  botum  bte  Stelle 
in  Süttcb  aufgeben  »oUte.  9\M  bann  aber  Q^ngelbatb  nod)  im  ibaufe  beo  Sobte«  i52i 
grof mlitbtg  feine  ettftopf^Bnbe  m  Sntngb  abttat/  tvatb  et  au<  bet  Setlegenbeit  erlbit 


mieguna  M  XXXVIL  attifc».  355 

tji  H  iit  gfqn  i  f^ütnl  f«  mit  bdfclbnt  matt  fcbon  (cyifnt.  2)0^  fag  <(^ 
hmim/  bci^i  bic  mid)  i»ct)9^cnbf  tc^  t^aht  jd  b^mfclbtgrn  ^etjus  (in  ou^ 
)ätl)on  unb  nit  rrnftUd)  gcmctt^  fSMnbr  baf  i(6  goc  tiit  ^b  ISnntn  flsib 
(irmcind  b^bcn  mit  bm  päpiUttcn;  funbtt  ti  bcfinbt  ftdbr  baf  tc^  fr 
ftacf  bob  sfwrcrtr  att  ic^  ie  gb^inem  Irtcgctt  unb  ufbrrd)m  gcwcert  bab. 
e^  begab  (tife  oud)f  baf  ein  lo^fcr  groffirc  tat  jü  Sätic^  ben  3ug  b^B 
<ibf(b(ug.  2)^  fttt  b<t  päpfUct  (bu  mctil  mot,  wc(ci)cn  fu(4^  icb  mein) 
2Uf  unb  mad)t  bie  fad)  fo  grufam:  ob  tin  cibgnof fdbaft  bcm  papfl  nit 
na(b  inbalt  brt  KKttinung  bicUcr  fo  murbinb  f9  Dor  atten  m<nf(t)m  ge». 
fd)änbt  Denn  jr  i^eretnung  wdt  lange  jar  bot  bet  ntimen  beteinung  be^ 
funigd  oon  3t^<mt(i)(^  gemacht.  Det  papfl  Ȋte  oudb  bet  meinung,  fo  im 
nit  gebaUen  wurb  i  wollt  et  ie  (in  beteinung  butd)  ben  btu<t  fut  aUt  men« 
fcbtn  (äffen  f ummen  unb  feben  i  mie  tin  etbgnof  fd)aft  an  jm  gebalten  b^ttc. 
Unb  i)(t  etnfUicb  mit  bet  facb»  att  icb  watlicb  beticbt  bin^  baf  et  bif  wott 
gcflen  etlichen  getebt  bat:  3Hcn  mAf  mit  bet  fad)  qlenr  ee  baf  btt  pfaff 
»tbcum  an  bet  Ian}e(  mäte.  Unb  bewegt  iamit  einen  eetfamen  tat|  bet  jm 
atttveg  ootmal  }u  bat  gfeit  je  batten  i  obgl^c^  anbte  eibgnoflfen  jm  nit  wiU» 
tinb  jiijiebtnf  baf  et  jm  bon  nuwem  jufeit  boU  }e  fd)iätn.  S^atb  woC  uf 
bet  gai  gercbt:  bet  fitd»i^  b^ttc  feltfame  (tutet  in  (tnem  bafen  gefoebct;  bef 
id)  micb  nit  betub.  Jknn  ti  bat  ein  wx^itt  tat  bi(  'batnacb  geiagtf  bat 
to(b  Rät  fönntn  finben;  batum  i(^  bet  unfeten  balb  gern  bal  befftt  gCoubf 
ben  pdpfllercn  abet  ifl,  att  icb  fiütd)ti  nfit  }e  tnU  3e  batum  icb  biftn  on* 
m  getbon  ^bf  bet  minetbalb  an  einem  wott  nit  feien  müf ,  wutbenb  bic 
frommen  oon  3fl<^icb  ufbtaebti  unb  mie  wol  ft)  minet  etfldtung  nit  b9r* 
fmb,  ilat  oud)  ivol  batufr  id)  betle^^e  f9  metr  benn  id)  fp  etftStpe  mit  bet 
minet  entfd)tt(bung :  ja  fp  mutbenb  ufbtad)tf  att  icb  >vo(  wfiifen  mag  i  offetti 
ttti  bet  utfad) ,  baf  fp  no^  }ut  fe(ben  }pt  meintenb ,  fbUtinb  fp  bem  pap# 
briif  unb  (igel  nit  balteui  mdte  jnen  -  fpöttiidb«  Unb  miemol  fp  bogemaC 
»ie  no(b  butbptag  bet  meinung  »atenb  i  mit  (einem  fQtften  nod)  beteten 
bbetn  bilflicbe  beteinung  machen  i  bangtenb  fp  bennod)  nod)  fo  Pi(  an  bef 
Witt  gemalt  unb  obet(eit|  baf  fp  jm  bieltenb.  SBie  fp  abet  fid)  gebatteit 
babtnb,  (af  icb  fp  betantmutten  ^  baf  fp  on  }i9pfe(  tPO(  (Snnenb.  /Denn 
3üri<b  bat  ftdb  bon  ie  weiten  bat  bet  mai  gebalten  t  baf  fp  oucft  tmber 
bm  atlet  dttejlen  fldtten  einen  teblicben  unbefletften  namen  bat.  0ott  fpe 
(ob!  Rafft  bem  abet  ba<  jAfagen  toibtum  befd)ebeni  mtbet^b  icft  mUb 
bai  nocft  einefl  je  meeten  unb  tebt  unbet  anbten  motten:  icb  wiüUi  baf 
«<m  butd)  bie  beteinung  tin  (ocft  ftAcbei  unb  fp  bem  t3mifcften  (egates 
^bm  tmggen  legte  beim  je  ttagen«  9nfo  mag  männiglicb  betmet(enf  bStti 
i(b  «oeKen  mit  ft9mbet  betten  gelt  tp^  metben/  bdtte  icb  bem  papft  fin 
bmßon  nit  ufgefagt;  ti  mdte  m(t,  lim  pfaffeu/  allet  minbfl  fpbttlicb  gfpii 
^om  papft  nemen.  3cb  teb  abet  bot  bem  tid)tet  allet  menfd)enr  gotti  baf 
id)  fttft  pon  bbeinem  fütiUn  nodb  betten  gbein  penfton  nod^  miet  nie  ge« 
Rommenr  nod)  einigetlep  meg<  betbingt^  gfpn  bin.  Unb  ba^  i^  nocb  bat" 
bptag,  tk&n  id)  aUtini  baf  micb  min  amt  fblid)!  beift;  id)  (icb  oucbi  bal 
meren  btlfit.  9(lfo  mAt  tdb  ie  ein  mötbet  an  ben  ftommen  menfcben  i  baf 
id)  nit  fax  unb  f9t  ftttng  meetK.    Sd)  enbät  mic^  oucb  lii  otfct  jpti  m^ 

<)  »erpf  lebtet. 


356  mmm  m  xxxvn.  muuH. 

Mt  Utti  mittft  stfi^üft  unfe  tbat  antwutt  v  vbtn  scgcn  äffen  ntcnTdyenf 
unb  flbat  Uf  tmn  arme  feel  wol  nemen  i  iai  i  nac^bem  idi  oUen  fi^f  an« 
teere  ^  ici  »ort  flOtte#  ^U  barffir  }e  britti^en  aUen  menfd)en  r  lai  bo^  i(4 
»it  t^n  funber  sotti  ba^  mir  bemnod)  ein  fobUd)e  eibgenofifcboft  treffen» 
lid)  anliftt;  ob  bie  m^cftte  in  jrem  toefen  blijben  i  )u  eim  emigen  bqfpil  btr 
ttyronnenr  baf  fq  an  jro  fe^inb,  tooxiu  sunt  Ujten  jr  uopt^er  mütmtU 
tumme.  SBtemot  ein  ieber  bon  mir  urteilen  mag;  ba^  jn  gut  bunttr  nod) 
bin  iäi  mtner  leer  unb  tftat  balb  mir  felbtf  mo(  mitn^ä(Tenb  aUer  unfd)ulb , 
inbem  mid)  mine  f^enb  bertlagenb.  SBie  mo(  tc^  fu(l  mit  anbren  laflcceni 
bie  aber  bie  mar^eit  ifitM  unb  ein  fromm  regtment  nit  f(i)äbigen  mögenbf 
bil  menfd)en  äbertriff.  SSerfianb  um  gott^  willen  bif  min  einfaltig  offnen 
be^  ^anbeU  ber  frömben  berren  ein  ieber  im  beiteUf  hai  icb  mit  no(^  M 
gröfTerer  tlarbeit  mine^  namens  /  wo  ic^  ben  begerte  }e  fci)9nen  i  t^itt  vah 
gen  barfflr  bringen.  2)enn  id)  no(6  in  turjen  tagen  päpflifc^  briefe  unb 
groffe  munblid)e  gbeif  gebebt  ^abi  a)  benen  td)  bodbi  ob  gott  wiUi  unbc« 
»egt  unb  d)ri(lenli4  geantmurt  i)ab;  ba  i<b  bbeinen  {m^fel  babi  i4  tvcKte 
cli  grof  werben  aM  nit  ein  ieber/  wenn  mir  bie  armut  Sbrtfti  nit  ba^  geliebte 
benn  ber  9rad)t  ber  päpflleren*  3a  berftanb  ein  ieber  e^  im  beflen.  2)enn 
id)  ti  (ab  muften  tbun  u^  n&ten^  bileri  bie  micft  barum  anbertfwo  bar  gebeten 
banb  f  i(^  föUte  min  unfd)ulb  ber  bingen  balb  nit  allein  in  minem  gemut 
tragen  i  funber  nad)  bem  bt)fpil  ^auli  }immli^  oerantwurten :  benn  bie  ftjc^tnl 
S^rifli  fd)abinb  ofit  finer  leer  bon  minetf  namens .  wegen  i  uf  ben  fQ  bie  un« 
warbeit  rebinb  unb  bie  leer  gotte^  ^inbrinb.  X)enen  ftab  id)  gefolgt/  unb/ 
ol^  id)  boff/  nit  unred)t  getbon. 

2>af  wir  nun  flärfer  bewärinb/  baf  alle  menfcben  ber  weltticben  ober* 
(eit  fd^ulbig  f^e  geborfam  }e  fDn/  fprid)t  ^etru^  1.  c<}P*  n.  13—17:  Da* 
rum  itnb  geborfam  aller  menfd)ltc^en  gefc^öpfb  um  M  berren  wilfen!  ti 
fqe  bem  tünig  aM  bem  treffenlicbeften  ober  jtnen  amt^alb  bouptiateui  all 
benen  bie  Don  jm  gefenbet  finb  ju  einer  rac^  ober  (Irof  ber  ubeltbäteren/ 
bargegen  oud)  ju  eim  rüm  ober  fd)irm  bero  bie  reci)t  tbunb.  Denn  alfo 
jd  ber  will  gottel  /  baf  wir  mit  red)ttbun  ober  mit  guter  tbat  ber  untief 
ftanbnen  menfc^n  unwuffcnbeit  berfcbopptnb.  ©ir  |tnb  wol  fr^ ;  bo*  laf* 
fenb  uni  bie  frufteit  nit  jtS  einem  beefmantel  ber  bolbeit  ma^en ,'  funber 
'galten  aU  fned)ten  gotteji  jimmt!  <£nbietenb  allen  menfdjen  eer/  feabenbein* 
anberen  lieb  aU  bie.br über,  fiird)tenb  gott,  eerenb  ben  tänig  ober  obren  k.! 
»ife  wort  «JJetri  (inb  beü  unb  beg«)fenb  aüt  menf*en,  bie  fuinb  wer  in 
weümb-  Unb  fo  bie  meerwunber  (alfo  ntfm  id)  einen  ber  getftli*  ftn  wiU, 
unb  aber  weltlid)  berrfeftet)  fpi;ed)enb :  U^  bem  wort  lernet  man ,  baf  man 

*)  fWötbiguttg/  «ufforberung. 
:  ^^^««Pfl  «britt»  VI.fd)mb  felW  an  Swtnglt:  (Mom  «3.  Owi,  1523)  baf  er  i5«  We 
«efbr^rung  fctner  «naeleaenbetten  bep  ben  (ftböenofTen ,  »oför  er  «nntuü  aWÜe- 
goten  fenbe,  anempfebte;  er  feoe  gans  befonbetei Sertrauen  auf  tbn;  fnmu«  werbe«« 
wn  feUiem  borifigircben  ffioMwoBen  i>erf}d)ern :  benn  feine  «bre  unb  feinen  Stuben  fe» 
« jttjbrbem  bereit,  wemt  Swtttgli  bie  9lnaelegenbetten  fetnetfetuWefi  begtnWaen  »oHe. 
per  «BojJ  batte  au4  an  ^ranj  SinT  «efjbrteben,  ba|  er  «m  biefen  Sßiann  gewinnet 
belfe.  aRpeonitt«  fragte  efnft  Stuf:  wai  benn  mdi  ber  «Bapft  burd)  tbn  3»ingli  be^ 
{btoAen  babe,  unberbtett  bie  «ntwbrt:  «Oec;  bie  an  ben  pfipfMi^benSbronl  (MyconiH« 

-«ta  Zwinglü.) 


«n  v«i 


mt^m  M  XXXVIII.  (ucttfed  357 

» 

ou(f^  ttn^  gfborftfm  f^n  foH:  tcnn  e^flnt,  aVcr  m(nf(f)li<4m  gffd)5pfb*  9(tt^ 
ipurt:  Z^ad  crfl  »ort  fDrtrt  (rertf  bof  wir  und  Hit  mibttnb^  aUtn  mrnfcfKtt 
gc^orfom  je  f^n,  iafi  tft,  jre  fi)n  mit  brut erliefet  (tcnflborfctti  unbci^bcmn 
üto  btfl  bui  0  pfoff!  oud)  besrtffitn  unb  foUt  it  aUetoorbtcft  goitj  bid)  nit 
tiftmcrftn  r  baf  alle  mcnf(i)tn  bir  Mmm  fSUinb ;  funbtt  btft  bu  ein  (t^tifitn* 
mann  unb  ein  (i)ri(tenlt(f)rt  (ceret :  foUt  bu  mit  bcm  metf  borMn  flon  uÄ 
onbtm  ge^orfam  ft)n  /  bid)  nit  aber  anbetr  erbeben ,  ober  aber  io$  bcn  na« 
nim  ita  amtmonnd  St)ti(H  (igen,  ^urj,  bic  rd)(u$ieb  ßat  {h^fi  ba#  aüt 
l^faflm  unb  tuttcn  ber  »eItCi(ben  obertcttn^on  gbttlic^n  red)ttn  fidbulbig  ftnb 
geborfam  sc  ft)n.  Unb  b^t  ft)  einer  gefrqt;  fo  mog  fq  ber  ttod^fummenb 
tvibrum  entfr^n.  2>enn  mie  fibciner^  ber  tob  tftr  ieman  gef(t)inmti  mag ,  alfo 
ma$  et  oud)  hteman  frpen  wt)ter  btnn  bid  an  ftnen  tob.  2)enn  fci^beit  bat 
jren  gnmb  in  ber  traft  be^  (d^irmenben;  alfOr  fd)irmt  einer  nit:  f6  frqt  er 
ou(^  ntt.  Z)te  päofle  brudbenb«  felbd  alfo.  SRan  ftdit  ou(6  ben  mutmiOcn 
ber  fteiftHc^tn  in  ben  »orten  9etri ,  ba$  fQ  nit  aUein  hit  dbriflenlid)en  i  ftm« 
ber  oud)  bic  menfd}tid)en  frqbeit  }ti  eim  beetmunttt  ber  bodbeit  gemacbt  ba> 
benb.  2)cnn  »ad  grofien  miiftmiUend  bte  frqbeit  ber  pfaffenr  immuntta^t 
fleboren  babf  tann  ein  ieber  ermeffen.  Saf  bi<%  nit  beftimmeren»  d)ri^n« 
U(ber  ofaff,  bof  man  bir  bie  immunität»  ftxAutt  abftridt^  S}a\t  bid)  mit 
«Ken  d}rifleti  ald  bruberen  t  fo  werbenb  (9  bid>  barnnberum  tedberlid)  b(>l* 
tm.  Z)u  wirft  erfl  recftt  feben^  »ad  ein  prebger  bed  ebangefii  ifl,  fo  bu  al$ 
bie  fd)af  in  mitten  unbtr  bie  »o{f  gefenbt  »irfl.  6uil  biil  bu  aUmeg  ein 
wäwolf  unber  ben  fd)afen  gftjn  1  ben  nieman  jfabcn  tonnt/  unb  boc^  (c^aben 
nit  unberlief. 

Der  adit  unb  bnjfftgeft  artttet. 

&o  fer  fq  nät  gebietenb ,  bad  »iber  gott  iil. 
!&ifer  artitel  ma§get^  bie  tQrannq  ber  furgefe^eur^  baf  fo  ntt|  borum 
gott  inen  bcif t  «borfam  f^nr  anbebinb  uniinnig  fqn  unb  mutwiUen.  ^  3>enn 
^b  ft)  glpd)  nit  dyriflen  »ärinb  unb  aber  gebuttnbr  bad  »iber  gott  wäti  fo 
banb  bie  cbriflen  einen  befd)eib :  fy  (&Uinb  gott  mee  gb^cf^nt  ft)n  »eber  ben 
menfd}en  9(ct*  V.  29.  tßit  »eniger  föKenb  c^iflenli^e  furflcn  ä&ib  gebieten 
bad  »iber  gott  ft^e.  2)arumf  frommen  d)riften  $  »enn  ud)  bie  furflen  unber^ 
ilonb  bie  leer  Ö^brifli  je  oerbüten  1  iai  jr  bie  nit  i^itini  1  nit  leßnb ;  nit 
prebginbi  fo  gebenb  nut  barum.  6prid)ii:  ja  fo  t&benb  fq  mic^  gar. 
9(ntwttrt:  3m  namen  gottcd!  wcUenb  fq  bAtn  bcn  berflue^n  3uben  glqd) 
»erben  1  mu$  man  bad  laffen  befd)ebetu  ^ab  aber  leinen  j»9fel  \  bin  tob 
loict  ein  urfad)  fqn  eine#  treffenlic^en  jünemend ;  unb  ob  bu  glqd)  red)t  unb 
feil  geprcbiget  ball ,  »irt  botb  bin  unfd}ulbig  blut  glqd)  »ie  bad  bliit  SIbeld 
bil  ^^tbarlic^er  prebgen  benn  teine  »ort  tbätinb;  6id)it  bu  niti  baf  in 
oofang  ber  d)riilenbeit  unjalbartid)e  bilinen  ber  g(öubigen  get&bt  wurbenb? 
unb  ijl  4riftener  gloub  unb  c^iflenlic^  fitten  nie  rt)cber  ge»ad)fen  benn  ju 
berfelben  jqt.  Z)u  foQt  bic^  fr5»en ;  baf  gott  bin  (eben  unb  Mut  barjü 
brud)ti  baf  er  bamit  (tn  »ort  »cif{eret  unb  meeret.  Denn  wai  nufted  ijl 
in  binem  b(ut,  fo  ed  jii  niite  »irt  unb  bcrbirbt  in  bcm  flerbenben  iQCbnam? 
9fal.  XXX.  10«    3it  nit  »äger ,  ed  »erbe  &u  bunge '  M  »ortd  gotted 

^)  »eidirtt.  ^  miii%t.  ^)  Oberfeit.   «)  »iUfiir(i(b  i^erfabren.   «>  2)dngmig. 


3  sa  \Xikvm  M  XXX viiL  «ttatii. 


MTgoffcn  ?  3«  ff (^bi  toie  Mc  torcc^tcn  farflen  (i A  Mt  nirti^riilUc^  i^JMto 
babcnb  laffm  imfumif  baf  f«  unbtr  tcm  tiiimrti  M  Sutrti  ta<  ct^angtlioii 
SbnfU  ritt  mt  kat  hutöiädttü  t^anl  i  atfo  taf  fq  tte  leer  S6ti(U  ^  i^on  mcm 
f9  jod)  sd^rcbflct  tüi  i^or  fttxtib  an  (uterifc^  gcfd)oUm  ^abcnb  uni  ii(i4 
tKrm&flcii  buf<6d<^t  Uttb  fo  mon  nfit  banim  «ibt  (benn  ein  tebec  weift  in 
im  felM  wolf  toannett  t^üt  ev  glSubid  i#  tootben):  fo  ftebenb  (9  bie  leer 
SbrifU  an  einen  bttnbfd^tib  ^  nennen;  barum  baf  ft)  bef  fltbfferen  slimpf ' 
^abinb  b«  aUen  menfc^ent  fo  fv  bie  teer  SbtiiU  mit  t9ben  unberftonb  je 
t^ettUgen :  brnn  ber  bitnbfd)itb  ift^aden  nienfci)en  Mf lidb«  SBie  tveQenb  je 
jm  nnn  tbuni  frommen  btener  gottei?  3BeUenb  jr  fd)»9Stn  n4  fordet  bei 
tobe«?  IM  toeU  gottttit!  jrm&f^nb«  mitbem  leben  betfe^en:^  fuft  mH^ 
ix  ber  toätrtc^en  unfinniftbrit  nit  tibenotnben.  SBvc^enb  jr  binber  fi(6  i-  fo 
finb  jr  flberiottnben;  flerbenb  aber  jr  nm  ber  leer  gotteo  wiUen;  fr  Mqbt  ^ 
nnb  bringt  feucht:  bai  (bmlin  muf  fttl  werben  unb  flerbeni  et  eo  fni^ 
bringt.  9llfo  kat  SbrifhiO  mit  ftnem  tob  unO  aUe  gepflanit  unb  ffin  gotte« 
irbom.  9llfo  miiffenb  oud)  jri  0  unerfArotfnen  reifer  SbrifUi  bie  tibel 
mb  ftrricb  mit  bem  («c^nam  berfet^en.  ^  S^at  Slero  1  Z)omitiatttt<  1  Tlüpß 
inianttO  unb  onber  bie  leer  SbrifU  mit  jrem  ermfirben  nit  mögen  nerbinbe« 
rcn:  oil  weniger  werbenb  bie  toätenben  ftirftenf  bie  i&  unfer  wt  tobenbf  fo 
nit  mögen  bertrqben;  ja  wenn  jr  mannlidb  flonb»  unb  nit  binbcr  M  ^ 
tenb.  Vcfttenb  nit|  ob  man  äcb  nac^  fiwrem  tob  (eberi  bubeui  bunbfcduber 
nennen  wirt.  2>ie  nomen  mbgenb  bem  rrifer  1  ber  ie^  bi)  gott  ben  folb  on« 
nimmt,  nit  fc^aben;  ie  mee  fiwer  nam  bn  ben  menfc^en  oerworfrn  wirt, 
ie  bbbcr  unb  werter  er  bo  gott  ifl.    ffrifc^  uf,  weldber  rin  mann  gotteifqe! 

laffenb  fe^en  ob  gott  fldrler  f9g  ober  bie  boftän}er.  Ücft  frommen  färgefebttn 
mein  iä^  gar  nit,  funber  aHein  bie  fhrengen  wiberfedjter  gotteli  bie  bbetn 
anbre  mannbrit  begon  gbbrenb ,  benn  mit  tbben  ber  armen  unweerlicben  ^ 
e^riilen,  mit  b&cber  brennen,  mit  berouben  aOel  gäte«;  aii  i<^  bbr  etlidbc 
unfäriUic^e  fürflen  getbon  baben,  bie  aller  bero,  fo  bie  teer  Gbrtfli  tefenb, 
bie  |)}  aber  luterifc^  unb  bunbf(4ä[^if(4  nennenb ,  bob  unb  gät  ertcubt  mo« 
d)enb ;  ba<  bod)  mit  ber  ixit  nteman  f(dbäbli<!ber  benn  inen  fclb«  fqn  wirt 
^enn  wal  gefarttgbett  b^sruf  flanb,  mag  ein  (inb  ermefTen.  (Sine,  baf 
flppige  berborbne  büben  gar  balb  angeftbirren  ^  mbgenb ,  baf  ein  frommer 
wolbabenber  mit  falfcber  gügnuf  dberwunben  wirt,  er  bobe  tuterifc^e  bud)er 
gelefen,  ber  fQ  nit  gelefen  t^ti  bamit  jnen  ber  teil,  ber  bem  berrätet  t^erbeif« 
fen  ift ,  werbe.  Unb  fo  man  iai  feben ,  wirt  e«  ben  nflrrifcben  fdrflen  über 
jren  topf  u^gon.  0efebenb  jr  bofifit  bie  alten  gf(^id)t  ber9l5meren,  anarü, 
CxtUi  I  Safari«  unb  anbrer :  fo  fhtbenb  jr  r  wa«  ber  bürgeren  gut  erloubt 
machen  bem  oerrdter  bringt,  i^ierum  laffenb  flcb  frommen  fiürflen  bie 
linben  pApfUer  nit  fo  lieb  fqn,  baf  jr  um  jren  willen  tijib  anbebinb,  bad 
iiwrem  amt  unb  namen  abiflgig  ^  fqe.  9lun  will  i^6)  bie  teer  SbrifK  nun 
befeben  fDn:  erftnbt  a  (td),  baf  einer  btibenwert  barin  gebructit  bat;  entgeh 
er  bef.  Raubtet  aber  er  triili^  in  bem  amt  unb  banbet  gotte«,  warum 
wetlenb  jr  wiber  gott  fed)ten?  ober  meinenb  jr,  obglqcb  gbrin  gott  wffr, 
baf  bie  weit  flwren  mutwtUen  länger  getragen  m9d)t?  6inb  jr  ricbttr,  fo 

,  *)  Sott^imaitf^ttbr.   ')  eefcbOniflund.   ')twtreten,  ba«8ebenbaranfeoeR.   *)  ben 
Ceibibren— —  etttgegetifeten/ bottot.  <)  webrlofen.  <) aitricbten.  ') mubtbeiltd. 


IKIeaunfttd  XXXIX.  artiWi  359 

»cr^i^rriib  httU  ttU !  9tun  fci)cnb  jr  lodi  tooli  iai  tie  pApiKer  in  iit  gfcbrift 
nit  bpifcn  wcUcu^i  unb  ftd)  mit  Uro  nit  entgegen  ilcHcn  tötfcnb;  unb  iil 
ab(t  bifcr  fpan  aUcin  Doii  bct  »arbeit  bct  sfcbtift  mcftcii*  €oU  cl  a(fo 
}ttfton/  fo'witt  »arlict)  äcb  ouc^  je  bu^  (ummenf  ba<  jr  anbrcn  ntrttfc^en 
)(  bu0  fd)t<tcnb.  Sbunb  jr  gmaltr  fo  toirt  äc^  gmoCt  0fct)cbtn:  benn  mit 
todl  maf  ir  mc(fen  mcrbcnb,  mit  bcro  tvirt  üäi  ipibrum  gtmtfTtn.  ®ott 
ma(^*  »Ol  crmartm:  jr  mSgenb  im  nit  etttrflnncn.  6inb  WQfcri  bann 
bof  jr  ff}ib  tb&flinbf  bal  gmoCt  fllqcbcr  fcbe  benn  red^t!  ad^tenb  nit|  ob 
äcd  ein  bing  grof  unb  ungcb^rt  bunfc !  luscnb  nun  eiflcnlic^  i  ob  ti  an  jm 
f((6<  alfo  fqs  ober  nit|  fo  »erbcnb  jr  fcUfl  ^it  unb  bSrt.  ^mcn. 

2>tr  nän  unb  brqfltafi  ortttet. 

!Darttm  fSffmb  aU  jre  gfa^  bcm  gSttüÄen  widrn  9tq4)f9rmtgfqni  a(fo 
bat  fo  bm  brfübmerttn  bcf(i)irmenb,  ob  tr  fct)on  nut  tlagt. 

einb  btr  fflrflen  gfal^  »ibcr  gott;  fo  banb  wir  bor  gebort  i  baf  bie 
(briffen  fprc(i)en  »erbenb :  man  mu|  gott  mce  geborfam  fqn  weber  ben  men* 
iiiftn.  ibarum  muffenb  (i)ri|lenlici)e  fürflen  gfa(^  b^ben ;  bie  nit  »iber  gott 
f^inb;  ober  aber  man  tritt  jnen  U0  bem  firidr  »elid}e^  barnad)  unru» 
flebirt.  Ob  bu  aber  »liJTen  »iUti  o  frommer  fürft  ober  obrer;  wie  bu  ba^ 
9fa6  erfennen  (oUifl,  ob  etf  mit  gott  fpg  ober  wiber  jn/  fo  merf :  Bum  cr(lntr 
nimm  biet)  gar  nit  an  i  ba$  bu  an  ben  geboten  t  bie  gott  gegeben  bot  i  'üt€ 
inbrcn  wellrfl  ober  beffcren :  bu  bift  jm  se  linbifd)  9  funber  bii  gwüp;  baf^ 
gotr(i(b  gebot  gqr  nad)  gottr^  wiUcn  gefafb  til^  wie  ba  oben  oucb  gnug  ifi 
on^eigt.  Urteil  bu  nut  barin:  benn  bu  biit  nit  ein  ricbter  über  gottel  wort 
unb  gfal| ,  funber  ba^  wort  gotte^  tidoM  bid)*  3um  anbren  i  fo  bfic^  btd) 
fdb«  wol;  baf  bu  nfit  anber^  bifl  weber  ba«  f(i)wertf  bamit  gott  bie  aller* 
bofl.m  gliber  t)on  (tnem  Iqcbnam  abbowt.  3>a^  bu  aber  ntt  ein  gfunb  glib 
für  ein  fuM  abbowifl;  ober  ein  fuU  (Ion  lafliit  fiir  ein  gfunb«;  ifl  bir  te 
not,  baB  bu  eigenlid)  wiKTifl;  wa«  gfunb^it  ft)€  unb  m^  trantbeit  ft)e. 
SBriA«  aber  bu  allein  an  bem  gfa^  erlernen  magflf  unb  an  bem  gfa^/  ba« 
gen  geben  bat.  Da«  mu$  bin  fdbnur  fpn  1  bq  bero  bu  binbowen  ^Ifti  unb 
folitbu  bie  fd)nur  nit  macf)enf  funber  nun  bt)  ber  fd)nur  binbowen;  barumi 
ftnbil  bu  btne  gfa$  bem  göttlicben  nit  glDcbförmig  1  fo  bow  nit  barbi)  bin. 
Wlttt  fur^lid) :  9ltle  gfa$  gegen  bem  näd)ilen  ebnen  menfcben  /  bie  fbUenb 
fltgtänbt  fon  in  bem  gfa^  ber  natur«  93}a«  bu  wiUt»  ba«  bir  gefeb^eb/  ba« 
tbtt  etm  anbren  pud) !  aJlattb.  VIL  12.  2Beld)«  er  barnad)  no^  mit  belle« 
ren  »orten  u«gebru(tt  bot  üRattb.  XXII.  39 :  3>u  wir(l  binen  nä(bften 
ebnen  menfd)en  al«  lieb  baben  al«  bid)  felb«.  3il  ein  gfa^  bifcm  wort 
gottt«  nit  g(Qd)r(}rmig,  fo  ifl  e«  wiber  gott.  ^Ifo  beßnbil  bu  }ä  bem  ^rfteui 
ba§  bu  fdb«,  fo  bu  ein  riAter  bifl  unb  man  bicb  ergeben  ^  müh  unb  anbre 
tnufitnb  arbeiten;  baf  bu  wiber  ba«gfab  ber  natur  bifl  unb  lebfl.  (^^fcbrict 
barab  nit;  benn  bu  mbd}tifl  nit  erleben  1  ba§  bu  arbeiten  fblltifl  unb  ein 
anbrer  bin  arbeit  berbrud)en.  60  bu  e«  nun  tbuft;  fo  lebfl  bu  te  wiber 
ba«  gfa$  ber  natur;  unb  fo  bu  red)t  leben  willt;  fo  mufl  bu  an  bir  felb« 
tum  erflen  anbeben  befferen  ba«  1  fo  bit^t^ft  ifl. 

Seftcb  nun  inm  erflen  eigenlicb  ba«  gfa^  ber  natur  1  fo  befinbfl  bu  an 

^)  cKbaltcm 


360  Uirtsmifllti  xxxix/attiteli 

ttr  f({(#f  Idf  h<n$  natürUd)  gfal^  totttt  Mnett  Ktflonb  ifl:  beim  ic  to  oto 
tnufl  ntt  Mttii  ba§  er  fle^olttti  werbe,  wit  er  onbte  f)oltt  ober  aber  et  trfite 
nü  ein  obrer.  Unb  olfo  folgte,  baf  bie  oberfett  mber  flOtt  todre,  benner 
fpricht  ORattb*  VII.  12:  9IUe  bina,  bie  jr  tveUenb  äcf)  set()on  ä^erben  Mi 
ben  menfc^en ,  biefelben  tbunb  jr  jmn  oud) !  benn  bo^  tfl  bii#  gfa^  unb 
propbeten.  9Ilfo  folgt,  ba^  ba^  natfirlt(^  gfa^  niemün  recftt  bcrflot,  »ttet 
ber  Al&ubig ;  benn  ber  unslöubig  Wxt  e«  wo( ,  er  finbet  ober ,  büf  nton  em 
oberteit  t^an  muf,  bie  aber  be^  natflrUcbfn  gfa^e^  nit  gleben  mag;  wib 
bemna(6  bermirft  er  ba^  gfal^  ber  natur  ber  metnung ,  man  tonnt  f!n  tiit 
sieben.  3d)  bin  qnflebent,  baf  iA  ba  oben  gefeit  bob  in  eim  fürgon:  Ui 
gfdg  ber  natur  ftje  nüt  anber«,  benn  ba^  ivt)fen  unb  leiten  be<  g5ttlid)en 
geiile^.  2)arum ,  M  ^auM  9löm.  IL  14, 13.  fagt ,  bte  ungläubigen  babinb 
batf  gfal^  ber  natur  in  jren  gmuten  gefd^rtbetf,  fQinb  f^  nit  on  ein  gfob: 
benn  bqtf  gfa^  ber  natur  fc^rqbt  allein  gott  in  bie  bcrjen  ber  ntenfd)en ;  wo 
ber  leert,  ba  ift  gfa(^e^  gnug.  3Ran  muf  aber  batf  gfa(  ber  natur  anber^wo 
bar  ermeifen  meber  \>m  bem  menfc^en,  ber  i^on  Albanien  b<n;  geboren  tjl: 
benn  ber  bat  in  (tner  art  unb  neigung  aber  anbre  menfcben  }e  f^n.  01p<b 
n^te  9(bam  oud)  i^on  flunb  an  molft  werben  tote  gott ;  alfo  ermtf t  ber  menf(b 
;ton  %bamen  geborn ,  ftd)  felbd  ouc^  bon  allem  bem  bat ,  iai  er  äbertrefftti' 
li&jtvii  bat.  3fl  er  wi^fer,  benn  ein  anbrer,  balt  er  jtd)  nit  fiir  ein  glib 
ben  nad)ften,  funber  über  jn,  3ft  er  ri)*,  permeint  er,  anbre  menfdjm 
foltinb  jm  bleuen,  unb  laft  ftd)  ba^  gfa^  ber  natur  gar  nit  irren  nocb 
bewegen.  9tlfo  febenb  wir,  baf  wir  lai  gfal)  ber  natur  nit  pon  un^^  fdbl 
bar,  ober  Pon  unfcren  f öpfen ,  bie  wir  Pon  9lbamen  banb,  ermeffen  muffenb, 
funber  Pon  gott  bar,  bem  erfien  Pater  unb  fd)8pfer  aller  bingen.  SBie  fann 
aber  einer  Pon  gott  bor  üt^  ermefTen,  ber  nit  gloubt,  baf  ein  gott  f^e?  Jia» 
rum  miif  f^n,  baf  ber  ba^  gfab  ber  natur  ertennen  will,  Pon  gott  bar,  bem 
bi^unnen  aller  bingen,  baben  muf,  baf  er  Porbin  gtoube,  baf  gott  benmen' 
fdben  gfd)affen  bab.  Unb  fo  er  ban  gloubt,  fo  tbut  er  ba^  nit  ue  finen 
triften  ober  Perftanb,  funber,  ali  ba  oben  gnüg  bewdtrt  i|l ,  tummt  ber  gloub 
allein  Pon  bem  jie^enben  gott.  9llfo  erfennt  oud)  ba«i  gfa$  ber  natur  allein 
ber  glöubig :  benn  ti  müf  alleiit  ni  gott  ertennt  werben ;  an  ben  gloubt 
aber  bbetner,  benn  ben  gott'}iid)t.  9tlfo  folgt,  baf  oud)ban  gfa(  ber  natur 
ertennen  aUein  Pom  g5ttUd)en  geift  tummt.  Sernimm  e^  olfo :  2>df  irir 
glt}d)  itacfenb  werbenb  unb  gl^ci)  (lerbenb ,  tfi  wol  ein  anbilb ,  ^  baf  wir 
bruber  ft^inb;  aber  barnad)  Perfurt  unb  ffilfcbt  un^bie  unglqctieber  Pemunft,' 
n)d)tagen,  f(t)5ne,  (lärte,  baf  iebliAer  eigennu^ig  unb  eigenfd)ä$ig  ^  wirt, 
(td)  über  anber  erbebt.  2>af  wir  aber  Pon  einem  Pater  bor  tummen  fQinbr 
fe(tiglt4l  glouben,  batf  mae^t  iai  gfa^  ber  natur  tlar:  benn  barin  erlernend 
wir,  baf  wir  alle  bruber  flQinb,  unb  oüt^i  bat^  wir  befunber^  brtginb,  ba« 
gebbre  Pon  gott  b^r  in  bie  gmeinb ,  unb  fat  nieman  (in  felbn ,  funber  ge* 
metner  bruberen:  glt)^  wie  er  weUe,  baf  aller  bruberen. gaben  jm  gemein 
fDinb ;  alfo  ertennt  er  oud)  iihe  gaben  gemein  f^n.  3e^  jte^  bem  gfab  bet 
natur  iM  angftdjt,  fo  ünbefi  bu:  wae  bu  willt  bir  gefid^eben^ werben,  M 
tbu  einem  anbren  oudb !  iai  lerneft  bii  altein  in  gott.  3)af  bu  gloubft, 
baf  ein  gott  ft)e,  unb  bid)  alfo  gefd)affen  bab,  lai  (ummt  ouc^  Pon  gott; 

«)  «nbcutuiift/  ameifle.   ')  be«  Scrfta»bet(  (bier  wie  ort).  ^)  eigenlttbia/  tt^. 


tWkauna  M  XXXIX.  wtiUli.  361 

ulfü  fummt  ou(6  bai  afo^  Ut  ncihir  aUctn  i^oti  gottf  utit  ift  nfit  anfeevtff 
tflflti  Ut  (uttf  gci(l  flotte^i  (er  tnmrnbi(\  3uci}t  unb  crliid}t.  Darum  ouc^ 
lic  brl^n  bo^  gfag  bct  natut  ntt  u^  jtem  eignen  i^erftant  i  funter  u^  bem 
fclud)tenben  getfl  gotte^i  jnen  unbetanntf  erbnm^abenb.  !benn  unfer  fteifcft 
»crflat  ti  niti  bU  baf  e^  an  einen  uater  unfet  aller  tummt;  batf  befd)id)t 
ober  nun  burct)  ben  glouben.  €o  nun  ft»  ben  glouben  nit  A^ebt  banb  f  unk 
banb  aber  bat^  flfa|  ber  natur  berilanben ,  fo  bat  e^  aUetn  u0  gott  muffen 
lummeni  n^iemol  id)  mein/  ba0*^  jro  wenig  i^erftanben  babinbritnb  jo(^  tüidt 
gf^n ;  aber  t^t( ;  bte  e^  g(9d}^net  banb  unb  fc^bn  barbon  gerebt. 

Co  nun  bu  furgefel^ter  aber  obrer '  ba0  gfa^  ber  natur  ertennfl  i  unb 
fid)il  aber  babQ,  baf  man  na4>  bem  gefab  ber  natur  nit  lebt  aUentbalbr 
ja  icb  ftnb  e«  nienen  ganj  gebalten  werben  /  wiewol  in  etlid)en  fiuden  wir 
no(^  einen  fc^qn  färenb.  9(U  in  raren  itnbt  man  wo(  einen  i  ber  bem  anN 
rrn  in  tritwen  rat|  glQCi)  a(^  er  ou4  wbUte  jm  geraten  werben;  bod)  t^üt 
er  Ui  allein  bem  frunb,  ben  f^enb  beriaft  er  unb  ift  aber  (am.  2)u  ftnbeft 
ottd)/  baf  man  bai  unb  rici)tiger  unb  ^iblteber  nit  möctite  (eben;  benn  fo 
man  nad)  bem  gfab  ber  natur  lebte :  benn  fo  bebbrftc  man  bin  nit,  e^  w fire 
Hein  fpan  i  bbein  unfrib  nod)  ntit  fd)weUial  ^  unber  ben  menfdjfen.  9(lfo 
erlemeft  bui  ba$  bu  erfl  ein  obrer  i^erorbnet  bifl  in  bie  }erbrod)nen  natur 
unb  in  bie  lamcn  unb  balben  gere^tigb^it ;  ja  fQ  ifl  nit  ein  gretbtigbeit; 
benn  f«  mag  bie  gred)tigbeit  ^er  natur  nit  eriqben.  85qfi»it:  !Z>u  obrer  magft 
bbeinen  zwingen ,  baf  er  M  (in  gut  Eingebe  ben  armen ,  mit  weiden  er  ti 
ni  gottc^  gfai  unb  ber  natur  fd)ulbig  ifl  je  teilen/  funber  bu  müft  in  fdr 
emen  frommen  mann  balteu/  f»  er  nieman  fd)abet/  ob  er  glQd)  nieman  gut« 
tbut.  ^(fo  ift  er  aber  nit  fromm  noc^  gred)t/  weber  nad)  gott  nod)  nad) 
bem  gfa^  ber  natur:  benn  gott  unb  iai  gfa|  ber  natut (ba«  oud)  nfit  anber« 
in  benn  ber  wiU  gotte^)  weUenb/  M  er  bon  innen  baru«  ui  bem  willen 
frq  on  minbtung  bem  näd)ften  tbuge,  aU  er  im  felb«  wiU  getbon  werben. 
9l(fo  folgt  /  baf  einer  bq  bir  mag  ben  namen  ber  frommfeit  erretten ,  Ut 
aber  nut  be§  minber  oerbammt  wirt.  9Hfo  folgt  bemnad)/  baf  bu  obrer 
nun  unber  ben  b9fen  gwalt  bafl/  unb  benen,  bte  fo  ftefen  ünb  gft)n/  baf 
fQ  mit  jren  unbi(ftd)en  begirben  unb  anfed)tttngen  ^anb  gb&ren  offenlicl) 
ulbrte^n :  benn  bie  ir  begirb  in*n  ber jen  babenb  unb  ouc^  bb«i  (tnb  /  tannft 
btt  nit  (farafen.  Jturj  /  bu  bift  nun  t^on  ber  bbftn  wegen  ein  obrer  1.  Zim. 
I.  9  / 10.  QBiewol  bu  /  bie  guten  fd)irmenbe ,  ree^t  tbäft  unb  ba«  fc^ulbig 
bin,  wie  bernacf)  folgen  wirt;  nod)  finb  bie  bbfen  bie  itrfad),  barum  man 
bid)  erhalten  muf ,  bamit  man  bie  frommen  bor  inen  gfcbtrmen  mbg.  SBelcftc 
frommen?  3(1  oud)  etwann  einer  oon  innen  baru«/  ber  fromm  ftse?  SRein, 
bu  muft  nun  btne  frommen  fd)irmen ,  bie  mit  ber  tbat  nit  u^broc^en  (tnb , 
aber  inwenbig  (tnb  fi)  ber  anfed)tung  t»oU.  Vlfo  regierft  bu  nun  unbet 
ben  gott^fd)elmen/  unb  bifl  oud)  ein  gott^fd)e(m.  (Sin  gott6fd)e(men  beif  i^ 
bie  ben ,  ber  i^or  gott  nit  geredit  i(i.  Qllfo  finb  alle  menfAen  gott«fd)elmen  t 
benn  fp  fmb  aOe  ffinber.  Unb  utrbuteft  nun,  baf  bie  grb(te  fd)a(tbeit  nit 
btfd)eM.  t>üi  witf  alfo  gott ;  unb  balt  bid)  <Ai  ein  fhrenge  arsn« ,  bie  er 
)ttm  (ejien  brud)t ,  nad)bem  bbein  fenfoffafter  nät«  mee  bil]^-  2)anim  fodt 
btt  binen  gwalt  aber  bie  frommen  nit  brücken :  benn  bie  frommen  tbunb 

^)  Stbcrworttae«. 


362  .Ujlcflang  M  XXXIX.  mtOttli. 

nM  »ibcr  UAi  m(b  aü  Mc  »«t  ft»  nfit  otart  Aänb  i  fo  %9rfnib  f«  lk6 
ntt  f3r(()teti.  9t<^m.  XUI.  3,  4,  2)t(M6  fQ  bir  ittn  gc^OKfam  (inb  unb  ttr 
cnbtctmb:  bmn  0}  fürcbttnb  biA  niti  unb  btlfenb  biA  crsuftcn,  bumit  fi 
l^9r  bm  mutiptUisctii  bic  btc^  furct)tcn  tnuffnibi  flcfriftct^  wnbtnb. 

QBanntn  bmtmt  e<  ober,  ic$  gott  itit  ein  obcctctt  iKtorbntt  ^i  Ik 
uf  bie  tuttm  artc^Hflbtit  unb  unft^ulb  bei  ^cttml  ffl^Ci  unb  bic  bSfm  fttafte? 
fo  wutbtnb  19U  t»il  frommer,  ^nlwart:  2)a  bannen  i  ba$  ber  menfd>  nit 
tpHi^i  benn  gott  alfoin  erfennt  bic  ^crjen  ber  menfAen»  unb  wir  ertcnmnb 
bic  crft  an  ber  frucftt.  Unb  naftbcm  toir  bie  frucbt  sfe^n  i  fo  babenb  m 
bemnac^  unbcrfc^ib  ber  .frästen  unb  ber  firafen.  SRun  mufi  bo^ftlbig 
unberfc^eiben  einen  «runb  ^abeu/  borui  man  ti  rcc^t  unb  nad)  gott  {tc^c: 
benn  wie  t^il  man  gfa^  batf  (tnb  bod)  bic  fdU  fo  Dilfaltig/  baf  fy  fxd)  (twann 
nt  bem  gfal$  nHnben  mSgcnbi  uiA  muf  ber  rid)tcr  nac^  einer  anb(en  fcbnür 
l)in  beuwen.  SBclcbctilbiefeib?  (tn  i^ernunft?  Stein,  benn  bie  ifl  mitvuM 
janfed)tungen  gefangen  t  tbut  alle  bing  u^  lieb  ober  baf  /  freub  ober  Uii  i 
frir(i)c  ober  fordbt:  barum  muf  ber  rtd)rer  iion  erfi  an  uf  ba«  gutfebcn, 
M  bcm  man  aUein  alfel  guti  fct)5pft  &o  er  bai  erfennt  unb  iior  ougen  bot, 
M(^  begert  ui  jm  }e  i^pftni  fb  tft  er  üdKr,  ba^  er  nit  feien  mag:  benn 
ti  lafk  gbeinen  begerenben  ler  gon.  ^t  weift  ou(^  bai  aHein  /  fo  er  gI5u« 
big  ift :  benn  ber  ungläubig  ocritcbt  jtc^  bef  nit  lü  gott ,  unb  crforbrtt« 
oiub  bcfbalb  nit.  2>arum  wtU  ber  ober  rc(l)t  erfennen  ober  re<l)t  fabungen 
mad)en  i  mu§  er  jum  aUer  erften  ein  gott^bulbcc  ober  gt&ubiger  fi}n.  Ur* 
fad) :  er  i^erftat  unb  gloubt  bai  gfab  ber  natur  nummer  recbt  unb  gwu^r 
wie  i^or  gfeit  ifti  bii  baf  er  ben  bimmelfcben  l^ater  wcf§t,  ertennt  unb  in 
jn  gloubt.  Unb  mu#  ober  nit  aUein  bai  urteil,  iai  er  über  bie  unoerfebnnt 
l&fäü  gibt ,  baiuber  er  gbein  gfab  bat ,  nacb  bem  gfa^  bei  nfic^ften  ober 
ber  natur  ftcHcn ;  funber  ou^  burd)  bai*  felbig  gfab  alle  alten  unb  norbnn 
gfab  urteilen:  ob  fp  bem  gbtt(id)en  gfab  bei  näd)jlen  unb  ber  natur,  bic 
beebc  ein  gfab  ßnb,  gl^c^fi^rmig  fpinb  ober  barwibcr.  ®tt}d)rörmtg  ift 
gbeini:  benn  gbeini  ii^  gli)(6  eben;  aber  ba$  ei  bmsu  rctd)t  ober  etlid)(t 
gefralt  nad)bin  gat,  nennenb  wiri  gtod)formig.  6inb  bie  gfal^  bem  göttlt« 
eben  wibrtg,  fo  foU  er  gar  nit  barnadb  rid)ten.  2>annett  folgt,  baf  er  oud) 
bie  gfab'wol  ertennen  muf ,  nad)  benen  er  rid)ten  will.  6id},  weld)  ein 
gfarlid)  bing  ifl  ei  um  einen  obren  ober  rid)tcr!  @id)  aberbatgcgen,  wcld^  ein 
ftd)er  fd)in  bingr  fo  tt  ein  gtöubiqcr  unb  gottir6rd)tiger  menfcb  ifl,  unb 
niiti  ui  fimn  anfed)tungcn,  funber  alle  bing  nacb  bem  .wo(t  unb  gebot 
gottei  bcrbanblet,  ber  jn  aUein  bie  redeten  maf  leert  treffen!  2>enn  fo  UKt» 
benb  aKe  fine  gfab  bem  gbttlid)en  willen  glt)d}fScmig,  nit  eben  gl9d)f$rm(8, 
funber  babenb  etwai  gflult  bei  göttlid)cn  gfal^ei  unb  4oi(leni :  benn  bie  gereCb« 
tfgbeit,  baran  ber  rid)tVr  tummcn  müf,  iflnun  ein  fcbatt  ber  waren  grec^tlgtxit 
9Iod)  muf  er  fo  gtoffe  forg  t^atti  baf  er  nit  gfunbe  gtiber  für  tränte  binbotv, 
unb  tränte  für  gfunbe  laffc  fton. 

2)emnac6  fo  ift  nit  gnug ,  baf  er  gät  gfa^  fennc  unb  wot  wuifc  }c  ur« 
teilen ;  funber  er  m Af  oucb  ein  t^olt  f^abtn ,  bai  bem  gfa|  gebbrig  fDc , '  unb 
jm  glouben  gebe,  unb  wiiffe,  wcUbei  bie  red)tc  biUt4teit  fqe,  bq  bero  jr 
obrer  bin  t^wt;  ober  aber,  fo  fq  bon  jm  geftraft,  wurbinb  fq  winen,  fq 

^)  gefiebert.  ')«OcbOv  gebC/  barauf  acbtc« 


;    ^ 


UiUm^  ^i  XXXIX.  act0e(i.  363 

• 

ivArinb  btfäimttt.  9(((b  fo(<)t  eud)  )um  crftcn  i  fcof  ttc  öftren  i^r  aUcii  Mt' 
0C1I  Mc  netten  waren  ectdnntitH^  gottc^  foUitib  unbct  jr  twU  bringen ;  ba< 
bef(fHd)t  oUein  mit  bem  bellen  wort  flottef  /  bü^  bie  menfc^en  ndw  mae^t: 
(lit  ba^  geatmet^  »ort;  funber  ber  getft  jotte^f  ber  mit  finem  mort  märft 
!Denn  tval  bUft  flAte  gfab  baben  i  unb  oVer  bab^  ntt  ein  gmut  b<iben'f  bem 
ha  4nt  gfab  gefaUe;  ba  bUft  flbein  gebieten»  bü  ba<  smät  nit  woi  wUL 
SBie  mas  aber  batf'  flm&ti  ba^  bon  natur  bbtf  tüi  gut«  toetfen:  ^1  werb< 
boin  burd)  gott  bariii  gesogen  ?  SBie  lann  el  ober  gejogen  werben  l  oon  bem 
t$  nut  »eist.  9(1(0  folgt  i  baf  guten  gfa^n  aUermeift  gefolgt  unb  gelebt 
witii  ba  man  aller beKefl  bal  wort  gotte«  leert.  2>a  erfennt  man  aUer  ba# 
fttint  wiUeni  ba  til  man  aller  friitigefl  ben  y  tbän:  bcnn  man  tbut  jn  u^ 
lirbr.  Dann  gibt  ber  ober  gute  gfabi  wann  er  fcbaffetf  ba^  bie  unbertbonen 
üUnrfcblecbteft  unb  einfältige^  nae^  bem  willen  be^  guten  gfa|ei  lebinb.  I>a$ 
gf<bt(bt  gbeinen  weg  ee  benn  burt^  ba^  wort  gottc^.  Vlfo  folgt,  bof  gbein 
ttgiment  ruwiger  unb  gottifftr(btiger  f^n  mag,  benn  bartn  botf  worl  gotte^ 
am  littrefien  geprebiget  wirt;  oucb  baf  gbein  bing  ein  regtment  frfler  mac^t: 
kenn  bie  frommflen  regiment,  ifl  gwfif ,  baf  fq  bie  ftfleften  (inb.  3>annen 
bar  gwuf  ifli  baf  bie  nut  bann  tqrannen  itnb,  bie  ia$  eoongelium  SbtifU 
nit  wellenb  unbcr  jrem  t)oU  laffen  prebigen.  €ixi  fürc^tenb ,  man  werbe  fe* 
benb ;  lai  m&genb  fq  nit  erleben :  benn  fq  (tnb  fo  grof ,  gvtig,  hM  fd)ä(t, 
baf  fq  furc^tenbi  ti  werbe  tin  ieber  bur  fo  wibsg,  baf  er  fidb  uf  jro  fAaK« 
knti  unbill  unb  freftl  ocrflanb,  unb  berrfd)enb  lieber  unber  ben  blinben  we* 
In  febenben.  Unb  fugt  aber  gbein  leer  unber  alten ,  bie  te  uf  erben  tum«' 
men  (inb  i  eim  guten  frtbfamen  regiment  baf  /  benn  bie  leer  SbtifH.  t>a^ 
>ur(b  Wirt  ber  ober  wt)^  unb  geifllicbf  tann  alle  bing  ermeffen;  ber  unber» 
t6on  Wirt  be^  guten  unb  fribfamen  begirig ,  unb  ba^  man  jm  mit  gebieten 
nit  mag  angwunmn ,  iai  tbut  et  u^  liebe  frtitig. 

60  nun  berr  unb  »olt  ber  bbcbflen  wq^beit ,  bie  in  bimmel  unb  uf  erben 
iftf  glouben  gebenb,  ba^  ifl,  bem  wort  gotte^  gloubenb:  fo  ifl  nit  anberft 
«nftuticb ,  bann  baf  ba  ber  grbfle  frib ,  frünbfcbafl  unb  liebe  fqe.  3>ad  sei« 
(Pbbie  erflen  cbriflen  llarlicb  an,  bie  all  jr  bab  unb  gut  mit  einanbren  gmeinlid) 
teiltmb,  unb  al^  iit  bruber  lebtenb.  3a  fo  äbertraftnb  bie  Iqblieben  brtiber: 
M(  bittinb  ftcb  nit  alfo  trulid)  be^  jren  oerjigen ,  M  bife  tbatenb.  60  oiC 
f Mer  ift  iai  wert  gotte< ,  benn  bau  werf  ber  menfcben«  (£^  wirt  ou4l  i'olf 
unb  berr  oerflänbig,  bie  arme  menfc^licbe  grec^tigbeit  iujebienen,'  fo  oi( 
bie  erleben  mag ,  jum  altemdcbflen  bq  bem  gfab  gotte<  bin ;  ber  gli}d)en , 
eud)  alle  gfa^  flellen  bq  bem  gfa^  gotte^  bin. '  Denn  wirt  oucb  ber  obrer 
ficb  felba  nun  einen  obren  balten  über  bie  fcbälle  unb  an  benen  finen  gwalt 
brtt(ben;  gegen  ben  gt&uhigen  wirt  er  ftd)  balten  aU  gegen  ftnen  bruberen, 
nnt  Wirt  nit  allein  forg  baben,  mt  er  bie  fcbält  flrafe,  funber  oud)  wie  er 
bie  grecbten  t>or  unbtU  oer^ute  unb  bcbalte ,  baf  fq  nit  in  mtf  glouben  ober 
boibeit  falltnb ,  unb  wirt  jm  mee  fqn  um  bie  feelen  ftner  empfblnen  we« 
b(c  um  bie  «qtlicben  bab ,  aU  ^aulu«  ^ebr.  XIII.  17  rebt :  eq  (^k  obren) 
nHKbenb  fßr  fiwer  leben ,  aU  bie  ba  re<I)nung  werbenb  geben  für  tid).  Z)enn 
bi(  pfaffbeit,  wit  ia  oben  vi  9etro  ifl  angezeigt,  bat  gbein  emp^leb  be^  swang^, 
funber  ifl  jro  Perboten  aller  jwang.   dlbd)  ftnb  etficb  bi^d  fo  mutwillig  rni:* 

^ ■-■  ■     -    - 1  --    II -      -  — I       -|  T i-  ■       _    -  ,  i-ja u  f-  ~i-i r-i M—t n-r-rr — ^-ii — r 

*)  oefproibene«  ')  au  Pernnilten« 


T 
^ 


362  U^kflanfl  M  XXXIX.  «ctüttfi. 

nflW  miUt  Mii  unb  M  ilt  wt^  ft»  tiiit  wvi  Aänb  i  fo  Mrfcnb  f«  bkb 
itit  f3r(()teit.  9ti^ni.  XlII.  3  i  4.  2>r$^al6  fq  bir  d^tn  gcbPtfam  (int  unb  ttr 
cnbictmb:  bcitn  fi}  fär(t)ttnb  biA  tiit/  uitb  belfmb  biA  triir()cni  bamtt  fi) 
t^9r  bm  munpttttgctif  bie  bicft  färct)t(n  ttiuficnbi  dcftiftct^  mcrbtnb. 

OBantim  (umtRt  ti  ahtti  ba^  gott  tiit  ein  obtrtctt  iKverbnrt  ^oti  bk 
uf  bt(  luttm  grtc^Hfl^it  unb  uitft^ulb  bei  ftctjcti^  fi^Ci  unb  bic  bSftn  (Itafte? 
fo  i9urbtnb  mir  tail  frömmer,  umwart:  2)a  barninti  baf  brr  mmfd)  nit 
%9ttift:  bctiit  gott  aUcin  erfcnnt  bic  ^cr}ttt  brr  mmfc^cttf  unb  wir  erlcmicnb 
bie  erft  an  ber  frucftt.  Unb  naftbcm  tvir  bie  fruc^t  gfe^en  /  fo  babenb  wir 
bemndcb  unberfc^b  ber  .fruchten  unb  ber  firafen.  SRun  muf  laiitl\>{% 
Uttberfc^eiben  einen  «runb  i^übin,  borut^  man  el  rec^t  unb  nad)  gott  )tcbc: 
benn  »ie  M  man  gfa^  bati  ftnb  bo(6  bie  fdU  fo  Dilfabisr  baf  fy  ft(^  (twonn 
m  bem  flfal^  mtnben  mSflenbf  unb  muf  ber  rtd)ter  nacft  einer  anbren  fcbnur 
Mn  ^»en.  SBeldbctilbiefelb?  fm  i^emunft?  SleiUi  benn  bie  tfl  mitwtiften 
.anfed)tunflen  gefaniien  r  tbtie  aUt  btns  u^  lieb  ober  t^ai  i  freub  ober  (eA  i 
frif(i)e  ober  fordet:  barum  muf  ber  ri(t)ter  t^on  erfi  an  uf  bae  gutfeben/ 
ti<  bem  man  aUein  alfetf  %ut€  f^öpft.  &o  er  ba^  er! ennt  unb  iior  ougen  boii 
M(6  begert  ui  im  }e  fc^öpftUf  fo  ift  er  OdKr,  baf  er  nit  feien  mag:  benn 
H  (af I  flbeinen  begerenben  ler  flon.  ^t  weift  ouc^  ba^  aUein  i  fo  er  gUu' 
big  ift :  benn  ber  unglöubta  t^ritcbt  ft(^  bef  nit  {ü  gott ,  unb  erforbreti 
ou4)  bef t)a(b  nit«  2)arum  »iU  ber  ober  reibt  erfennen  ober  re<l)t  fabungett 
mad)en  r  muf  er  jum  aUer  erflen  ein  gott^bulber  ober  gl&ubiger  f^n.  Wu 
fad) :  er  i^erflat  unb  g(oubl  ba^  gfab  ber  natur  nämmer  recbt  unb  gtvuf r 
wie  i^or  gfeit  tft  i  bi^  baf  er  ben  bimuielfcben  l^ater  weift  t  erlennt  unb  in 
jn  gloubt.  Unb  mtif  aber  nit  aUein  ba#  urteid  ba^  er  über  bie  unoerfebnen 
3tifii((  gibti  barüber  er  gbein  gfab  bot  i  nac^  bem  gfa^  be^  näc^ften  ober 
ber  natur  fteUen ;  funber  oucf)  burd)  ba^*  felbig  gfa^  atte  alten  unb  i^ocbnn 
gfab  urteilen:  ob  fQ  bem  gftttUd)en  gfa$  bet^  näd)jlen  unb  ber  natur  f  bic 
beebe  ein  gfab  ßnbf  glqc^förmig  fqinb  ober  barwiber.  ®(Qd)rörmig  iü 
flbein^:  benn  gbein^  ift  glocb  eben;  aber  baf  eH  binju  rfid)t  ober  et(id)ct 
gefralt  nad)bin  gati  nennenb  wir4  gtQd)förmig.  6inb  bie  gfa^  bem  gottli« 
eben  wibrigt  fo  foH  er  gar  nit  barnad)  rtd)ten.  2>annen  folgt;  baf  er  oud) 
bie  gfob'wol  ertennen  muf;  nad)  bcnen  er  rid)ten  will.  &id}r  wel(b  ein 
gfar(td)  bing  ift  e^  um  einen  obren  ober  rid)ter!  @td)  aber  borgcgen^  wel<b  ein 
ftd)er  fd)(n  bingr  fo  er  ein  gläubiger  unb  gottlförd)tiger  mcnfcb  ifti  unb 
niit^  uü  ftmn  anfecbtungen  r  funber  alle  btng  nad)  bem  wort  unb  gebot 
gotte«!  berbanbletr  ber  jn  aUetn  bie  redeten  maf  leert  treifcn!  2>enn  fo  wer« 
benb  aKc  ßne  gfa^  bem  g&ttlid)en  willen  gl9d}formigf  nit  eben  gl9d)förmigf 
funber  babenb  etwa^  gflult  bet^  gbttlid)cn  gfal^e^  unb  miUni :  benn  bie  gered)« 
tigbeit,  baran  ber  rid)ter  (ummen  muf,  ift  nun  ein  fcbatt  ber  waren  grecbtlgbett. 
9Iod)  muf  er  fo  groife  forg  ^ani  baf  er  nit  gfunbe  gliber  für  tränte  binbov/ 
«nb  tränte  für  gfunbe  laffe  fton. 

2)emnad)  fo  ift  nit  gnug ,  baf  er  gut  g(a^  tenne  unb  wot  wfiiTe  )e  ur> 
teilen ;  funber  er  mtif  oucb  ein  t^olt  b<)ben  i  bad  bem  gfa|  gebbrig  fne  i '  unb 
im  glouben  gebe,  unb  wfiffe,  weld)e^.bte  red)te  biUid)teit  fqe,  bq  bero  jr 
obrer  bin  t^wt;  ober  aber,  fo  f9  oon  jm  geftraft,  wurbinb  fq  wAten,  fi> 

^)  gefiebert.  <)«0<bOr  gebe/  barauf  acbte« 


t 
/• 


Wfcdung  M  XXXIX.  «rtiMi  363 

«pf rinb  f^mttt.  Wo  fo(<)t  ett(^  )um  crfkn  ^  fcof  Mc  otertt  i^or  aßen  Mn« 
gm  Nr  nebten  wattn  (ttonnniHf  gom^  f^Uinb  unter  jr  WÜ  Mn^itn;  ta< 
tcf(bid)t  oOrin  mit  bem  bellen  wovt  gotte^,  Hi  bie  menfd)ett  ndw  macbt: 
Kit  bal  geatmet^  mort/  funber  ber  geift  jotte^i  ber  mit  finem  mort  tofirft 
iDemt  tva^  bUft  sAte  gfa<}  baben;  unb  am  babq  nit  ein  gm&t  t^abtn'i  bem 
bo4  4iit  (|fa^  gefaUe;  ba  bilft  gbetn  gebieten »  ba  bol  gmut  nit  wo(  »iU* 
®i(  mag  aber  ba*'  flmutf  ba*  t^on  natur  b9*  iftt  saU  wetfen:  e*  werbe 
bfttn  burd)  flott  barjü  gesogen  ?  SBie  tann  el  ober  gebogen  »erben ;.  bon  bem 
t$  nut  »eist  9(1(0  folgt  f  baf  guten  gfa^n  aUermeift  gefolgt  unb  gelebt 
»ittf  ba  man  aller beUefl  ba*  mort  gottei  leert«  2>a  erlennt  rmm  aller  ba# 
rtnen  wiütni  ba  id  man  aller  frutigefl  ben  y  t^än:  benn  man  tbät  jn  uO 
Ikbr.  Dann  gibt  ber  ober  gute  gfa^i  »ann  er  fcbaffeti  baf  bte  unbertbonen 
aUorftblecbteft  unb  einfältige^  nacb  bem  willen  be*  gäten  gfa^e*  lebinb.  Da* 
gfibicbt  gbeinen  weg  ee  benn  burtb  ba*  wort  gotte*.  Vlfo  folgt,  baf  gbein 
tegitnent  riiwiger  unb  gott*fi(r€btiger  fiKi  mag^  benn  bartn  bo*  wort  gotte* 
am  (utreüen  geprebiget  wtrt;  oud)  baf  gbein  bing  ein  regiment  frfler  macbt: 
lenn  bie  frdmmften  regiment r  ift  gwflf »  baf  fq  bie  frfiefken  (inb.  SDannen 
bar  gwä$  ifl/  baf  iit  nut  bann  tqrannen  finbf  bie  ba*  ebongeltum  Sbri(U 
nit  wellenb  unber  jrem  bolt  laffen  prebigen.  &ti  fütitittni  i  man  werbe  fe* 
(Knb;  ba*  mSgntb  f9  nit  erleben:  benn  fq  ftnb  fo  grofr  gvtigi  bb*  fd)ä(ff 
Uli  fo  ffir(btenbf  e*  werbe  ein  ieber  bur  fo  wi^ig,  baf  er  fid)  uf  jro  fd}al(« 
kdt,  unbill  unb  frefel  berflanbi  unb  berrfcbenb  lieber  unber  ben  blinben  we« 
In  fcbenben.  Unb  fugt  aber  gbein  leer  unber  allen  /  bie  ie  uf  erben  tnm^ 
mtn  fUtbi  eim  guten  ^tbfamen  regiment  ba*,  benn  bie  leer  SbrifH*  2)a:> 
buccb  Wirt  ber  ober  wp*  unb  geidUcbf  tann  alle  bing  ermeffen;  ber  unber» 
tbon  Wirt  be*  guten  unb  fribfamen  begirig ,  unb  ba*  man  jm  mit  gebieten 
nit  mag  angwunnen ,  ba*  tbät  et  u*  liebe  frätig. 

60  nun  brrr  unb  oolt  ber  böcbflen  W9*beit ,  bie  in  bimmet  unb  uf  erben 
ift;  glouben  gebenb,  ba*  iil,  bem  wort  gotte*  gtoubenb:  fo  ifl  nit  anberft 
m5gli(b  1  bann  baf  ba  ber  griHle  frib ,  frünbfcbaft  unb  liebe  fpe.  Da*  sei« 
<)cnbbie  erften  cbriften  tlarticb  an,  bie  all  jr  bab  unbgtitmit  einanbren  gmeinlid) 
triitcnb,  unb  al*  bie  bruber  lebtenb.  3a  fp  fibertraftnb  bie  Ipblicben  bräber: 
Me  bittinb  ft(b  nit  alfo  trulicb  be*  jren  berjigen ,  al*  bife  tbatenb.  60  biC 
fdrfer  tft  ba*  wert  gotte*,  benn  ba*  werf  ber  menfd)en«  (£*  wirt  oud)  boK 
unb  berr  oerftänbig ,  bie  arme  menfcblicbc  gred)tigbett  )A jebienen , '  fo  bit 
bie  ertpben  mag ,  )um  allemäcbflen  bp  bem  gfa^  gotte*  bin ;  ber  glpcben , 
«u(b  alle  gfal^  (teilen  bp  bem  gfa^  gotte*  bin. '  Denn  wirt  ou<b  ber  obrer 
ft(b  felb*  nun  einen  obren  balten  über  bie  fä}äde  unb  an  benen  Önen  gwatt 
brucben;  gegen  ben  gt&uhigen  wirt  er  iicb  balten  al*  gegen  (inen  brubereUf 
unb  wirt  nit  allein  forg  baben,  wie  er  bie  fcbätt  flrafe,  funber  oud)  mt  er 
bie  gred)ten  Por  unbill  Perbute  unb  bcbalte ,  baf  fp  nit  in  mif  glouben  obcc 
boibeit  fallinb ,  unb  wirt  im  mee  fpn  um  bie  feeten  iiner  empfblnen  we- 
bte um  bie  sptlidKn  bab ,  al*  ^aulu*  ^ebr.  XIII.  17  rebt :  ep  (bie  obren) 
wod)enb  für  Ower  leben ,  al*  bie  ba  recbnung  werbenb  geben  für  äd).  Denn 
^it  pfaffbeiti  wie  ic  oben  u*  ^etro  1(1  angezeigt,  bat  gbein  emp^ld)  be*  jwang*, 
funber  ift  jro  berboten  aller  awang.   8{0d)  (inb  etßcb  bi^d  fo  mutwillig  m* 

*)  ocfprpdiKRe.  ')  au  Perwalten. 


364  uiimn  M  XL,  orttre». 

^t  fecti  f(f)<ifitn  d^vifti  f  ta|  f9  lotbrr  um  Icet  itod)  (üitn  ttflt  fiebml ;  t)ar> 
I9tfecnim  tt(td)c  Ht  fAafirn  S^riftt  fo  fanfit  unb  temuttgr  ba$  fP  ntt  ein  ieb« 
Itd)  fibtriloflni  btr  bikftn  ttasenb.  2>a  jtmml  (6ti(lniU(f)m  obren ,  buf  (p 
iia(4  ben  motten »  bk  je  le^t  in  bifem  ovHtel  ftonbi  beh  befd) werten  befdbtr» 
tntnb  r  ob  er  fllQd)  ndt  tlagt.  Denn  mo  man  ein  fdlic^  sfa^  ober  bntc^  ^ali 
baf  man  ntt  fteaftr  man  berttage  benn^  ba  wirt  bil  äbeU  (lebom;  bct  a^ 
men  miiJTenb  uitbiU  bon  ben  rpc^n  erleben :  berni  bie  (inb  jnen  aUwes  je 
flart;  unb  fo  bie  armen  bae  (ebenbf  tragenb  ft)  ee  jr  befd^werbi  bennfperil 
nod)  in  ein  anbre  defartiftbeit  (umminb.  3e^  bat  ber  r^cft  in  unbitt  (^cft» 
üet  f  unb  Wirt  sum  le^en  fb  baWfiart  i  baf  er  (idb  oud)  wt^er  bte  oberteit 
^fiBt ;  ^  unb  wo  bal  ()f(i)i(t)t ,  ba  ifl  e<  um  ein  regiment  <)ef(l)eben.  ^Dorum 
inu§  ein  oberteit  gar  eiflenlid)  uffebeur  baf  bie  flarten  fti§ten  b&d  bie  at* 
men  blöben  febAfli  nit  umbringinb.  Unb  ba^  bat  ftnen  grunb  im  wort  'l^utt 
giöm  xni.  3,  4:  2)ie  fürften  ober  obren  ftnb  nit  ein  fc^retfen  guter  wer« 
len,  funber  ber  bbfen.  9BiUt  bu  nun  ben  gwalt  nit  fürcbteUf  fo  tbu  gütce 
ober  TttbMl  fo  wirft  bu  vom  gwält  gelobt  ober  geiifnet:*  benn  ber  ober  ift 
ein  biener  gottei  bir  i&  gutem.  &o  bu  aber  bdfe«  tbdteft,  fo  fdrcbt  bie! 
benn  er  treit  ba^  fcbwert  nit  bergeben.  SDann  er  iit  ein  biener  gotte«  i  imk 
ein  rdd)er  (inetf  jorn«  über  ben»  ber  bdfei^  tbüt.  Darum  fbUinb  fp  febeni 
baf  fQ  fcbirminb  unb  rä^inb.  ^etru^  geigt  e<  ouA  an  1.  cap.  IL  14: 
Die  amtlut  ober  obren  werbinb  gefenbet  )A  raeft  ber  bbfeni  aber  gu  lob  ber 
frömmelt/  iai  ifl  }ti  afnen  unb  fc^irm. 

Der  bicrjgeft  artilel. 

e«  mbgenb  aQein.  mit  rec^t  tSbeUf  ou4  «Kein  bie/  fo  offenließ  berdrg' 
renb/  gott  uner^ürnt;  ber  bciffe  bann  ein  imbertf. 

Daf  bie  oberfeit  rdcben  unb  tbben  mbge  r  bo4  MHn  mit  recftt  /  M 
jeigt  ^aulutf  in  ben  n<ct)(len  Worten/  babor  fXbm.  XIII.  angezeigt:  Sr 
treit  ici  fcbwert  nit  bergeben:  benn  er  i(l  ein  biener  gotte^i  unb  ein  räcbte 
fbiel  iotnü  über  ben/  ber  bbfe#  tbut.  Daf  er  Ui  fcbwert  treit/  beb$tet  bte 
tnajeildt  unb  orbnung  be€  red)ten/  baf  er  gar  nit  ti^ben  foQ/  benn  mit  bem 
berurteilenben  recbten.  Darum  aUt  bie-  furilen  unb  obren/  bie  one  recbt 
M  eignem  }orn  ieman  umbringenb,  gloc^  aM  wol  tobfdyläger  finb  all  ein 
y meiner  mann.  3d)  teer  mid^  bie  nit  an  ba«  btibifcb  .red)t  ber  furftai/ 
barul  fQ  tallenb :  ^  ja  el  gimme  jnen ;  unb  ob  f^  gU)cb  unrecht  töbtnb  /  fot 
linb  f9  bo<b  nit  wie  einer  bei  boltl  ge(teaft  werben.  Der  täfiK  tnit  f^  M 
tec^  geleert :  fo  banb  el  bon  gott  nit.  Denn  gott  berbut  allen  menfeben : 
3iu  foUt  nit  t(ben!  ei:ob.  XX.  13.  9(lfo  mag  gbein  befunberer«  nit  t9ben. 
8lun  ift  ein  ftirft  ober  obrer  ein  befunberer  /  fo  fer  er  etwa«  u^  ftnen  etil* 
mn  anfec^tungen  tbüt.  9(lfo  folgt  oucb  i  baf  er  one  reebt  nit  t&ben  fotl  no(b 
mag:  benn  bie  anfecbtungen  mad^enb  einen  befunberm  ober  gemeinen  mann. 
d^l  foU  oucb  bie  in  eim  fSrgon  ein  ieber  wäffen/  baf/  wie  bal  gebot :  Du  fottt 
nit  tbben!  tu -allen  befunberen  menfc^en  gerebt  wirt/  aber  nit  )u  einer  obe^ 
leit:  benn  bie  foU  t9ben/  bot^  irer  maf/  wie  barnod)  tummen  wirt;   alfi 

ou(6  alte  anbre  gebot  bon  berjq^en/  bon  bem  onbren  boggen  barbeben  tu 

-   -  •  ■  - 

«)  tammt/  fett.  ^  «efMert.  ^)  tonen  macben  (bon  JtoUe/  Jtabl/  OletfenfcbwenyO/ 
fpreiben.   *)  9rtiKUmann. 


mtm^  t^  ^L.  miHüi.  a65 

)«  aUtu  befun^rreti  mmfcl^ett  gcvcbt  tort^ttb.  Ibtt  cfialti  btft  tu  ein  thttt 
tibtt  ridytcr;  btfl  In  fcbulbtd  mit  9ctvo  ju  ftbrnus  malen'  itbcn  mol  i^eraqbcnr 
fb  ot(  bin  petfon  antrifft.  60  bU  aber  bdtf  vec^imcnt  unb  ftcmtincn  ftanb 
antriffst/  mufl  bad  fcbwert  btuc^m*  X)o(6  bült  aUmcü  bte  mafi  bic  sott  balt! 
I>n  t)(t  nit  uf  btn  tob  bcü  junbev^  (S}cd)«  III.  21 1  funb<r  baf  er  ftd) 
brfcrt  unb  Übt.  Sbu  jm  ouct)  alfo !  Sfjl  b((ferunf)  je  boffen  r  fo  teil  gnab 
mit!  tft  ba0  nitf  fö  nimm  ben  böfen  bin  t»on  bem  Dolt  Deut.  XIII.  5. 

Ou(b  foU  man  niin  ben  mSgen  t9ben  1  bet  offenließ  becävgret.    Denn  bu 
0(rer  tannft  nieman  nac^  ber  bo^btit  ftnel  ^er}en<  urteilen/  bi^  baf  i»  fin 
bcrj  on  ben  frdc^trn  ertenneil.  Unb  fo  bu  jn  bem  iQcbnam  ^briiK  fci)äbli(i) 
un(  ber  gemtinb  berberbtic^  merben  empftnbe(l  1  fo  fer  bu  jn  leben  lieffefl : 
bemi  fo  mafid  bu  jm  ben  mflUftein  an'n  baU  beuten  unb  in  ixt  tiefe  be^ 
meere^  oergraben.    Unb  t^üft  benn  nit  bu  baefelbig  i  funber  fin  offen  lafler  not  ^ 
bie  oberbanb '  fblcb^  je  tbun :  benn  fo  fo  ba^  nit  tbäte  1  pflanjte  f9  alle  la« 
fter.   9Ber  nit  alle  jar  bie  näwlie^  OHi(i)fenben  bSrn  mit  bem  serter^  meiflretr 
ber  muf  (qbenr  baf  f9  jm  je  lejt  ben  ganjen  bann^  t)nnemenb.    ÜDod)  barf 
H  9b(iner  fll^e^nuf  ober  manreben:  Sbriflu^  leert  fölid)«  felb  ORattb.  V.  29. 
unb  XVIII.  8,9:  3Benn  bicb  bin  re(i)t  oug  berbbtfreti  grab  ti  ui  unb  n^irf 
ti  i»onbir!  2)ergli)d)en :  oerfirgret  bid)  bin  bonb  ober  fuf,  bouw  bie  ab  unb 
mxH  lyon  bir  k.    ixxi  oug  ifl:  ob  er  glQeb  bin  teerer  1  bin  fürer  unb  mü» 
beit  »Ar;  bie  banb:  bin  bilf  unb  juflud)t;  bin  fuf :  bin  gfeU  unb  miigewerb 
(benn  ein  fuf  ifl  bem  anbren  ber  trämeft  gfeU) ;  bennoc^  foUt  bu  jn  abbou^ 
locn  unb  binwerfen.    SBiemol  nun  bie  wort  fflrnemlid}  uf  ben  barni  ber  st* 
weinb  reid)enb  1  ftnb  fq  bod)  ein  Ilare  leer  ben  obren  1  baf  f9  ftd)  oud)  ber 
SeflaU  bieten  f9Uinb  in  ber  räci)eren  flraf;  namlid)i  baf  f9  nacb  seflalt  bet 
Idflren  etliche  jum  erflen  frünblic^  manen  fiUinb,  ob.f^  ft(^  befretinb.    6o* 
bolb  aber  ber  trofl  ber  befrung  nit  ba  ifi,  funber  nun  je  beforgen  ifl,  man 
»erbe  noc^  bbferen  f(l)aben  an  bem  ganjen  l^ebnam  erleben :  fo  ifl  wtf ger  1 
H  t)erberbe  ein  glib  weber  ber  ganj  Iqc^nam.    Denn  bie  obren  ftnb  radier 
unb  biener  gotte«;  barum  mirt  gott  nit  erjämtf  fo  man  fmen  bienfl  tbut. 
^eif t  aber  er  ein  anber^ ,  ba^  ifl :  beift  er  on  rec^t  toben  1  qU  mit  Iriegen 
ober  f9tid)er  gefialt:  benn  foU  man  jm  geborfam  fi)ni  bor  nit;  funber  man 
fott  fieb  aUweg  f!nei^  gebotet  bttlten;  unb  fo  er  ein  anbertf  buft^  att  ben 
tfinig  9(gag  t5ben  1.  6am.  XV :  foU  man  bemnac^  nut  bef  minber  aber 
la$  gebot:  Du  foUt  nit  tbben!  b<^tten.    U^  »elcbem  folgt  1  baf  bai  berföt 
bet  triegen  ein  unmenfcblic^  ttnberfd)amt  fänbli(b  bing  ifl.    Denn  icb  tonn 
nit  anberfl  ermeffeur   benn  baf  aUei  bie  in  eim  jäg^  ftnb,   aller  tob» 
fi^Ugeni  bie  ba  befcbtbcnbf  fcbulbig  ft}inb:  fi)  ftnb  ein  (ild)  ober  menge, 
gonb  aU  einem  ratfcbtag  na^,  tbünb  aUt  ein  toerf,  nemenb  alle  Ion;  n^ie« 
lool  einer  fte^  wirftb  berfänben  mag  benn  ber  anber,  fo  bil  er  ein  griWer 
ttrfaeb  iit  be«  äbbii  unb  böfen. 

Der  ein  unb  bierjgefl  arttfef. 

®enn  fq  rec^t  rat  unb  bilf  jubienenb  benen,  für  bie  ft}  recbnung  geben 
toetbenb  bor  gott,  fo  ftnb  oud)  bife  jnen  fdbulbig  l^blicbe  banbrei^ung 
je  tbün. 

M  notbigt.  ')  £)berfeit.   ^  ber  ^tppe.  *)  9ut/  0ut»bejtrf.   ')  ^ut. 


366  tMegmifl  M  XLL  ortifcfl 

Difm  ovtiM  MHat  ein  ktev  Ntft^i  ftni  ndmlt^  baff  fo  bic  obrm  baf 
mit;  fo  jnett  onpfölnt  td/  aU  redK  jubicnoti  bcn  rinfaltiflcn  ratm  unb  iiit 

.  Mrfaren*  (ufftiif  btti  onmcKJbHsnt  bdftrt  unb  0)  ntt  unbcrbructett  lafTetii  nadi 
tiotbtttft  tttib  mircrnfl  f^cmültcnb;  b<if  ou<&  banmtbm  biUtd)  tfl,  ba$,  bic 
jv  Mlf  cntpftltbcnb  unb  brud)enb ;  jnen  jr  bette ^ne  *  jt^t  unb  fc^äbltc^  ^tt^ 
fumnuf  miberleginb ,  fo  fec  fq ,  mt  id)  gerebt  bab  i  oerligen  unb  ui  oerttscn 
fdxiben  emofnbenb  t  ben  ixj  ntt  oerfiefen^  mdgenb.  (So  fp  aber  fu(l  r^d)  genug 
jinb  r  fSUttnb  f«  btUid)  bef  jro  Rieben ;  unb  na(^  ber  getlalt  gotte^  ft^  ein  gemein 
nel  9&t  aUer  menfd}en  ntacben ,  ali  ouc^  e^of  rate^  ein  beib  gctbon  bat  mit  »ort 

*  unb  werf ,  bef  wort  ift :  „  ©er  wp^  ift  ein  gemeinen  gut , "  meinenbe ,  bie  w^^b^it 
föKte  gemeintglicb  Mm  menfcben  bienen.  Z)ef  ftnbt  man  no(b  tvol  ein  bt(b 
unbet  ben  rat^bctren  in  flAtten  unb  lanbeu/  aber  unber  bcm  berrfd)enben 
abel  wenig:  benn  ft)  fi^inb  wie  rqcb  fo  weKinb,  fo  laffcnb  fi)  jren  armen 
lüten  niM  nacb ;  bef  minber  Tinb  ft)  gott  gl^cf).  2>oci}  mogenb  ft)  .)imm(id)tr 
maf  I  ber  menfd)li(^en  grreAtigbeit  nacb  r  J<  f<^u(b  tjitsieben.  ZVerni  fo  b^nb 
bef  geflanb*  ber  gefd)rift  9t9m.  XIII»  5-^7:  !Darum  ift  noti  ba$  jr  gebor* 
fam  fqinb  /  nit  aUein  oon  ber  rad)  wegen ;  funber  oucb  oon  ber  confcienj  we« 
gen.  X>tnn  barum  gebenb  jr  {!(((  ober  geleit.  !Z>enn  fo  ßnb  biener  unb  oer« 
wdrfer^  gotte«,  baf  f^  ftof  uffebinb.  3>arum  gebenb  aUen  menfd)enf  lai  jr 
jnen  fcbuCbig  (!nb!  toim  jr  }oU  fd)u(big  (tnb,  bem  gebenb  jn!  wem  jt  fttir 
ober  fd)ofl  f^utbig  finb,  ^em  gebenb  fo!  wem  jr  forest  ober  }ud)t  fd^utbig 
(inb  I  gebenb  jm« !  wem  jr  eer  fcbutbig  ftnb ,  cnbietenb  jm  bie !  ^ie  t^Httni 
ufi  jr  pAoftler!  3um  er(len  ift  man  ber  oberleit,  bie  ba^  fd)wert  treit;  ge* 
borfame  fd)u(big ;  ntt  atifetn  barum ,  baf  fo  bie  untf  mit  gewatt  angwünntnbi 
funber  oud)  bon  ber  confctenj  wegen.  ^&renb  jri  baf  uwer  confcienr  ber« 
fünbet  Wirt,  wenn  jt  ber  oberlett,  bie  ban  ftbmert  trett,  nit  geborfam 
(Inb?  ^abenb  jr  eonfeienjeni  fo  (ügenb  barjö!  benn  ftnb  jr  gemelbter  ober» 
Wt  nit  geborfam I  fo  bertebenb  jr  ft».  3um  anbren  bJtenb  jr,  baf  jr  benen 
bieneren,  glod)  fam  ft)  ein  getft(id)  amt  oerwarttinb  (kiturgi)  gegen  gott, 
SbU  unb  geleit  unb  ftär  unb  fd)of  fAutbig  foinb.  3um  brittcn  börenb  oud) 
bie  obren ,  baf  fo  uf  bao  amt  jre<  ftbwerte*  ftof  warten  unb  uffeben  fööenb. 
Sum  bierten  bitenb  aHe  Sbrtften,  baf  ieber  bem  anbren  bejalen  foU,  ban  er 
im  ftbttlbtg  ift.  Ul  wetcbem  folgt,  baf  bte  nfit  benn  letfer  ftnb,  bie  ba 
f9tc<6enb:  3d}  bin  ftn);  icb  wiU  ntt  meet  ginn  geben  no^  anbet  fd)u(b  be« 
aalen,  ^btft  bu  bic  nit,  wal  9aulu<  tcbt,  unb  ba  oben  oucb  ift  anzeigt  in  bem 
attifet  bom  unfettigen  gät?  Otb  etm  ieben^  ba^  bu  jm  fcbutbig  btft!  Sl 
bttfet  nit,  baf  bu  ipti^ft:  wtt  ftnb  alt  bt&bet.  2)enn  bie  atbettfetig^ 
menfd)fitb  gtec^tigbeit  teett  ftcb  nfit  batan;  fo  taft  un^  gnög  btubet  fon, 
f^  }wingt  abet  bie  fe<fel  unb  tSfcben  nit,  baf  f^  fcbto9ftren  foinb.  Xtorum 
müft  bu  bi4)  bie  menf(bttd)en  gre^tigbeit  laften  meiftten :  benn  gott  t^tift 
ti.  W>tt  alte  btng  gemein  baben  ift  wot  g9tttid) ;  gott  jwingt  aber  ben 
babenben  nit,  funber  toft  jn  ba^fetb  tbun,  ob  et  witf.  Wo  mogft  bit 
jn  oucb  tttt  batiä  jwingen  obet  nemen;  funbet  fo  bu  ti  tt^äü^i  fo  w£ri<t 
f Aulbig  am  gebot:  2)U  foltt  ntt  ftelen!  9Benn  un<  gott  ertad)tet,  baf  wir 
üQt  fetbn  ban  unfer  fMlicb  jemmen  tragenb:  bann  fo  wetlenb  wir  nacb  ber 


t)  %u  Orutib  geben.   ')  angewandte,   ^>  ertragen.   *)  SudeMnbnif •   ^)  &imtia. 
*)  g(bre<bti<be* 


mieatttid  M  XU.  artiWl  367 

gnutiit'  {fbftt/  tvtc  }ä  ben  g^tm  bcr  apojHcttr  bo  oucft  niemim  9r}t9uti<im 
mtbi  üU  ^ttt9$  ju  ^nanta  tAt:  SBo^  c<  nU  ht  Htnem  gemalt?  warum 
bafliubanttba^get^on?  fam  er  f^räc^e :  (S^^bic^boc^  nteman  ge^iomigeti; 
tu  tfättt^  iodi  n^ol  iwan^  ^(b  iit  sanjen  fumm  mögen  behalten.  SBelc^e 
nun  fo  »Ol  berieft  j^nt  /  baf  (9  mtiffrnb  1  baf  alle  btng  gemein  föKtinb  f^n, 
unb  tvtUenb  ba«  uf  jren  eignen  nu$  sieben  f  föQenb  bie  obren  fdld)e/  ob  f9 
9lQ(^  nut  f)abenb|  ou(6  gmein  mad)eni  foUenb  ft)  in  bie  fanb«  unb  (lein«' 
gruben  f(l)mib(nf  ober  »ergeben  ^eiifen  arbeiten/  ober  }ä  einem  gemeinen 
b^fpil  für  un^  alle  an  ben  galgen  fnüpfen.  &o  (tnb  fp  um  ond)  nuQ  1  baf 
anber  an  jnen  gewi^get  röld)en  frefel  nit  ani)eben  n^erbenb.  ^urj  ti  foIC 
tin  irber  ber  grect)tigbeit  ge^orfam  fqn  unb  ftd^  nac^  bero  balten  /  bie  jm 
ftn  orbenltc^e  obrrteit  ffirfc^rqbct/  bo(6  baf  bie  nit  miber  gott  fqe.  fiaf  bic^ 
bie  ben  froen  miUen  nit  irren.  * 

^iebq  tann  man  n^arlicb  ber  t^rannen  ouc^  nit  bergeffeu/  bero  leibet 
fe  bi(  ift ,  oU  flögen  im  3(ugften.  Daf  f9  jnen  felb«  Me  nit  einen  mantef 
futmoibinb/'  barunber  fq  aUe  fc^alf (^eit  jurdflinb  mit  rouben>  bfc^QfTen/  be* 
trtqm/  ja  mit  mürben ^  (telen,  t&beu/  fam  f«  bamit  jrem  amt«  bon  gott 
befolrn  1  gnäg  ober  rec^t  t^äginb.  2)enn  ber  weltlid^en  furflen  ifl  teQ  fo  eit| 
gi^offer  teil  in  bem  abweg/  baf  ein  ieber  oernunftiger  üAtr  baf  e^  oil  wflget 
toiti  fq  mä'rinb  nit  on  brm  amt,  btan  baf  in  baran  fo  unmenf(i)licb  farenb; 
Unb  ünb  bie,  bie  näwe  fc^a^ungen  uf  jr  oolt  legenb  on  bcf  gunfl  u^  tut« 
ttm  getralt  (meld)er  f(^a|$ung  fq  bebSrfenb;  ifl  mar;  fq  ^anb  aber  (td)  }& 
ber  armut  gebradbt  mit  fiberf^wänglic^em  gepradbt^  fpileu;  fufeu;  ^iireni 
tofkni  friegen,  ungejimmten  toflen  ber  üeibung;  bienern  unb  frdmbet 
littm  unb  }ierben).  .  t)ie  nit  allein  iiü  /  flär  unb  fd)Of  Pon  ben  armen 
r^ifenb ;  ^  funber  fq  ^benb  3uben  ober  muc^erer  unber  jnen  Ü^en ,  bie  ber« 
ioUenb  jnen  alte  jar  jr  leben  fo  tüti  baf  M  geM  weberber  tqrann  no<^ 
btr  3uben  unb  müc^erer  mert  (tnb.  9lod)  laifenb  fq  f41d)e  befc^merbe  über  jr 
<itm  i>ol!  gou/  bamit  jnen  ouc^  ein  teil  merb.  !Z>ie  erfl  na^  fölcftem  bie 
monopoloe^f  eigenföufer,  unber  jnen  bulbenb,  bie  aber  in  jren  rechten  oer«* 
boten  iinb.  SRan  muf  fpejerq,  jinn,  lupfttr,  tue^,  mat  tc.  alle  oon  ben 
etgenf 9uferen  nemen ;  bie  befc^werenb  nit  allein  ein  fürittum ;  funber  bie  gan* 
im  ivelt.  6q  gebenb  jr  mar,  mie  fq  menb,  unb  ifl  g^etn  arme  finbbetterinn 
in  atfer  melt,  fq  müf  an  eim  ieben  litli  puloer^  benen  molfen  einen  frAjer 
ober  no4  mee  }e  fc^a^ung  geben.  !&amit  legenb  fq  fo  unfaglic^  göt  )e* 
fommen ,  baf  jnen  bie  fürflen  oft  nemen  mflifenb  glq4  oM  ben  bqen ,  ^  ober 
fo  babenb  einen  berflanb  mit  jnen,  mie  bif.  !Z>ar}ä  fo  ^abenb  fq  ben  eigen« 
louf  um  unfaglic^  gelt  bon  jnen  gefoufit.  Daran  Itit  not,  mie  bil  fq  barum  ' 
gebtnb:  bann  fo  balb  fq  ben  elgenfouf  Nbenb,  fo  ifl  e^  getfton;  fq  gebenb 
bie  mar ,  mie  fq  mellenb ,  unb  (ummenb  ber  ture  mol  qn.  Z)ife  eigenföufet 
fotft  ein  ganse  c^riflen^eit  bertrqben  unb  abfleUen,  glqd^  aU  einen  bunb* 
fdjüb-  !Die  ber  geifllie^  genannten  prae^t,  rqd^tag  unb  mutmillen  baruni 
b(fci)trmenb,  baf  fq  jr  tiberfc^mängli^e  rqd)tag  nieffenb,  bie  aber  ben  armen 
geborenb,  unb  u^  ben  fpitdleren  ber  armen  Verbergen  ber  riiteren  unb  fölb« 
ntten  mac^enb ,  ba^  ifl  u^  ben  (li^fleren :  benn  bie  f löfler  (tnb  nüt  anber^r , 

« 
^)  tnffdemetn,  demeinram.  s)  imtmerfät.   3)  ben  -  entreif  en.  ^)qt9^ni€Qmüvi, 
befonbero  «Pfeffer.  «;  Sienen. 


370  UfiegUKg  M  XLII.  MhteM. 

cbcfittvttj  mi  mit  unfAuIbidtm  btöMfrgtfflfm ,  oK  ^tt  jlnbeft  2.  JtBn;  XXI. 
Um  ml^er  fibttn  toiDcn  gctt  ba<  t^oK  3fVaeW  gfhoft  bat  /  ol€  in  ^etefma 
unb  bie  tvirt  anseilet :  !Z>arum  baf  SRanaffc^ ,  Ut  fung  3uba  i  kte  aQttM« 
(Icn  grämen  gctbon  ^at/  ja  fibtrfroftn  bat  Hc  Vmot&'rtf  iit  i^ot  ou(b 
tibeU  gftbon  f)anb/  unb  b<)t  ba^  jäbtfcb  büll  }efflnbcn  bewegt  in  ftnent  n^fift: 
barum  fprtcf)t  bet  bert  /  gott  3ftaett :  9limm  war  r  td)  »trb  tibrt^  bringen 
fiber  ^ierufalem  unb  ba^  jubifci)  trudj  /  ba$  eim  teben  /  bet  ba^  f}9ren  wirt  r 
bte  oren  fingen  werbenb  ic«  Xur j ,  b^ttinb  bie  jubifäjen  jren  f ilnig  ntt  alfo 
ungefirafet  iaffen  mütwtUenr  f)ätt  ft)  gott  ntt  geflraft.  9Ran  muf  ba^  oug, 
fo  a  berbd^ret  r  umgraben  unb  binmerfen  /  bie  b<mb  r  ben  füg  abboumen. 

OBte  man  aber  ben  abfiofTen  ^  (BUe/  ijl  Ixj^t  je  merten.  9ltt  mit  tob« 
ffbMgen  r  triegen  unb  ufrtiren  r  funber  mit  bt(  anbren  wegen.  2>tnn  gott 
bat  UM  im  fi:iben  beruft.  1.  Sor.  VII.  13.  QBirt  ber  fdnig  ober  berr  oon 
gemeiner  banb  erwcHt  unb  tbut  übet  i  fo  tb&  jn  bie  gmetn  b^nb  wtberum 
bannen;  ober  aber  fD  werbenb  mit  jm  gfhaft.  ^at  jn  ein  Heine  iol  bec 
färften  erwä(t  r  foU  man  ben  färften  an}eigen  i  baf  man  fin  oerärgcr(td) 
(eben  nit  mee  bulben  mftg,  unb  beiffen  abfloffen.  ^ie  bebt  (tcb  not:  benn 
ber  tt^rann  fart  jA  unb  mejget  bie  felbigen ;  ba^  fcbabt  aber  nit.  (£^  tfl  gar 
iroftlid)  um  red)t  tbün  getbbt  werben/  fo  man  be^  wiUen^  gotte^  faret 
1.  <Det«  n.  20 ,  Weber  nacbbin  mit  ben  fd)u(bigen  in  ber  mif  tbat  getobt  oon 
ber  b<<nb  gotteir.  SRagfl  bu  aber  ben  weg  nit  eriqben,  unb  barfü  c^  nit 
wagen  /  fo  Ixji  ben  mutwiUigen  tqrannen  /  unb  wirb  benn  iüU\t  mit  jm  ge« 
ftrafetf  unb  ftat  bennod)  bie  banb  gotte^  nocb  u^geflredt  unb  brSwenb.  i)fl 
ber  tqrann  bon  nieman  erwAUi  funber  er  f^at  ba^  rod)  ererbt:  weif  ic^  ntt| 
wie  bie  felbigen  rt}d)  einen  grunb  babenb.  !Z)enn  (af  bir  fqn  i  aU  ob  ber 
geboren  (tinig  ein  tor  ober  tinb  wäre;  nocb  mtif  man  jn  für  einen  betren 
baben.  OBie  wirt  er  aber  berrfcben  ?  (S^  muf  folgen  i  baf  nit  na(b  gemei« 
nem  fpriid)wort  eint^  länig^  fun  eintweber^  ein  narr  fqn  muf  ober  ein  tungr 
funber  er  wirt^  beebe  mit  einanbren  fqn  i  ein  narr  unb  ein  fflng.  Dcbocb 
muf  man  ba^  rqcb  mit  anbren  wQfen  berwalten.  €^o  wäre  ou(b  Wäger  r 
man  mad)te  einen  wqfen  }A  einem  (fing.  !Z>enn  e^  ifl  ein  ungtittfbafHg 
ber(Iiid)t  (anbr  bef  länig  ein  (inb  ifl.  9reb.  X.  1&  !Z)te  einen  tprannen 
bef^rpbenb  i  fpred)enb :  baf  ber  ein  tprann  f^e,  ber  n^  eigner  traf^  unb  bar* 
fleUen  '  regiere.  9(lfo  weif  icb  nit  /  wannen  tu  f ummt ;  ba$  man  bie  rqd) 
ererbt ;  ti  fqg  oudbi  benn  baf  fölicb^  bie  gemein  berwiUigung  unb  gbettung ' 
bei  bolU  sAgeb.  €fo  nun  ber  ein  tqrann  iflf  fo((  nit  einer  ober  ber  anber 
jn  unberflon  abjetbAn:  benn  bai  mad)t  ufrAr  i  unb  tft  aber  bal  rqcb  gottei 
gred)tigbeitf  frib  unb  fr5ub  im  beiigen  geift  9l3m.  XIV.  17.  6o  aber  bie 
ganj  menge  bei  boKi  einbeQigU^r  baf  bamit  wiber  gott  gebanblet  wirti 
ben  tQrannen  abftof ti  fo  ifl  el  mit  gotti  ober  ber  grSffer  teid  fo  fer  er  t>ot 
unrat  ^  fqn  mag.  9(lfo  foKtenb  bie  f inber  3fraell  ben  SRanaffen  abgeftoffen 
baben;  fo  bdtt  fq  gott  nit  mit  jm  geflraf^.  6pti^fl:  wenn  wirt  ei  barjA 
f ummen »  baf  ber  gr^ffer  frJmmet'  teil  eini  werbe  ?  9Cnfwurt :  ®irt  er  nit 
einbeHtglicb  einli  fo  reb  id)  tvit  bor:  fo  trage  bal  jod}  bei  tqrannen  unb 
werbe  iulejt  erfl  mit  jm  gflraft,  unb  tann  ftd)  xiüt  Hagen.  2)enn  mid)  bat 
oud)  etwann  gewunbret  i  warum  gott  bal  arm  ooll  bon  ber  f ünigen  ober 


■b. 


^)  abfeilen. ')  eigner  SarfleHund/  @elbitetnfe(und.  ^)  einftimmuni.  *)  bOfen  ^oiqau 


mimm  ^e«  XLIIL  atttfe».  371 

ofocn  wegen  (träfe.  Se^  tvunbret  ntid^  ti  nüt  ntee.  SQSiirttnt  babenb  wlt 
m^  ge^en  Um  nAc^flen  nit  na6i  in^tt  be<  gfa^e«  bet  natur  ?  fo  brb9r^e 
man  (i^etneiT  obren  /  funber  mir  wärinb  aUe  mie  bie  brüber.  ^(fo :  QBarum 
iil  und  nit  alfen  Ar(d)tia^(it  }um  6od}ilen  Ueb  unb  ba^r  übel  »tbrig?  fo 
ȟ'rinb  mir  aU  einbeUig  ben  tqrannen  ju  i^erdoffen.  60  mir  aber  fo  toum 
ffnb  an  ber  liebe  ber  gemeinen  dred)Habett/  barunt  (affenb  mir  oUe  ubd  bec 
n^rannen  furgoni  unb  merbenb  biUtci)  Don  jnen  ierriffen^  unb  jum  (ejten 
mit  jnen  gefteaft«  Sllfo  manglet  nit  rat  ober  meg/  mie  man  bie  tqrannen 
obfloffe  I  funber  t^  manglet  gemeine  frommteit.  ^Atenb  ü^  1  jr  tqrannen ! 
bau  et^angelium  mirt  fromm  (ät  sieben.  Q3}erbenb  ou(6  fromm!  fo  mirt 
man  tic^  uf  ben  bänben  tragen.  Sbunb  jr  lai  ntt|  funber  rqifenb  ^  unb 
pocbenb  /  fo  merbenb  jr  mit  fiiffen  getreten. 

2>er  br9  unb  bierstg^  artifel. 

eiumma ,  bef  rqc^  ifl  aUerbefl  unb  feileft/  ber  a(fein  mit  gott  berrfc^elf 
tmb  bef  aUerbbfl  unb  unfldtefl/  ber  M  ftnem  gmut. 

2)ifer  artitel  bat  f unbfc^aft  burd)  bad  gana  a(t  tejlament  bin ;  baf  1 
mmn  bie  3uben  (td)  gotte^  gebalten  b<)nb  unb  (tner  geboten  r  fo  tfl  N  jnen 
oucb  }qt(ict}en  mot  ergangen.  3Benn  fp  aber  t>w  gott  (tdb  (eert  banbr  fo 
fintr  fq  in  grof  jamer  fummen.  9((fo  nod)  butbqtag  blqbt  unfer  fiant 
unb  regtment  fefl,  fo  mir  uf  bem  felfen  gegrunbt  (tnbr  ber  nit  bemegt  mer« 
ben  mag.  93}ibrum  fo  mir  uf  fanbi  bad  i%  uf  ben  unfläten  rat  M  menfcben 
bumenb  /  fo  mirt  unfer  flanb  bemegt  t>on  minben  unb  malbmafferen  1  unb  mirt 
ttmfaUen  Snattb.  VII-  25.  fiue.  VI.  49.  !Z)enn  e«  ijl  bef(f)eben  um  beur 
ber  (inen  troff  uf  ben  ririnen  (lab  febt.  Sfaj.  XXXVl.  6.  «^armibrum  1 
oM  6a(omon  VII.  12.  fpricbt:  €!un;  eer  ben  berren!  fo  mird  bu  (larlf  unb 
one  jn  ffird)t  gbeinen  anbren !  mag  ber  nit  bemegt  merben  r  ber  (td)  gotte« 
mort  balt.  !Z>arum  aOe  regiment/  fo  fpinb.mie  Hein  fo  meUinbi  frifd)  unb 
uni^rjagt  fon  fbUeftb ,  fo  fo  (td)  ber  leer  (!bri(lt  baltenb.  ®ott  mirt  fo  nit 
Ia(fen  unbergon;  unb  ,ob  er  fo  glod)  taft  angefod)ten  merben  j  fo  mirt  er 
bod)  jnen  ein  frölid)en  Umgang  seigeur  ba|  fo  bie  anfed)tung  getragen  m^ 
ginb  l.  Sor.  X.  13.  SDIan  meift  mol/  baf  ed  nit  minber  id;  gemunnen 
bing  2e  bebalten  benn  gemannt n.  9tlfo  1  mellenb  bie  glbubigen  bom  glouben 
bloben :  mirt  nit  mit  fd^lafen  jägon ;  funber  mttff  man  fQr  unb  fär  machen 
tmb  arbeiten*  ®ott  fog  aber  gelobt  in  bie  emigbeit  1  baf  er  uni  in  (tnem 
mort  brud)t  1  in  bem  er  aQmeg  (iget  in  unferem  leben  unb  in  unferem  tob. 
Die  anfecbtung  ber  pflpdteren  mirt  nit  foren;  bocb  foQ  und  glbubigen  tr&* 
ftttii  ba#  fo  uf  bie  le}te  not  lummen  (tnb,  unb  manntid)  Derbarren.'  &ton% 
mir  uf  bem  felfen  Gbri(to  3efu  1  fo  la(Tenb  fo  pdtfcben  /  ^  bii  baf  fo  ben 
lopf  ierfpoblenb.  ^  !Z)enn  mir  m5ge)ib  nit  bemegt  merben.  ®o  (Irotenb 
mol;  aber  äberminben  ifl  jnen  unmöglich.  Sbri(lud  ift  b&ber,  benn  baf  fo 
jn  treffen  mögenb ;  unb  bättinb  fo  nod)  eini(t  fo  oi(  bß^fen.  ^altenb  iUb 
ber  frunbfd)aft  unb  liebe  gotted:  fo  blobt  er  in  und  unb  mir  in  jm!  unb 
laffenb  bemnacb  jn  bie  facb  erfed)ten !  ^r  mirt  und  rat  unb  f raft  gebeuj 
baf  einer  tufenb  unb  jmeen  geben  tufenb  jagen  merbenb  !Z)eut.  XXXII.  30. 
KUein  blobenb  in  ber  frob(it/  in  bie  fid)  ^briflud  gefurt  bat/  unb  (aifeiA. 


'  iWJ 


^}  mattet.  ')t^erfebe:  foKenmir.   ')  (lof en/ an(tärmen.  V  i<^tW<ni  leriptitter»^ 


^^ 


372  miqund  M  XLIV.  unb  XLV.  ottiMi 

V.  i.    9ltt  mit  Don  btfcm  attifr(  /  c«  tfl  gnug  ba  oben  im  39.  i^on  bifct 
meinung  gefeit. 

X>tx  biet  unb  bier)ig(l  attütU 

9Bare  anbetet  tfifenb  gott  im  getfl  ml  wat(t4  an  i  on  atf«  gefc^teq 
Wt  ten  menrd)en. 

S<  ifl  i^ot  gnug  gfett  von  bifem  ottifeti  baf  g^etn  gebet  gott  gefSUiger 
i(t/  nietet  batf  gott  war(td)  erfennti  unb  w atlid)  mit  ungesmi^fletem  bergen  an« 
tüfti  nit  mit  glQCb^nert)  funbec  mit  ted^tem  n^arem  Devjdben  unb  cticnnen. 
VU  ISpob.  XIV .  15.  SRoQfe^  AngfHi^  im  bergen  jü  gott  vuf^  i  unb  bewegt 
bod)  bte  (efjen  nit.  9i(0  oud)  %nna  1.  €am.  I.  13.  getftonj  bat  nit  lut 
gefd)ruwen.  9(U  oucb  ^bttflu^r  SRattb*  VI.  7.  la^  bi(  blabren  t^etboten  bati 
unb  ia^  war  anbeten  im  geift  unb  in  bet  watbeit  geleert  3ob.  IV.  2i  /  ba 
et  oud)  unir  etld^t  oon  befunbren  ilätten  t  baf  nit  an  einem  ort  mee  webet 
am  anbreri  gott  w\l  angeräfet  werben  i  funbet  an  atfen  orten  i  wo  gott  im 
geiil  unb  watUcb  mitt  angerttfti  ba  fprid)t  er:  bie  bin  id). 

Z)et  fünf  unb  bietjigfl  atti(e(. 

'®(qd)tfnet  tbunb  jre  werf/  baf  fq  i^on  menfcben  gefeben  werbenbr  ne« 
menb  oucb  ben  Ion  in  bifem  }t}te  «n. 

2)amtt  man  bie  gl^Ä^nerq  erfenne;  bie  (tcb  für  anbacbt  berfouft,  bab 
i(b  bifen  artitel  gegen  bem  obren  gefegt.  Unb  (inb  bie  lutren  wort  SfIrifH  r 
bie  er  bon  ben  gfd)riftgeleerten  unb  pbarifderen  rebet  SRattb.  XXIII.  a : 
6t9  ttiünb  aUt  ire  wertr  baf  fq  oon  ben  menfd)en  gefeben  werbinb.  2>tfc 
färb  (lrtid)t  jnen  jSbriftu^  aUf  nit  icb.  €o  nun  Sbtiilu^  SDlattb«  VI. 
gebüt ,  baf  wir  ben  glQd)^neren  in  almufen  geben ;  in  beten  i  in  faflen  nit 
glQ(^  werben  foüinbi  bie  jr  gebet  ba  tbuginbf  ba  fi)  aUer  meifl  bolt^  wuifenb 
{emmen  lummen ;  funber  fo  wir  beten  weUinb  i  fo  fSUinb  wir  in  unfer  f am« 
merltn  gon,  unb  bie  tbur  nad)  un^  befd)lieifen  i  unb  ba  unferen  bimmelfd)en 
bater  anrufen  in  eim  gbeim:  fo  folgte  baf  bie  aU  jr  gebet  nun  in  bie  offne 
]iebenb,  ben  g(Qd}^neren/  bie  Gbriflu^  bafelbfl  fd)iltf  glqd)  ftnb.  60  folget 
oud)  I  baf  bie  mit  ben  glt)f neren  bie  jren  (on  Qnnemenb ,  aU  er  bafelbft 
'  fprid)t:  QSarlicb  fag  id)  ädbr  fQ  banb  jren  (on  angenommen.  2>emna(^ 
folget;  baf  bie  jjre  w^rf  für  bie  weit  gtebenb;  g(i)d)^ner  (inb.  €fo  fp  glDdj*- 
ner  ünt)/  fo  tbunb  fi)  alle  jre  wert;  baf  fi)  gfeben  werbinb  bor  ben  menfcben  v 
fo  ifl.  jr  toer!  nflt  anb'er^  benn  ein  glt)d)^nerq ;  alfo  nemenb  fo  oucb  bie 
jren  Ion  t)n.  ^^ie  bilft  gbein  wiberbefsen  mit  bem  cborgfang  bet  pfalmenr 
ba«  bet  bunber^ed  nit  berflat  i  icb  gfd) wt)g  ber  fengelnurren  ^  ber  nonnen  i 
bie  bur^  bie  ganjen  weit  bin  nit  einen  ber«  ber  pfalmen  /  bie  fQ  mönenb  / 
berflönb.  6oHt  e«  aber  nit  gut  fqn  (fprecbenb  fo)f  baf  man  babor  allen 
menfd)en  gotte«  lob  fingt?  9lntwurt:  3eig  mir  an,  baf  e«  gut  fqe!  fo  will 
id)  bir  glouben,  ti  fpe  gut.  ®ott  ifl  allein  gut  unb  ein  einiger  bronn  alle« 
guten.  3fl  nunba«  pfalmen^murmlen  gut;  fo  muf  e«  bon  gott  (ummen. 
2>al  geig  mir  an  /  wo  gott  fSlcb  m&nen,  brSgen'  unb  murmlen  angefeben 
bab.    €id)f  fo  fall  wie  bie  ta%  bor  bem  (är(tner :  benn  bu  ftnbefl  ba«  wtber« 

— -       -       -  -       __  ^ — — ^^^^ 

«)  miknnebiber  Sefona?  <)lal(eR/  wie  XinUx,  bie  noeb  nicbt  reben  fboneti? 


mtm^  ^  XLVL  mtatii.  373 

Wi  feof  btd^  sott  In  litt  UmmvAin  t^t  srftciffett  sM,  ütit  ^  an  cftn 
i^(ini(id}cn  ort  mit  bimm  Mntmclfd)cn  batet  rcben  /  (et  werbe  (icb  ft^ol  fefteni 
iixtn  unb  gewä'ren.  SBdriil  bu  anbäd)tt9i  fo  märi(l  aUein.  Vnbact)'t  totrt 
burcb  bte  oile  srfälfc^t;  ti  foe  bann^  ba|  man  bie  btte  be^  wort^  flotte< 
bericbter  ober  bdf  wenig  mit  etnanbren  bon  berflanb  betf  g9tt(t(6en  toort^ 
rebtnb,  oon  welcher  geflalt  ^aulu^  dol  IIL  16.  rebt:  t>oi  toort  SbrifU  fott 
r9(t)Ucb  unber  ud)  blqben  ober  monen  in  aUer  wtjibeitr  baf  jr  (t^erfkonb 
bamit)  äd)  felb^  (eerinb  unb  warninb  mit  pfalmen/  gotttftoben  un^  seifUtc^en 
gfangen ;  bie  jr  in  titoren  ^erjen  bem  btrren  (tnginb  in  ber  (iebe.  ^ie  leert 
tintf  ^aulu^  nit  ba^  bniUn  nnb  murmien  in  ben  templen/  funbcv  er^^igt 
bal  war  gfang  ani  bai(  gott  gefäUtg  ifl^  baf  wir  nit  mit  ber  ftimm  oM 
ber  3uben  fonger ,  funber  mit  bem  berjen  batf  lob  unb  prq<  gottt^  ftnginb. 
2)0^  bef(t)ebe  aber»  fo  toir  mit  einanbren  bie  pfalmen  unb  lob  gotte^;  bie 
im  bie  propfteten  oud)  in  jren  berjen  unb  Kmmerlinen  gfungen  b<inb,  un« 
berrebinb  i  einonbren  bamit  leerinb  unb  warninb.  ^runt  wäre  miit  etnfl» 
lieber  ratf  baf  man  an  (tatt  bed  pfalmen«  murmelnd  bie  pfalmen  läi  unb 
fq  uffcl)(u{fe  unb  fäbe  ben  fd)9nen  (inn  be^  btligen  geifl^  p  ber  barinnen  liit. 
!Der  glQd)  reb  id)  ouc^  Pon  ber  anbrrn  gfc^rift.  2>amtt  würbe  ber  menfc^ 
tägUA  gefPQ^t,  unb  wurbinbbie^  fo  subem  amt  be^  prebgen^  jogi^n  werbtnb» 
ber  gfd)rift  berid)tr  baf  f9  nit  alfo  mit  ungewäfc^nen '  ftänben  unb  fuffen 
bartn  umber  tnätinb. 

Der  fed)*  unb  pierjtgfl  arttfet. 

eo  muf  te  folgen ,  ba$  tempelgfang  ober  gfd)repf  onc  üntadft  unb  nm 
um  ton,  eintweber^.rum  fitd)t  Por  ben  menfd}en  ober  gwunm 

!Z)er  finn  iür  baf  bie  gfang,  bie  man  in  ben  templen  tbut  um  Ion  unb 
one  anbacbt,  allein  barum  gefd)ebinb,  baf  man  ober  gerumt  werbe»  mt  man 
getftlid)  f«e,  ober  ba#  man  geltgwänne;  wel4)e  fttmemen  bod)  alle  hii 
iinb«  Darum  nod)  bil  böfer  ifl,  baf  man  fölid)en  gouggel  ben  menfd)en 
}u  eim  gclttloben  für  bie  nafen  utfftedt  unb  in  fo  tur  pertouft.  ^ie  fpre» 
d)enb  f9  jum  erften:  &o  U  aber  mit  anbad)t  gefd)ict)t|  fo  ifl  t^  ie  nit  hi^. 
Sntwurt :  ^afl  nit  gb^rt ,  ba#  bu  gbein  werf  fd)ä^en  foUt,  wie  gut  e^  ft)e : 
benn  fo  man  un^  bai^  geflattete ,  fo  wurbinb  wir  unfer  wert  fo  tfir  fd)ä^eni 
baf  UM  gott  bie  tümmerlid)  möd)te  bejalen.  !Z>af  ein  wert  gut  fpe ,  litt 
oUein  an  gott;  Pon  bem  muf  e^  fummen.  2>arnad)  brült  ber  anbad)t  4tit 
bor  ben  menfd)en ,  wie  bie  unftnnigen  buler  tbunb ;  funber  er.  gat  an  ftn 
fUKe«  2>a  tann  er  fic6  aller  bafl  mit  gott  erfprad)en :  benn  in  suc^t  nit 
g{id)t,  nit  gbdr  Pon  ber  guten  betrad)tung  ab.  (£^  ifl  wtber  aller  menfcben 
bemunft ,  baf  man  in  groffem  getd^  unb  getSn  finnig  ober  anbäd)tig  fpe« 
Darju  ifl  M  menf^ien  anba^it  fo  turj  mtb  fcbnell,  baf  er  gar  nit  long 
mit  Worten  unb  bergen  anbäd)tig  ifl ;  aber  mit  bem  inneren  ftnn  unb  %u 
banten  im  bergen  mag  er  ben  anbaut  Mnger  berfhecten.  Daru«  man  etmif t» 
baf  I  bie  fo  übel  an  bem  ^orgfong  rüwt ,  eintweber^  närrifd)  finb  ober  tin« 
bifd).  9{c[rrif(b  9  baf  fp  no(6  ben  red}ten  waren  anbackt  nie  erlernet  ^anb  : 
bmn  bättinb  fp  ben  ie  red)t  empfunben ,  fo  m9d)tinb  fp  nit  erlpben ,  baf 
man  fp  mit  bem  mSnen  irrte.  5tinbtf(!^,  baf  fp  ben  tinben  glp(6  gern 
üngenb  unb  b&renb  fingen,  ob  fV)  glpd)  nit  »erftonb,  toa^  fp  fingenb. ,  3a 
i<4  fag  bp  ber  war^eit,  baf  ic^  lai  um  (on  fingen  mee  fünbig  waAid) 


374  UflCflWg  Ui  XLVI.  dttiecn. 

fd)A(}«n  mofl  feaim  gät.  2>am  »al  ti^äiib  Me  f itito  nihiber  r  Me  im  Ift 
gcf  (rtlsenbi  ^  unb  ou(6  tarju  ftitsrnb »  unb  butfrnb  jr(  munb  ouc^  in  fri^ 
fomc  mott  I  bte  tocbct  0}  nod)  anbm  tnenfd^m  l^rt^onb.  9C(fo  ^ngl  Ut 
mcertcil,  Jod)  bct  miind)  unb  pfoffien,  baf  f«  tvtntg  Dcrftonbi  wo«  f^ünscnb; 
boÄ  ntäf  man  jnrn  (onrn;  ober  cbtt  fq  fingcnb  ntt.  2>ar}u  tft  ba  oben 
gnüa  brmärt ,  bafi  wir  ntt  burd)  unfctc  wert  i  funbet  burd)  gotM  rcbfirmb 
feit«  mnrbtnb ,  mtt  beto  ouc^  btc  tobtcnpfqfct  fcltg  mcrbcn  muffcnb  /  imb 
nit  mit  jrcn  werfen. 

Demnad)  wetfenb  f9  mgeflen:  3fl  e<$  obet  ntt  wjlfler,  mon  («fl  o(fo  in 
(er  Itl(f}enf  benn  baf  man  mufTtg  flan«  ober  im  bretfpil  %.  9(nnourt: 
(Snabf  bett !  ba|  jt  ba^n  fummen  (tnb/  baf  jt  dwren  fo  fd)onen  ftott^btenfl 
nit  beiTet  fqn  tönnenb  bewAreni  benn  baf  et  bennod)  beifet  fi)e  benn  muffis* 
Aon  unb  bretfptlen.  QBeUenb  jt  dwten  anbad)t  ba^tn  red;nen  f  fo  will  i^ 
reben :  fptnnen  fyt  beffet  bann  mitfltflflon  ober  btetfptien.  SBie  »fit  nun  i 
jt  fpunninb  obet  b<ifp(ctinbf  min  anbä'd)tiget  patet!  2>od)  (tnb  jt  )c  flati 
latin:  wie  wfit  e«/  man  machte  ein  bo(}fd)ptet  obet  ein  pflugb^bet  M  ütbi 
fo  jt  bod^  etwai  muffenb  t^un  fSt  mufRgflon.  €So  ^ulftnb  jt  ou^  bem 
gemeinen  menfd)en  bte  arbeit  ttagen;  jt  (tnb  fd)5n  unb  fetft.  9((b  gottf 
wie  mu|  man  ä(b  bie  wpl  fo  f oftltd)  oetttQben !  Sftunb  fo  wo(  unb  lefenb 
1.  Sot.  XIV.  19 ,  fo  wetbenb  jt  (tnben  r  baf  9au(u«  (tebet  wiU  fünf  wott 
mit  petdanb  be«  (!nne<  teben  anbten  }ü  bet  (eet ;  webet  jeben  tufenb  wott 
mit  bet  j^ungen.  9(lfo  werbeitb  ix  i  wie  ba  oben  i(l  anseigt ,  nad)  bem  (tnn 
bet  gfd)ttft  atbetten  utib  bte  unpetdanbnen  wott  Ia(fen  (tgeUf  aU  id)  boff. 
Unb  fo  jt  iibetein  ft&ltd)  fpn  weUenb  in  bem  getftf  fo  wirt  ba«  ntt  lang 
wären.  !Z)atum  tbunb  e«i  fo  lang  ba«  gem&t  mit  ben  wotten  bellt;  bab  iit 
ghein  swpfel»  jt  werbinb  ntmmetmee  (tngen.  Denn  et  fpttd)t  P.  15  baftlb(l : 
QBiU  id)  mit  bem  atem  einen  pfalmen  tebeur  fo  foU  e«  mit  bem  gm&t  geftbe» 
ben;  ba«  iftf  wiUt  bu  mit  bem  munb  einen  pfalmen  teben i  läg^  baf  munb 
unb  gmut  mit  einanbten  }iebinb.  9lun  i(l  munb  unb  gm6ti  fo  man  betet/ 
nit  lang  uf  eim  weg;  Pil  weniget  gemät  unb  gfang.  fit«  ba«  gan}  capitel 
bafelb^f  fo  ({nbfl  bur  baf  unbet  ben  d)ti(len  ba«  ^5d)(l  amt  tftr  baf  fp  bo« 
wott  gotte«  }u  gutem  oetftanb  btinginb  /  bamit  bie  ganj  menge  gebett  wetb. 
3tem  e«  ^at  oud)  9lmo«  V.  23.  ba«  (ingen  im  alten  teftament  petwotftn. 
Sbu  mit  ba«  gmtitmel  binet  gfangen  binweg  i  unb  ba«  gfang  binet  Ipren 
will  id)  nit.  SBie  wutb  bet  butifd)  ptopbet  (^m.  VIL  4.)  gu  unfeten  inttn 
tbün  t  wenn  et  fo  mengetlep  mu(t!  in  ben  ^emplen  fffbc  i  unb  fo  mengetlep 
menfuten  bet  baf tän jen^  tutbionen '  unb  boppettänjen  ^  unb  anbet  ptopotjen  * 
bbttei  unb  bagwtifc^en  bie  jatten  d)otbetten  in  jten  fpbinen  b^tnblinen  gum 
altat  gen  opfet  gon?  watliü)  et  wutb  abet  fd)tpenr  baf  (tn  wott  bte  goni 
weit  nit  etlpben  m5d)t.  €i(^  i  ba«  boctenweti '  in  ben  templen  fo(l  fo  Pil 
fd)weif  unb  atbeit ;  noc^  will  e«  nteman  ge  t^ttitn  gon  i  noc^  mdf  man  bie 
gl9C^«netp  (id)  ^Att  na(b  getebt  bie  abg5tterp)  ftit  unb  füt  ndten.  Unb 
befd)i(6t  bocb  nit  on  metflid)e  funb:  benn  ba  witt  eintwebet«  angefeben 
fippige  eetf  obet  woOu(lf  obet  nn%i  unb  tannd  bu  nienen  ndt  u«  betgfc^tift 
^atfilt  btingeur  ba«  ben  pettonten  gott«bien(l  befeft«    2>enn  ba«  wott:  bet 

1)  fPttctffion  ^((tn  nrit  tiiKM  Stnui.   *)  SttOcc.  IBott  tnrdw,  JttMiitMMgrf» 


■  » 


Utfestma  M  XLYIL  attiWi  375 

ctMtft  tfBtftitMA  finr^  Ion«  Suc.  Xt  7.  Hrnt  gor  nit  fea  (kiv.  .  Zk^rum  foH 
im  nkm/n  grufen  loifmi  ob  et  ba«  xn^tn  ^  M  btn  tcmpicn  laft  tummtn; 
unb  orbmi  an  brf  flatt  nwIgUertr/  bk  ba^r  gottMott  trtiUd}  uf fcl}(ic(finb  i 
unb  gibt  boiü  übrig  gut  ben  avmm  bütfttgm  i  bocb  mit  fölicl}ct  ma$ ;  bog 
ba  nit  ufnir  entforing;  e^  wellinb  bann  bic  gott^juntctcn  nit  anbec«. 
9{be/'  min  tcmprigmütmel !  biti  miv  nun  nit  fd)ab!  gut/  wri^  id)  molr  ba$ 
bu  mit  nit  bifl.  9(ber  bt«  gtu^t»  o  fromme«  inwendig«  gebet  i.  ba«  t^om 
gott«mo(t  .erntedt  mirt  im  betten  be«  glöubigen  menf(i)enr  ja  ein  ((einet 
fuf^etr  bet  (ut)  bfd)ici$t  unb  (tc^  felb«  etlennt/  unb  balb  w^tet  (ofet!  Si« 
oud)  gtüft  I  bu  gmetne«  gebet  /  ba«  alle  (t)tiflenmenfci)en  fät  einanbten  tbunbr 
tti  0)g  oifenlid)  im  tempe(  obet  im  lämmetlin»  bod)  fti)  unbetlont !  äc^weifi 
baf  bu  ba«  gebet  bifl  r  bem  gott  geben  mü  i  ba«  et  betbeifien  liüt 

©et  (iben  unb  bierjigfl  atttlel. 

fipMic^en  tob  foQ  bet  tnenfc^  ee  (^ben  i  benn  et  einen  d^tifbrnmenf(f)en 
»et&gre  obet  gfdbänbe* 

l£«  ifl  in  bem  mott  fcanbalt}etn  nit  aQein  betdtgten  begttffen  i  Tunbet 
oucb  gfcbdnben..  SBon  bet  fci)anb  }um  etilen.  6btiiht«wia9nattb.XVIII.7. 
nit,  ia$  man  bie  übet  i^etdtgtenben  nit  föUe  offenlicf)  gefc^cfnben/  fo  fq  nit 
onbet«  weUenb ;  funbet  et  (eett  bafelbflf  mie  man  u«f(i[}(ie(fen  föUe.  (£t  toili 
aber,  baf  man  bie  (inen  nit  )e  fc^anben  btinge,  batum  baf  ft)  Kern  geac(>t 
ünb.  anit  »eichet  meinung  et  ben  c^tiften  bat  »eUen  ben  bo(i)mut  binnemen, 
baf  fid)  nit  einet  übet  ben  anbten  etbube,  nit  einet  ben  anbten  betac^te: 
benn  meldet  ba«  tbuje,  bem  weite  wäget,  man  etttäntte  jn*  2Bo  ftnb  t>ie 
bie  anbäditigen  bif(t)of ,  bie  ben  unfufd}enben  pfaffen  eewqbet  }e  nemen  iKti* 
boten,  unb  bemnad)  bie  tinbU,  bie  üon  inen  wo(  b^ttinb  eelicb  mbgen  unb 
föUen  geboren  »erben ,  ju .  baflarben  gemad)t  banb  ?  Unb  benen  gott  ba« 
lebtn  gegunnet  bat/  bie  banb  fQ  Dor  ber  weit  gefcbänbet,  bie  »9!  fq  rioc^ 
in  muterlQb  gft)n  (inb.  3a  e«  barf  bie  treffenlid)  fünb  nieman  atfo  anfe^ 
ben,  bat  fq  in  nit  berure;  e«  ftnb  fafl  aUe  menfd^en  baran  fc^ulbig:  benn 
in  Mt  bie  geburten  gotte«  oerfc^upfenb ,  unb  b<)benb  aber  bie  unfd)ulbtgen 
tinbU  ben  flecten  nun  bon  ben  f(i)änbeten  bet  cttatux  gotte« ,  nit  bon  gott. 
Saturn  biUid)  Mt  menfi^en  foKtenb  wo(  an  bet  pfaffen  ee  fqn,  ba$  man 
u<  bet  gtoiTen  fünb ,  bamit  mc^n  gott  ftne  gfcböpfben  gfcbcinbt  unb  betad)tetf 
Urne.  2Bie  gro$  bie  qberfqe,  leert  un«  Sbriflu«  felb«  SKattb-  XVIIL  6,  7: 
3Belid)et  einen  bet  tleinen,  bie  in  mid)  gloubenb/  fd)änbt  obet  Petcftgtet/ 
btm  tpäte  gut,  bap  jm  batfüt  ein  unbtet  müUidein  an  fin  bal«  mutbe  ge« 
btnit,  unb  oetfenlt  in  bie  tiefe  be«  meere«.  9Bee  ber  weit  Por  fc^anben  obet 
itfletnu^.  (£«  müfienb  ätgetnuifcn  gfd)eben ;  wee  abet  bem  menfc^en ,  butc^ 
ben  atgetnuf  gfd)id)t  obet  f ummt.  !Z>ife  »Ott  Sbtifli  (eetenb  un«  bettet 
flnäg,  wie  fcbwetiü,  einen,  bet  gette«  id,  fcbä'nben,  nac^  bem  etilen  betflanb 
bon  bet  ft^anb ,  a(«  oucb  Sbtpfoilomu«  bif  Ott  petilat. 

3um  anbten  wetbenb  bife  wott  Sbtiili  betilanben  bon  bet  ätgetnuf , 
bie  nfit  anbet«  iil  webet  ein  unpetfc^amte  be«  fünben«  Ppt  ben  menfd)en , 
obet  ein  betteten  obet  übetpod^en  bet  btbben  confcien} ,  babutc^  fq  gebö«tet 
toirt  obet  ein  abfcbüben  bat  bon  bem  guten/  ba«  jto  nocb  unbetannt  iil. 

^)  Stimioren ,  Staufcben.    '}  a  dieu. 


376  tWCfilllld  M  XLVIL  «rtStffc 

Qm  Um  fämVMtm  imtn  «ef t  S^tHhtl  W  VtaVSi.  X vm «  »«f  « 
»if  80tt  fe  gri»!  f^ti  fo  man  ^  fleinm  cinm  mit  ontocrfd^nitaii  fiv^m 
iKrb&mobtt  binbrtftfUts  madfit  baüeinetiir  htt  ptxütvctti  n^ägnr  tvdni  num 
bcntte  jm  ein  miiUfloR  an'n  bo(l  unb  mrdnttc  in«  Darum  bat  er  tomacb 
Un  bann  am  UlUfi  o?t  ufscfct^t  i  bamtl  ^cr  nniKtfibamt  ffinbcr  slvd)  aU 
ein  bccübaft  0(tb  tvufbc  abgtfd^mtttni  ba|  cMit  bcn  ^wm  l9b  ttbtr<|ims. 
d  foU  oucb  ein  k^v  4>ttft  ben  Milben  r  bie  ^al  »Anenb  unre<6t  fpn  (boi 
bo(b  ben  9(ouben  ntt  antrifft)/  ba«  nit  nntfcbt  ifti  i^orsebenr  mib  irit  flb)(b 
ftiirmlingen  ^  fibetn^odxn ;  ba^um  i  baff  e?  m^l  bcrid)t  tft  unb  not  mtcbt 
»irtf  dU  9au(u<  SKKm,  XIV.  2.  angeigt:  (Einer  weift,  baf  jm  aUe  fpvfen 
4immf nb  }( efff n ,  unb  mtU  (icb  ^m  flebrncben  /  fo  pft  c<  im  gefällte  ^ 
anber  tfl  nod)  nit  f o  frft  im  gloubetii  funber  meint  eri  t$  gimme  im  nil  }ti 
aller  i9ti  €5o  nun  ber  »uffenb  bor  biftm  btrbpten  fopfen  tf  t  r  bat  er  ein 
f(l)tiben  barab  i  unb  oernrteiU  ben  ef irnben ,  fam  er  ein  fibfltbHltei^  «nb  freft« 
nrr  fge.  ^te  foU  ber  »difenb  btm  bliben  borgeben  #  bi^  er  on^  n^iifknb 
n^irt ;  e^  n^är  beim  facb  i  baf  ttf  nit  f in  bt^bei  funber  ein  etgenrtd^tige  n^^ro. 
^tx  gftolt  fpricbt  9au(M(r  1,  9or,  VllI,  13 :  Ob  bie  fpq^  minen  brdber 
berfirgret,  fo  toiU  td)  nimmerntee  (leifd)  eifeni  baf  i^  minen  brubtr  nit 
berdrgre.  Oft  bit  metnung  Vauli)  ^o  (ang  er  ftd)t,  baf  ftd)  (in  bri^ber 
t^erdrgret  ab  (tnem  (Ieifd)efTen  i  bpd)  baf  el  ein  oerfirgren  tinb  nit  ein  eigen« 
ricbtigt  foti  fp  n^^Ue  er  itnen  fcboncni  baf  tr  f(t)Ud)t  nit  mtUe  fleifc^  opr 
im  efTen.  (£r  bat  pud)  föi<b<  an  Zimotb^o  bemifen:  ben  bat  er  na^ 
jljibirÄem  bruc^  (äffen  bfcbnqben  %ct.  XVI,  S|  ivie  ipol  er  wuft,  baf  bif 
brd)nt)bung  nut^  nüb  nni^t  9{pd)  bat  tt  ben  ^uben  f$(t(6^  ^otgcgebeni 
bamit  er  f«  nit  abfteUig  mad)te  in  b^m  gfouben«  9lfo  banb  n^ir  br^erle« 
feanbata ,  batf  tfl  pe^ärgrenf  funben.  !Z>a^  erfi  ift  ein  fd)änben  beo  nfieMenr 
perflanbi  vnperbient«  ^€  anber  ifli  mit  unP(rfd)amten  fdnben  ben  ndcbften 
böi^ren  unb  per?ücbt  macbtn  in  bingen»  bie  gipäf(id)  bpl  ii|tbi  bif  man  mit 
bent  bann  mtiilrett  2^a^  britte  ifl  ein  fcbncbmad^en  bef  i  ber  hn  glonben 
nocb  blftb  ifl|  meint  (twaf  ffinb  fbn,  iai  nit  fünb  tfl(  a(o  fleifd)  tiRn  )ii 
perbotiten  tagen ,  nit  fqren  (aM  man  ieb  f^ret) ,  nit  abiaf  foufen  i  nit  iafftn 
fneffen  um  Ion  (efeui  e^nfm^n;  obfcbon  mündb/  nonnrn  unb  pfaffenfHcbl 
tbünb  I  ben  falfcb  angelegten  bann  nit  färc^ten ,  tinb  berglqcben  nn^albarli^ 
bing(  bi<  nn«  bon  ben  gti)d)€mren  g(bpten  finb;  fam  fq  gott  gebeiffen  babi 
vnb  Jim  in  bfnen  ^tbinit  »erb.    SBon  bem  gfifel  fbll  berfl<wben  n^rbeii 

^fr  gdbt  unb  bierstgfl  artif^l, 

9^  ui  b(9bigb^it  obf r  unwilffen  ficb  witf  one  urfa^  berArgren ,  ben 
foU  man  nit  tranf  obfr  Nein  taffen  bl^bfu«  funber  jn  ftarl  ma^nii  baf  er 
nit  for  fanb  bab ,  ba«  nit  ffinb  ift, 

3n  ben  erflen  }we9en  gftalten  ber  Argtmitf  fotf  man  ntemon  (eeren, 
baf  er  im  baf  unred)t  (äffe  gefallen  i  ober  baf  H  nit  ftinb  fpe »  funber  ml 
bewarf Ui  baf  er  (14)  nit  laffe  befletfen,  unb  b#n  berdrgrinben  ab(kett.  2)mn 
biefelb  berdrgirnuf  ift  ein  fo  äble  fänb ,  baf  ber  b<rr  mee  borfiber  (ilirotf 
wie  babor  ttiäU  ifl«  fRi^  tmU  oulb  bunten,  baf  Sbridu^  bafetbfl  aBein 
bie  jtvo  erflen  g(la(ten  ber  berärgemuf  gemeint  bab.    93on  bem  berlrgren , 

^)  (t&mrtiiig«,  (limmoei(^. 


mt^mg  M  XLVm.  «rtiMl  377 

Midhi^  bmn  ün  fä^üäm^m ,  tvrffcnb  wir  hcVb  gnAj  scfrt»  ^obm. 
60  hl  ficbü  btnm  btHttt  btdb  fi^fi  r  olfo  tof  er  für  ffinb  tat  t  ia^  In  wet 
iwtft  ntt  fötib  f9ti :  fo  (oUt  bu  jn  nit  ilbctpodKii  ned)  fAfidbmacDnt,  et  ttnfe 
ce  wU  bcricbt  loifti  taf  bin  t^uit  ntt  fänt  f^c;  ober  ober  bin  »äffen  be« 
tlottben^  Witt  eint  onbren  jn  Derle^ung  ttnb  nerberben  fc^üb  1.  Sor. 
VIII.  7  — IS,  funber  bu  foUt  jn  (eereni  ba|  er  nit  für  fünb  bob,  ba«  nit 
ffinb  tit,  unb  foUt  bolfetbts  tbun  nit  mit  foi^ffinbigen  tunjHinen  (benn  ntft 
benen  niad)t  man  ben  menftiKn  ie  mee  nnb  mee  iwofeli)afU(l  unb  fuAiSf 
»ie  ti  boct)  alfo  tonne  jäi)9n)/  funber  bu  foßt  jn  mit  bem  (utren  tapfren 
ivoct  gotte^  bericbten,  unb  fpre(t)en  »ie  2)eut.  IV.  unb  XIL  (tat:  T>u 
fottt  iii  bem  »ort  gotte^r  ndt  tbun»  nät  borbon  nemeu;  unb  oQein  ti)unr  lai 
n  bid)  ^et^t.  i^ierum ,  lieber  brüber  i  foUt  bu  aHein  für  fdnb  f^abtn ,  ba« 
sott  füt  fünb  bat  unb  perbät;  bu  foUt  bid)  ouc^  allein  in  ben  »erten  übtnp 
bie  sott  gerufen  bat.  60  bu  jn  mit  anbrcm,  benn  er  btift;  bermeinil  je 
eeren:  foUtbu  »äffen,  ba|  bu  }»ifalt  fänbeü!  3u  tim  mal,  baf  bu  bir 
fiBmimm(t,  sott  »erbe  ba^  sefaUen,  la^  bin  narrac^ter  topf  erftinben  bat; 
}ttm  anbren ,  lai  ^tmtinliii) ,  bie  f4((^e  »ert  anbebenb ,  ba^r  laifenb  ligen , 
ba^  S^  bet^t.  Ober  fprid)  }ä  jm:  SRan  tbut  }u  eine^  menfd^en  teftament 
mit;  alfo  mag  oud)  ju  sottel  teftament  nieman  üjib  tbän.  SSkirum  i(t  allein 
fänb,  ba€  €^ott  berboten  bat;  unb  allein  rec^t,  la^  qM  sb<i(fcn  bat  S5itf 
nit  fo  M9b !  sott  bot  jtne  sfc^i^Pfben  nit  alfo  »eUen  in  ein  bod^born  }»in» 
sm,  ober  trrslucben.  66ldbe  %ft<At  M  ftärfen^  leert  ^aulu^  9l9m.  XIV. 
t-^ii  "btm  I  ber  im  sfouben  bföb  i(t ,  bem  belfenb  ( la^  ift ,  ju  im  nemen) , 
«t  ba#  er  cr(t  nodi  mn  s»nfelbaft  in  (inen  scbanfen  »erbe.  €iner  t(l  ftdKr 
im  sbHtbenf  baf  er  alle  btns  ejfen  ^bit;  aber  ber  nod)  blbb  ift,  ber  ifl 
trat,  i^if  foll,  ber  alle  bins  one  fcbreden  i^ti  ben  nit  berad)ten,  ber  fo  nit 
ift  (t4  foll  oud>  beri  fo  nit  alle  fpqfen  effen  sbar  u^  blbbisteit,  ben  effen« 
ben  nit  t>erbamnen  ober  urteilen  ic*  fii<  ba^  S<m}  capitel!  2>arum  föUen^ 
bir  wiibttt  alltntbalb  bie  ber^rsemuf  binnrmcn,  ba^  i(l,  ernfttid)  prebigen 
ttnb  leeren,  »eld)^  s^tt,  iprlc^tf  ber  menfcb  berboten  M;  unb  iHütnb  bie 
armen  eonfeienjen  nit  alfo  e»iglid)  in  c^tfinsnu^  ber  menfd)lid)en  Qtbottn 
mcMen.  9Ufo  »irt  folgen,  baf  alle  »elt  bem  einisen  »ort  QCtM  lofen  »irt| 
»nb  fi(b  ftner  »frten  ffqffVn;  unb  »frbenb  bie  pqnsunsen  ber  armen  con« 
fcimjen  binsfu^mmen,  unb  »irt  für  bie  felbisen  täftisen,  frommteit,  frtb 
unb  frbub  im  b^ilisen  vi^  »a(t)fen.  ^ie  »Ar  aber  »ol  etlid)en  fantajien 
bie  britfef^en  )i  fibloben  i  bie  sl^^  ^^  »iberfpil  trqbenb ,  (lonb  an  ben  tans« 
Im  nnb  fd)rqenb :  Mun  muf  bod)  sott  erbarmen !  foll  man  in  ber  faflen 
üeiftb  effht,  füUenb  bie  priefler  bQ  ee»t)bren  Itsen  unb  s^Bren  me^  baben: 
irie  tbnnte  ba$  iemer  mee  reebt  ft^n  ?  unb  ftnb  bieftlben  oft  nod)  tum  ertuleti 
bof  fi)  Of n  jren  fd(ten  ftnb  ufsejlanben.  flber  ber  pfaff  lai ,  baran  jm  wai : 
bie  bnren  »enb  nit  opferen.  Z)o(f^  »itf  id)  jr  unsefcbidte  nit  nad)  notburft 
befibelten;  funber  boffht,  fi)  »erbinb  ein  nütoi  fleib  anlegen,  bal  nac^  bet 
mamttfram  ^  SbrifU  s^^neffen  f^e. 

i>ie  fpre(4enb  aber  bie  bebenben :  QBie  lans  mAf  i^  bo<6  bem  btbben 
borgeben?  9lnt»urt:  t5il  baf  er  flarf  ift  unb  fiA  nit  mee  la§t  berieben. 
6pri<bfl:  ü  bUftt  nfit  an  jm;  er  gibt  bem  »ort  steinen  glouben,  batr  ie^ 

^)  atib  ber  SDUnitelgeflatt,  natb  bm  IDtafe. 


378  ttfiesunfl  M  xux.  mtiCefi 

jm  füg.  9(iihvurt:  ee  mfifl  hi  ie^iinb  ein  otArc«  Ott  Mc^ttt  mmm;  M 
niüilf<l)rttf  ob  (td)  bir anbrrntmge brr tmnfAnt  )um  meerett  teil  an  iix  vct* 
bdm;  unb  finbcfl  bur  baf  (ic^  brr  fltifTet  bod)  t>erfldnbt<ier  teil  nit  uctbi« 
ftrft :  fo  Idf  bid)  frftltc^  an  bte  d)tifHtd)e  frqbcit »  bod)  mit  bcm  grbtng  r  baf 
baru^  tcin  srftfiVr  }wtn;ad)t  ober  nac^tetl  bet  lert  Sbtiftt  a^born  wcrb.  $Bcr« 
(länbi<)  f  mein  ic^  Me  nit  bie  »Qfcn  btfctf  ixiM  p  funbct  bic  im  »ort  goni« 
»o{  bcrid)t  (tnb*  6prid)fi :  SBic  bil  mmfditn  ober  böltc r  muf  id)  aber  on* 
ft^n?  tft  c0  (^nufli  fo  iä)  minet  (t(cbi)ör(  wart'M  9(nt»urt:  3a!  fo  t^jro 
nit  ftrofien  nad^teil  bringen  mag  gegen  anbren  menfd}en.  6u(l  foU  ein  teberr 
lat  bte  (etr  S^rifti  ntt  berjagt  werb  i  üd)  nit  aUetn  ber  tieiVien  bingen  ber« 
itj^enr  fanber  oucft  bater  unb  muter,  WQb  unb  (tnb  berlaifen.  !Z>od)  bftrfenbr 
tie  ftd)  an  gott  geiaffen  babenb ;  nit  ängfHg  fpn^  n^ann  f9  bte  banb  be«  men» 
fc^entanbf^  brechen  werbinb:  benn  gott  wirt  fq  mo(  ftiren.  2>af  man  aber 
nit  emigti(^  bem  bidben  föUe  borgeben,  ober  aber  man  tdme  nimmermee  ^u 
<f)ri(Htd)er  frobeit,  funber  jä  üner  ipt  im  nummen  muffe  borgeben,  (etrt 
9autu«  @ai.  IL  S,  mit  bem,  baf  er  Xitum  nit  M Men  befd^nQbm,  ber 
bod)  bor  SEimotbeum  ^at  (aifen  bef(|)n«ben;  on  imHif  baf  er  £imo« 
l^euin  nit  erretten  rnoc^t;  Situm  bat  er  mSgen  erretten.  9C(fo  ifl  jm  ouc6 
te  tbun  th  anfeben  ber  menfd)en:  mSgenb  wir  uni  on  Iti  gr9fferen  teiM 
Argernuf  djlriftlicber  frqbeit  gebrucben,  föUenb  wir  ti  tbun ;  ifl  bae^  nit,  fo(« 
(enb  mir  nod)  borgeben  unb  flreng  (eeren.  €So  aber  ber  gwatt  an  eim  eini» 
gen  ilot ,  unb  ber  felb  toili  (td)  nit  »Qfen  laffen :  rat  i(b ,  bdf  man  jm  für 
unb  für  borgeb ,  fo  man  ftd)  ftn^  gwaM  nit  entfagen  mag  in  ben  bingen , 
tie  un^  nit  fo  not  anligen*  €>o  aber  bie  gmeinb  ft(6  nit  »erärgret  an  ben 
bingen,  bie  ber  feekn  fVUgfeit  antreffenb,  att:  untäfdb  fpn  oerbammt  un^; 
ce(id)e  werf  trqben  ifl  nit  fänb ;  fo  foU  man  nit  anfeben,  obf^on  ber  tqrami 
für  ft(bt,  ober  uM  gar  ti^bet.  9>enn  wir  fötfenb  ben  tob  ee  erheben, 
tenn  mir  einen  ber  ((einen  gottetf  oerdrgrinb.  60  (td)  ber  frommen  ber  meer« 
teil  nit  berä'rgret,  bann  föUenb  miti  uf  unferen  baM  nemen. 

Der  niin  unb  btcrjigft  artiteL 

®r3ffer  berärgernuf  meif  icb  nit ,  benn  baf  man  ben  i>faffen  eew^ber 
b<tben  nit  nad)laft;  aber  butcn  baben  um  ge(t^  wiUen  t>ergunnt. 

Dife  fd)(uf  reb  flat  aUein  uf  min  urteil ,  baf  mid)  bebuntt,  baf  M  bem 
ttnberfd)amtett  büren,  fo  bie  genannten  getillid)en  tri)benb,  bie  aHergrSfien 
la(ler  in  ber  ganjen  weit  ermad)fen  ft^inb  ni  ber  urfad) :  2>er  propbet  ober 
leerer,  ber  ben  menfcben  jr  lafler  anzeigt,  muf  unflräflicb  fqn  ober  unbe* 
boglicb  Sit.  L  6,  bamit  nit  }u  jm  gefprocben  merbe:  arjet,  arj  bicb  felb«! 
SBarum  ffaraffl  bu  nit  }um  erfien  bicb  felb«  unb  nimmfl  ben  tromm  ^  u«  bi* 
nem  oug,  baf  bu  bemnad)  oudb  min  rutli  baru«  lefen  fftnnifl!  bin  la(ler 
ifl  fo  bil  böfer  unb  grftffer  benn  min«;  fo  bil  bu  ein  fürgfe^ter  btfl  unb  idb 
nit«  !Z)in  lafler  bftcbt^  alle  menfd)en,  unb  ba«  gut,  ba«  buleerfl  unb  tbüfti 
mirt  allmegmit  bem  b5fen  wert  unb  (afler,  ba«  bu  an  bir  bofl»  bermatfget« 
2)rum  bot  ^outu«  nit  on  urfo^ ,  f4td}en  breflen  je  berbuten,  gbeiffm  ben 
bifcbof  ober  matter  nun  ein  mijb  boben:  er  muft  wol,  baf  reinigbeit  bolten 
nit  tim  ieben  gegeben  warb ;  unb  ober  olle  menfcben  uf  ben  wäcbter  febenb , 

^)  in«  9luge  faffe,  itnit  aiugeitmerf  nebme.    ^fSüiUm    ^}iH  gefrbcn  oon  --* 


UficdUttS  M  XLIX.  WtHtH.  379 

tftt  tt  fltttt  f))<).  ^botnm  i^t  (t  wf tfm  fSrfe^r n  i  ^df  mtiti  |{(6  mi  jm  nit  fo 
übel  »frdrgre  unb  fl^ctfTen  ein  cempb  babtn.  &o  tt  ia^  nit  f)at  (bann  r^  finb 
9<if  »miflr  bir  rem  f^sinb;  bte  obct  tetn  ftnb/  i?on  benen  fag^d)  ntit)»  unb 
dbernit  rtinüd)  lebt:  fo  ^at  er  eintweberi^  ein  eigen  tottdjt  wqbi  aU  er  ber» 
ivtfnt,  ober  er  $eert  mit  onbren  Ulten.  ^at  er  offenltd)  ein  eigne  buren:  fo 
erben  eebred)er  fhrafen  toiiii  unb  gu  (tnem  gmabel  gn^ingen,  fpricbt  er:  fite« 
bet  Pfarrer  /  bift  bu  fiberfte^tig?  wenn  wilft  bu  binen  breiten  feben?  €ftra< 
fet erben  {rieg^mann ,  fprtd)t  er:  !Z>af  in  boct^sougctel  fc^änb  ben  buren« 
Pfaffen!  2)er<)lQd)en  tbut  ber  SQttg/  bO(t)fdrtt9  unb  cüt  fünberi  bie  ftc^  an 
tett  Pfaffen  ärgrenb.  Unb  bie  fc^on  bem  wort  gotte«  gern  g(oubtinb ;  fo  fi)  ti 
t)on  Pfaffen  banb  gbi^tt/  fprecf)enb  f9  eintweber^ :  9(d)  gott !  er  (eerte  aU  gern 
rf(btivo(r  unb  lebt  aber  a(fo  f(t)led)t(t(^ ;  ober:  Q^r  rebt  wo(  fcbön  bon  ber 
fo(bf  er  (ebt  aber  fc^anbKe^.  IDannenbar  i(^  wo(  gebenl/  bie  fad)  fqg  nit  fo 
Stufam,  aU  er  fq  macbt:  benn  war  bie  bbU  fo  beif  /  aM  er  f«  mad)t/  et 
»iirbe  fld)  ottd)  büten.  Unb  falfenb  in  ein  ung(ouben/  fo  fq  ber  pfaffen  gott« 
lofefebenb.  ^at  er  aber  gbein  eigne  ^uren,  fo  ift  nät  bor  im  ftcber  bii^  an 
(ie  ntäter  unb  f(t)wöfler  bingu ;  id)  gfc^wt^g  i  baf  xi  mit  bennt  ifl  etwann 
gugegangenr  at^  gott  wo(  weift.  Z)arum  idi  gbein  grbffere  berärgernuf  weifi 
hnn  ber  ofaffirn  unperfd)amte  ^ärt} ;  bie  bat  a((en  laftren  ftirmdnbet. 

2)af  aber  lai  (after  nit  hingenommen  wirt  (funber  etf  (affenb  gei(t(id)  unb 
ivebtid)  ben  grii(id)en  wuft  in  iren  regimenten  gugon ;  unb  beiftenb  ftd)  nit 
btrburen):  Cummt  aUein  ba  bannen/  baf  bie  groffen  pod)bifd)of  mee  uf  ben 
fdtfen  bonb  i  bann  bie  mäUer  uf  ben  meifcicten ;  unb  babenb  bie  ftgel  aUent« 
Mb  ben  gewaltigen  fo  tür  perfekt»  baf  ieber  ftird)t/  im  möge  (in  gin^  nüm« 
mm  werben  f  fo  man  ben  b<ibe(io((  abfteUe;  ober  fq  (tnb  nod)  ber  warbeit 
fo  ttnberid)t  i  baf  fq  bero  nit  gbörenb  bqfton.  3d)  will  ü6)  warlicb  warli^ 
foaen :  beiffenb  bie  üppigen  pfaffen  ire  bäten  bon  inen  tbun  i  ober  fq  gu  bet 
et  nemen ;  ober  aber  ir  werbenb  irer  (aftren  teilbafr !  &inb  ir  blinb  ?  febenb 
ir  nit,  warum  bie  bffd)of  iaü  gebot  ber  reinigteit  nit  nad)laifenb,  unb  boc^ 
febenb,  baf  bie  nit  ber  bunbertefl  f^ltf  3a  fprid)fl:  ti  ifl  ber  pfaffen  ge 
fit.  Sntwurt :  fiaf  ft)  abgon ,  unb  leer  ire  pfrtinben  an  bie  armen !  3a  r 
jre  mt}ber  weUenb  gnabfrowen  f^n.  ®o  gib  inen  fo  t>ili  baf  ft)  fro  fpginb, 
tof  man  fq  ungnabfrowen  laffe  blt)ben.  3ebod)  (eer  flt)f  an,  baf  bie  fd)anb« 
lid)  grufamlicb  tyerdrgemuf  bin^cnommen  werb.  4S^  finb  nüt  benn  fablen » 
b<(<  bie  gli}d)^ner  ie  unb  ie  bon  fö(d)et  glQfneten  teinigfeit  getbnt  bonb. 
SRan  bat  balb  teinigfeit  geboten;  abet  nieman  betmag  biefetben  ge  bolten 
bmn  ber  einig  /  bem  f9  gott  berl^e^t. 

Der  fünfjigfl  arttfet. 

(Sott  (aft  aUetn  bie  fanb  nac^,  burc^  Sbnfhim  3efttmr  finen  fuu/  utw 
feren  berreni  aHein. 

Difer  artitel  ifl  gtäcHic^  uf  bife  ga(  gefaUen,  bie  ein  bebätnuf  ifl  be« 
nad)(aifen4  ber  fänb.  2>enn  in  bem  fttnfgigflen  iar  wurbenb  aUe  tftuf  unb 
btenfl  im  bolt  3frae(  oud)  frQ.  2>af  aber  gott  attein  bie  fänb  nad)(affer 
if  offenbar:  benn  nSt  ifl  fänbi  benn  hai  wibet  ha^  wott  gottet^  ifl.  €So 
ittuf  ou(^  folgen»  baf  et  aUein  bie  fiinb  nac^Iaft:  benn  nieman  tann  fSt 
bm  anbten  betg^ben.  2>o(^  witt  bie  tunbfc^afl  bet  gefc^tifl  bie  fad)  Kot 
»ac^n.   2)abtb  fptfe^  9fa(m  LI.  6:  i>ettr  i^  ^ab  wibet  bic^  oUein  ge« 


380  ttücgtuid  M  L  tMüi. 

fanbct  30  Me  fSttb  oactn  barnm  fd^SbU^i  ba§  f«  mibec  «Ott  Uli  i^m^ 
oud)  ^te  fclbcn  ntcman  nac^taffcti  bann  gott  ottein.  !Z)cnn  «Ott  tu  attctn  lai 
gutj  ba4  un^  fürt/  närt,  atjtti  i)ci(  unb  fcUg  mad)!.  2>cui.  XXXIL  12; 
a>tr  l)crv  iü  aUtin  ftn  furer  ftfijn  k.  Q^fuj.  XLin.  2S— 27:  3(t)  bin, 
t(6  fclb<  bini  bcc  ba  abtilgct  binc  fänbi  i»on  mtn  fcUMT  toeamr  unb  btnet  fun« 
tcn  nümmcn  mirt  gcbcnten.  SBtcb  min  «ngcbcnt  i  unb  la§  un«  mit  dn* 
ünbren  gcurtettt  »erben!  3^  <(ni  i)a(l  bu  ttwaiTf  bamtt  bu  mSgifl  fromm 
ober  nnfc^ulbifl  gemaci)t  werben?  bin  eriler  i^ater  bat  gefünbetf  unb  (ine 
botmetfcben  babenb  übel  tbon  wiber  mid).  Z>ife  mort  ^iüi&  (tnb  on  allm 
orten  fo  »d(  bemarti  baf  fq  nit  mögenb  an  gb^im  ort  überfod)ten  mtlttu 
3um  erften  }etgt  gott  ftd)  felb^  )um  anbren  mal:  tc^  biui  ja  id)  felMi 
tein  anbrer  gott  nod)  gefd)5pfbf  bet  bin  funb  abtilgt*  3um  anbren  m» 
2i)(6t  er  bie  fünb  bon  (in  UIH  wegen;  nit  oon  unferer  werten  wegen;  tt 
ber}Qd)t  oucb  alfoi  baf  er  ber  fänben  nfimmen  gebeult  unb  gbein  alten 
fd)aben  riebt.  3um  britten  flcUt  er  bcn  menfd)en  gegen  jm  i  unb  la(t  M 
tiebenb  jm  bfc^ä^en  ober  ri(t)ten  i  unb  betpt  ben  menfd)cn  r  baf  er  fid)  um 
^ott  erinnere,  unb  bemnad)  barfur  trage  i  b^be  er  etwa^,  bamtt  er  ßn  fromm« 
feit  bewären  m5g;  one  jwqfet  ber  meinung,  baf  wir  armen  fünber  nut^ 
Ibabinb.  3um  oierten  jetgt  er  un<  an,  wie  wir  fo  onmädbtig  fmb  unb 
unrein  oon  unferem  erflen.  oater  bari  ber  gefunbet  bat.  2>aru«  folgt,  baf  tt 
oud)  funbtge  tobte  fiin  geboren  bot.  2^m  fünften,  baf  oud)  bie  bolmet» 
fd)en  gefunbet  b<mb  unb  fönber  qfqn  finb,  bie  iwufdbienb  bem  oolf  unb 
gott  gebanblet  b<mb,  aU  SJloqfe^  unb  bie  propbeten. 

Unb,  bamit  wir  ben  banbel  furjUc^  borfür  bringinb,  fo  iü  nieman, 
ber  nun  gebenten  (önnte ,  baf  bie  fünb  ieman  nad)(ie{te  webet  gott  alUin, 
wiber  ben  fq  allein  ifl.  2>enn  obfd)on  etlicbe  wiber  ben  näcbften  #  ül  fq  lod) 
barum  ein  fünb ,  baf  fq  gott  bat  gebeiifen  mqben :  benn  er  b<)t  ia$  gtbot 
bom  ndd)(len  oud)  gegeben.  Umgenommen  bie  päpfUer ;  bie  gebenb  bem  papft 
2Ü,  baf  er  oud)  bie  fünb  nad)laf ;  benn  er  fqg  ein  nad)(umm  9etri,  unb 
fqinb  ^etro  bie  fd)lüiTel  bem  bimmeU  gegeben  je  binben  unb  entbinben.  Unb 
Ibabenb  uf  bie  ir  meinung  lat  wort  (Sbtiili  fo  gewaltiglicb  bructt ,  baf  no4 
bfitbqtag  ütl  wolgeleerter  c^riflenlicber  männer  finb,  bie  um  bem  papflm  Wip 
(en  nit  fSnnenb  (ummen.  Oud)  bobenb  ju  unferen  jqten  ettid)  baton  ftf 
fd)riben,  guter  unb  grecbter  meinung  tu  eim  teil,  namlicb:  baf  bie  fd)lüffc( 
tiit  bem  papilm  fqinb ;  wa^  aber  bie  fd)lüifel  fqinb ,  bob  id)  grunblid)  nod)  b9 
gbeinen  gefeben.  9lun  muffenb  wir  bie  facb  oud)  an  b'banb  nemen;  unb  [o 
wir  bie  gefd)rtft  erobrenb ,  wirt  bemnad)  aller  banbel  t>on  nad)la(fen  ber  funb, 
»on  bi)d)ten,  bon  büf würfen  flar.  iDlattb.  XVI.  13.  (tat  alfo:  9tim  3tfu< 
<n  bie  gegne  9i)ilippm  Gdfareen  fummen  ift,  fragt  er  (ine  junger,  fpred)(nb: 
SBen  fagenb  mid)  bie  menfd)en  fqn,  ben  fun  bem  menfd)en?  &ft  ft<inb  jm 
über  geantwurt:  (Stlid)  fagenb  bid)  fqn  Sobannfen  ben  t&ufer,  etli(b  ober 
;^eliam,  aber  bie  anbren  ^ieremiam  ober  einen  ber  ptopbeten.  6o  fpticbt 
er  jü  inen:  93}en  fagenb  aber  jr  mid)  fqn?  9(lfo  bat  6imon  ^trum  anu 
wurt  geben  unb  gefproc^en :  2)u  bift  Sbtiflum,  ber  fun  bem  lebenbigen  goitcl. 
Unb  3efum  bot  jm  geantwurt  unb  tu  jm  gefprodKu:  Gelig  biilbu,  6imcnr 
3ottam  fun!  benn  bam  fleifcb  unb  blüt  bat  bir  bam  nit  geof[het,  funber  min 
Mter,  ber  in  ben  bimmfen  ifl.  Unb  iib  fag  bir,  baf  bu  ein  felfer  biii 
unb  uf  ben  felfen  wirb  Uf  mint  fiteren  crbuwtn,  unb  bie  tboc  ber  b^Oc 


U^Iegutta  M  L  ocKMl  381 

mitni  nit  tüibtt  ^  tetmSgett,  unb  Itr  wirb  i^  gcbrn  bte  f(f)(ti|TrI  bt«  rqc^l 
tar^intmltitr  unb  aUe^;  ba^  bu  btttlcn  wixft  uf  erben  r  baiT  mitt  in  bcn 
6imm(cn  gebunbm  i  unb  Mti  i  lai  bu  Idfcn  rocrfl  uf  erben ,  ba^  mttt  gelftlt 
iit  bfii  btmmlen.  2>tfe  wort  b<tnb  bte  päpfiler  fo  ttn3ef(i)i(tt  in  b'^anb  flc« 
nommeni  barum  baf  fq  jrem  fürnemen  nit  unctiqd)  febenb,  fo  man  fi}  jum 
rrilm  anftd}! ;  baf  fq  banttt  aUe  menf(t)en  gar  na^  t^erblenbt  ^anb :  benti 
f9  ^onb  bte  ort  ber  »orten  Sbrifti  unb  ftner  jüngeren  ntt  ermeffen. 

Sbriflu«  bat  oft  (tne  junger  gefraget  um  bing ;  bie  er  felb  »ol  nm$t ; 
er  licii  oud)  oft  fq  aü  gesagt  r  baj^  jm  bod)  nur  einer  ^at^antwurt  geben« 
IDannen  bor  f^lgtr  baf  oud)  barna^  ftn  nac^tummenbe  reb  ntt  uf  beti 
aOeiR  gereid)t  b()t ;  ber  bie  antwurt  in  aller  namen  i)(itt  gegeben  /  funber  uf 
alle  Uti  f&r  bie  ber  rebenb  bot  antwurt  geben.    2>if  »irt  balb  aUt^  mit  ber 
gtfcbcift  Aar.    !Z>abq  ifl  un^  ouc^  not  je  muffen,  baf  bte  et^angeliilen  ettöann  - 
i»on  otten  jüngeren  in  ber  gemeinb  ^  rebenb ,  wai  fq  gerebt  b^benb  i  ba  boc^ 
»Ol  je  gebenfen  iftr  bof  fq  nit  M  mit  einanbren  gemurmlet  babittb,  fun« 
ter  baf  einer  in  aUer  namen  gerebt  b^b.    Stwann  aber  brudt  ein  anberer 
(i^ongeltfl  ben,  ber  in  aller  namen  gerebt  b<itr  mit  (tnem  namen  u^,  glt)(^ 
uW  ou(b  »ir  pflegenb  je  tbun.    &o  ein  ganjer  rat  einem  ein  antmurt  gibtf 
frricbt  etlt4)er:  mine  berren  gabenb  mir  bie  antmurt;  etliclb^r  aber  fprid}t: 
irr  burgermeider  gab  mir  bie  antmurt  f  mie  mot  fq  nit  be^  burgermeifler^ 
m^i  funber  be^  ganjen  rate«.  3e$  folgt  bemärnuf  ber  bingen.  SRarci  VI.  38 , 
aU  Sbriflu«  ba«  bol!  fpqfen  moKty  flat  alfo:  Unb  er  l^at  gefragt:  tvit  meng 
btob  b^nb  jr  ?  unb  aW  fq  bfeben  i  bonb  fq  gefprod)en :  mir  f)dnb  fflnfe  unb 
i»ten  $f(^.    ^ie  flati  baf  er  fq  M  gefragt  bob;  unb  oud)/  baf  fq  jm  aU 
srontwurt  i^abini ,  mie  mo(  jm  9(nbrea«  fär  bie  anbren  bie  felben  antmurt 
«rbm  batf  ben  bit  SRarcu«  nit  nennt;  aber  3obanne«  nennt  jn  VI.  8, 
«(fo:  6o  bat  einer  gefprod)en  u«  finen  jüngeren ,  9Inbrea«  ein  bruber  &U 
mon  9etru«:  (B€  ift  ein  bienflli'  ba,  l^at  fänf  gerfUne  brot  unb  jmeen  fifc^. 
*  S}it  bat  ^nbrea«  oud)  in  aller  namen  bem  btrren  an jeigt ,  mie  bil  fq  brot 
funlm  bottenb :  benn  er  fragt  fq  aU  unb  bief  fq  aU  lugen  Snarc.  \l^ 
9(lfo  oucb  bie  bat  Sbriflu«  fine  jünger  all  gefragt;  bie  mort  jeigenb  e«  bciter 
on:  „tven  fageitb  aber  jr  mi(^  fqn?**  2Bie  mot  ^etru«  fiir  aU  geantmurtet 
bat;  iübod)  bie  antmurt  nit  ^etri  allein:  benn  mo(  je  gebenten  ijl,  fo  bie 
<mbren  jfinger  nit  burcb  Metrum  bättinb  antmurt  geben ,  ba$  fq  glqd)  (Ai 
tfnbem  nad)tmalf  bo  ieblrcber  in  funberbeit  fragt,  ob  er  ber  oerräter  mdre, 
oud)  bie  bä'ttinb  ieblid)er  in  funberbeit  bem  berren  ein  antmurt  geben ,  ma« 
ff  in  fqn  gloubte :  bann  bif  ftn  fragen  ifl  ein  frag  be«  bcil«.    3Belid)er 
Sloubt  I  baf  Sbriflu«  ber  fun  be«  lebenbigen  gotte«  fqe ,  ber  ifl  in  gctt  unb 
sott  in  jm.  1.  3ob.  IV.  15.    2)arum  bat  9etru«  in  alter  namen  antmurt 
«eatben.    QBelic^«  nit  min  tanb  ifl  ober  mon ,  funber  bie  mort  9etri  felb« 
Itigenb  bife  meinung  3ob.  VI.  67.  an:  311«  Cbriflu«  jö  ben  jmblfen  fprad): 
irrllenb  nit  jr  oucb  bon  mir  bingon?   bat  jm  6imon  9eter  geantmurt: 
^ttte,  jti  mem  murbinb  mir  gon?  bu  baltefl  bie  mort  be«  emigen  lebät«. 
Unb  ba«  gloubenb  mir  unb  müffenb« :  benn  bu  bift  (!briflu« ,  ber  fun  gohe«. 
^ie  rebt  ^etru«  briter :  mir  gloubenb«  unb  mäffenb«  ic.  baran  man  eigen« 
lieb  boret,  baf  ade  jmötf  jänger  oon  Gbrifto  glqe^en  glouben  mit  ^etro  gebebt 


382  tttfeguna  M  L.  arttMl 

ftanh.  DanM  ou^  foiqjti  taf  (ie  fc^ltiffet  ittt  oKeiit  9ettOr  funbet  otid) 
ollen  jäitftccen  unb  uMr  ba^  ift  alUn  fllöuMscni  in  bot  jdnscten  i^eriKtffm 
(tnb  r  fo  mir  mit  jnm  fprtct}cnb  /  baf  ^tfutf  fqc  CEbriftu^/  bcc  fun  getM. 

Se  n^ir  aber  wx^ttt  farenb  f  ntäfTenb  wir  t^on  9eter^  namen  fagen  i  ^on 

toelcbem  bie  päpflUr  rebenb/  Vit  üld)  ft^ii  uf  Metrum  flcbuwen/  ba«  bocb  ein 

»are  obgötter^  1(1.    (^brifluir  bot  jii  ^etro  geforocben:  6e(tg  btfl  bU/  Ici 

ifl ,  wo(  bir  (nad)  traft  ber  bebraifd)en  fprad)) !  bann  iai  fleifc^  unb  Mut 

t^t  bir  ba^  nit  geöffnet  i  funber  ber  bintntlifd)  t^oter.    !Z)aru<  mir  enntifm^ 

ba$  Sbriihtm  einen  fun  ffittt^  t>ttiäbtn  nit  menfdtttc^^  berjen^r   funhe 

gbtt(id)ei(  i}n(ucl)en(r  i%    QB^Qter  folgt:  Unb  tc^  fag  bir,  ba# bu  bifl  ein  frifcti 

unb  uf  ben  felfen  mirb  id)  min  (ild)en  buwen.    Sbriftu«  fprid)t  }um  etilen: 

Unb  icb  fag  bir,  ba|  bu  ein  felfer  bi(ti  fom  er  fprä'd)e:  bu  feifl  mir  im 

namen  ämer  aller i  al$  3o^.  VI.  Harlid)  ifl  anzeigt;  baf  i^  ber  fun  gottd 

bin.    Unb  i^  fag  bir,  ba|  bu,  3ona^  fun,  fdr^n  9etru^  foUt  genemtt  nKt« 

ten ,  bal  ifl  ein  felfer  i;on  ber  feflen  grunb(i(i)en  t^er jdbung  wegen ,  wie  i(b 

bir  lyerbeiiTen  bab.    3>a^  bot  Sbriflu«  getbon ,  al^  9Inbrea«,  6imon^  brubrr, 

in  sum  erden  ju  Sbtiflo  fttrt;  fprad)  (Sbriflutf  3ob.  I.  42:  2>u  bifl  €i^ 

mon ,  3ona<  fun ;  bu  wirft  genennt  werben  Xepbatf ,  wtld)<  ^ei§t  ein  felftr. 

eiHi  bie  SRattb*  XVI.  gibt  er  bem  6imon  ben  berbeifnen  namen.  SRit 

bifem  namen  irrt  ber  papfl  }wifaltigli(^.    3um  erfbtn  fprid)t  er:  bif  »ort: 

unb  uf  ben  felfen  wirb  idb  min  Kli^en  buwen ,  bebute  uf  ben  ^Nrum  unb 

nacbtummenbe  päpfl.    Unb  bat  aber  Sbrtflu^  nit  gerebt:  uf  ben  felfer  mi 

icb  min  tild)en  buwen,  funber :  uf  ben  felfen,  i^on  bem  tcb  bir  ben  namen  gt^c« 

ben  bab,  wirb  id)  min  titeb^n  buwen.    ^r  ifl  nit  uf  bem  felfer  bliben,  fun« 

ter  bot  (id)  wibrum  (eert  }ü  bem  felfen ,  bannen  ber  felfer  ben  namen  b^tf 

{n  weld)en  felfen  er  oucb  mit  allen  glöubigen  gebuwen  ift«    2>enn  wit  Üt 

lild)  uf  Metrum  gebuwen ,  fo  war  f9  umgefallen ,  bo  er  Sbrtflum  mit  t^rr« 

fcbn^ören  Derlöugnet.    £<  f9g  aber  frr,  baf  wir  gbeiner  ereatar  sugebint, 

baf  fi)  bie  grunbfefte  ber  fliegen,  ba^r  i(l,  ber  gläubigen,  fpe!  3>enn  bn^  t9it 

ein  wäre  abgbtterq,  unb  wiber  ba<$  b<U  wort  (SbrifK  unb  'liault.    Sbrtflt,  M 

Don  jm  felb«  u«  bem  Vfalmen  CXVIII.  22.  bife  wort  barqn  2äd)t  9Ratt6. 

XXI.  42:  2>er  flein,  ben  bie  buwenben  verworfen  bonb,  btr  ifl  vmi  inl 

I)0upt  SU  etm  eggftein  gemad}t.    2>ifer  (lein  mag  nieman  anbertf  fon ,  benn  t(e 

^err  Sbriflu^  3efu«,  aU  ^ttxM  1.  cap.  II.  6.  felb^  leert.    9aulu(r  aber  fpriibt 

1.  Sor.  III.  11 :  (&*  mag  nieman  Uin  anber  funbament  fe|cn ,  webrr  M 

fd)on  gefegt  i(l,  ba^  t(l  (Sbriflu^r  3efn«.    9(lfo  folgt,  baf  ^etrul  ba^  funba» 

ment  ober  grunb  ber  f ild)en  nit  fqn  mag :  benn  man  mag  (ein  anbete  fttm 

Weber  (£bti(lum  3efum.    6o  nun  Sbtiflutf  ber  war  feU ,  uf  bem  ba^  gebp 

wen  bu^  nit  mag  geweiget^  werben,  aller  glöubigen  grunbf^(le  ifl,  fo  müf 

ie  folgen ,  baf  üile ,  bie  jn  berjclbenb ,  wit  ^etru^  getbon  bat  mit  fammt  btn 

jüngeren ,  ou^  Don  bem  waren  felfen  i  felfer ,  genennt  werbinb.    @lp(b  n^i< 

wir  mit  9Raria  SRagbalenen  oud)  ben  beflcn  teil  erwälenb ,  fo  wir  bem  tini* 

gen  Gbriflo  anbangenb.    Unb  bot  SRagbalena  nät  bef  minber  barum,  M 

Sbtiflu^  I90n  iro  gerebt  bot:   fq  bat  ben  beflen  teil  erwdlt.    ®lq(b  <i(^  |[^ 

oud)fprid)t:  weld)er  ben  willen  mine^  initer^  tbut,  ber  ifl  min  brübrc/  fcbffO* 

iler  unb  muter.    0o  nun  einer  ben  tbut,  ent}üd)t  er  SRarien  nit,  bof  jr  ttt 

^}  wiegen ,  wanf en  Qtmad)t ,  entwegt. 


VUkgm^  la  t.  axHUli.  383 

minber  tovcbi  baf  f9  ttn  mutet  gottttf  ift.  OHfo  tvr((!&e  gTotAent/  ült  Ut 
jünger  mit  9etf o  8e<i(ottbt  battb  r  ba#  Sbtiftu^  Uv  ftm  be«  (ebenbigen  gotte^ 
fpe,  bte  ftnb  uf  bett  felfen  gegttinbti  unb  betftenb  bef balb  felfer.  2>et  memuns 
fft  oud^  9(uguiltnu^  mtt  be((en  tvorten  In  ber  boniilt} ,  bie  man  am  feft  ber 
boten  9ettt  unb  ^uß  Itot«  Unb  bie  pfaffien  lefenb  bie  an  allen  orten  Sofien« 
}(r^biflunt« ,  unb  banb  nit  fo  bi(  oten  r  baf  (q  t^ikinb  i  wie  ^uguflinu^  bie 
»ottt^om  felfcc  unb  felfen  »erftanb/  funbec  jt)  fd>tt)enb:  te^er,  fe^er!  unb 
brtenb  fölc^e  wort/  unb  a(fo  fe^renb  ft)  9(ttgufUnum  unb  ^d)  felb^.  ^6) 
mü$  nun  etliche  furje  wort  Me  fleUen.  9((fo  rebt  9(u<)u{linu^  aber  btfe 
»ort:  2>arum  nun  Si^rtflu^  ber  feM  ifl;  aber  ^etru^/  felfer/  tfl  ba^  (i)riilm« 
»Ott:  benn  petrai  felf^;  ifl  ber  urfprtingUcfi  nant.  !Z)arum  wtrt  ber  felfer 
iH)m  felfen  genä'mt/  ntt  Pom  felfer;  slQct)  wte  S^rijlu«  nit  Pon  bem  ^tu 
flenmenfi^n/  funber  ber  (^rt{lenmenf(6  wtrt  Pon  SMf^o  alfo  <(enämt  tc. 
%lfo  bat  S^rtflutf  ftn  (tld)enf  ba^  ifti  ftn  gemeinbr  uf  ben  felfen/  ber  er 
ftibl  ifti  i^ebuwen;  unb  ntt  uf  ben  felfer.  (&i  foU  eud)  g6etn  einfältiger 
Afbenteni  ba|  e^  bennod)  oud)  bob  muffen  etwa^  fqu/  baf  Sbriftu^  9etro 
finm  namen  geänbret  beig:  benn  e^  ftnb  anbren  jängeren  ouc^  jre  namen 
geänbret,  Portt«  3acoben  unb  3obannfen  SRarl.  III.  17.  Soanerge^z  ba^ 
i^i  bie  fun  be^  tonberiT/  welcher  nam  wot  gt^c^er  wäre  bem  treffienitd)en  ge« 
iNltf  fo  Ptl  ber  tonber  mee  gebort  wtrt  unb  geffirc^t  Pon  allen  menfc^en. 

3um  anbren  mal  irrt  er  mit  bem  namen  %tru0i  nit  allein  aM^iero« 
tt^muti  leert  r  funber  aU  btr  ePangelifl  3obanne^  I.  42.  felbtf  anjetgt.  !Z)er 
papjl  fprid)t,  Sepba«  betffe  aU  Pil  in  unfer  fpra^  al^  caput/  boupt/  bamit 
(I  ietrum  unb  Umnaö)  ftd)  }u  etm  boupt  mad)t.  Unb  rebt  aber  ber  b^« 
lig  Oobanne^  1.  43.  alfo:  !Z)u  wirft  gendmt  werben  dti^fia^f  ba^  ifl/  fo 
man  et^  bolmetfc^et/  ^tru^r  felfer.  €5t(f)/  ber  betlig  epangeltfl  erflArt  untf 
N  wort  Sbrifitf  Qfepba^/  batf  fprifc^  iflr  bamit  wir  e^  Perflanbinb/  unb 
fottd)t/  etf  ^etfTe  aU  Ptl  aU  ein  ^Ifer;  unb  ber  papfl  fprtd}t,  t«  betffeein 
boupt.  SBatf  tibut  man  btfem  fSlfc^er?  Scflfi^t  einer  bem  papfl  ftne  brioff 
fo  mttf  er  batr  leben  barum  geben ;  unb  ber  papfl  fälfc^i  Sbttflo  ftne  wort, 
unb  nimmt  benen  \>Qi  leben/  bie  ba«  fagenb,  bat^  ber  ebangelift  3o^anne< 
rebtt.    «Intdjrifl! 

SBpter  folgt  in  ben  Worten  Sbttflt:  Unb  bie  pforten  ober  tbor  ber  %iUt 
»erbenb  nit  wiber  fp  permögen.  6ag  an,  päpfller/  uf  wm  iidt^  bif  Hein 
»irtlin  /  fp  ?  Sniifl  eintweber^  fagen  /  baf  e^  uf  ben  felfen  jeige  /  ober  uf  btc 
Kld)en.  3<igt  e<  uf  ben  frlfen  r  fo  tfl  ber  finn :  bie  porten  ber  t^Wi  mb« 
S^nb  nit  wiber  ben  felfen  Sbciflum.  S^igt  ti  uf  bie  til(f)en/  ba<  iflr  uf 
bie  gläubigen  (!brtfli,  fo  ifl  ber  ftnn:  bie  porten  ber  bölle  Permag  ntt 
»iber  bie  glbubigen  /  bie  uf  ben  felfen  Sbriflum  erbuwen  f!nb.  t>it  porten 
ober  tbor  ber  Völlen  follfl  bu  Perflon  bie  ftärte  ber  böllen  ober  be^  tflfel«, 
bte  er  aber  bie  tbor  nennet/  barum  baf  bp  ben  tboren  gemeinlid)  bie  grbfle 
fiärte  ift  mit  gebäw  /  mit  gef(l)t{^  /  unb  mit  wapneren. '  Unb  ifl  ber  ftnn 
oUer  btfer  Worten : '  Uf  ben  felfen/  o  Vetre !  uf  ben  i(6  min  f ilcf)en  wirb 
bu»en,  mag  nieman  mit  gbeiner  ftärfe  nit  tummeu/  e^  mag  fp  ouel)  nie« 
man  gefiarmen  /  fo  fp  in  mic^  erbuwen  unb  geftflet  ifl.  3a  alle  fraft  ber 
tüjlen  mag  jro  nit  fc^aben ;  ber  tdfel  i^at  nämmen  re^t  no(6  gewalt  /  wo 


^)  lidt,  micat,  ^etgt,  beitebt  ficb..     ^)  Setpaffiteten. 


384  m«mi  M  L.  «tffcM. 

man  dMflo  %ttfouH  ftati  ti  mag  ^tuft  bm  gbuftm  kr  VUtWi  Ui  iftr 
aUct  gUttbigcti  mcnfcDcni  nkman  i^cttUgcn.  i5otum  ftitb  Imcrfcbrodciti  aUt 
tcd)t  fllittbigen!  ob  gott  fc^on  i^cr^itgt,  bof  je  btttäd)t  tvcrbcnb  fr  trcffnw 
lid)/  baf  ir  m  btc  Ȋftinm  mttfinnrn  muffcnb;  fo  mog  man  bcmiod)  bm 
gtoubcn  nil  minbcrni  td)  gcfd^w^g  »erdigm:  bcfin  gott  aUcin  gibt  jn;  mib 
loftbcnb  bi(  barum  gctbbt/  lummenb  i^il  lut  tu  gott» 

3c|}  gat  CO  an  bk  fd)tuflcl:  Unb  td)  »irb  bir  geben  btc  fd)(affc(  bcO 
n)(^0  bcv  bntimtcn«  Um  bt|  loort  ftnb  bic  »dpfHct  fctbo  nil  cinO:  t>tt  ein 
teil  ilrqtct:  SbrifluO  babc  mit  bifcn  »orten  bem  f^lfet  9etro  bie  fcbtäffcl 
gegeben.  2>et  anbet  (hrqti  er  bob  jm  fo  bienun  oerbeifien;  loeUbe  oudb 
te^t  babenb.  €!o  man  aber  »9ter  (ummt  mit  glQcbem  gemalt  ber  anbren 
jangeren:  benn  fionb  fo  lalt.^  9(ber  bie  »ort  <£brifU  ^nb  bciter,  baf,  et 
forid)t:  3d)  »irb  bir  geben  bie  fc^lüifei  beO  rod)«  ber  bimmeten*  ^itte  et 
jm  bie  iu  bifem  mal  gegeben»  fo  b^tte  er  gefprod)en:  Stimm  bin!  bte  gib 
idi  bir  bie  f(blA(Fel  tc.  di  tik  aber  nun  ein  oerbeifien  ber  f<6liiflen,  glpd» 
»ie  er  jm  oucb  etwa  oerbief  i  er  »urbe  ^truo  gendmt  »erben ;  unb  »k  »o( 
jn  bannetbin  bie  jdnger  unber  einanbren  ^ktrum  ober  €5imonem  genämt 
banbi  bat  er  bod)  erfl  an  bifem  ort  anjeigt  bie  urfacb  (tnel  namenO;  nad)« 
bem  er  in  ber  jüngeren  namen  bk  ^eilfamen  reb  getbon  batf  baf  SbriflttO 
ber  fun  beO  lebcnbigen  gotteO  fqe.  933enn  jm  aber  barnacb  bk  oerbeifnen 
fd)tuifel  fDinb  geben  i  »ellent  »k  balb  finben*  9lber  bk  fd)ltlffet  (tnb  be« 
btltlid)  gendmt  für  baO  eittlebigen  i  uflöfen  unb  uf^iin  i  barum  baf  SbriftuO 
unb  (ine  boten  mit  bem  ocrtünben  beo  eoangelii  ben  meufd^en  bon  bet  fünb 
entkbiget  babenb  unb  mit  gott  oerfunti  unb  bk  ocrfd)lofnen  feligbek  ufge* 
tboui  baO  tft:  bell  unb  ge»af  mit  bem  »ort  gotteo  geUertf  »ie  Sbriituo  unO 
oom  bater  iu  eim  bcilanb  gegeben  fqe,  bamit  atlei  bk  baO  gloubenbf  erlebt« 
get  fpinb  oon  jren  fünben.  äjelicbe  bao  nit  gloubenb  /  benen  »irt  nk  ufge« 
tbon  baO  beil.  2)aO  r9<b  ber  bimmlen  ifl  niit  anberl  benn  baO  »ort  gotteo 
an  bifem  ort:  benn  alfo  ndmt  eo  ou<b.Sbriiluo  fiuc.  Vin.  10:  Üd)  ifl  gege« 
ben  bk  beimligbek  beo  r9d)0  gotte^,  baO  iil:  äd)  gunnt  ber  bater  r  baf  jr  bao 
»ort  gotteo  b<U  berftanbtnb.  ^ber  bk  anbren  »iU  er  mk  gli}d)nuffen  reiten: 
benn  er  fprid)t  gl9(4  bamacb:  2>er  fom  ift  ba^  »ort  gotte^  k*  9lun  »irt 
bal  rt)<lb  gotteo  et»ann  für  bk  frbub  genommen »  in  bero  bie  ftnbr  bk  im 
glouben  abgeflorben  (tnbi  unb  in  (inem  angcficbt  erfreu»t  loerbenb;  et»ann 
fär  alle  glbubigen  bie  nod)  in  bifem  {«t  kbenb,  SRattb«  XXV»  1.  unb  an  oil 
anbren  orten;  et»ann  für  bao  »ort  be8  euangeliii  ba^  iflr  beO  guten  gndbigen 
banbeU/  ben  gott  mit  unO  burcb  Sbriflum  3efum  getbon  bat.  Ou(b  in 
einer  gemein'  füt  bao  gott^»ort,  aU  SRattb*  V.  20:  ®etd)er  ba«  fktnik 
miner  geboten  nit  bielti  unb  aber  bk  menfd)en  alfo  leerte;  ber  »irt  ber 
(leinfk  genämt  im  rpd)  ber  bimmlen  f  lai  i(t:  »eld}er  fd)&n  leert  f  unb  tbut 
aber  nod)  lebt  ber  leer  nit  gl9d)f  ber  »irt  ber  oer»orfneil  fpn  unber  ben 
prebgeren  beo  gotttl»ort4  r  aU  oud)  Suc.  VIII.  unb  bk  unb  an  anbren  oil  orten. 
Unb  ift  ber  (tnn  bifer  »orten  SbriiU:  3(b  toirb  bir/  o  felfer!  ba^  »ort  got« 
te^i  bao  eoangelfumf  emofelen  je  orebigeui  »eld)0  ben  menfd)en  anzeigt  unb 
ufTd)läft  »k  fo  feiig  »erbinb.  2>ifen  (tnn  »cQenb  »ir  balb  (td)tbarlidb  für 
bte  ougen  aller  menfd)en  kgen. 

^)faft,  »Iclmtat.frigidus»  tintt,  bemberSBibanOgegangen;  bersi(btOitif«gcn 
wtif,  bao  fi<b  b^rcn  iafU   ')  iu$  aOgtttetnc. 


Utfcsiwd^  L  «ettidi.  385 

Miitt  fb(3ctib  Ui  tvevt  Iktnacft:  9(Uc«i  hai  In  binhn  tvkft  uf  evbnt/  iai 
Witt  m  l^immcl  flcbunbnt;  unb  aüt^i  iai  bu  nrkbtgm  iviril  uf  erbend  iai 
tMtt  im  bimnifl  Ubig.  SBic  wtv  i^or  i^anl  attictgt/  baf  bie  Wü^tl  an  bt« 
fem  Oft  nun  i^etbctfcn  fqinb;  »irt  ou<^  not  fqn;  baf  mit  anteiginb;  wo  fq 
Ummtb  getriftet  f^inb.  (Ee  unb  mit  ba^  felb.  tbugtnbf  mellenb  mit  anjeigen 
bq  bifcn  motten  i  mir  etiicb  bet  alten  bif  Ott  SRatt^.  XVI.  19.  i^etftanben  ^a« 
iinii  bamit  man  feben  möge  momtt  bie  pfipftlct  fDgtnb  umgegangen  r  baf 
fq  gott  M  inen  felb^  mad)tinb.  i^ietonqmu^  fprid)t  übet  bife  mott:  2>ie 
Mfcbof  unb  ptieftet;  bie  Petftonb  bife  Ott  nit,  .funbet  gebtuc^enb  (td)  gl))(t}« 
fam  bet  pbatifäetn  bo(6mute^f  inbem  baf  (^  etmann  bie  ttnfd)ulbtgen  Pet« 
tvetfenb  obet  Petbamnenb/  obet  baf  fq  meinenb,  fq  entlebiginb  bte  fiinbi« 
gen;  fo  boc^  bQ  gott  nit  be^  Pfaffen  utteil,  funbet  bet  fünbeten  leben  et« 
fotttet  mitt  K.  9Rit  benen  motten  mitt  ^ietonqmu^r  baf  binben  unb  ent« 
btnbcn  nit  an  ben  pfaffen  (ige;  funbet  am  fänbet.  &o  bet  fe(b  tarnen  bat 
unb  ftd)  beifetet  i  fo  seigt  jm  bet  ptieflet  an  /  baf  jm  gott  (tn  funb  Pet jtgen 
bab.  3il  nun  einet  ein  (e|et/  bet  ba  fpttd)t:  mebet  bif(t)of  nod)  pfajff 
funbet  aUein  gott  entlebtge,  fo  ift  ämet  ^ietonqmudi  o  jt  päpftlet!  oud^  ein 
{(^ct.  2>a^  ft}e  fet  Pon  äd)!  9(mbto(tu^  fpti(i)t  }u  (Epbef.II:  2)annen  bat 
fprid)t  bet  bctt  ju  ^etetn:  Uf  ben  felfen  mirb  idi  min  tticben  bumen;  iai 
iftf  in  bem  Petjäben  be^  «^tiftenlidben  glouben^  fe^  obet  bting  iib  bie  gl9u« 
bism  jum  (eben.  0id)  bie  /  mie  bie  fänb  Petjtgen  metben  ^mbtoflu^  et« 
tmnt  bat.  2)atum  nit  tebet  funbet  cbtiftenlicbe  mannet  (tnb/  bie  lai 
btnben  unb  entbinben  bem  menfcben  nit  in  ftnet  banb  (äffen  meUenb.  2)0(f) 
muf  i(b  mit  eim  gegenmutf  jt  unmüffenbeit  offnen.  3t  pA'pfHet  meUenb 
fogeni  jt  ^abinb  gema(t  }e  btnben  unb  entbinben.  B^igcnb  aUf  mie  föUenb 
obet  mftgenb  jt .  teman  anbinben  ?  SBetbenb  jt  fpted)en :  fo  einet  bannmiit« 
big  iftf  fo  bannenb  mit  jn.  !Z>enn  anbetet  fänben  balb  bcift  öd)  gott  mit 
9eito  {ü  itbeniigma(en  fibenma(  petjqbcn.  9((fo  mbgenb  jt  fd)(ed}t(id)  nit 
binben  i  benn  mit  bem.  !Z>enn  ämet  meiflet  Pon  ben  bobcn  (innen  a)  f ann 
Pttcb  bbein  anbet  binben  anzeigen/  benn  ba^  binben  be^  bannet.  6o  jt 
nun  gbjrin  anbet  binben  finbenb  benn  ben  banui  fo  mäffenb  jt  oud)  ba< 
tntlebigen  a((ein  Pon  bem  bann  Petfton.  9((fo  baf  jt  in  einet  tebr  bie  ge« 
gm  einanbten  gefe^^t  ift;  Pon  binben  unb  entbinben  r  nit  ba^  binben  nun 
bon  bem  bann  Petfton  mbgenb ;  unb  bai  entbinben  Pon  a((en  anbten  fünben ; 
funbet  muffenb  jt  fp  g(p(b  Petfton.  fDleinenb  jt;  ba^  binben  (eine  (ic^  nun 
uf  ben  bann  /  fo  muftenb  jt  ouA  ba<  enttebigen  nun  uf  ben  bann  Petfton. 
tnfo  bipbt  ü6)  an  bifem  Ott  nit  mee  bann  ba«  binben  be«  banne«  r  unb  ba« 
cnMebigen  bc«  banne«;  menn  jt  g(p(b  ttö)t  b^ttinb.  9(bet  an  bifem  Ott 
ivitt  gbein  gema(t  gegeben;  funbet  Pet^eiffen.  !Z>efba(b  idi  etmann  bet  mei« 
nung  bin  gfpui  binben  unb  entbinben  bit  unb  ÜRattb.  XVIII.  18.  fpg 
aHein  bet  bann  /  me(i<^«  icb  oud)  im  9(td)ete(e«  bab  anjeigt ;  bocb  nun  um 
^^  jangg«  mi((en;  ben  i^  mit  minen  bofticbcn  binbetgängeten^  batt.  3el^ 
abet  fti^t  ein  tebet  mo(,  baf  bif  Ott  nun  ein  Petbeiffen  ift  bet  fd)(äf(en; 

*)  fBimttn. 

ft)  Of.  emPatbu«,   Stfcbof  »on  Vati«  im  12.  3abrb«  augeminnt  Magister 

Sententüiruiii. 

SniNli'«  fittnMI.  &ttiftm  I.  9».  ^ 


386  tttfcflittid  M  L.  <trttf((l 

ober  Ui  SRatt^.  XVIIL  IS— 17.  ein  «tifc^  Ui  imutti  Doti  tvctd^mi 
bal^or  genug  til  onjeigtf  »cf  cv  ftc* 

2)emn<i(6  ^nUvib  »iv  nit;  baf  mebct  9ctro  no<6  ben  onbren  jänflmn 

Sbetn  iitwüü  f^e  flcgebnii  bcnn  nad)  bcr  urftdnbc.     2)a  ^t  G^riftat^  bot 

jflnsrtcn  allen  mit  einonbcen  ünb  un^  in  jnen  bie  DetMf nen  fcMüflef  gt* 

geben  3oft*  XX.  22,  23,  unb  M  f9  oud)  nit  ^etto  aUein  gegeben:  beim 

et  bat  f9  jm  oud)  nit  allein  Detbeiflen.    6unbec  mir  meUenb  mit  bem  »ort 

Sbttfti  fdrbringen,  baf  et  mit  ben  jüngeten  getbon  bat  (in  bemfaQ)  cU 

ein  bn^batet ,  bet  i>i(  fän  b<)t.   2)et  fpricbt  ju  bem  /  bet  etwa«  im  gefäUi^« 

ge^on  bat/  unb  fufl  oucb  fdt  anbetn  wOl  gefeben  f^n:  ^an«,  bu  bift  ein 

gut  fnecbt!^  icb  wiU  bit  ein  bdbfcb  ti}(b  wqb  geben;  unb  bat  nit  im  (inn, 

baf  et  jm  oHein  ein  f6(A  wqb  »eUe  übetlummen ,  funbet  et  tbut  ^ti&^ 

mit  bet  tbot  ben  anbten  Ott<br  t^etftcbt  fq  M  mit  eetfamen  toAtettn,  bot  ab 

(td)  i>an«  nit  Ragt,  obet  fut  anbet  ufmitfl,  fflt  baf  et  te^t  beftnnt  mxtt 

funbet  i(t  wol  st  ftiben ,  baf  jt  tratet  f9  aU  mit  ttäwen  betfeben  Uat.    ^Hfo 

bat  Qfbtiilu«  bi(  getbon,  ^etto  SRattb.  XVI.  Detbeiffen,  baf  et  jm  bie 

fdbläffet  empfelen  wbQte;  b<tt  ftcb  bod)  nit  Petbunben,  baf  et  fdlt^«  ben 

anbten  nit  w'iütt  geben.    2)0  et  abet  ba«  geteiftet,  bot  et  fp  oucb  bm 

anbten  empfolen;  batan  9etto  gbein  unbiQ  geftbeben  ift.    ®(q^  cii  oud) 

bem  tagl&net,  mit  bem  bet  bu^bett  um  ben  taglon  fibetfummen  bot,'  gbein 

minbtung  gefd)abf  batum  baf  bet  bu^battet .  bem  (eaten  aU  »d{  bie  be> 

fUmmten  Pfennig  gab  aU  bem  etilen.    Denn  bem  etilen  »atb  geletftet,  bal 

jm  l^etbeiiTen  ma« ,  unb  batum  mocbt  et  bie  ftqen  banb  be«  betten  nit  U* 

fd)lieflFen/  baf  et  anbten  nit  oud)  gäbe,  ba«  jm  geüet  S^attb«  XX.  12—15. 

2)etg(qd)en  finbenb  mit  an  anbten  otten  oud)  beitet.    Suc.  V.  10«  fpttd)t  et 

aUein  ju  $etto  nacb  bem  »unbetbat(id)en  fifd)fang :  fatdbt  bid)  nit !  fiStbin 

»iril  bu  bie  menfcben  faben.     3it  nit  $etto  allein  empfo(en ,  bie  menfd^m 

'   mit  bem  gatn  M  göttlichen  motte«  je  faben  unb  gott  gemdnnen ,  funbet 

oucb  ben  anbten  empfo(en,  ja  mit  beUen  motten  Oetbeifien,  (tnem  btubet 

9(nbtefenunb3atobenunb3obannfen.  3nattb.IV.18,  21.  3Ratt.  1. 16,  20: 

Jtummenb  mit  nacb!  unb  icb  mitb  ui  Acb  ftfcbet  bet  menfcben  macbeit. 

Ob  bu  glqd)  bie  mott  uf  3atoben  unb  3obannfen  nit  oetflon  mifft,  muft 

bu  f9  bennod)  uf  9lnbtefen  Petiton.   Datan  bu  abet  (tcbfi,  baf  Vetro  aUein 

gfeit  ifl  m  eim  Ott:  fiitbin  mit(l  bu  bie  menfcben  faben,  unb  an  einem 

anbten  Ott  oucb  jü  anbten.    ®(qcb  <tU  oucb  SRattb.  XVI.  bie  teb  Cfbeifi 

dUein  nacb  bem  bdcbilaben  uf  ^ettum  (utet  (toit  mo(  fq  ju  aUen  jtingeten 

in  bet'  matbeit  getebt  iii:  benn  et  b<it  fq  aU  geftaget,  unb  bot  ^ettu«  fBt  fo 

aU  geantmuttet) :  fo  muf  oucb  bie  na(^tummenb  teb  Sbtifti  uf  fq  cü  leinen. 

iDatan  ligt  abet  menig;  e«  batf  nit  Mmpfen«,  mit  bebbtfenb  be<  fcbirmf 

nit.    Unb  metbenb  abet>ie  fd)(fi(fe(  3ob.  XX.  ben  jfingeten  aUen  gemein« 

Hd)  gegeben:  iit  nit  ein  minbtung  ^tti,  gCqd)  aU  oucb  ba«  Pttb^üFm 

SRattb.  XVI.  nfit  fiStnemet«  ^etto  jägibt  ben  btn  anbten. 

jDaf  abet  bie  füblüffei,  bon  benen  mit  tebenb,  nit  aHein  ben  }m9(f  boten  i 
fttnbet  un^  in  jnen  gegeben  fqinb,  bem&'t  icb  mit  bem  felbimott  ffbrifi 
SRatf .  XIII.  37 :  !5ie  bing ,  bie  td)  flcb  fag ,  bie  fag  id)  aUen  menfd^cn. 
^at  et  nun  ben  gtoölf  boten  bie  fd)(uflfel  sngfeit  unb  gegeben ,  fo  bat  et  oud) 

^)  eine  junge ,  befonber«  UHt>er^etrat^ete  iDtonn^petfon.    '}  fibetcingefornimn  if^ 


Utleflung  M  L  attiUli.  S87 

oUcn  g(9ttblsm  unb  (eetenbm  bie  fdilü^tl  aeseben.  3>rnn  fiuca^f  bet  btc 
mctnunci  oud)  befc^rpbt  XII.  S9f  unb  aber  bif  »ort  »bic  bitts,  bic  id)  dd^ 
ia^i  bie  fag  ic^  aOrn  mettfc^cnf  "*  u(f(aft,  aeigt  nät  bcf  minber  an  bie  frag 
9etrtf  bamit  oUet  ^anbel  Hat  wtrt/  nam(i(f)f  baf  Sf)tiiht0  bi|  ivoct  »bit 
bingf  bie  ic^  ud)  fag  ic/'  unangebentet  ^  tebt  i^on  aller  ßnet  (eet:  baf  et  bie 
ttit  jnen  allein  fage,  funber  ber  c^eflalt,  baf  fp  allen  menfc^en  gefa<it  fpA. 
93(tilanb  e<  a(fo:  9lad)bem  Q^^tiftu^  fiuc.  XII.  an}et((t  b<)t  ein  s(qc{)nu9 
i^on  eint  madren  bu^Dateti  bamit  et  bie  n^äd)ter  }e  wad}en  find  »orte  er« 
ntuntrete/  aU  er  oud)  SRarf.  XIIL  tbüt,  fprid)t  t>.  41  ^etru^:  ^err ,  feift 
btt  bife$  bqfpil  ober  slDd)nuS  allein  iü  un^  ober  jii  aUen  menfc^en  ?  ber 
meinungf  ob  er  jnen  allein  fo  ernillic^  empfele  }e  wadjen;  ober  ob  er  ti 
oUrn  menfc^en  feite.  Unb  fd)rqbt  Sucad  bie  antwurt  S^rifli  mit  t^eränbre« 
ten  morten  /  unb  laf t  bat^  f)t\i  wort  aRarf  XIII.  M ;  aXarfu^  aber  f^r^bt 
bie  Weiteren  amwurt  Sbrifli  mit  bellen  Worten:  „2>ie  bing,  bie  icb  üö)  fagf 
bie  fas  ic^  allen  menfd)en. ''  !Z>enn  bie  puncten  in  ben  sried)if(ben  bucbereit 
lofcnb  bife  reb  bapornen  unb  babinben  i  baf  fq  fär  (tcb  felb^  fri}  (lat.  „  !Z>ie 
binsi  bie  i^  fid)  fag,  bie  fag  id)  allen  menfcben.*'  9tlfo  folfiti  baf  bal 
fcbluifet  geben  aller  jüngeren  unb  in  benen  aller  gläubigen  Sbrifli  tfl. 

9lo(^  mfiflfenb  wirniti  wat^  bie  fdilüfTel  ünb.  Sbü  gemad)!  t€  lummt 
atl^  nad)  einanbren  f  »ie  ein  gutjar.  2)ie  fd}läiTel  (tnb  nüt  anberd ,  benn  ba<( 
Ittter  ungemenget  raort  be^  epangelii  prebigen.  3Beli(ber  nun  bem  glenbti 
ber  mirt  entlebiget  Pon  funbeui  unb  wirt  beil;  tpelid)er  bem  nit  gloubt,  ber 
loirt  perbammt  9S$elid)e^  aber  ba^  wort  bed  ePangelii  fqg ,  ijl  ba  Por  nad) 
ber  Mnge  gfeit:  bic  will  td)^  mit  wenig  Worten  erniiweren.  9?ad)bem  ber 
menfd)  jtd)  felb^  erlernet  f  baf  er  gar  nät  gute^  warft  nocb  iflf  unb  aber 
barbp  weift r  baf  jm  i&  gott  fummen  nit  möglicb  tfl/  er  jpg  benn  gut 
unb  unfd)ulbig:  fo  beftnbt  er;  baf  e^  itner  fraft  unm9glicb  tfl  }u  gott 
ae  tummen ;  unb  fo  jm  gott  nit  it  bilf  täme  mit  itner  gnab  /  muf  te  er  iid) 
feltgwerben^  Perjpben.  2)arum  bat  gott  (tnen  fun  unferen  bruber  gemad>t| 
baf  er  all  unfer  onmad)t  erfe^te;  fär  unfer  fd)ulb  ber  gerecbtigfeit  gotte^  gnug 
tbAe  unb  beaatte;  ja  baf  er  all  unfer  eigner  bruber  unb  eigen  t^fanb  unfere 
gered)tigteit  würbe  unb  beaalung  i  burd)  bie  wir  au  gott  f ummenb.  SBelid)ej: 
btfen  gnäbigen  fränbltd)en  banbel  gloubt  i  ber  laf  t  (td)  iea  an  bie  gnab  gotted^ 
bero  gwäf  pfanb  (!brifiul  i{lf  ber  wirt  oudb  erlöst  pon  aller  fiinb.  SBelid)er 
aber  bai  ntt  gloubt r  ber  ift  in  ünen  fiinben  gefangen:  benn  er  mag  (t^  felbtf 
pit  fromm  nod)  gottlgefälfig  ma(ben/  unb  laft  jicb  oudb  an  bie  gnab  gottel 
nit.  2>aran  ber  prebiger  bei  worti  gottel  jm  wo(  anaeigen  mag ;  baf  er  Per« 
bunben  tit  in  (tuen  fiinben  unb  Perjhidtr  baf  er  au  gott  nit  fummen  mag. 
2>af  ei  alfo  fpg/  wellenb  wir  bie  wort  ber  f^lüflen  mit  fipf  unb  ernfl  ermeffen. 

3)ie  Perbciffenen  fd)iafTel  bat  Sbrtflul  am  tag  ftner  urfldnbe  mit  Porbe« 
ivarung  bei  beiligen  geifll  gegeben  3ob*XX.  19  — -  23,  wie  bornad)  folgt: 
%li  ei  fpate  tag;pt  tvai  am  felben  tag/  am  näcbften  tag  na^  bem  fabbati 
unb  bie  tpären  befcbloffen  warenb/  ba  bie  jfinger  bp  einanbren  Perfammlcc 
wctenb  r  Pon  ford)t  wegen  ber  3uben  /  til  ^efui  fummen  unb  ifl  in  bie  mitte 
geßanben  unb  fprid)t  au  jnen:  Snb  fpg  mit  üd)\  Unb  all  er  bal  getebtf 
bat  er  jnen  ftn  banb  unb  fpten  a^igt.    ^11  nun  bie  jiingcr  ben  bcrren  gefebem 

^)  nnbebiagt. 


388  Udfedtms  bd  U  ottjfett. 

l^b  fy  ü<6  crfreumt.  9Qf»  kat  ^(M  »ibcrum  {u  jnm  gf fprec^en :  ^rit 
f9g  mit  u(6!  9Bic  nii(6  min  tratet  flcfenbct  M/  olfo  fcnt  ic^  oud)  u<^. 
Utib  aU  et  ba^  flftebt,  ^at  et  Qntuc^et,  unb  fpti^t  ju  jttcn:  iRemrnb  tat 
beiliflen  getft !  9l((et  beto  funb  jt  nat^Iaffen  toetbcnb  f  benett  finb  Tq  nad)« 
ftelafjfett.  9n(eit  br neti  jt  bie  bet^alten  ivetbenb ,  beneit  ftttb  fq  Der^Um. 
2>ife.wott  3ob<mm^  weUenb  wit  }um  etilen  etfienlicb  butc^goni  bcmit  man 
in  ben  anbten  ebangeliften  (in  meinung  oud)  bef  ba$  ettenne.  Denn  bie 
(inb  matjeicbenf  bie  man  in  anbten  eoani^eltilen  du^  ftnbti  baf  fq  bife  md« 
nnns  oud)  befdi^tqbenbi  boc^  mit  anbten  »otten/  unb  iil  abet  nun  ein  mri« 
nuns*  3um  etilen  jeigt  3o^anne($  an  i  bafi  bife  a^fAicbt  am  tag  bet  utftänte 
befd)ebn  fqg.  3um  anbten  i  baf  ^efud  in  mitt^  unbet  jnen  geftanben  uni 
gefptod^en  f^üt:  S^b  fqg  mit  u(^!  3um  btitteui  baf  et  jnen  bänb  unb  fp« 
ten  gejeigt  ^at.  3um  DietteUf  baf  (tc^  bie  junget  geftötvtf  nac^bem  fp  hn 
fetten  gefe^n  ^anb.  3um  fünften  t  baf  jnen  3efut{  jum  anbten  mal  bm 
ftiben  gewunfd)et  M».  3um  fe^^teui  baf  et  fq  gefenbt  ^ati  glq^  a(^  oud) 
jn  itn  bimmltfi^et  Patet  gefenbt  bat;  bet  ^at  jn  un^  }u  f^tH  tn  bis  mrtt 
gefenbet.  %lfo  fenbet  ,et  oud)  itne  junget ,  ba§  fq  jn  /  ba^  bei(  aOet  men« 
fd^eui  u^Iunbtnb.  3um  ftbenbenr  baf  et  unbet  fp  tud)et  obet  geblafen  M 
unb  gefptod)en :  Slemenb  bin  ben  ^eiligen  geifl !  Deto  funb  jt  naci)la(Ten  mi* 
benb  I  benen  (inb  fp  na(6ge(affen ;  beto  fiinb  jt  binben  obet  petbalten  mu 
benb/  benen  itnb  fp  Petbalten.  3a  an  benen  matiei(t)en  meUenb  tt>itfint(nf 
baf  bie  meinung  Sbttfli  tfl:  »o  ba^  ebangcUon  geptebiget  »etb  unb  bem 
gegtoubtf  ba  metb  bem  glöubigen  bie  funb  Petgeben ;  bem  ungloubigen  werbe 
fp  nit  PetsigeUf  ba^  tfl/  Petbalten.  Unb  jum  etflen  bie-febenb  mit  HarliA, 
baf  bet  6.  punctr  uf  bat^  fenben  (utenbef  ba^tn  teicbt,  baf  et  fp  tn  bie  m\i 
gefenbt  bat/  ba«  epangelicn  Qfbttili  je  ptebigeu/  glpdb  aU  ouc^  et  ba^  bril 
je  Petfunben  Pon  {tnem  bimmelfd)en  Patet  gefenbt  iil.  99}e(d)et  bem  gloubtf 
bet  mitt  ftp;  »((d)et  jm  nit  gtoubt,  bet  mitt  in  funben  Pet^alten  ober  9^ 
bunben  blpben.  !Z>if  (tn  fenben  feit  et  bell  fiuc.  IV.  18  mit  ben  »orten 
3faj.  LXL  1,2:  ©et  geifl  gotte«  ijl  uf  mit.  !Denn  bet  bat  micb  jefat 
bet  unb  bat  mid)  gefenbet,  ben  fänftmätbigen  je  Pettfinben/  baf  id)  bie^ar)- 
nete  i  betp  btt jen  iettntfd)t  ftnb ;  baf  i^  ben  gefangnen  gnab  ptebigete,  unb 
ben  befc^lofnen  ba^  uflSfen  k. 

3e3  weUenb  »it  fiueam  bSten  teben  unb  (tne  »Ott  etmeffen.  ft 
fptid)tXXIV.  36.  a(fo:  9(U  abet  f^  a(fo  tebeten  (bife  teb  toci  gfpn,  tvie 
9^tm  Sbriilum  gefeben  f^ättt ,  unb  wie  bie  jween  gfeit  battenb  i  »elcbet 
gilaltet  jnen  etfc^inen  voaii  aU  fp  gen  (£mau4  giengenb;  bie  abet  am  felbm 
tag  bet  utilänb  wibtum  gen  ^ietufalem  lummen  watenb):  ift  3tfu^  f^^* 
in  mitt^  unbet  jnen  gilanben.  2)if  ifl  ba^  et(l  n^atjeicben  in  3obannfm 
Ottcb  beilimmt,  baf  e^  fpat  an  bem  tag  bet  utilänbe  befcbeben  fpc.  2>atna(b 
folgt  in  £uca^:  Unb  et  bat  }&  jnen  gefptod)en:  bet  ftib'fp  mit  äd)!  2)ii 
id  ba^  anbet  »atjetc^en  in  3t>bannfen.  2>atnacb  folgt  in  Sue.  p.  37 :  9tt 
fp  nun  etfd)to(ten  unb  fotd}tfam  wotben  {tnb|  metnenbe,  fp  fibinb  einen 
geiii*  2)if  iil  ba^t  biett  wat}eid)en  in  3obannfen  i  ba  et  fptid)t :  iDte  junget 
banb  (id)  gefiröuwt,  aU  fp  ben  bitten  gfeben  banb.  Da«  (af  abet  bi(b  nit 
itteUf  baf  fteub  unb  fotd)t  nit  ein  bing  iil :  benn  £uca«  bat  weUen  an jei^en, 
baf  ba«  unPetfeben  etfd)pnen  Sbtiili  ben  jungeten  ein  gtufen  btad)t  bat; 
aUi  mnn  einet  ein  begitlicb  bing  ftcbt  obet  b&tt:  gbat  et  jm  nit  »elglou« 


Usle^ung  hH  L.  ortifetf.  389 

ttn  (irbcn;  baf  er  furtttet;  cd  fpe  nit  <i(fo.  2)tfe  jwqfel^dftisc  ftSut  bat 
£uca^  mclicn  uAructcn  mit  itm  tvott  ptoctbmte^.  Damad)  folgt  in  £uca^: 
Un6  3ffuö  hat  gii  ine n  <ifprod)cn :  2Bacum  ßnl)  jr  »crirrt  otcr  betrubti  unb 
tvontm  crtvdcbfdib  gebutifen  in  üwttn  kttitn'^  2>tf  til  (in  matjcid^ati  batf 
fiuca^  mit  Wlctco  gemein  ^ut  r  ntt  mit  Oo^annfen.  ÜDomac^  folgt:  S^cfr« 
l)cnb  mtn  f>Anb  unb  min  fuf i  bo$  ic^^  fdb^  bin!  tucenb  mid)  mt  unb 
bf(f}oun7cnb  mtd),  ba§  bet  gei^  ffcifd)  unb  brin  nit  ^t!  :c.  ,2)ad  ifl  bo< 
brttt  »ar jtt({)(n  bq  ^obonnfen.  2>emnacf)  folgt  bq  fiuca :  %U  f«  aber  für 
unb  für  swQfirlbaft  wurenb/  unb  itc^  i^or  frduben  Dern^unbretenb/  bat  er  jä 
jnen  gfprocben  tc.  €id)il  bu  biti  wa^  jr  forest  ift  gf^n?  nät  anbertf  bemi 
ein  fd)waU  /  *  in  bem  ft)  bcgtrlidb  (l^briflum  anfabenb ;  unb  \xi  i^rwunbren 
unb  begirb  nit  wo(  borf^enb  gfouben  /  ba^  e^  d^bttflu^  märe.  Demnacbr 
befcbrqbt  fiuca^,  n^te  d^briflu^  ben  bungwaben  unb  ein  fiud  t>w  eim  bratftfcb 
geeifen  bab/  bef  »ir  bi(  nit  börfenb :  benn  3obanne^  bat  bie  felbigen  gfcbicbt 
Q^gclaffen;  barab  (td)  aber  nit  je  bemunbren  t(l|  funber  e^  bringt  i^ilglou« 
ben^  ber  leer  Sbrtfiif  fo  fq  aOentbalb  am  ftnn  jb  einbeUig  ift»  unb  aber  bie 
frort  ober  }t}t  etwonn  anber0  finb  befd)riben.  X>ergl9(beni  bafi  ein  toangelift 
oft  ein  flfiibicbt  brfd}n}bt/  bie  ber  anber  am  fclben  ort  utrtu^t;  unb  tfl  an 
eim  anbren  ber jogner.  •  T>tnn  ber  bdig  3obanne«^  fprid)t  XXl!  25 :  (g* 
finb  nocb  bt(  mee  anbrer  bingeu/  bie  3eful  aUt  getbon  bat.  0öHte  man 
biefetben  alU  befcbrqben;  e^  mbdbte  bie  ganj  n^elt  folid}e«  nit  begrqfen.  X>em« 
ti<id)  folgt  in  Suca :  Unb'  er  bat  }ä  jnen  gerebt:  3)a0  finb  bie  rebcn ,  bie  i(f> 
}ü  tlcb  grfeit  bab  p  bie!vt}l  tcb  nocb  hxj  äd)  bleib :  buf  not  tfl  etfuUet  werben 
oUe  bing ,  bie  im  gfn$  Snotjfe^ ;  in  ben  propbeten  unb  pfoimen  iten  mir 
gfd)tiben  finb.  2)0  bat  er  jnen  jr  gmiit  ufgetbon  f  ba^  ft)  bie  gf(brift  Der« 
flünbinb,  unb  bat  }u  jnen  gfpcod)en ;  ^ttm  /  a(fo  ilät  gefd)riben :  a(fo  bat 
Cbriflu^  mufTen  (qben  unb  am  bcitten  tag  n^tbrum  uferflon  bon  ben  tobten. 
Unb  alfo  bat  oud)  mutTen  gcptebget  werben  in  (tnent  namtn  ba^  rfiwen  ober 
belferen  unb  nad)iu(fcn  ber  funben  in  alle  o&l!er.  3n  ben  Worten  fiuca^ 
finbt  man  ba^  fed)t{t  mar jetd)en  bq  Sobanne^  jum  Ie.)tett :  namlicb  bof  er  in 
dUe  i^ölfer  gbetffen  bat  ba^  nad)la(fen  ber  (unben  prebgcn»  weld)«  beißen 
nüt  anber<  ifl|  benn  iai  Sobanne«  nämt,  fenben.  ©atj  (ibent  war^etcben 
bat  ba^  geben  bed  beiligen  geifte^ ;  ba^  nämt  ßuca^  bie  ba«  gmut  uftbun : 
benn  ber  bcitg  geifl  macbt  ba^  menfcbticb  gmut  t^erOänbig  ftne^  wortt^ »  fufl 
nieman.  (S^  bat  oud)  bie  fd)(u(Te( ;  bie  benamfet  Suca^  alfo :  Sd  muf  alfo 
geprebiget  trerben  in  (tnem  (bo^  ijl  Sbrijli)  namen  ba«  röwen  ober  befferen 
unb  nad)laffen  ber  fünb.  ©id)/  ba^  Slobanne«  entlebigen  ober  nad)la(fen 
nämt  unb  oerbaltcn  ober  binben^  bad  nämt  Suca^  bi(  prebigen^  baf  man 
|td)  erfenne  unb  rflipe  unb  (tcb  fr#w  unb  gloube/  baß  burd)  (Jbtiflum  un«» 
fcr  fünb  abgewa'fd)en  werbinb.  ©Iqcb  alfo  bat  3obanne^  töufer  gtbon.  ®r 
bot  jum  erften  ben  breiten  rucb  angegriffen  p  aber  bornad)  ?ü  bem  bettfamen 
arit  }u  €brifio  gewifen.  9llfo  bat  Sbriftu*  felb^  getbon;  barum  id)  unlang 
baüor  bab  anjeigt  In  bifem  artifel,  baf  jum  erflcn  not  ift/  baf  ber  menfd) 
|tn  fünblid)  gmut  unb  onmad)t  erlerne,  unb  bemnacb  bargegen  6briftum 
fin  beil  fpn  gloube.  X>ai  jeigt  bi«  Sbtiflu«  oucb  an  /  fo  er  jnen  bie  gfd)rift 
Ittnb  mad)t;  wie  er  babe  alfo  muffen  Iqben  unb  wibrum  uferftbn.    9llfo  fin« 

^}  ScbwaU  pon  91ffect;.  iiberf<bwänglicber  Slffect.    >>  au^ebt^ntet. 


* 


390  Ittfcflma  bei  L.  actOttt. 

toA  Mrir  (ic  bq  Sncol  Mctf  baf  Mnbcn  tnA  cmMtAm  tifit  otAtr«  ijl 
mbcT  ptcttgciir  M  »it  IWB  ttsU  fffbi  fo  onmic^ttfl  (tnb  unb  nüt  i^mno* 
gmt  f  ttiit  tarsegcn  anjc iacn  bcn  furfUiÄec  Sbcühtm  r  lot  er  unfrr  gccdh 
ti^t  f9c:  »rU^cr  ba<  gtoubci  fecm  »erbe  tu  (hiem  tiamen  Ut  funi  na(li< 
geUfien;  mlufeer  nit  gloobei  bem  toerbe  fq  nit  nacbflclaflen. 

Z)if  »irt  UM  tiMlb  Häreri  fo  »tr  aXarcum  Dcr^ocen  tverbenbi  ttt 
triebt  XVL  12.  olfo:  Z)<tmad)  Hl  er  imt^m  ui  jnen,  bie  ba  tvanblrtenti 
erfdTtnen  in  einer  onbren  gitaUf  cli  fq  uf  lai  lanb  atengenb.  Unb  btefdbm 
ftnb  oiuf)  ^in<iegansen  unb  bonb  ti  ben  anbren  bertunbt.  2>o  bobcnb  fQ 
benAi  oud)  nit  gegloubt  ^tcb  bie  tum  erfteni  baf  SRarcu«  bie  sfcbid)^ 
bie  2iical  gar  mit  langen  »orten  befibeqbt  i>on  ben  twtqeni  bte  gen  Smaul 
giingenb  f  in  »enig  »ort  befd)lofien  bat«  Unb  (td)  oucb  ba«  er(l  »araeicben 
bq  3oi)annfen ,  baf  bie  nacbfolgenb  gfAicbt  am  tag  ber  urftänbe  bfdjc^tn 
ifl*  3e}  folget :  2>emnad)  0\i  bie  eintif  bq  einanbren  gfefifen  ftnb  i  til  tt 
inen  erfcbineni  unb  bat  jnen  ufgbebt  jr  rnigtoubnuf  unb  bärte  Iti  baitni; 
benn  fq  benen^  bie  jn  gfeben  battenb  ufcrflanben  fqn,  nit  gtoubt  batttnb. 
2>if  alle«  ifi  bie  an  eim  tag  befcbeben^  unb  (näpft  bif  »ort|  bemnad);  on 
bie  oorbrigen  ba«:  nad)bem  bie  junger  nit  b<mb  »eUen  gloubeUf  ifl  jncn 
(Fbrifluo  etfAinen,  unb  bat  jnen  jr  ungloubnuf  ufgebebt.  SBelicbe«  mtitu 
di>en  Suca«  oud)  b^tf  »ie  i>or  ifl  anzeigt  i  unb  ifl  oud)  an  bem  oilertag 
befd)eben.  Dife  umfianb  unb  »arseid)en  erfünbeten  td)  barum  fo  ernfUtd)! 
baf  ein  ieber  l^or  jm  feben  migi  baf  bie  ei>angeliflcn  einen  banbcl,  ein^ 
tage«  gfAeben  i  befc^rqbinb ;  bocb  nit  mit  einerleq  »orten.  3>emnacb  folot 
in  a)lareo :  Unb  er  t^at  }u  jnen  gfprocben :  Slacb  bem  jr  umgangen  (ittb  in 
bie  ganzen  »elt,  fo  prrbgenb  ba«  eoangeltum  aUer  ereatur.  !Dtf  i|l  M 
fed)«te  »arieicben  bq  3obanne« :  9Bie  mid)  min  i>ater  gefcnbt  bat  je  prcb^irn 
3faj.  LXI.  2/  alfo  fenb  id)  ud),  baf  jr  bie  guten  botfd)afl  aUtr  matut 
prebginb,  baf  gott  jrer  onmad)t  gnäbig(i^  je  bUf  (ummen  ifl  mit  mitf 
finem  eignen  einigen  fun.  3e}  folgt:  »elid)er  gtoubt  unb  getouft  »irtf  bcc 
»ist  beil  ober  bebalten;  welcher  aber  nit  gloubti  ber  »irt  oecbammt.  2>a< 
ifl  bu«  fibent  »arjeid)en  bq  3obannfen:  933eld}er  funb  jr  nad)lafTen  »erbend 
benen  »erbenb  fq  nadbgelaffen ;  »eld)en  jr  fq  Perbalten  »etbenb  i  benrn  ftnt 
fq  oerbatten.  2>ie  »ort  bat  SRareu«  jum  aller  beUeflen  u«gebrudt/  >o$ 
benen  jr  fiinb  »erbenb  nacbgelaifeui  bie  ba  gloubenb;  benen  aber  mboltnt/ 
bie  nit  gloubenb.  Unb  laf  bitbr  bu  einfaltiger  pfaff/  nit  fumeni  lc$  tift 
»ort  am  tag  ber  uffart  im  temoel  geUfen  »erbenb !  fq  ftnb  barum  nit  am 
felben  tag  gerebt.  ibenn  9)lareu«  Petgrqft  ben  banbel  be«  ePangelii  gar  eil 
lärjer  benn  bie  anbren  eoangeliflen ;  unb  barum  jeigt  er  alle  bing  gar  furj 
an.  Da«  ftd)fl  in  ber  lurjen  meinungf  bie  man  am  uffarttag  ju  eim  eoan« 
geli  li«t.  2>arin  ftnb  Pier  jqt  Pergriffen :  ba«  erfl  ifl  am  oflertag  bfcbtb^n/ 
bi«  baf  er  fpricbt:  Unb  ber  berr  3efu«i  nad}bem  al«  er  mit  jnen  gccett; 
»elcbe  »ort  un«  bebutenb  ba«  bq»onen  unb  mitrebeu;  ba«  d^btiflu«  gctbon 
bat  mit  ben  jängeren  nad)  ber  urfldnbe  bin  bi«  ju  ber  uffarti  aM  fiuco« 
oud)  fprid)t  Stet.  1. 3 :  SBier jig  tag  bat  er  (tcb  feben  laffen ,  unb  mit  jnm 
geerbt  Pon  bem  rqcb  gottc«.  2)if  ifl  ba«  anber  jqt.  Z)a«  britt  ifl  >(< 
uffarttag,  ba  er  fpricbt:  3efu«  ifl  empfangen  in'n  bimmel,  unb  ftbt  JÜ  ^^ 
gred)ten  gotte«.  2>a«  Piert  ifl:  Unb  fq  Onb  u«gegangen  unb  banb  geprcN 
get  te.   !{)if  ifl  erfl  nacb  bem  pfingfltag  befcbeben :  benn  Sbvifhi«  bat  jncn 


Megund  M  L.  artifell  391 

»ttbotm  Don  ^tcturalcm  *gc  m^c^eiti  Utf  baf  fq  ben  ^cUsrn  gdfl  empfiene 
SinD.    %ct.  I.  4. 

9(lfo  Dcrftonl  wir  beüer  unb  ftart  /  ja  fo  flatt  i  bof  fSlid)^  stritt  tvinb 
umtvetfm  ma a  /  er  fqflc  wie  (lact  et  mUe  r  baf  bie  toort  3o.  XX.  23 : 
Mit  bero  fünb  jt  nad)lafTen  wetbenbi  benen  (tnb  fq  nac^cielafTen ,  allen 
bencn  jr  bie  t>erba(ten  wetbenb ;  benen  (tnb  fq  i9ett)alten  i .  abetnen  anbren 
ftnn  banb  toeber  bie  Snntc«  XVI.  16 :  ^rebgenb  la^  eDangelion  a((er  creatur ! 
mifbtt  gloubt  unb  gtouft  »irt;  bet  wirt  beil  obetfelta;  welcher  nit  gloubtf 
ber  mtt  i^etbammL  J>a$  ift:  mlditt  gloubt  Sbtiitum,  ben  fun  flotte0,  (in 
b(i(  fqn  unb  pfonb,  bucd)  iai  et  aUein  gu  AOtt  fummei  bet  wttt ,  fetig  i 
Rifl(^rt  ba^  ntt  gloubt^  bet  witt  i^erbammt  €Spttci)il:  wie  banb  abet  bie 
junget  entbunben  ?  91nü9Utt:  SRitbem  wott  gotte^.  ®e((t)et  Petjdben  bat 
mit  bem  munbr  et  gtoube  Sbtiftum  (in  beil  fqn/  bem  banb  fq  gmOf  jttgfpto« 
(beni  ba$  jm  gott  (tn  funb  Petgeben  babi  unb  banb  jn  batju  tintft.  ®ptid)fl 
mtbtum:  SBie  banb  fp  abet  gebunben?  9(ntwutt:  &o  man  bem  wott  be^ 
etrangeUi  nit  gegloubt  bat  i  fo  (tnb  fp  nacb  bem  gebot  Qf btifli  bingegangeni 
unb  banb  ben  ftoub  bet  fetbigen  (tatt  Pon  jnen  gejfcbtittet  /  unb  bejägt/  baf 
6obomen  unb  ®omotten  am  (ejten  tag  (pd)tet  gon  Witt  webet  jnen:  benn 
ioi  tpcb  gotte« ;  ba^  if^  ba^  wott  gotted  t  fpg  Jnen  genabet  f  unb  fp  babinb^ 
nit  angenommen  fiue.  X.  10,  11.  9I(fo  bat  jm  ^aulud  unb  SJatnobo^ 
getbon'Vct.  XIII.  46.  in  9(ntio(I)ta  ^iftbiä.  9(U  bie  3uben  ba^  wott  be« 
cDangeiü  nit  woUtenb  anncmen  /  fptecbenb  fp :  SRan  bat  Ad)  ba^  wott  gotte^ 
jum  etilen  muffen  fagen;  abet  fo  jt  ba^  Petttpbenbi  unb  fldb  ungefä)i(tt 
macbcnb  be«  ewigen  lebend  i  fo  teetenb  wit  un4  i&  ben  beiben.  Unb  balb 
barnad)r  aU  bie  3uben  Petfcbuffenb  mit  ben  gwattigen  in  bet  (latti  baf  man 
^aulum  unb  Sarnabam  Dettteib;  banb  fp  ben  jtoub  jtet  fit(fen  übet  fp 
obgefl&ubet.  2)a  ilonb  bie  wott  bet  maf  r  baf  man  batan  wol  (tcbt  i  baf 
ci  ein  ffitnem  ^  }etcbrn  ifl  gfpn  r  bamit  fp  bie  ungtoubnuf  t>etwotfen  b<mb  i 
unb  (tnb  bie  unglöubigen  in  jtet  funb  bliben. 

e^  foU  oudb  nieman  belummeteUf  baf  bife  wott  Snattb.  XVI.  19: 
Wti  ba^  bu  binben  witft  uf  etben  i  ba^  witt  le.  SRattb.  XVIII.  18.  oud) 
itonb  f  unb  i&  bem  bann  gebtucbt  wetbenb !  Denn  fp  (tnb  gipcb  al^  ein  gtoffe 
fd)luf  teb  I  mapima ;  bie  (Ibttfiu^  oft  btucbt;  9(M :  SRemo  (ucetndm  ponit  K. 
9{t(man  fe^t  ein  ange)finbt  (iecbt  an  bie  finflte  k.  btuct)t  tt  i&  einet  gwAffen 
greifen  fd)luf teb  /  unb  bat  fp  Pon  gemeinem  btucb  bet  menfcben  gebogen ; 
ee  }äd)t  abet  u^  jten  anbet  unb  anbct  meinungen  Sue.  VIII.  16.  fiuc. 
XL  33.  anattb.  V.  IS.  !Derg(p(I)en  btucbt  et  ba^  gemein  wott  i  ba^  Mt 
menfcben  btucbenb :  (lü  Mpbt  nflt  Petfcbwigen  i  an  mengen  otten  anbetft  unb 
onberil.  Datum  oud)  bet  bann  wo(  unbet  ben  wotten  be^  binben^  unb 
entbinben^  Petgtiffen  iji.  Denn  bet  ti(d}en  (tat  wo(  an  /  baf  fp  ben  unge^ 
bcrfomen  unb  PetAtgtenben  binwetf,  g(p(b  M  ou^  bie  ptebgenben  Pon 
bmen  gonb/  bie-(icb  nit  wetfenb  (affenb  beteeten  k. 

Da^  fpg  oud)  se  wti(Ten  i  baf  gott  fe(b  mit  (tnem  munb  ben  jüngeten 
}ubenamfet/  bat^  bo(b  et  allein  tbät.  fiuc.  X.  9:  anad)enb  bie  ttanlen  gfunb! 
Unb  i(l  abet  gfunb  mad)en  allein  ein  wert  gotte^f  al^^ettu«  %t.  III.  12, 16: 
Saturn  febenb  jt  un«  an,  glpc^fam  wit  M  unftet  Itaft  obet  gottdfotcbt 

^}  befenbete^. 


392  UMcfiUtid  M  LI.  ortiCeli 

bot  ^abinb  ^mod^t  wanMctt?  gott  t^t  ti  flttfton  k.  SBitntm  fvfMUt  fincol 
Vct.  V.  12:  X>utdj  iit  bini  bct  opofUeit  gfd)aftenb  ]cid)rtt  «nb  »iititcr  »iL 
Unb  Iva«  bod)  fSUdb  loctl  bcf  i  bev  ba  (»tid)!  aRorc.  XVI.  17:  3n  tnincm 
namen  trtrbtnb  bic  g(9ubi(ien  btc  tüftl  i^mtQbm  ic.  (Et  fi^tcbt  in mintm 
namen  i  nit  in  jret  eignen  traft  i  wietvol  et  uni  atmen^  ntenfd^en  fo  ftfinbticb 
ifli  baf  er  un«  angibt  i  iai  {tn  ift.  2>enn  fo  bet  menfd)  g(5ubtg  iflr  »eift  rr 
n»o(i  baf  ba«  wnnberwert  g^tte«  unb  ntt  (in  ift.  9Ifo  fvrie^t  er  oneb  bte : 
VUer  bete  fflnb  jt  naAIaffen  »erbenb ;  glpcb  at#  ob  bte  apoiM  ben  gtou* 
ben  in  ben  bcrjen  ber  menfc^n  mad^inb;  unb  ntac^t  jn  aber  nttmon  beim 
ber  gie^enb  geifl  gotte«. 

J>n  (ejt  itil  bif  arttftl« »  ncmlidi  ba^  nnl  gott  aOTein  bte  fOnb  irergcN 
Iwtdi  Sbrtilunt  ^efttnif  nnferen  btrreni  ifl  gnüg  ba  oben  im  19»  M,  21 
unb^  n.  artifei  gfeit.  Z>atin  flot  9tbm.  V.  19,  i^i(  bat^n^  welcbe  mü 
ba  oben  genug  itnb  angeigt;  bod)  mtif  i(4  ui  benfelben  no(^  ein«  bit  ttnivh 
ren:  SSie  burd)  be«  einigen  ntenfd)en  (imjtanb  Vbamen)  ungeborfame  bic 
gans  bi(e  ^  jd  filnbren  gemad^t  ift  /  affo  ftnb  ouc^  wir  i  bte  gons  menqe  i 
burd)  be«  einigen  drerüanb  SbtifH)  geborfame  fromm  gemad)t«  ZM  »od 
mag  gbein  ereatur  breiten. 

Z)er  ein  unb  fBnf}igft  orttftL 

99}e(c6er  ba«  ber  ereatur  }tjgtbt|  {fit^t  gott  ftn  eer  ab,  tmb  gibt  ft  bemi 
ber  nit  gott;  i(l  ein  toare  abgdtten). 

2>ifer  artiM  bat  (ine  murjen  in  bem  borbrigrn.  €!o  gott  aUein  bic 
fanb  nad)(afti  fo  mufi  ie  folgen;  baf  i  meid^er  fbld)«  ber  gfd)8p^  sulegt»  bof 
tc  gott  (in  eere  nimmt  Denn  bie  3ttben  t  bie  Sbriflum  nit  gloubtmb  m* 
ren  gott  f\)n»  bie  meintenb;  er  Idftrete  gott»  baf  er  fprad) :  Cun.i  oertrmr !  bir 
merbenb  bin  fänb  nad^ge(a(ren  SRare*  11.  5.  Unb  fo  fer  Sbriftu«  nit  gott 
nrfrt  gfpn  i  al«  fp  u«  bo«beit  meintenb :  fo  b^ttinb  fq  red)t  gerebt ;  ober  abci 
6bri(lu«  bätt  f9  wo(  um  ba«  wort  geftraftf  a(«  oud)  Sbr^foflomu«  meint 
ttber  er  b<it  nit  gefprod^en:  jr  (inb  ttnred)t  bran:  bie  menfd)en  b<mb  ott(b 
gtoalt  bie  fdnb  }e  vergeben  i  funber  er  bot  weHen  erjeigen;  baf  rr  gott  f^Cr 
wie  wo(  (t)  jn  für  ein  menfcben  anfabenb.  Unb  foracb:  baf  jr  febinb;  baf 
ber  fun  be«  menfd)en  uf  erben  gwalt  bat  bie  ffinb  nad)}elaifen  i  bat  er  \i 
bem  bettrifen  gefpro^cn :  ftanb  uf ,  nimm  bin  bettf  unb  gang  beim  in  bin 
bu« !  Unb  er  i(l  ufgeflanbeui  unb  i(l  beim  in  (in  bu«  gegangen.  Sinen  fun 
be«  menfd)en  ndmt  er  (td)  barmUf  baf  man  jn  einen  waren  mtnfcbcn  itß 
ertenne«  Slod)  ift  ba«  wunber}eid)en  aUein  gbttli^er  traft;  bie  bat  er  ben 
3uben  weUen  betannt  machen  mit  bem  gfunbmacben.  6o  mttf  oud)  M 
filnb  Pergeben  aUein  gotte«  fqn ;  ober  aber  er  b£tte  mit  bem  gfunbmatbcn 
nit  mögen  bewäreuf  baf  er  gott  i(t  unb  bie  fttnb  gwalt  bat  nacbulafTen.  (S^  ift 
aber  ba«  gfunbmad)en  unb  ba«  fänb  Perjqben  allein  gotte«;  barum  bewM 
er  ein«  mit  bem  anbren.  9Belid)e  nun  ber  ereatur  jugebenbr  baf  ft)  (ic 
fflnb  nad}ta(fe,  fd)mAbenb  gott.  6id)f  wai  gro(fen  übten«  ift  ba«  gcfpnf 
baf  etticbe  menfd)en  burcb  ber  pfipftleren  oerfuren  gemeint  babmb/  ber 
menfd)  babe  jnen  jr  fflnb  vergeben :  benn  ber  g(talt  ift  jnen  gott  unbetonnt 
bliben.   2)enn  (in  barmbergigbeit  babenb  ft)  bem  menfcben  iugegtben;  we(d)< 

^)  3Rcnge. 


^   UJUdana  Ui  UI.  ottifeH.  393 

eilt  mnt  aUfiUttii  tfl«  2)enn  dbqitutxj  bat  Im  namett  ba  bamicti,  baf  man 
Me  gjMHiiim  ttt  bct  matur  }iiUgt,  ober  bcc  creatuc  gibt,  ba($  gotte^  aUcin  tfl. 

2)tt  }tvcfn  mi  ftünfjisfl  artifrl. 

!Z)arum  bte  bpAt,  fo  bcm  i^rteilct  oter  bem  näcf)ftrn  bfc()id)tf  nit  fSc 
mt  nad^affcn  bev  fünb ,  funber  fiir  <in  tatfbrfcbana  fütgcgcbcn  mrrben  fpU. 

iDifrtt  artifrl  bab  id)  batum  sefcl^t/  ba$  t^  gfebcn  bab  }ü  unfetctt  iXjttn 
etftc^  f)((eertc  mannet  ftirgcbcn :  baf  /  wicmol  bcr  ptieilct  bic  ffinb  nit  nad)» 
laffCf  O^Ue  brt  mcnfd)  bcnnoc^  }u  jm  gon,  }&  bcrit(f)tet  werben:  bann  bal 
{ubinson  unb  abfolu;  nemen  fqg  ein  jeicben,  bamit  bet  fünber  seüd)tet  »erbe, 
baf»jm  bie  fiinb  becjigen  fift.  Z)a^  aber  mi«^  mt  bebunft:  benn  et^  flbetnen 
srunb  m^ber  gftbrift  bat;  att,  ber  touf  bat  mo(  ein  jetcbenr  batf  waifer; 
ber  fron(qd)nam  bat  »o(  ein  iti&^ttii  bau  btDt  unb  wqn;  biefelben  }etcben 
bat  aber  Sbtiilu«  ufAfe^t.  9(ber  lüi  binaugon  jum  vriefler  bat  er  nit  ber 
flejlalt  gebetfTenf  iai  ti  ein  }eicben  be^  i^ergeben^  ber  fünben  fpe.  !Z>entt 
ba§  Sbtiftu^  bie  {eben  u(fä$i(|en  ju  ben  »rieilren  gefenbt  bat,  ba«  leert  meei 
boi  man  nit  }nm  prtefler  ßUt  gon;  fo  man  in  bem  (iecbt  be^  flofen  unm« 
teerten  glouben«  it(^t ,  baf  un^  gott  bie  ftinb  tia(bge(affen  bat.  iDenn  fo 
balb  wir  gloubenbi  baf  un4  gott  unfer  fänb  berjqbe  burcb  (inen  fuit/  unb 
finb  in  bem  glouben  gwflf:  fo  finb  un4  unfer  ftinb  bersigen.  9o.  VL40: 
Skld^er  in  micb  gtoubt;  ber  bat  ewig«  leben.  Unb  3ob.  UI.  16:  SBe(<bet 
in  in  gloubti  ber  mirt  nit  geurteitet.  SBerfianb  aber  bie  meinung  i>on«ben 
leben  uffä^igen  alfo:  fiueA  XVIL  14.  (tat  btiter,  baf  Q^briflu«  fp  bat  i& 
ben  priefleren  gfd)i(ttf  ee  unb  fq  rein  »arenb;  aber  uf  bem  weg  ftnb  fq  rein 
»orben.  Siner  aber  unber  inen,  fo  ba(b  er  gfeben  bat;  ba$  er  rein  waü^ 
ift  er  wiber  sum'berren  gegangen  unb  bat  jn  grof  gemacbti  mit  luter  flimm 
orqfenbe;  unb  ber  wc^  ein  ^amarit.  6tcb  bic  ben  uffä^igen  wibetleert 
baben  }u  bem  /  ber  (Incr  gfunbbeit  ber  urfprung  unb  geber  wa«.  9(lfo  leert 
m$  bad  bofpil  ee ,  ba^  wir  gott  banf  TöUinb  fagen  um  ba«  nacblaifen  ber 
ffinb  I  unb  badfelb  allein  Pon  jm  erfennen  empfangen  baben,  unb  ju  jm 
loufen  /  Weber  ;u  bem  prieiler.  3a,  wenn  wir  ein  filicben  glouben  babenb  $ 
lai  wir,  wie  obftat,  barin  gewüfilid)  febenb  unb  Pertruwenbi  bufl  und  gott 
oUe  fflnb  Per^qcbt  burd)  3efum  CFbrtflum ,  unb  badfclbig  an  gott  erforbrenb 
in  {inem  namen:  O  gott!  oerjpdb  mir  armen  fänber  min  mi^tbat,  nit  M 
minem  Perbtenfl  (benn  ber  ifl  niit  bann  ein  fcbulb  über  bie  anbren) ,  funber 
Ui  bem  Petbtenen  bind  einigen  fund,  ber  für  mid)  ben  tob  erlitten  bat, 
baf  er  min  grecbtigbeit  ft)e,  burd}  bie  i(b  lü  bir  lumme  tc.  ober  ber  gl9d)en. 
^i  bilft  oud)  bie  bad  pnreben  nit :  Sbri find  t^at  ft)  gbeiffen  jnn  priefleren 
gon;  alfo  mag  id)  t^ol  gebenlen,  fp  babinb  jm  gefolget.  9(ntwurt:  Sd 
geigenb  bad  bie  wort  nit  an;  funber  ba$  bifer  einiger  0amarit  wiberteert 
büb,  nad^bem  er  gftben  bat  (in  reinigbeit,  ober  oon  (iunb  an,  ald  er  fp 
gfeben.  jDenn  wad  wollt  ber  6amarit  bp  ben  jtibtfd)en  pfaffen  getbon 
baben?  er  bätte  nät  ufgeopfret,  unb  wad  oud)  jnen  nät  fd)ulbig:  bamt  er 
Mi  nit  jrd  gloubend ,  funber  battenb  bie  6amariten  einen  befunbren  un« 
willen  ab  ben  3ubrn,  ald  ou(b  bad  famaritifd)  wpb  }u  Sbriilo  rebt  3o. 
IV.  9 :  !Z)ic  3uben  banb  mit  ben  Ciamariten  gbein  gmeinfame.  2>annen 
bar  erfd)pnt ,  ba$  bifer  €Samarit  wibruttN4i{m  berren  ifl  leert  unb  bem 
bant  gfeit,  ber  jn  gearjnet  bat.    3a  ud  ber  gfcbi^t  lernet  man,  baf  man 


394  Ufiedtma  M  LIL  mHMi. 

\i  n<K6(airen  ber  ffinb  oUcin  gott  foQ  suf^rqben,  tmb  jm  botum  bunt 
(agen..  2>enn  SbriM  ^at  btfcn  eamaritcn  gecumt ,  ba$  er  iron  im  felbl 
tummm  iflf  unb  bani  gfeit  M;  unb  bat  oud)  bcn  anbrtn  nod^gcfragct, 
bte  ba«  nit  getbon  battenb  /  on  itoi)fc(  batum  /  baf  wir  ttnrcd)t  tbunb ,  fo 
tDJr  um  ba«  na€t)laffcn  Vtt  fänb  ieman  tvebcr  gott  oUein  bantfagcnb.  SBie 
ivol  btfe  aUtgorien  /  ba^  ifl  i  anbev  i^ecftanb  r  gbcin  bing  bttvättn  fn&gnib  / 
bai  fujl  ntt  (utcr  t(l  in  bct  gfcbtift  u^gcbructt. 

3(b  metn  abetf  baf  i  bte  ui  bcn  jcbm  ufTfi^tgen  bal  ffirgon  für  btn 
pvicfhr  gc}ogcn  banb  }u  iinfcten  }pten/  tt  ui  Ut  utfad)  getbon  babinbi 
ba$  i^i(  cinfolttger  mmfd)cn  nod)  fqinb  i  bte  (td)  Iveffentic^  barab  betärgrc* 
tinbf  fo  man  jnen  ben  {ugang  }um  pvieflet  obfi^tug.  ^e(d>en  tatfdbtag 
icb  ntt  übel  fditit;  boc^  toitt  wäget  gfqn/  ben  glouben  unb  boffhung  m 
6btiilo  3efu  fiqf  geleert  baben;  bann  bätttnb  fo  jr  betl  funben.  epttd)il: 
ja  e«  nimmt  ben  glouben  nit  ein  ieber  fo  balb  an.  Vntmurt:  60  »irt  im 
oucb  bie  ftinb  nit  t>er}igenr  unb  ob  er  glq<^  }e  tufenb  malen  bem  pfoffm 
b^cbtete.  2)enn  bie  fd)iufreb  flat  unbeweget :  6ott  lafit  bie  fänb  allein  na(bi 
bur<^  SbtifhimOefum  unteren  betreu  allein.  9Ba^  tbut  bemt  ber  pfaff  bar}u? 

X>er  sugang  )A  bem  priemtet  ifl  niit  anbete  benn  ein  tatfotfd}Ung  1  ber 
geftalt :  $8tl  menfcben  »erbenb  in  iten  confciensen  befd)mett  um  jr  miftbat 
Heilten,  unb  wdffenb  nttr  toie  jnen  bie  l^erjigen  »itt;  biefelben  föUenb  billtcb 
gu  bem  prieftet  um  at^nq  unb  btlf  tummen^  n^te  SRalacb*  II*  ^  ftat:  2)te 
lef^en  Ui  ptieflerU  baltenb  lai  »flifen;  unb  ba^  gfa^  n^irt  man  M  (tnem 
munb  erfbrberen:  benn  er  ifl  ein  bot  be^  bcrren  tc.  ^ie  foQ  aber  ber  prie« 
(ler  feben  t  baf  er  bem  fdnber  allein  bal  pflafler  äberbinbe,  ba0  jm  bte  angft 
lult  unb  binnimmt;  ba^  ifl;  baf  er  leere  alle  sttfluc^t  )u  gott  baben  burcb 
Sbriilum  3efum:  ber  babe  unfere  brefleUf  fänb  unb  miftbat  am  ttu}  für 
um  getragen  unb  gctbbt;  baran  föUe  er  fid)  fefliglid)  laflen;  fo  werbe  jm 
oucb  (in  funb  Pet;(igen.  Unb  fo  et  iai  gloubtf  fo  ift  et  entfÄätt.  Cx^ 
%%ti  tüc^  idi  binben  unb  entbinben  ft}g.  @loubt  bet  tatecbumeno^i  hai  ifif 
ber  ie}  t^on  bir  geleert  ifl^  bem  wort  be^  eoangetiif  fo  ifl  er  lol  aller  funb; 
ba«  fannfl  bu  jm  tapfer  fagen.  ®lottbt  er  bem  wort  niti  fo  tannfl  bu  jm 
oud)  fagen  /  baf  er  umfufl  fSr  bid)  tummen.  &idji  lai  ifl  ba^  binben. 
i>at  aber  ber  d)riflenmenfdb  Porbin  einen  rölid)en  glouben,  wie  oft  anjetgt 
fft,  fo  barf  er  nit  fär  bid)  tummen  /  funber  er  gat  täglicb  in  ftn  tfimmerlin, 
unb  rebt  barin  mit  gottr  unb  tlagt  jm  ftne  brejlen ;  unb  weift  (tcberlid)  in 
bem  glouben,  baf  ein  ieblicber,  ber  ben  namen  gotte^  anruft f  baf  berfelb 
betl  Wirt  in  Sbtiflo  3efU/  unferem  betreu  9töm.  X.  13.  2)arum  foUt  bie 
bQd)t  frq  fpn.  OOeli^er  blöb  im  glouben  war,  ber  follt  bom  priefler  geleert 
werben ;  w(ltd)er  feft  ift  t  ber  bebarf  {in  nit.  9llfo  tä'me  etwann  einet ,  ber 
fcbon  feil  im  glouben  ift;  bem  wäre  etwa^  sugefallen,  bem  er  nit  wufteu^ 
(eitung^  je  geben;  fragt  ben  priefler,  unb  bätte  itnen  rat;  glQd)  alt  wenn 
er  fufi  }ä  itnem  bräber  tummt  1  unb  jm  ftn  fänb  tlagt  /  ber  meinung ,  baf 
er  jm  weg  geig ,  wie  er  bapon  t9mme  (benn  iebermann  ifl  in  finer  fad)  blinb) , 
unb  oud}  gott  fär  jn  bitt,  baf  er  jm  ftn  fänb  oerjt^ben  unb  ben  gloubm 
meeren  welle.  Unb  ba«  ifl  ba^  betenneh  3acobi ,  ba  er  fpricbt  V.  16 :  SBet* 
jAbenb  einanbren  äwer  fänb  unb  bittenb  fär  einanbren  k. 


mtm^  %(<  LiL  Mtitti».  39S 

Der  gefltntvttvf  3o^.  XI.  M,  M  S^tifht«  Saaaettm  ben  jfingeten  cm« 
pfblen  ufjctöfrn/  ^  ouc^  nit  (taft:  bann  c«  iil  oud)  nun  ein  aUcsoti),  ba« 
ift/  nit  bct  t(€t)t  natütlfcl^  ftnnr  funbec  ein  anbet  trfü(i)tet  (tnn.  9(brr  bie 
aUcgonm  iietmt^genb  nät  für  (td)  fclV^  bewdtcn ;  funber  fo  ctwa^  fuft  fcft 
ifi  in  bcr  gfd)cift|  fo  iil  bic  aUcflort)  glqc^  oW  (in  fapDt;  gfaU,  falfa,  Ob 
im  mal.  0o  man  tiät  bcnn  fenf  ober  bcrbi)  falfa  uf  ben  Hfd)  falzte  /  fo 
mochte  jro  nimtan  gcUben;  fo  man  aber  anber  fpQfen  t^t,  an  benen  man 
bie  notitr  unb  bunger  trSft ,  fo  ftnb  bie  gfälj  tieblicb  barjü ,  nnb  macbenb  bfe 
fpqfen  grfd)ma(tter.  9(lfo  ifl  bie  aUegor^  ein  (nilbarli({)er  gefc^maet  bem  gtbu« 
bigen  menfc^en  ju  bem,  ba^  oorbin  in  ber  gefc^rift  grunb  bat:  fufl  mag 
bie  aUegort)  nät  allein  bemären.  S5qfpp(:  fbtt^  ®a(.  IV.  22  —  27.  din 
anber«.  2)a$  bie  aivo  bu^fron^en  3acob«,  £ea  unb  9lad)eE  ein  bewAmuf 
f^inb,  bafi  Sbeiftu«  un«  unb  bie  3uben  in  im  felb«  ein«  babe  gemacht,  baO 
t(l  nit  mbgliÄ;  ti  erfinbe  ft<^  benn  mit  ber  gefebrift;  baf  er  bie  3uben  unb 
beiben  in  jm  fe(b«  bureb  ben  einigen  glouben  ein«  unber  jnen  felb«  unb  mit 
gott  babe  gemacht.  @o  (td)  nun  ba«  mit  ber  gefct)rift  unb  tbat  erftnbt 
(bie  nit  not  je  erbäten ,  e«  ftnb  bef  alle  gläubigen  berid)t) :  (tcb  i  »ie  fo  lieb« 
Ud)  barnacb  3a(ob  mit  (tuen  sweqen  bu«frowen  bar}u  fd)medt.  Sea  bat 
breftbafte  ougeu;  unb  ma«  bie  älter  unb  müli&fttt  unb  wai  jr  3aeob  nit 
a(0  bolb  üU  ber  Ka(be(;  bie  toai  fd}ön  unb  fri^ttd)  unb  bie  jänger.  fiea 
bebiitet  un«  bie  3uben  r  bie  ba«  gfab  ^  nit  in wenbig  banb  mögen  anfeben : 
brnn  fy  t^ani  breftbafte  ougen,  fq  mi^genb  Gbndumr  ba«  mare  lied)t/  nit 
erloben/  (tnb  bo(6  gott  i^on  ie  »elten  bar  etlicher  ma^  angebanget  le.  9la« 
d)el  nni«  lang  unfrud)tbar ;  bie  beiben  banb  et(i(b  tufenb  jar  bar  gott  nit 
ertmnt,  unb  fmb  aber  ;$um  (ejten  bufcd)t  bur<b  ben  glouben  ju  gott  fummen  tu 
%lfo  bie  I  »0  bie  (flfetbpd^t  mit  beUen  »orten  oon  gott  gebeiJTen  war  /  berni 
fo  nät  e«  (iebtid)  barju  bie  aUegorq  Pon  bem  ufgebunbnen  Sajaro  je  fieUen. 
60  aber  ba«  nit  ifl ,  fo  magft  bu  mit  bem  ufbinben  ndt  bewdren. 

S«  bitft  oud)  nit  fd^rpen :  föQte  man  nömmen  bpcbten,  fo  würbe  bt€ 
tveftbSfer,  benn  fq  tvai.  9(ntwurt :  3a,  wenn  (ufelbqd)ten  gut  macbt.  €i(^ 
aber ,  bie  j Ar(id)  gebqd)tet  banb ,  an  /  unb  (td)  bargegen  an  /  bie  ie j  naeb  ber 
leer  C^briitt  gloubenb,  unb  wflfTenb/  wannen  jr  beil  banget:  fo  ii<bfl  bur 
»elicber  (leb  aUermeifl  beiferet.  !Z>er  gtoub  mad)et  ben  menfd)en  fromm,  nit 
bie  löfelbod)t!  „Suflu«  t%  Übe  Piper  "^  3a,  id)  gbar  fagen,  baf  bie 
grefien  witd)rer,  rbuber,  tobfd)(äger  ab  ber  gebrud)ten  (äfelbpd)t  ^emeinlic^ 
nun  ein  ber}  banb  genommen:  benn  feiner  bat  (tcb  gebe(Teret.  9ßelid)et 
i9oUt  ft£^  aber  be(feren ,  fo  ber  bqd)tPater  nit  bat  }u  bem  fiinber  ba«  wort  bc« 
bettt  ger At ,  funber  in  gebeiffen  etwa«  junfetwerl  tbun  unb  im  ein  teil  be« 
roub«  geben,  unb  babq  fd)9n  geleert,  wie  im  bie  fcbam,  bie  er  gegen  im 
beige  gban ,  bie  fdnb  abneme ,  unb  ber  glt)d)en  ftempnqen.  ^  jDenn  bat 
er  (td)  ftbon  rein  gefd)£&t,  unb  iH  bingegangen  bat  al«  fern,  wie  bi<  ^bngger* 
gOgglt  (ingenb.  9Iber  ber  im  glouben  gered)t  ifl,  ber  bqd)tet  alle  tag  gott  bp 
im  frlb«,  ia  fo  bttf  er  gefunbet;  unb  fd)ämt  (t<b  bor  gott,  ben  er  jii.aUet 
Vit  bt)  im  treit  unb  an(td)t  mit  fefler  boffnung;  ben  fard)t  et  aUweg,  be§ 

«)  einbtibungen ,  SRcinungcn,  Meman  (i(b  in  ben  jtopf  gef^t,  pon  dempen» 
entcter,  ba^  eotetemens. 

*)  3)er  9ere(btt  an«  (Stauben  wirb  leben  diim.  I:  17. 


396  ttjlesuna  M  LIL  otttTeri 

f^omt  er  «Vmci.  <E<  ftbabet  ou(6  tit  Qnveb  nit/  ik  i»on  cth'c^n  ()erd)td)t: 
8la<l^  Mitcm  ratfc^ldfl  fo  tvtrt  ttmr  bm  pfajftn  nun  tim  tat  fragen  in  bnun 
fJUntf  Mc  er  frtb^  ntt  weift  $e  etttfc^eibeit/  unb  wict  alft>  bem  pfaffen  nitoU 
ftn  fdnb  entbetfenf  funbet  nun  etficb;  me(ici)^  oud}  nut  benn  fc^ätl  lütini 
Wntwurt:  2)a  eebefljadfo  sl9(l)famf  bet  nit  anbete  meiftr  bennecrnuife 
oUe  btnfl  fagen  /  batab  geflSubt  *  werbe  /  baf  er  nit  ober  bot^  minber  ftinbr. 
Daran  irreft  bu:  benn  Pon  bQ(^ten<  wegen  unbertaft  nieman  bie  fünb.  Vber 
wo(  wiberum  i  fo  einer  fibe(  ^ef Anbet  bat  /  fo  berfc^WQst  er  bie  f unb  in  tct 
kQd)t  Unb  gloubt  er  be^  papfle^  (eerereni  baf  bie  funb  nit  bergigen  mx' 
btnb  I  fo  man  (q  nit  aUefammen  erjSle ;  fo  gat  er  ^tn  mit  Perjwpfleter  coit' 
fetens,  unb  lyaft  (t<6  felb«  barfäri  er  f^g  Iqb^ft  be^  tfifeU,  unb  oerjagt  <m 
flOtt:  iü  ba^  tummt  u^  ber  IfifelbQC^«  3d)  witf  ber  mifbrtid}en  flef(l}wpga), 
baf  bie  Pfaffen  nit  aü  berf(f)wigen  (tnb;  baf  etli^e  burc^  ba^  mitwäfTen  ftcft 
fifhrnb'  (bat  inen  ber  f(i}ulbbeif  etwal  beimlic^er^  g^fagt/  fomeinenbfp 
A(p<4r  er  mäffefU^  fflrd}tenf  ober,  fo  fp  (iner  bitf  bürfinb/  btlfm);  bofi  bte 
bpc^tPfiter  pngetbon^  (inb/  alfo  baf  fp  ettic^  artifel  nit  gb&renb  enttebif^cn; 
nKlitii  barnadb  für  ben  prior ,  propft  ober  bif<6of  f ummen  muf .  ttnt  if 
ittd)  etwann  befc^eben  i  baf  baburc^  ber  bpc^tenb  in  tob  tummen  tft.  Dar« 
2u  I  aU  bie  wpl  bu  bie  lüfelbpcbt  nit  ui  ber  gefd)rifl  bewarft  Pon  gott  ge« 
l^lfen  unb  geleert  fpn  /  fo  büfct  nit  ffarpten  i  baf  f^  gät  fpg  ober  nu|  fetr 
frei  bringe:  benn  fp  fÄlet^tHc^  nit  gut  fpn  mag;  fp  fpg  bann  bon  gott  gc» 
leert.  9(ber  wo(  mag  icb  bir  nacbiaffen,  baf  fp  bi(  glpcb^neren  gejogen  b^b. 
Denn  wa^  meinfl  bu ,  baf  bie  Kügen  bpd)tfun  unb  bpd^ttod^ren  Por  jntn 
f)etgtnb  gban,  wenn  fp  ein  fo  gefeerte  fuffe  bpd^t  mit  fo  fcf)önen  worten  un( 
gercf)mä(ten  i  mit  wutjenfitwen  *  getbon  banb ;  bar ju  atte  ffinb  fo  Hiig  tau 
fd)iben  /  ^  in  benen  fp  ftd)  fcbbn  nut  Pergangen  battenb  ?  SBarlid)  nüt  am 
ber^f  bann  baf  man  f^  für  fromm  bi^Ite,  baf  man  wAnte,  fp  b^ninb  fo 
forgfältig  rein  confcienjen  le.  ^urs  i  ti  bat  ftd)  ba(b  etwa^  g{pd)^netr  fam 
ti  gut  fpg ;  aber  ^ut  tft  nfit  /  bann  ba^  Pon  gott  tummt.  Dar ju  eeret  matt 
gott  pergeben ,  wenn  man  jn  eeret  nacb  ben  geboten  unb  leeren  ber  menfd^cn. 
e<  bitft  fein  tanben.« 

^iUt  bu  aber  bie  re(f)ten  waren  bpc^t  erfennen  unb  tbun  i  fo  ncmtn 
f^  alfo  je  banb!  Du  bifl  ein  d)rift?  3a,  fo  gloubft  bu  on  jwpfel  tn  tm 
Ferren  ßbriilum?  9a.  9Ba<  gloubfl  bu  in  jm?  9(ntwurt:  Daf  jn  gott 
einen  gnclbiger  für  unfer  fänb  i^at  gemacbet  in  bie  ewigbeit.  Du  t^ait  xtiit 
geuttetlt.  ^aft  bu  nun  gefilnbet,  fo  erfenn  bie  funb!  Denn  bie  bpcbt  ifl  nut 
onbct^  benn  ein  ergeben  unb  Perttagen  (tn  felbd.  Unb  fprid)  mit  Döuften: 
^crr,  min  arme  feel  i(t  faft  befflmmeret;  unb  bu  bcrr,  wie  bift  bu  fo  lang 
Pon  mir!  ^crr,  feer  wiberum,  unb  er  16^  min  feet!  ®erjpd>  mir  min  fön* 
burcft  3fefum  ffbriftum,  in  bem  bu  un^  Perbeiffen  bafl  alle  bing  je  geben  I 
Unb  [af  Pon  bem  fcbrpen  nit,  bt^  b(tf  bieb  gott  in  binem  berjen  berid)t/ 
baf  bu  ficber  btfl,  ja  er  babe  bir  Perjigen  burd)  Cpriftum  3efum.  ßaf  nH 
ab ,  bi«  baf  bu  mit  frduben  fpri^fl  unb  ftcberlid)  gloubfl :  (£ja ,  td)  wtii 
woi ,  baf  mir  gott  ntlt  perfagen  f ann ,  fo  er  ftnen  fun  für  micb  gegeben  M/ 
tinb  t^at  jn  barum  bingegeben ,  baf  er  min  funb  be jalte.    6o  mag  oud)  ntt 

t 

*)  öbg<fidf>W(f t,  fcbeugcntacbt.  «)emporfcb»tngen,  »ottbettoerftbaffen. ,')  bttttSaft. 
^)  Oewuta  fanen.    *)  unterfcbiebetT ,  au^einanbet  gefept.  ^)  fabeln. 


Uilegund  M  LIIL  mtXüi.  397 

frfnt/  tt  Witt  mit  mtit  fanb  buv^  jn  DerjQbetii  tntn  <)Ott  ifl  tvarboft;  er 
ma<i  nit  lugen.  Sn;ct  ^  (tc^  temnad^  gott  nod)  mec  t^on  Mti  bof  (u  k  noc^ 
nü  ritwig  btil  werben :  fo  fucft  trofl  bt)  bcm  /  bec  bicf)  bc^  gött(td)cn  motM 
hei  btxktittn  lann/  webet  bu  e^  t^etftanbtil !  6i(b  btt  f(^lä(JFel!  f>  etningc^ 
Sct^  er  btd)  bcnn;  (eertbtd)/  toai  boffnung  bu  }u  90U  fMefl  ^ben^  rntt^bent 
eifinen  wert  gotte^.  ®(oubil  bu  benti  fo  wirft  beil;  gioubft  bu  jm  nit/  f» 
bift  bu  npd)  in  btnen  funben  gebunben.  Oud^  fo  6ör  nodb  <in  tütutxt 
b^cbt:  ®ebenf  oft  im  tac^  bin  fänbüd)  leben!  unb  fo  bu  baron  btttid»  i»ei> 
imfltn  mu^ttfl/  fo  fi^ridi)  mit  bem  publtcotten:  £>  btrr!  bitf  barmbctsi« 
mir  funbet !  ;6er  tut}  ruf  ifl  in  minem  urteil  ein  beifetc  bQ(^t  benn  aUcil 
beginenplappen  1  iü$  tenen  befd)i<4t. 

2)er  brq  unb  fSnfjigfl  artifel. 

tifgelegte  bu^werf  tummenb  bon  nunWid)tm  ratf(^la$  (umgenommen 
ben  bann)  /  nemcnb  bie  funb  nit  bin  1  werbenb  ufgelegt  anbren  }u  eim 
fcbrerfen. 

2)er  erfte  teil  t(t  ftar  u^  ber  tbot  unb  wort  S^rifli:  ber^at  gbtinemnie 
gbein  wer{  ufgetegtr  ben  er  Don  ffinben  erlft^t  bot  ober  gfunb  gema(f)t;  utf 
{inem  wortf  bof  er  niit  gefproc^en  bot  benn:  ber  gloub  bot  bieb  beil  gemacht. 
€^0  wir  nun  blabergebet  /  woUf ärt  /  }tinfelwerl  unb  berglQcben  ben  menfcbeit 
uflegenb/  fo  mu$  ti  ie  bon  un^  tummen:  benn  wir  ^anb  be§  bbein  Porbilb 
in  Sbrifto.  9(Ifo  lerui  baf  man  bir  nät  uftegen  foU  ber  geaalt/  baf  fl^ltc^ 
werf  bir  bie  fünb  abneme ;  aber  wot  foU  bicb  bin  bruber  ober  prieiler  leeren  r 
irie  bu  btil  werbiilf  unb  su  befferung  ermanen.  Unfertig  gut/  fo  bu  nit 
wriil  wie  bu  jm  tbun  folft,  foU  er  bid)  leeren  1  nit  btifien  recbt  erjlatten; 
btmnacbi  bofl  bu  nit  ben  glouben  )u  bem  wort  gotte^;  baf  bu  one  bciflcn 
tbujlr  ba<  er  btcb  berieft:  fo  i(l  oucb  ba^  bcifTcn  bergeben. 

Umgenommen  ben  bann. 

Den  bann  bab  icb  barum  umgenommen  1  ba$  er  t^on  gott  fetb  ifi  9nge* 
Wi  fo  fer  man  jn  nad)  ftner  fcbnur^  bruci)t.  Ob  er  aber  ein  büfwerf  fpe, 
]»er{lanb  alfo:  Sr  wirt  barum  ufgelegt,  ba§  ber  geijl  beil  werbe*  60  nun 
einer  ben  gebulbiglicb  treit:  fo  wirt  er  bon  ber  (il<bengemeinb  wiberum  er« 
laffen ;  fo  i(l  er  oud^  bQ  gott  erlaffen.  ®t9d)mnet  er  ft(^  rOwenb  1  unb  ift 
ober  nit  rtiwenbi  fo  taft  (ic^  gott  nit  betriegen;  er  fcbticbt^  bam  glQcbmnen 
ber  }ttd)t.  SBeimb.  !•  5.  Unb  ijt  eigenlic^  nit  ein  werf  bet  banttf  funber  ein 
berla(fen  ber  biftn  werten ;  bie  werbenb  ouc^  nit  berjigen  benn  but^  bett 
glouben. 

,    9&f  wert  nemenb  bie  fünb  nit  bin. 

iDabon  i(t  gnägfom  borbar  gfeit;  baf  bbein  wert  bie  fünb  macbt  na(6« 
gefofictt  werben.  iDenn  b^Rte  man  mit  wetten  mbgen  bie  ftinb  bettilgen/  fo 
Mitte  Sbtiilum  nit  bbtfen  iQben.  ®a(.  n.  16,  21:  3Betbenb  wit  fromm  u4 
bem  gefabr  ba«  jft;  u$  ben  wetten  be«  gefa^,  fo  ifl  jod)  Sbti^  betgebeti 
geflotben. 

SBerbenb  anbren  ufgelegt  iü  eim  f<6re<fen. 

2>ifen  pmteten  bob  icb  i>on  ber  offnen  buf werten  wegen  gefebtf  bie  ja 
fo(  b9  ben  alten  angefangen  ftnbi  baru«  bie  pdpfller  mbcbtinb  fed^ten:  fS« 

^)  entfernt.  ')Nnttrd(btettnieoange({ttm.  ^)8tegeL,  8ti<bt((bnur.  ^)tKrabr<bettt. 


398  ttttegitna  M  LW.  orKfcCI. 

mt  nU  etil  tifitv  Mns ;  Wt  afttit  Nnb  c«  euA  sc brud^t  Modb  Mb  fv  Kc 
ffinb  ntl  (»inscnomntni;  borstt  ifl  ntcmait  fo  alt  tc  ger^itr  bof  er  möd)tc  «ot 
itia<i)cti  ba^r  fi»  boti  flOtt  nit  timt.  ^cüttnh  bie  altm  ic  btc  abffllism 
Htm  gtoubcn  iltafcti:  Mttinb  fp  bcn  bann  nac^  (inet  maf  s^bntd)t|  aUjB 
9<iulu«  aber  ben  Serintbcr  brud^t ,  ber  On  fttefmuter  mtccret.  2>eim  mid) 
tviU  bunten,  baf  M  bent  offnen  bu^uffesen  ber  alten  bai  beitnCUb  ttürscnin 
bet  (äfelbqd)t  fleilo(fen  (99,  barin  bie  falfc^en  b9d)tfofer^  jr  fc^alfbett  na« 
ttotburft  gebrütet  banb.  Z)ann  tvo  banb  f«  bid)  mit  bem  unfertiseit  90t 
^in  gewqitr  »eber  in  jren  fedel?  9ib  fö  t^il  an  ben  tempel,  fo  ml  an  «b* 
fer  flOttlbu«f  fo  bi(  um  meffenlefeni  fo  oil  an  bie  bruberfd)ofii  fo  »t(  um 
ein  t^igitii  opfer  fo  bttr  unbi  bamit  ben  boben  ftiften  unb  bffdbofm  bct  fvil 
nit  anbrande  1  gib  an  unfer  frowen  buw  fo  t>il ,  gib  fo  oiC  an  ieben  orb»: 
benn  bie  fcbAU  ( nimm  bi^  ndt«  an  t  frommer  mann ! )  t9nnenb  etnanhm 
abbeben.  Jtur}  1  bal  bu  mir  für  unb  f9r  wiOt  gut  madben ,  fo  man  ei  be* 
jicbti  fo  foU'  e«  in  ber  but^  innen  nät«.  Die  beimlic^  bqcbt  i^  ein  tntfntdi 
ti^n,  barunber  Mt  b^c^tbuben  jr  fcbaltbeit  berquantet*  l^anb;  unb  ber  bnim 
mel(i)tiijen  eine* 

2)er  bier  unb  fOnfatgit  arttteL 

dF^rtflu*  bat  aV  unfcr  fc^merjen  unb  arbeit  getragen.  SBeGcbet  mm 
ben  büfwrrfen  {ügibt,  ba«  aUrin  Sbriflt  ift/  ber  irrt  unb  fcbmAbt  gott. 

SDifer  attitel  ifl  oor  fo  mengmal  u«  ber  gefcbrift  fo  üart  bemdfctf  M 
er  bie  nit  bewdren«  barf.  2>enn  nteman  bat  unfeee  ftinb(id)e  breiten  mostn 
binnemeui  bann  ber  an  jnen  nit  f(^u(b  bat  /  unb  aber  für  un^  (eib/  fam  tt  A 
bdtte  I  bamit  mir  mit  ftnen  munben  beit  wurbinb.  9IU  3faj.  LUL  5.  an* 
teigt:  9Barli(^M  tt  unfer  tranfbeiten  getragen,  unb  unfcre  f<b<ntr}at  ff» 
tragen.  3obanne«  tbuferfpricbt:  6i(6i  ba^  ifl  ba^  (amm,  ba^ba  binnimmt 
bie  fänb  ber  melt.  3ob.  I.  29.  Sbtiftu«  fprid)t  3ob*  VI.  91:  2)al  mi 
iai  id)  üö»  geben  wirb ,  iai  ifl  min  Iqb  ju  eim  (eben  ber  totlt  IM  ift ' 
bie  fpq«  ber  fee(,  bie  id)  ben  menfcben  geben  wirb,  ifl  niit  anber^,  bennN« 
id)  mid)  für  fi)  in  ben  tob  geben  wirb,  ml^  tob  bie  gonjen  web  rriit 
lebenbig  mad)en. 

SDer  anber  tei(  bif  artitett  fbfgt  ul  bem  erflen,  ba$  one  swofet  bid  fo 
werfen  jugebenb,  ba<  SbtiiU  ifl,  treffenlid)  irrenb;  ja  fq  fd)mäbenb  flOtt, 
wie  oor  out^  gefeit  ifl,  wenn  fq  im  bie  eer  ilne^  werf^  unb  genaben  nontni 
unb  e^  ber  ereatur  jutegenb;  unb  ba^  er  frq  fCbentt  unb  gibt,  ba^  l(^^} 
ft  erfl  oerfbtben,  ftnb  bem  Qieji  gtpc^  unb  baltenb  nit  ba^  wort  Sb^üK: 
^  banbe<  »ergeben  empfangen,  gebenbei^  vergeben!  SRattb.  X.8. 

Z)(r  fQnf  unb  fünfiigd  artUel. 

9Q3e((ber  einerlei)  fänb  bem  rüwenben  menfAen  na^jetafTen  bcrbM^ 
wäre  nit  an  gotteo  nocb  ^etri ,  funber  an  Ui  tüfrl«  flatt. 

!Z>ifen  attilei  bab  icb  gefegt  »on  ber  oorbebalmen  artiHen  wegen.  ^'^ 
ftnb,  fo  t)on  ben  boben  bifd^ofen  ober  pfarr beeren  t^etboten  (inb  }e  entUlidtn; 
fo  balb  man  aber  fo  bt(  ober  fo  bfl  böbemfcb^  gibt,  fo  enttrbtgenb  («(aUfV 
furgebenb)  ben ,  ber  gelt  gibt.  3n  bifem  mif brud)  ber  fd)luf len  flcdt  tin 
fbldber  fd)a(f ,  baf  ben  nieman  gnüg  fd)e(ten  {ann.    S«  babenb  etliA  bofet 

^)  St tibtböm.   *)  gut.   9)  $aut.    «)  oecbcbKt.    ')  Söbimfibe  ®ulbeii. 


miesung  M  LV.  ottiMi  399 

hi^dipftin  jQt  Martin  fSIc^en  fltatvtn  unb  ciotWMflvutta  brnnit  gtbrud&t,  bol 
td)  nun  um  bet  fcommen  confctensen  wegen  benfelben  bie  nit  jäten  wiQ: 
»enn  e^  one  tetle^en  nit  »o(  mocbte  jugon.    60  ftt  fq  aber  bon  bet  goM< 
Ulhung  nit  flon  wucbinb  /  fo  miki)t  man  ben  sruwen  nOmmen  anfeben  in 
brm  tempel  gotte^  noc^  geflatten;  man  mufte  jn  {eigen.    SBa^  ffinben  nmi 
bm  menfcben  ttetsigen  mecbtnb  ober  betbaüen ;  metbenb  mit  M  bem  felbtu 
mort  (^btifU  etletnen/  bet  fpticbt  SRattb-  XII.  31:  (Sin  iebe  ffinb  obet 
Ufhung  Witt  ben  menfAen  nad}9e(a(fen  r    abet  bie  läittuns  be^  geiftetf 
n^irt  ben  menfd}en  nit  nac^gelaffen.     2>tfe  mott  etJtlätt  t>.  32«  Qfbriflui 
\übi:  SBclicbet  ein  wott  wibet  ben  fun  be^  menfcben  tebte/   mutb  \m 
nad)<|e(aiTen ;    welcl^et  abet   wibet  ben   b^Uigen   geift   tebete;    bem  Witt 
ti  nit  nad)ge(afTen  1  webet  in  bifem  i^t  nocb  in  bem  tanfttgen.    9(n  ben 
»orten  Sbtifli  (etnenb  wit,  ba$  cüt  fünb  uhb  (fifltungen  bem  menfd)en 
utiiitn  werbenb/  webet  bie  fünb  unb  (äfltung  in  ben  belügen  getft.    ^oi 
aber  bie  funb  in  ben  b^iügen  geiit  fqe  /  ftagenb  bie  tbeologi  gat  etnfHid) ; 
ab(c  fq  tebenb  batPon  wie  bie  bUnben  Don  fatben  f  mit  utioub  binben  nabin. 
6änbf  bie  nit  nacbgelaflfen  Witt/  ifl  bie  ung(oubnu|:  ba^  ifl  bie  einig  fdnbf 
bie  gott  nit  t>ttiti6)ti  a(l  wit  eigenlicb  etmeffen  mi^genb  fiue.  XIL  9,  10: 
beliebet  mid)  i^ettöugnen  witt  uot  ben  menfcben/  be$  Witt  «ettiugntt  bot 
ben  engten  gotte^.    Unb  eim  ieb(td)en/  bet  ein  wott  teben  Witt  wibet  ben 
fun  M  menfeben  t  fo  witt  e^  im  nacbgelafien ;  abet  bem  witt  e^  nit  nad)* 
Idoifen  f  bet  wibet  ben  belügen  geiü  Idfltet.    ^ie  ft(i)t  man  eigenltd)  r  ba$ 
sottet  DetCöugncn  obet  nit  g(5ubig  fqn  bie  fünb  ijl/  bie  gott  nit  bet}qd)t. 
!benn  Suca^  bewätt  ben  Dotbtigen  finn:  9Be(td)et  micb  betiSugnen  witt  tc. 
mit  bem  nacbgebenben ;  ba$  bem  bie  fünb  nit  Detjtgen  wetbe,  bet  in  ben 
tilgen  geifi  iäflte.    %U  Sbtijlu^  3ob.  III.  36.  (eett:  SBe((t}et  abet  bem 
fun  nit  g(oubt  /  bet  witt  ba^  (eben  nit  feben  1  funbet  bet  gotn  gotte^  b(t}bt 
uf  im.    3>ife  ungfoubnup  beif t  batum  ein  fdnb  in  ben  beiUgen  geifl  1  baf 
bet  gloub  u^  bem  sieben  be^  beiUgen  geifle^  tummt*    SBelicbet  nun  nit  ge« 
)o<|en  Witt/  bet  gfoubt  oud)  nit.    3(lfo  ifl  et  im  jotn  gotte^,  unb  ifl  ein  ge< 
fd)ittf  batan  gott  (in  geted}tigbeit  offnen  wiil.    SBon  bet  fanb  be^  unglou» 
ben^  obet  Detli^ugnen^  obet  abfaUen^  foUt  bu  a(fo  Petnemen :  60  fet  einet 
in  ungloubnu^  obet  Det(6ugnen  unuettüwet^  b(t)bt;    fo  btqbt  oucb  bet 
»m  gotte^  übet  jm    ^eett  et  wibet/  fo  ifl  et  nammen  i^ettöugnet.    !Z>af 
bemjftt  ^ettutl:  bet  bat  getuwet  unb  bittetlicb  geweint/  batum  ifl  jm  (tn 
(3nb  t)et}igen.    9((fo  foU  man  oud)  ba^  wott  9au(i  ^ebt.  X.  26.  i^etflon :  00 
»it  muftviUigUcb  fänben  wetbenb/  ba^  ifl/  fo  wit  wibtum  Hm  gtouben  ab« 
fotfen  wetbenb/  nacbbem  wit  bie  etfanntnuf  bet  watbeit  «etnommen  banb: 
fo  i)anb  wit  tein  anbet  opfet  mee  fBt  bie  fünb  k.    3fl  bie  meinung  ^au(i, 
man  möge  in  gbeinem  opfet  fe(ig  wetben  obet  bet  ffinben  Mi  webet  in 
im  einigen  SbtiflO/  bet  einefl  ufgeopftet  in  bie  ewigbeit  frud)tbat  ifl.    Satfe 
einet  t»on  bem/  fo  fqe  gbein  anbet  boflien  nocb  weg/  butcb  ben  man  m5g 
feiig  wetben.    3)a$  abet  bif  bet  finn  f\)g  an  bem  Ott  9au(i  /  ba^  witfl  btt 
Meu/  fo  bu  ftne  wott  oben  t^ttab:  ^abente^  itaque  ftatte^/  ba^  ifl:  fo  wit 
nun  /  it  btubet  /  ein  Petttuwen  babenb  in  ben  }ugang  ju  gott  butd)  batf 
blnt  Q^btifli  k.  etmeften  witfl  biti  an  ba^  enb  be^  capitet^.    !Denn  in  benen 

^)  ttnbereut. 


400  UMcAUnft  M  LV.  otttfcM. 

tvottm  ÜnM  ku  ctti  sfiflimf ,  ni  JkuU  XVn.  6.  QiiiOAetti  btc  dtteiii  of 
bic  ttttgloubnuf  ober  i^ctliugnett  luttU  IXk^  fag  td)  barum  i  baf  im(i  Mf  oct 
bct  acf(i)tift  tiU  etmeiTntb  i  banh  wtiim  wintn  i  fo  Ut  mnifc^  nad)  (m 
touf  funbete  i  tiif(4)te  jm  bce  fdnb  nit  beritten  werben.  Unb  lern  aber  ^au« 
iui  fllDd)  ba^  »iberfpitf  namlic^  baf  wir  eipiglic^  ^u  gott  fumminb  burdi 
ba^  btut  S(^rifli;  nun  baf  wtr  febinbi  baf  mt  i>on  bem  Iroil  SMiU  nit 
faUinb. 

9(Ifo  til  bte  undlottbnuf  bte  einig  fanb,  barin  ber  menfd)  «erbunbcn^ 
unb  gefangen,  berbamme  mirt  &iiS)  bie  an  einem  fQrgoni  wie  fi(b  (i( 
f(f)(a(j[e(  aber  btU  barfür  tbunb.  3ob.  UI.  36.  fpriftt  dibriflu«:  9Bcld)(t 
bem  fun  nit  gloubt;  ber  toirt  ba^  leben  nit  febeni  funber  ber  tom  gottri 
biqbt  uf  jm.  Gid)  batf  banb !  Sä'iteung  in  ben  beiigen  geifi  ift  i  fo  wov 
gott  ftn  wert  nimmt  unb  ber  creatur  ober  bem  fqenb  gotte^  i  bem  tufe(,  ju« 
gibt.  Unb  iit  föücbe  Ijfihrung  nflt  anber^  benn  ungtoubnuf.  9ilii  bo  Sbti« 
ilu4  ben  ttifel  Don  eim  menfi^en  getriben  f^cti  unb  bie  ungläubigen  fprad^ni^: 
er  bdtte  e^  u^  traft  U$  täfeU  tbon :  batf  wai  ein  (äflrung  in  ben  beili^cn 
geifl.  9(M  Snareu^  eigeniicb  anjeigt  mit  u^gebructten  morten  UL  29: 
9Be(id)er  aber  läitrete  wiber  ben  beiigen  get(i  /  ber  b<it  gbein  na(b(a(fen  in 
bie  ewtgbeit.  S>ann  ft)  rebtenb:  er  (Sbriitud)  bat  ein  unreinen  geiiti  M 
i^i  ft)  rebtenb :  er  bätte  e^  M  traft  be^  böfen  geifletf  getbon. 

%lfo  ifl  ftQf  M  bifen  Worten:  U«  ber  trafi  ber  fcblüffelen,  bof  otfc 
ffinb  bem  g(öubigen  unb  ruwenben  menfd)en  i^er^igen  werbenb  i  nit  oon  hm 
Pfaffen,  bifd)of,  mäncb  ober  papü,  funber  burd)  3efum  (£btifhimi  fontan 
in  gloubt  unfcr  pfanb  be^  beito  ft)n ,  unb  gott  um  (tnetwiUen  erforbret  otcr 
in  finem  namen.  Z)arum  ifl  e«  ein  falfcb ,  baf  man  teman  einigerlei)  (un> 
toerbalt;  e^  fqe  bann  bie  ungloubnufi  unber  bero  oerlöugnen  unb  ba€  tmf 
unb  wort  gottetf  läflren  begriffen  finb.  3>enn,  gloubt  ber  menfcbi  fo  ift  er 
beil;  gloubt  er  nit,  fo  blQbt  ber  jorn  gotte^  uf  im.  X^ar;}»  bat  (FNilul 
2tt  ^etro  gefprod)en:  er  {iUt  nit  allein  i&  (iben  malen  Perwbeni  funbtt  li 
itbenjig  malen  üben  mal.  i^at  bamit  wellen  ba^  unjatbarlid)  berspbp  Itt* 
ren,  fo  man  rüwet.  9llfo  (tbt  einer  nit  an  ber  ftatt  ^etrt,  berntt  }u  allce 
Mt  berjQc^t,  wie  9etrtt€  gebeiffen  t^i  fo  man  gl^d)  jnen  nad)liefFe,  fb  bot« 
ttnb  ben  gewalt  je  entbinben ,  funber  an  be^  tfifrM  ^att.  9(cb  i  wer  mW 
bte  }tigtf  unb  }t)t^  genug  baben,  baf  er  be(ebribe  ben  abfo(u}mar(t|  bie  mt 
ber  btfpenfaien  unb  berglqcben  tWIm,  barab  9lom  fcbwerev  golb  gelMt  b^t, 
benn  alle  menfd)en  {u  9lom  wAginb.  Dod)  will  ieb  mt<b  bu  nit  Mngcr  fu« 
men«  ZbA je  ein  ieber  frommer  pfarrer  mit  (inen  empfolnen  fcbaffim ,  fo  fte 
er  nit  Übel  Per<rgret,  on  gelt,  ba^  er  fid)l  anbre  nm  gelt  tbun:  fo  iil  et 
gott  Pil  genemer ,  benn  fo  er  fb  laf t  alfo  rouftn. '  2)oc^  foK  er  betör  Hc 
irgemuf  mit  warlicber  leer  bitinemen  unb  }u  friben  alle  bing  banden  unt 
sieben,  fo  fer  etf  mit  gott  fqn  mag.  SBir  finb  alle  einanbren  fcbulMn 
ie  Pers9ben;  wellenb  wir,  baf  un^  gott  Perjqbe.  ®eloubt  nun  ber  maif4> 
re4)t  unb  lieber  in  gott ,  fo  wirt  im  i»er}igen ,  unb  barf  bar}ä  nirmanl 
benn  gotte^.  3fl  er  aber  im  glouben  nit  ft^f,  fo  gange  }it  bem  pricfttr, 
baf  er  im  bie  fpQtf  ber  feet  subiene,  ba<  i^i  red}t  unberricbtc;  unb  fo 
er  bem  beilfamcn  wort  glouben  gibt,  fo  ift  er  bon  Üunb  an  rein.   2)^^ 

«)  tKrfteirft.   »)  berupfen. 


U«<au«9  be«  LVL  MtiUli.  4ül 

mdg  im  tvetcr  Dap(l  itoc^  btfd^of  entwtercn  i  ^  gott  geb  wie  DU  fq  fitt  m* 
bictinb  u0icttd)tctt. 

2>er  frc^^  unb  fiinfjtgil  ottifel. 

9)3e(d)(t  et(ic()  fünb  aUein  um  geU^l  willen  nati^(o$ti  ifl  €5imon<  unb 
Salaamtf  gcfeU/  unb  be^  täfcM  etgenU(f}(r  bot 

G6rt(lu^  ^at  finc  jünatr  bergeben  gebeiffen  ptebgen  unb  aUti  bei(  unb 
gfunbbeit  betgeben  jubienen;  fprec^enbe  Snatti).  X.  8:  3t  banb  e^ftp^  un» 
ertouft  obet  «vergeben  empfangen;  fo  gebenb  ti  oud)  vergeben!  2Be(icl)et: 
nun  ba^  gubienen  be^  wotte^  ntt  tbün  wtH)  man  bejale  jm  bann  baefelb; 
ber  fünbet  wtbet  gott  unb  mucbtet:  benn  e^  ifl  jm  t^etgeben  gegeben;  ver» 
geben  foU  er^  urteilen»  fiaf  bteb  ntt  belummereu/  frommer  bot  gotte«! 
bin  berr  mttt  btt  tool  narung  befd}eeren.  3Ba«  tu  eril  Pon  benen  je  reben  i 
bie  nit  mit  bem  wort  gotte«  ufgelbtit  babenb,  funber  fq  b<mb  gefproc^en:  unfein 
(eben  unb  tob  (lanbe  in  jrer  b<mb ;  unb  babenb  unH  für  tob  geurteilet ;  bi^  wir  fo 
bil  obet  fo  bil  geü^  gegeben  %anb?  0imonf  bet  geleert  ober  soubrer»  warb 
beftert  gum  glouben  (nit  war(ict)  r  et  g(t)ct)^net  nun  a(fo) ;  unb  aU  er  fadv 
ba$  ber  belig  geifl  uf  bie  menfcben  tam  mit  bem  uflegen  ber  Rauben  bei 
boten ;  bat  er  jnen  geit  geboten/  rebenbe:  ®ebenb.  mir  oud)  ben  gewaUf  baf 
ein  ieberi  uf  ben  id)  min  bä'nb  (ege;  ben  beligen  geiil  empfabe»  9{ber  ^e« 
tru^  bat  SU  jm  gefprod}en :  Din  ge(t  werbe  mit  bir  Perloren ;  ba$  bu  ge« 
meint  bafl  t  bie  gab  gotte^  mög  mit  gelt  äbettummen  werben  ^cu  Vllt.  20, 
6t(b;  ba$  Vettufi  ben  Petbammt,  batum  ba$  et  meint/  et  w5l(te  bie  gaben 
be«  beiiigen  geifie^  mit  gelt  mögen  etfoufen;  unb  bie  pdfpfller  gebenbl 
nit  bin  on  gelt/  aM  fp  wänenb»  3>enn  warlid)/  ifl  bie  meinung  ^etri  watf 
^\i  fb  ifl/  fo  ifl  ti  nit  mfiglic^/  ba$  bet  getfl  gotte^  möge  ettouft  wetben; 
nod)  Pil  wcniget  (tne  gaben  /  bie  abet  nät  anbete  ftnb  benn  bet  gegenwüttig 
geifl  gotte^  /  bet  ba  wöttt*  SRun  gang  bin  unb  gib  gelt  um  abfo(U}en  /  fo 
bift  btt  flehet,  ba$  bu  nit  entlebtget  bifl*  2>enn  bifen  Simon  betflüd^t 
Simon  ^eltu^i  baf  et  meint/  tu  möcbt  mit  gelt  giigon»  (Sloubfl  bu  oud)/ 
el  mög^  mit  gelt  aügon  /  fo  Perflud)t  bid)  ^etru^  mit  jm«  Salaam  i{l  wo(/ 
all  gium.  XXII— XXIV.  (lat/  mit  gelt  ufgebra*t,  baf  er  jum  fünig 
Salal  gangen  ifl;  er  bat  aber  bte  warbeit  bennod)  nit  wellen  fdlf(^en.  Qlbet 
9etrui  fd}i(tet  ba^fetbtg  2.  fDet«  IL  16  /  ba  er  ber  pfipilleren  fttten  eigenlicft 
malet.  QBiewol  fp  bie  gefd)rifit  uf  anbre  menfc^en  je  bructen  unberilonb/ 
bod)  tbunb  fp  ba^  Pergeben :  bann  fp  uf  nieman  /  bet  ba  (ebt  i  gejogen  mö« 
genb  werben  weber  uf  bie  pcipfller  /  aU  i6)  (iart  bewAret  licb  im  ttrcbetelel. 
3a  alfo  fprid)t  9etru<  Pon  Salaam  unb  ben  pdpftleren :  €Sp  ^abenb  Per« 
l<iffen  ben  teerten  weg  unb  b<tnb  geirrt/  nad)folgenbe  bem  weg  IBalaamtf 
^on  Sofor/  ber  ben  boibaften  weg  lieb  bot  gebebt  k.  SBa<  wurb  $etru< 
ie)  fpred)en/  fo  er  nit  allein  gaben  fibe  genommen  werben/  unb  aber  bie 
»Arbeit  ttngefä(fd)t  blpben;  funber  bie  watbeit  gefj(lfd)t  wetben:  batum  baff 
inon  gelt  nit  Pon  efm  tpd}en  tänig  /  funbet  Pon  ben  atmen  pnbtingt«  ^Ifo 
ftnb  alle  /  bie  um  gelt^  willen  (nad)  jtem  (!nn)  bie  funb  nad)(afTenb  /  d* 
tnoni  unb  ^ülaami  gefellen«  Denn  gott  (af  t  allein  bie  fünb  nad)  unb 
flbein  menfd)  benn  Sbtiitu^  Sefutf  /  watet  gott  unb  menfc^  /  wie  ba  oben 
V^H  ift  gefeit  Pon  bet  natut  be^  mittlet«. 

dviiKU'f  ÜmmK.  &4)tift<n  f.  9^.  2Ö 


^ 


402  mmn  M  LVIL  oihlcM. 

2>rr  (tbm  unb  fSitfjtgft  otHM. 
Die  toot  heilig  flerd)tifk  rnrif t  fl()rtn  fegfiit  nac^  btfm  }qtctt. 

i^ic  ^ob  i(^  jum  trften  sctetti  tie  war  ^tUig  gfd)tcfit/  tamit  t(6  bte 
apoftQPftnti  hi^  ifti  Mr  unManntrn  gfc^tiftenf  ulfd)(uf.  Dottnad)  rcb 
idb  I  baf  bie  unbertmi^get  giväf  g9tt(i(^  gfc^tift  iiom  firsfär  nät  tpaflfe.  T>i$ 
mtt  aüt  menfd)(n  feltfam  bunten/  nit  bic  9<pfUet  attecni  funbct  ouA  erii« 
(f)c  gtUettfi  bic  itt  btfet  {Qt  bie  gfc^rift  emfltid)  unb  mit  tramm  batfut* 
btingenb.  Z)atum  wirt  not  fqn/  baf  wir  }unt  critrn  bie  ott  bet  gfd)ttft 
befeftenb;  botin  fq  ba^  fegftit  gtänbenb.  Unb  tüK^bem  mit  bütfiit  bracbt 
bonbf  baf  fq  alient^alb  bet  flf(t}ttft  in  bem  faU  gwült  tbunbr  »ellenb  »it 
unfet  meinunc)  fagen:  baf  mit  nacb  bifent  jDt  ndt  rnüifenb;  mebet  bimmcl 
unb  bi\l.  3(^  mitb  midi  oucb  nit  itten  la^tni  baf  etliche  fütnemen  (ecrct 
ba^  ft^füt  gebumen  babenb  mit  jtet  gfcbtifti  abet  nit  mit  bet  g&tUi<f)en 
gfcftttft. 

3um  etilen  meVenb  bie  fegffitbei{et  ba^  fegfut  bemäten  u^  ben  motten 
QF^tiili  SRiUtb.  XII.  32/  ba  et  fpttc^t:  aBe(d)et  abet  ein  (äfltung  tebt  mibet 
ben  beiUgen  geift/  bem  mitt  fq  nit  nad)ge(affen ,  mebet  in  bifem  }Qt  noc^  in 
bem  tänftigen*  ^ie  meUenb  ft)  qnf&ten;  Sllfo  mag  man  mol  metteui  baf 
etUA  fflnb  in  bem  ttinfiHgen  SDt  metbenb  nad)ge(afl'en.  Dann  bie  fiinb  in 
ben  ftetügen  gcifl ;  bie  metbe  bon  jt  gtbffe  megen  mebet  bte  nod)  bött  na(b< 
gelaffifn.  9(ntnuitt:  3t  bc^benb  tim<t  eignen  ftinflen  abet  betgeffen.  SSuf« 
(enb  jt  niti  baf  jt  uf  bifc  }mo  abf(I)(a()enben  teben :  1)  bie  fänb  in  ben  beili* 
gen  gei(l  mitt  in  bifem  gqt  nit  nad)gclafien ;  2)  bie  fänb  in'n  beiigen  getft 
mttt  im  tünfUgen  jqt  nit  nac^gelafftnf  niit  mSgenb  qnfuten?  QSuifenb  jr 
nit,  baf  ft)  beeb  patticuiate^  f!nb  unb  beeb  negatiPtf  i  ab  quai  nibU  fequituti 
uf  bie  man  nät  mag  qnfuten  ?  Unb  fo  man  üd)  fd)on  liefTe  ^nfäten  f  m9« 
genb  jt  nit  affttmatii^am  pufuten,  fo  bet  Potbten  eine  negativa  ifi.  9((fo 
mögenb  jt  ba  bannen  nit  btingen :  ja  i  fo  mitt  etlt^ie  fdnb  in  jenem  s^t 
nad)gcla(ten ,  funbet  jt  muftinb  pnfäten:  Stgo:  9(lfo  folgt;  baf  bie  fdnb 
in  ben  beiigen  geifl  nimmer  mitt  nad)ge(affen*  Denn  bife  reb  ifl  locu^  a 
fufftcienti  btoifione,  lai  iit,  fq  bat  mit  ufibtuden  bet  teilen  gnugfamlicf)  batf 
gans  }qt  Petgttffen.  SSetflanb  e^  mit  einem  b^fpil:  SBit  bobenb  in  bru(bf 
baf  mit  pon  eim  fafl  ^  ttanfen  fptc(t)cnb.  (Et  bot  mebet  tag  nod)  na(t)t 
gbein  tum.  ^ie  ünb  tag  unb  nad)t  bie  teil  btfetf  jqte^i  unb  ifl  bife^  {pt 
nät  anbete  bcnn  bet  (ouf  tage^  unb  bet  nac^t :  9Be(ict)et  nun  fptid)t :  er 
l^at  mebet  tag  noc^  mdit  tum ,  bet  mill  fagen :  et  bat  nimmer  räm.  %lfO| 
me((i)et  miU  fagen :  bie  fdnb  in  ben  beiligen  geifl  metbe  mebet  in  bifem  no<|) 
in  bem  tdnfHgen  )]Qt  nad)ge(a(fen  t  bet  miU  ndt  anbete  fagen  benn :  bie  fdnb 
in  ben  beitgen  geifl  metbe  nimmet  nad)ge(a(fen.  Unb  ifl  /  ba^  fp  mtUenb 
pnfuten;  ndt  anbete  benn  ein  ittenbet  nfittif^et  mon.  ®lpd)  aU  id)  ouc^ 
n>'iüit  uf  bife  teb :  (B$  if t  mebet  mpb  nocb  mann  fleifcb  i  ba^  Pon  jm  fe(b 
geflotben  ifl,  pnfdten:  ®o  ift  e^  etmat,  batum  baf  etf'bie  molf  unb  bunb 
cffcnb.  SBa«  gat  ba^  bife  teb  an?  ba  ic^  gnugfamli^  miU  fagen  i  t^  eife 
gbein .  menfd)  fe(b  geflotben^ ,  unb  teil  ben  menfcben  in  fine  teil ,  batf  ifl  r 
mpb  unb  mann.  Unb  ba  i^  mol  mag  teben :  e^  ift  gbein  menfc^  ic.  ba 
fptid)  i(^:  mebet  mpb  ncd)  mann  ift,  unb  ifl|  mebet  mpb  nod)  mann/  gtpd) 


Uäleguns  Ui  LV 11.  axtiUH.  403 

oU  DU  ati  d^ein  mcnfc^  i  uvib  t  a^etn  mcnfc^  i  M  Dt(  d(l  webet  mh  ttod) 
mann.  ^Ifo  ^ie;  bie  fünt  in  ten  beugen  seijl  wttt  webet  f)ie  nod)  bdtt 
]to(i)$ie(a(ren  /  ifl  qH  t>U  ali  nimmer ;  unb ;  nimmer ,  M  \>\l  M^  mebet  Mc 
nod)  bort.  i>üti\x  »irt  föltd)^  mee  tn  ber  <)fd)rift  erfunben.  fDfä(.  CXIII.2: 
!Der  nom  gottetl  f^e  gebeneb^et  »on  ie}  bi^  in  bte  ewtgbeit  3(1  glqct)  dU 
t^tl  M I  ber  nam  gotted  fqe  }u  aller  jqt  ober  ewigUcb  gebeneb^et. 

Z)ama(t}  bructenb  fQ  bo^  mort  (l^rtfli  anott^.  V.23,  26«  uf  ba^  U0^i  ^^ 
er  fi>n((}t:  S5itf  einbettig  mit  binem  wiberfäcber  balb/  bte  wql  bu  no^  mit 
im  uf  bem  meg  btfl  i  ba$  bicb  nit  bin  tviberfäcber  bem  ricbter  bingeb  /  unb 
ber  ricbter  bid)  bem  tveibel  ^  bingeb  t  unb  bu  in  bie  gefdngnui  geworfen 
werbifl.  SBarUd)f  fog  id)  bir  /  bu  wirft  ba  bannen  nit  lummeni  M  baf  bu 
gibfi  ba^  le}t  &rt(in. '  ^it  mad)enb  f^  ben  weg;  ba^  leben  in  bifem  ^u 
2>te  gefängnuf  aber  macbenb  f9  ju  eim  fegfür  i  baru^  man  nit  tumme/  bi< 
man  atle  fdnb  bejale ;  ba^  bodb  ein  b^iter  irrung  ifl*  2)ann  S^riflu0  wiU 
ttn^  an  bem  ^rt  i^on  jorn ;  t^af  unb  }angg  i  sieben ;  al^  bie  Dottmeinung ' 
bor  bifen  Worten  eigenlic^  anzeigt  Unb  wiU  bie  mit  ber  gfarligbeit  bei 
re(bten<(  um  t>on  ganggen  unb  recbten  fAreeten :  benn  el  (tc^  oft  begeb  i  baf 
einer,  wenn  er  welle  (inen  wiberfäcber  geftgen,  ber  aber  dberwunben  wirf/ 
unb  bemnacb  übet  erfucbt^  oon  (tnem  wtberfd[d)er ,  unb  nit  unbillid):  benn 
er  bobe  jn  ganggel  nit  wetten  erlaifen ;  atfo  laffe  jm  barnacb  ber  wiberfd« 
tber  nüt  na^;  ob  er  gl^d}'  ben  fpan  nit  bejalen  m&g:  fo  lege  man  jn  ge« 
fangen^  unb  mufte  mit  ber  but  bejaleu/  bau  er  an  bab  nit  i^ermag.  2>at}A 
iog.  el  gfarlid)  recbten  be^  ricbter^  balb :  benn  fo  ber  rici}ter  bie  facb  nit  wo( 
t^erjlunte  ober  gemietet  ober  partqifd)  i  wäre  atfetf  gefarlicb  bem  i  ber  fcboti 
wufte  I  baf  er  red)t  bätte*  t>Qf  aber  bif  bie  meinung  Sbtijli  fQe ,  bai  jeii 
genb  bie  wort  fiucä  XII.  58.  eigenticb  an  /  ba  er  bife  meinung  ({briitl 
mit  bitteren  Worten  alfo  befd}r))bt:  SBarum  entfe^eibenb  ober  9errtd}tenb  je 
nit  Don  dcb  felbl/  bal  ifl,  unber  einanber,  bal  recbt  ober  bilticb  ifl?  €5o  ba 
nun  mit  binem  wiberfä'd}er  gajl  ju  bem  furflen  /  fo  t^erfcbaff  uf  bem  weg  r 
baf  bu  9on  jm  entlebiget  wetbift;  baf  er  bid).  nit  ju  bem  rid)tet  jiebe/  unb 
bet  rid)tet  bem  ^njiebet  ober  Zubringer  fibergeb  i  unb  ber  anbringet  bicb  itl 
ijfängnuf  werft.  3d)  fag  bir,  bu  wird  ba  baru«  nit  (ummeu/  bid  iu  Uli 
lejt  bällertin  bejalet  bafl«  9ln  ben  Worten  mertenb  wir  wol  90n  alten  um« 
flä'nben  bar,  baf  (Sbrijlud  bie  nät  anberi  witt  weber  abreben  ^  Don  janggeti 
unb  red)ten,  wie  obflat.  SBeld)er  meinung  oucb  ^aulud  ifl  1«  Sor.  VL  1f 
ba  er  meint  ti  {iüt  ein  d)riflenmann  ec  iqben,  baf  man  jm  fc^aben  ober 
betrug  tbuge,  ee  er  mit  ieman  redete.  9IM  oud)  Sbriflud  beift/  baf  wit 
bem,  bet  und  ben  rotf  nimmt,  ben  mantel  oucb  (ofTtnb,  ec  wir  mit  jm  recb* 
Hnb  aWattb.  V.  40. 

3um  britten  jubenb  fq  botfär,  bai  bt)  SKattb-  XYIII.  34«  flat  bon  ben 
Sweben  bieneren ,  bero  ber ,  bem  bie  grof  fumm  warb  nqcbgelaffen ,  ftncm 
mittned)t  ein  {leine  nit  wollt  nacbtaffen ,  unb  warb  barum  gefangen  gelegt/ 
bid  er  alte  f4)ulb  bejalte.  !Z)arnad)  fpracb  Sbriflud :  9tlfo  Wirt  ÜÖ9  oucf) 
min  bitnmelf^er  bater  tbun,  wenn  nit  üwer  tebticber  (tnem  bruber  nadMaft 
ud  awren  berjen.  ^ie  fprecbenb  fq :  6id)fl  bu ,  baf  gott  und  oud)  in  ge« 
fAngnuf  bed  fegfOrd  balten  will/  bid  wir  oUc  fd^ulb  bejatenb?  9tntwurt: 

^}  ®ert(btdb{ener«   ^  aiterteldgutbem   ^)  gan}e  Siebe.    ^)berMgt    ^)iibtiiabneif« 


404  \Xi\mn  M  LVII.  ortifett- 

34)  Ifit  wo(f  Wüi  dF^tiflu^  rebt  i  i(^  ^9r  aber  iiit  f  baf  et  bon  g^einem  frg' 

für  äiib  fag.    S^riflu^  will  ^c  nät  anbcr^/  bntn  er  bat^or  oud)  df<fit  M 

SRatt^.  VI.  14:  Saffenb  jr  Im  menfc^en  jr  fünb  m^,  fo  tvirt  äd)  oud) 

üwer  Mntnic(fd}er  Dater  umer  filnb  nacblaiTen.    SSerjQbenb  aber  jr  ben  men« 

fc^en  ttit,  fo  tptrt  tief}  uwer  uater  üwer  fünb  ou<&  ntt  berj^ben.    91U  er 

oucfe  3Warc. XI.  25.  rcbt:   ßo  jr  ftonb  }ü  bete«/  fo  iKrj^feenbi  ob  jr  üjib 

wiber  tentan  t)abtnb  ^  batntt  tid)  oud)  äwer  uater ,  bcr  in  ben  ^immten  i flr 

äwer  fünb  berjQ^e.    9(lfo  leert  Qft)tiilu^  nüt  anber^  an  ben  brt^en  orten  benn: 

meOenb  n^ir^  baf  un^  gott  beriPber  fo  föUenb  wir  oud)  berjt^ben.    0o  fer 

reid)et  bce  9li)d)nu#  SMattft.  XVIIL  23—35.  9lod)  fo  berfo^et  ebriftui  in  ber 

glt}d)nv$  ben  brudb  ber  menfd)en  bi^  }u  enb.  SJerfianbd  alfo :  ^i^riilu^  mei« 

mtng  ifl  r  ba$  wir  t^er jqbinb ;  tbiiginb  wir  ba^  nit  i  fo  werbe  un^  ou(6  nit 

bersisen.   T>üt  wäre  gnugfamUd)  bewärt  in  bifen  Worten:   2)er  berr  tfl  er« 

iürnt  worben  über  ben  fned}ti  unb  bot  jn  aebeiffen  ben  pqniseren  geben. 

Ibc^  aber  ^ernad)  folget  i  triift  ben  fttten  ber  menfcben  anr  namltc^  ba$  bic 

einanbren  burd)  gt}fel  unb  lt)b^fd)aben  mujenbf  bi^  fq  be}a(t  werbenb.    ^Ifo 

i^erg(i)d)t  (td)  bie  meinung  Sbriili  bem  borbilb  ntt  bi^  uf  bad  lejt  Mnu^i 

funber  wiU  er  bamit  (eeren  i  baf  wir  ouc^  felb^  über  un^  beruftnb :   SOergib 

untf  unfer  fd)u(b  f  g(qd)  wie  wir  unferen  fd)u(bneren  t^ergebenb !  93er^pbenb 

wir  nit  r  fo  wirt  und  ouc^  nit  uer jigen.    2>ife  meinung  bot  ouc^  alfo  ber 

gebebt  r  ber  bie  canoned  gemad}t  über  bie  Dier  ebangeCtflen  r  benn  er  bot  bic 

brü  ort  }emmen  ge}eid)net.    ^iebq  ifl  aber  je  merten ;  bafi  aUe  g(9d)nuifen 

nit  nt9genb  in  aUt  egg  i^erflanben  werben  an  bem  t>erglt)d)tcn :  benn  a((e 

glt)d)nufien  Mnf enb  unb  (tnb  breflboft ;  nod)  (eerenb  fq  fo  wo( ,  baf  Sbrijlud 

felbd  bamit  geleert  bat.  (£r  bat  Onattb.  XVIII.  3.  gefproc^en :  (£d  f^e  bann, 

bat  wir  beteert  werl^inbi  unb  werbinb  aU  bic  (inbi  moginb  wir  nit  qngon 

in  bad  ri;d)  ber  bimmlen..  ^ie  m\i  er  nttf  ba§  wir  in  aUe  wi)d  unb  ma§ 

werbinb  wie  bie  f inber ;  ober  aber  wir  muttinb  uf  fleden  rt)ten  i  i?on  gott 

nüt  wüfien  ic  fagen ;  funber  wi((  er/  bat  wir  aUein  mit  unfe^ulb  unb  (9d)t« 

lid)  ber^tjben  unb  nibertrad)tung  ^  tinb  fninb.    SBie  SDaulud  rebt  1.  ^or. 

XIV.  20 :  Sorbett  fealb  föUenb  jr  f inber  fpn-    ©erglt)d)en  fiuc.  XVIII-  5. 

ba  ber  ri^ter  fprid)t:   3d)  wiU  ber  witwen  Reifen  r  bat  fq  mid)  nit  on 

unberlat  fd)e(te.    ^ie  toili  S^riflud ,  bat  wir  bon  beten  nit  weUinb  abfloni 

funber  wie  bic  witwen  tftätr  on  unbertat  bitten.    Sr  wiU  aber  barum  in 

bifer  g(9d)nut  nit  (eeren/  bat  tnan  gott  fd)e(ter  fo  er  und  nit  gtqe^  gibt/ 

bad  wir  begercnb;  a(d  aber  bie  gl^cftnut  bed  wqbd  tn6a(t|  bat  fQ  onc  jwijfiet 

ben  rid)ter  oft  ^at  (äffen  ufgon  unb  berafflet.    6o  fer  (angt  bie  g(t)d}nut 

nif.  ^ro  f!nb  t>H  in  ben  Worten  Qfftrifii/  ja  alle  fammen  mbgenb  f^  nit 

in  irtfe  egg  unb  ort  glqd)  fqn ;  ober  aber  ti  wärinb  nümmen  glt)d)nufTen  / 

funber  bie  fad)  felbd.    9(lfo  oue^  bie  folget  barum  bal  ftgfür  nit  bemacb  i 

barum  bat  Sbriflud  bid  jü  enb  (verfolget  bot  in  ber  g(Qd)nut  i  wie  fttb  bic 

mtnfd)en  ^a(tcnb/  fo  ft)  nit  berst)benb.    2>cnnr  wie  boDor  ifl  gefeit/  bic  alU* 

gorifc^en  finn'bic  ^obenb  nit  traft  üjib  }e  bewären  /  cd  fqc  bann  fufl  in  ber 

gfc^rift  beU  udgebrueft.    SBo  bod  fegfür  in  ber  gfd)rift  ^ett  udgebruett  wäcc/ 

fo  tutete  bife  meinung  fd)ön  bid  uf  bod  enb.  &o  bod  nit  ifl  /  fo  muffenb  wir 

b9  ber  fSrnemlie^en  fumm  bl^beu/  bie  ijl :  ber^D^enb  jr/  fo  wirt  üd)  i^ersigen. 

^)  Scimitb. 


mmn  ^«^  lvil  «ttmi.  405 

1>ci«  m*frte  r  fc  \fon  ^tibci  9Rad)a6ao  wirt  flcltfcn  in  Un  ttmpktt/  ^a(t  * 
i^,  wir  f$  t(if  apofrt))>tyuni  ^  ungwAp  wonncn  ^an  frtbis  bud)  f ömmc ;  mo<i 
niit  btwärcn.  3a  id)  gloub  ^  la^i  Ux  t^  gfci>ribcn  1  t^ab  nit  ein  tcd}t  grmut 
flbtbt :  tcnn  fo  er  gälcr  mctnunt)  sfi)n  tvä'r ;  t)ittt  er  bic  0cfd)ici)t  (utrr  füi; 
Od)  affd)rtbtn  1  unb  pnfuren  tcr  fd)luf  rcbcn ;  bcr  bogmatett  i  ba^  iü »  qitlttt* 
itti  mctnttnscni  unbertvegen  sdaffen.  @o  er  aber  ba^  getbon  1)oi  t  fo  ntact)te 
er  ftc^  mir  argtrSnig»  menn  baci  9nad)abäcrittn  biic^  g(Qd>  m  caitone  vo&r. 
2)enR  »a^  etat  ba«  ben  3rd)id)tfd)rQber  ani  ba$  er  fpred)en  mu$ :  ^arum  ifl 
ba^  ein  beUtger  anrd)lagr  baf  man  für  bte  tobten  bitt  k?  ^OiS^  ^t  bauor 
gfrit  ^(it,  tt>ie  i>t(  tufenb  ftlberin  bra(i)ma0  3uba^  iDiadHibdud  gen  ^terufa« 
lern  gfd)i(tt  ^ob :  nier  lann  m  ben  argmon  ft)n :  6t(l) ,  ber  flict)t  *  uf  ben 
mt?  2>oci)  bebarf  ti  beji  nät:  bal  macfKibäifd)  bud)  bewäret  bq  mir  aU  pU 
altf  3oanm^  be  montt  PiUaf  ober  ber  ^Ibebranb.  S5ftd)  3ofepl>ttm  bärge« 
gen  t  ber  ouc^  ber  3uben  gfc^ic^t  gefctirtben  bat ,  ben  t>u^  bie  ^luben  1  @irie« 
d}en  unb  fiatiner  babentr  mwol  oud)  nit  in  canent:  fo  mirfl  bu  feben, 
tQü^  bu  bem  gtittgen  fabe(btd)ter  geben  fönt,  ber  bati  anad]abäorum  ge« 
bid}t  M.    &.  anad)ab.  XII.  39  —  16. 

Sum  fänften  grunbenb  ft)  ba^  fegfdr  in  ben  ttM>rten  ^auH  1«  CFor« 
IIL  10 :  3d)  ^ob  ein  grunbfefle  aeleit  oU  ein  wolfennenber  bun^mann^  ober 
ein  anbrer  butot  baruf.  Sfebe  aber  ein  ieberj^  mt  er  baruf  bume:  bann 
gbeiner  mag  ein  anber  funboment  ober  grunbfejle  feigen  tfber  ben  1  ber  gft^ 
iftf  ber  tft  ßbriftu«  3efu«.  Ob  aber  einer  uf  bife  grunbfefle  bumt  gotbr 
(ilberf  loflbqrlid)  gfleiur  i)o(j;  t)9w»  flupffeni  fo  »irt  eintf  teben  n^ert  .offen« 
bar :  (ann  bie  v^t  ober  tag  Witt  ti  offnen  /  e^  wtrt  M  im.  für  geoffenbarelj 
unb  ba^  für  mirt  eirie^  teben  mtt  betpären^  n^ie  ti  fyu  £>b  eine«  -werti 
ba«  er  ufgebun^en  bat;  blt)bt,  fo  wirt  er  ton  empfaben;  ob  eine^  nterl  ber« 
brtinnen  n»irt,  fo  wirt  er  f^aben  empfaben ;  aber  er  ivirt  bei(  ober  bcbotten » 
bcd)  ^en  meg,  ba$  e^  burd)  für  n>irt  sttgon.  ZMfe  fd)5nen  mort  ^au(i  banb 
fi)  aum  fegfitr  gogen  unb  }u  giiten  merf en^  a(fo  fiirgebenb :  @o  einer  gute 
werf  tbttie,  fo  fijinb  biefelbigen  golbi  filberi  eblem  gflein  iugli)d)net; '  fo 
einer  bBfe  wert;  boc^  nit  gar  i'ii  tbAje,  fo  ft)ir.b  bie  bem  ()0l3*  f)'iw  unb 
ftuplen  g(pd)f  bie  werbinb  benn  mit  bem  fegfür  gereiniget;  bo(^  werbe  1  ber 
ft)  getbon  bat;  beit  (urd)  ba^  filr^  we(id)e^  für  fp  ba«  fegfur  rebenfr  fqn« 
9Iber  bifed  ifl  warlid)  nit  ber  (inn  ^au(i  t  aU  wir  eigenlicb  u<i  iinen  worte» 
bewdren  weUenb.  ^autud  i^Qt  ben  Sortntberh  Sbriflum  mit  einfältigen 
ungcfjfri^en  Worten  geprebget  ber  gilattf  aU  wenn  einer  ein  menfd)en  uf^c» 
}fid^t;  mtif  er  jm  in  ben  finbtid^en  tagen  nit  fi^e  fp^d  geben;  funber  mit 
mi(d)  tränlen^  bi^  er  bie  flarfen  fp^fen  oud)  nieffen  mag.  3n  ftnem  «bwe» 
fen  ober  tommenb  unber  bie  Sorintber  etlid)  dbrifleniic^  (eerer;  bie  bocb 
i^om  ber}en  unb  glouben  nit  gered)t  warenb;  aber  wt)d  nad)  menfd)en(i(teQ 
unb  fto(}  berebt;  bie  fud)tenb  ^urd)  jr  w^dbeit  unb  wolberebte  (ob  unb  nu^ 
bamit  bie  einfaltig  leer  ^au(i  Pon  ben  geblümten^  perfdyupft  war^;  aU 
bann  befd)i(6t:  wer  nun  ber  weit  prac^t  anj1d)t;  bem  gefaltet  ber  armjSbri« 
flutf  mit  (tnem  tru;  unb  einfaltigen  jög  ber  bt!rfd)en  jüngeren  nit/ Unb 
folgt  bemnad);  iaf  Pil  menf^eu;  nun  uf  bie  gier  ber  lt(ltgbeit  ^  unt  wolrr« 
ben«  febenbe;  abgefurt  wurbenb  burc^  bie  glq^gugen.  ^    S)a«  mag  aber  ber 

*)  Sielt.    «)  mit  —  Mrglicbew.   J)  Scböntebnern.    *)«lugelep*    O^eucbler. 


406  m((3und  be<  LVIL  atttItH. 

fronint  9au(utf  nit  evlnbett;  brttn  et  wo(  wufti  taf  f3U(6  slQffm  ntt  tiod^ 
tct  mcfnuns  Sbrifli  ma^,  ouc^  ta^  d)rtflenltd)  Ubtn  nit  in  fc^Sncn  worttn 
fianlc  r  funl^er  in  cihfalti gern  unf(f)u(ti(irm  (eben  i  welcb^  aber  ndt  TöUe ,  e^ 
ii?e  bcnn  u^  bem  gloubeni  ben  toix  in  ^bttflo  ftanbi  etbun^en.  QBelid^et  in 
gott  erbuwen  fog  unb  gegrfinbt,  bec  babe  bte  teer  red)t  evgrtifen,  ben  mos 
fltycin  buräcbten  abfä'Uig  ntoAen.  S6eid)et  nun  uf  bie  f^one  ber  tox^tihtit 
unb  tluge  ber  »orten  fe^e^  ber  flanbe  unfefl  }u  ber  wt  ber  buräd)tun9;  aber 
in  bero  fe^e  man  wol,  wie  tin  ieber  ein  wert  ober  gebttw  fpe .  unb  l^üt  lai 
mit  ;ttti(6tigen  ^  »orten  bar  r  alfo : 

9Bir  jinb  mitwerter  i '  ba^  ifli  ^anbgf^irr '  gotte^i  unb  (tnb  jr  bte 
fat  unb  gebum  gotte^  i  nit  ba^  i(^  fi4  erbumen  bab  f  funber  bie  gnab  got» 
te^f  bie  mir  gegeben  ifti  i^at  el  getbon.  3(6  f^ah  getbon  glt»^  wie  ein 
iebcr  wotgegrttnbter  werfmeiiler  tbüt^  ber  (ugt/  ba$  er  bie  grunbfrflen  jum 
erden  rec^t  leget  bemnad)  buwt  er  erit  baruf,  9t(fo  fi<A  id)  ben  rechten 
felfeur  baruf  aUer  gloub  ftatf  }u  eim  funbament  gfet^t;  ber  feU  unb  funba« 
ment  ift  Sbtiflu^i  ben  bab  icb  (icf)  geprebgeti  wer  er  fpe,  unb  wa^  er  un^ 
erwüctt  bab.  9(ber  in  minem  abwefen  buwenb  anber  oucb  uf  ba^  pflmenti  * 
we(d}e  icb  bie  wtber  ritmen  nod)  fd)elten  wiU;  bfebe  aber  ein  ieber  b9  jm 
feib^i  wat^  er  uf  ba^  funbament  buwe:  .benn  befbalb  tann  gbeiner  ein  anber* 
funbament  fe$en  weber  ba< ,  fo  fcbon  gefegt  ifl :  (fbtiflu^  3efu^,  ^ber  bon 
bed  ufbuw;^  wegen  reb  id)  ba^ :  S)uwt  einer  uf  bif  funbament  golb ,  (ilber 
ober  ebelgflein  /  fo  mag  bem  gebflw  gbein  ftir  fcbaben :  benn  ba(i  für  ftibret 
golb  unb  (tlber  i  oucb  bewärt  man  bie  eblen  dein  barin.  Suwt  einer  uf  bi| 
funboment  boUt  Ww  ober  dupfleu/  fo  mögenb  fp  ba^  fiSr  nit  erleben.  28ie 
wo(|  ber  bie  bing  bolj;  b^Wf  (iupflen  gebuwen  bati  nit  mag  i^erbrennt  wer* 
ben  I  fo  fer  er  nit  bol}  i  bö w  ober  finpflen  id ;  funber  er  wirt  ben  fcbaben 
Ipbeui  ba$  dn  gebäw  mbrennt  wirti  er  wirt  aber  bebalten  i  bocb  Nrgdalti 
ba0  er  im  ba^  für  nit  laffe  fd)aben :  benn  tur}  ba^  für  mu^  aüt  bing  bewä« 
ven  IC«  S}it  Wirt  in  ben  Worten  Vauli  ber  ufbuw  gefeilt  für  bie  gloubigen  i 
üK  er  unlang  bat^or  felbti  W  anzeigt:  jr  dnb  bie  fat  unb  buw  gotte«.  9(ber 
bau  für  id  bie  burc[d)tung,  m  3faj.  XLIII.  12:  eo  bu  in  bem  fiir  wanb« 
leni  wurbid  nit  verbrennt.  9(lfo  wiU  ^aului^  jum  legten  bifer  worten  fagen: 
fSiai  aber  ein  ieber  uf  ben  grunbf  ber  Sbtidu^  3efut)  i^,  gebuwen  babe, 
ba#  wirt  in  ber  buräcbtung  offienbar,  SBir  prebgenb  wol  aU|  aber  wir 
yrebgenb  unglpd).  SBe(id}er  nun  uf  sqttid}  gut  unb  fd99n  dd)t ,  ber  buwt 
lergänglid)  bing ;  fo  ber  ongefocbten  wirt  mit  burficbtungi  fo  flticbt  er  baoon; 
fo  ift  e^  glt)(bf  fam  er  nie  gefpn  ft)e,  unb  wie  er  undät  id^  alfo  dnb  ou^; 
tte  er  erbuwen  bat«  0o  bie  burcicbtung  fummt,  fo  werbenb  fq  abtrännig 
bom  glouben  i  fo  fd)ne(l  ba^  für  bow  i  bol}  unb  fhow  berjeert.  ^at  abec 
ter  (eerenb  fo  ein  dqfen  glouben  i  ba$  er  gar  nit  abtritt^  fo  bie  buräcbtung 
fummti  obglt}d}  aüti  bie  er  geteert  bat|  I7er}eert  werbenb  r  iai  i^i  abtretenb; 
fo  wict  er  burd)  hai  für  beil ;  aber  fd)(ed)t ,  ti  muf  mit  buräcbtung  Iqben 
(ägon.  Denn  Sbtidu«  bot  botgfeit/  ba$  junemen  be^  gotttfwortes  buräcb' 
tung  mit  jm  bringen  werbe  Snarc.  X.  30.  ^arwiberumi  erbuwt  einer 
glbubige/  bie  um  gbein  burä^tung  ndt  gcbenbr  funber  nun  fedet  barab 
werbenb:  fo  dnb  fq  glpcb  bem  golbi  dlber  unb  eblen  gdeiui  benen  ba^  für 

3e}t<iii(nben*^   *}  SRitarbeiter.    ^)  SSerfacug,    ^}  ben  ©runb,  Snnboment. 


VliU^mg  Ui'  LVII.  arttfed  4o7 

ou(6  nif  ididtm  ntäfl.  Unb  ^tft  ouc^  ba^  wert  Me  gtqd^  ott  btl  aK  ber 
uf1>uto  f  unb  beif  t  bet  ufbuw  bie  gliubiacn  f  bie  i\xt(b  ba^  prebcten  bct  bo« 
Im  flOtte^  in  S^riflum,  bett  gcunbiletni  ttbuwtn  ftnb.  2>a$  filibi  bie  mei« 
tiuns  ^<<uli  f9s  ütt  bifcm  ort,  ba^  jeigt  bie  nad^fotgenb  meittung  atii  ba  et 
(9  warnet  Dor  ben  tluaen  bifeti  }Qt^  bet  meinung  i  baH  sott  jt  gebum  felb^ 
nit  wiU,  ja  uerberbet.  Unb  iü  in  bet  fumm  bifet  fd)5nen  <i(Qcbnu$  nät 
onbet^  Detgriffen  /  benn/  mit  meUenb  mo(  a((  gfe^n  iijnr  fam  mit  bumltit 
Sbtifti  fqtnb ;  aber  in  bet  }t)t  bet  butdcf)tun((  fo  mitt  matt  am  »etf  i  lai 
ifti  an  ben  glöubigenf  wo(  feben»  wai  ein  iebet  gebutven  hat:  ueriöucinettb 
bie  fl(9ubt()en,  fo  (inb  fq  ein  fttbmin  gbtiw ;  bl^benb  f^^  fo  ftnb  ft}  (lolb^ 
fiibet  unb  eb(em  gfiein  glQcb.  S)et  abet  ba^  (9d)t  gebiiw  etbuwen  t^atf  bem 
mag  nit  fcf)abenf  ob  ftn  metf;  bad  ifl  t  bie  gegfoubt  banb »  mqd^enb  ^  fo  fet  et 
bom  fät  nit  bewegt  wict  /  funbet  barbutd)  gat  2>et  nteinung  ifl  ou^  <iat 
nacf)  ^ietonqntu^  tibet  (Sjed).  m.  <{(bet  bet  gon}  f^anitl  tbut  fi^  felb^ 
uf  in  ben  motten  ^aulii  fo  man  ben  wo(  bücbt  i^otQnbet  unb  batnad). 
2)enn  ba$  f)it  etUd)  metfenb  Tagen  bon  mttttit  bit  im  glouben  befcbebenbr 
bie  fi)inb  <u>Ibf  ftlbet;  ebe(gflein/  bie  abet  nit  im  gtouben  gfc^ebenb  /  bie  fqinb 
4trl  mie  t)ol}f  bbm  unb  flupten,  bie  tebenb  mot  ted)t;  abet  Vaulu^  tebt  btc 
nit  Hn  benen  mettenr  funbet  et  tebt  oon  bem  bum  bet  ptebgenben^  nne 
»ot  gntjg  ift  gfeit.  ®ang  iti  übet  bie  mott  ^aulif  unb  bfteb  fQ  bon  ndmem, 
unb  tütteil  bann. 

Dife  unb  nod)  mee  Ott;  bie  botb  nit  ein  fBIic^en  f^^n  babenbi  jubenb 
fi)  ju  bem  fegftit  bin}U/  bamit  fq  ftcb  mo(  gemätminb^  unb*tbunb  bet  ge« 
fditift  gewa(t  an.  2)a^  enbfit  id)  mi^  je  etbalten  Dot  aVen  geteetten  cf)tia 
(lmmenfd)en:  benn  in  bifen  motten  ilectet  aU  menig  fegfSt<^/  mie  fo  batDon 
ttbenb ,  aU  menig  mq^beit  in  eim  ambed  ^  flectet.  9Bo  ft  abet  ba^  ftit  bet 
btttci)ä'd)tung ,  bet  mibetmättigbeitr  bet  mtifdien  bifetf  }9te^  ein  fegfiit  nen^ 
neu  meUenb  /  mu$  i^  (aflfen  befd)eben.  9(bet  ba$  man  einen  onbten  meg 
in  gott  f umme  mebet  butd)  ben  betten  Qfbtiflum  ^efum  /  ba^  ifl  unmSgliA : 
benn  et  ifl  aUein  bie  tbüt  i  butcb  bie  mit  gon  mttffenb  i  unb  mag  unfet  metC 
nut  betbienen  t  abet  Sbtiflu^  i^etbient  ti  aü^.  !2)em  meUenb  mit  bie  eet  j&» 
geben,  mie  ba  oben  gnug  ifl  anzeigt f  unb  bmbetficb  flon  mit  unfetem  bet« 
bienfl ,  unb  fptecben :  ^ett ,  mit  ftnb  unntig  f necbt.  2)a^  äbtig  i  iai  fq 
bbn  bem  fegfät  fagenb/  mie  bebenb  obet  lang  e^  teinigtr  laf  idi  in  ftnem 
tortt  Mqben  ftit  fablen.  iteet  mi(b  ntit^  batan,  baf  man  tebt:  (£i  i^at 
bet  be(ig  Datet  bi$  obet  baci  gefeben.  Die  ungebuten  geifl  tebenb  bocb  felbf 
ttie  fi)  pon  (t)binb|  unb  fummt  man  jnen  mit  me^batten  je  btlf«  9(nt« 
»urt:  OBenn  bet  ttifel  bettiegen  miUf  mttf  et  ftcb  ein  ftfinblicbe  engtifcbe 
gtflalt  anlegen.  3cb  getoub  getn  i  ia^  bet  tiifel  i^it  tebe  bie  menfcben  }e 
btiggen.  2>a$  abet  bie  fee(en  tebtnb ,  ba^  ifl  nit  m5g(id)  i  ba«  mitt  ba(b 
offrnbat.  !£)enn  b^tte  bet  tQd)  mann  mSgen  mit  flnen  btubeten  teben  ^  et 
batt  nit  9(btabamen  getttfl,  ba$  et  fiajatum  ju  ftnen  btubeten  fcbictte. 
2)ar)u  mie  b^itt  bet  ttifel  ben  mifbtucfi  bet  meffen  ba«  mbgen  ufheUf  mebet 
fo  er  brftggti  fam  et  ein  fee(  fqe/  unb  ^Hid)^  begete?  ^utji  met  ftcb  btt 
ttium  unb  minb  laf t  bemegen  /  bet  ifl  nodb  nit  uf  bem  feffen  Qf b^iflo 
crbumen. 

^)  Sbnbof . 


406  U4(edttn9  bei  LVIL  atttfeM. 

3c}  wiU  töi  ou^  min  mdnung  an}tig<n  i  M  matf  srutib  kb  t^ennriti  i  tt 
fqe  fli)ein  ftgfärr  bergefloU  tie  tbtoloai  baroon  rcbenb.  3>drttf  grönt  tAr 
baf  unl  sott  Don  bcm  fegfät  nut  gerett  6at*  3a  mo(  t^at  tr  ein  ntmung 
gfrjtr  bte  ba«  fcgfiit  gar  umftett:  btnn  et  nad)  btfem  }qt  i>on  greinen  an« 
bcren  ^eimwefen^  gerebet  bot;  webec  i^on  Fimmel  unb  fti^U  Suc.  XVI.  26, 
od  et  ein  fotm  be^  abfd)eib0  Don  bifem  }9t  bet  tQd)en  unb  armnii  bat 
fürgebilbet  mit  einem  tt)d)en  unb  mit  einem  atmen ;  bem  abet  gott  balf 
(benn  et  (in  jiibetitcbt  ju  im  ^at  gebebt;  aU  bet  nam  (ajutiabu;  bo«  mit 
Sa>atu^  (ptec^enbi  anjeigt);  bat  et  im  bet  i^etfoa  Slbtabam«  gefptodjin: 
Swüfdbenb  um  unb  üd)  iil  eine  gtoffe  fcbtenben'  obct  wptegefefleti  baf  bie, 
fo  müUtinb  bie  bannen  su  äd)  fingen;  ba^  nit  betm5c(}tinbf  bai  ou^  bie 
l^on  äivtem  Ott  }u  mi  nit  manblinb.  93}a^  miU  man  nad)  bifen  w^vten 
mee?  ^ötenb  mx  ntt,  ba§  nie  bie;  fo  in  bet  fd)Q$  9Ibtabam0  (inbi  bctab 
nit  tummen  mogenb ,  alfo  bie  botin  nit  |inb  i  oetfianb  tie  gellotbntn  i  (bom 
CFbrillu^  lebt  bafelbji  aUein  i^on  ben  tobten)  i  nimmet  mee  mogtnb  büiuf 
lummen?  (t$  batf  gbeinet  qnteben:  3a  et  fynt  nun  9on  benen  getebli  bie 
in  bimmet  unb  in  bet  fM  ^nbi  abet  nit  Don  benen  im  fegfSt, .  Z>tnn  bu 
macMl  ba^  fegfüt ;  gott  bat  e^  nit  angeigt«  @o  bu  mit  nun  bergeMt  wiü* 
teil  qntebeni  mu^teü  mit  }um  etilen  bemäten  mit  bcQei;  gefd)ttftr  ba$  ein 
fegfilt  w<tei  unb  bemnad)  bi<  utfnemem  9(bet  wie  oot  gfeit  iili  uf  bine 
blinbe  würf  toiU  id)  nit  wetfien  i  funbet  mitb  bef  balten ,  ba^  bie  Sbttfhtl 
in  bet  petfon  Vhtahamt  getebt  bat:  S>ie  baniben  (inbi  benen  iflnit  mSgltd) 
ufbtn  se  tummen ;  benen  i  bie  ba  oben  ftnb ,  nit  möglich  betab  }e  ftpgtn  k. 

2>atna€^  ijl  ba^  fegföti  baDon  bie  tbeologi  tebenb;  mibet  bie  ttaft  bei 
flloubeni^.  !Z>enn;  »eidbet  gtoubti  bet  ifl  fc^on  beid  unb  bebatf  gbeinel 
un\)tM  nod)  betbamneni  toatten.  2)atgegen/  wel(bet  nit  gloubt;  bet  »itt 
nit  beil ;  ja  el  ifl  unm&glicb  i  baf  et  fe(ig  wetb  obet  gott^gefäUtg  ^ebt*  XI«  6. 
€^0  nimm  bie  jfad)  alfo  in  b^banb ;  &titbt  einet  im  gioubeni  fo  mitt  et  beil ; 
flitbt  et  in  ungtoubnupi  fo  Witt  et  betbammt.  ^ie  swufcbenb  mag  nät 
faKen«  Unb  bfd)ü§t^  nät,  baf  bu  qnteben  wiUt;  3a,  bet  im  glouben  ab> 
flitbt,  bet  {ummt  }u  gott,  ifl  wat,  abet  etjl  nacb  bem  et  im  ^gfut  gnäg 
getoUet*  iil«  9(ntwutt:  3>if  toUen  müfl  bu  mir  anseigen  ul  bet  gfc^tift. 
4Sid),  wie  flafl  bu?  @ptid)il:  @ott  ifl  batmbet^ig,  et  iA  abet  oud)  gerecbt 
botsü;  batum  muffenb  wit  im  fegfut  finet  geted)tigbeit  genug  tbun.  ^nfe^ 
wutt:  ^bet  bifl  bu  nit  ein  d)tifl,  funbet  bei  papfti  ca(efactot,  bu  bei;efl 
Jim  batf  fegföt  du.  <^afl  bu  noc^  nit  gebi^tt,  baf  wit  bet  getecbtigbeit  got» 
Ui  nit  t7on  um  felbl  nod)  mit  unfetem  (Dben  mögenb  genug  tbun?  benn 
bie  Ibben ,  bie  wit  in  bifem  )t)t  etbatbenb ,  ^  ftnb  nit  wütbig  bet  tunftigen 
cet,  bie  in  unl  geöffnet  witt  9l9m.  VIII.  18.  X^enn  wie  mag  bal,  fo  ein 
cnb  nimmt,  ob  ei  glqd)  tibetfc^wfingUc^  gtof  ifl,  oetbienen,  bai  ewig  ifl? 
DabQ  ^afl  nit  gebött ,  baf  bet  geted)tigbeit  gottel  nieman  mag  genug  tbun, 
benn  bet  aHein,  bet  fein  fd)ulb  uf  jm  bat,  ^btiflul  3efui?  Z)enn  wie 
Ibnnte  ein  tobtet  ftcb  felbi  lebenbig  mad)en?  9BeiA  bu  nit,  baf,  ^tt  man 
mit  fegfüten  m5gen  }u  gott  tummen,  baf  (]fbtiilul  nit  bätte  bötfVn  in  bif 
weit  tummen?  bai  fcgfät  ^ätte  wol  gebabet  unb  gefäbtet,  wenn  ei  wdte, 
all  ix  angcbenb.    2Biijfrnb  jt  abet  nit ,  baf  ^b^iflui  allein  unfete  getec^tig* 


■^"•"-"»^^'•'^^^^^^^^f" 


*)  9Bpf)nplat,    ^)^i)zunbt,  muft.    5)5irft.    *) geplagt,  gmimgt.   «)crb«ßen. 


mmn  ^^  lvii.  ckhuh.  409 

titit  til?  1«  Sot.  I*  30,  mt  baf  wk  i&  gott  qfytintn  cnlttn  mg  (ummm 
mösfitb  wetrr  butd)  in  ?  ^ci^t  S^ctflu^  /  ober  ia^  Iqbcn  $l>riili ,  obcv  tk 
t6trr'$t)ti(hi^/  burd)  bif  man  wgon  muf  ober  in  jn  gtoubm,  to^  tftf 
olk  iuuerfici}t  in  bie  ttaft  dntx  cttöfung  bühtn  i  ja  ^etjfmb  bic  bing  ia$ 
it(\ßtl  &i(i)f  n^ot)tn  je  li^  felb^  futenb  mit  üwtcm  tanbrn*  3t  furcnl^ 
öd)  bom  gloubtn  i  unb  U(enb  u«  bie  traft  M  Uüit^  Si)rtfU ,  fd)mäl)cnb  bk 
tincrf(i)&pflici}cn  gnab  unb  tud)t  br^  (Qbtn«  d^brtfU.  £t)ut  (]^&riftu«  funt  alle 
funb  genug  f  ma^  wirt  ba^  fegfär  barju  tftun?  ma(f)t  un«  ba^  fegfär  ijk  gott 
ben  weg,  wq^  ^anb  wtr  (!^rtfhi^  bSrfen?  38ee  u^  gottMäflrereni  bii  alb 
n^arbett  berteerenb. 

2)amtt  jr  aber  bife  metnung ,  ba^  bie  gibubigen  bon  flunb  an  }u  gott 
fSmminb;  unb  bie  ungläubigen  bon  flunb  an  jum  tüfet,  nad)  btfem  tob-r 
gioubinb;  mll  iö)  iejunb  tunbfd}aft  fleden.  Sbtiffu^  fpric^t  3ob.  lU«  16-: 
0ott  bat  ftnen  fun  ntt  in  bte  n^elt  gefenbtf  baf  er  fq  berurtett;  funber 
bd^  bie  melt  burd)  jn  gefunb  unb  feiig  gemacht  merb*  QBelid)er  in  i» 
ftloubt,  ber  mirt  nit  berurteiUt;  welid^er  aber  nit  in  jn  gloubt,  ber  ijl 
jfcbon  berurteilt:  benn  er  t^at  nit  gegloubt  in  ben  namen  bei  eingeborntti 
fun^  gottel.  S5efebenb  mir  bife  wort  SbtifUi  jr  feetenbrenner !  3>od)  bot 
fid)  bal  für  blenbt,  jr  febenb  übel;  barum  wiU  id)  ücft  mit  bcm  ftnger 
baruf  bäten.  3um  erflen  börenb  jr  »ol ,  baf  gott  (inen  fun  nit  barum 
in  bie  n^elt  gef<f)i((t  bati  baf  er  bie  t^erurteiUi  bal  ifli  rid)te  nad)  jret 
tbat.  3Bo  ijl  ith  ümx  metnung  bon  ber  gered)tigl}eit  gottei?  Denn  !babib 
fbri(^t:  J&err,  fo  bu  uffeben  n?urbifl  uf  unfere  funb,  berr,  wer  m9d)te  bal 
erlQben?  3um  anbren  bbrenb  jr  wod  ba$  er  und  feiig  unb  beil  je  mad)ett 
lummen  ift  ui  (utrer  gnab,  2>enn  tpenn  er  und  berurteilte  nac^  unferera 
berbtendf  fo  börftinb  wir  nit  bil  gnaben  rumen,  @o  er  nun  tummen  iik 
nit  je  urteilen  funber  gü  bebalten  j  müf  ie  folgen  /  ba§  tu  ein  lutre  erbä'rmb 
ifl.  3iim  britten  bötenb  jr  woli  baf  i  welcher  ftn  )uberftd)t  in  jn  bat,  iai 
iftr  weld)er  in  jn  gloubt,  ber  wirt  nit  geurteilt«  ^orfl  bu  ben  gl&ubigen 
nit  gf urteilt  werben?  SBal  ifl  aber  äwer  fegfiir  anber«  bann  bai  urteil? 
benn  jr  f9red)enb :  2)er  menfcb  mu$  ber  gere^tigbeit  gotted  fo  lang ,  bifet 
fb  lang  genüg  tbnn.  3^m  bierten  börenb  jr  wo(,  ba#i  welcher  in  jn  nit 
gloubti  bet  ift  fcbon  geurteilet,  bad  ifl,  berbammt.  @id)  bimmel  unb  bbU, 
unb  n(itd  mee;  !^if  wirt  mit  eim  anbren  wort  Sbrifti  3ob,  V<  24.  nod)  beUeri 
ba  er  fprtd)t:  Q3$arlid),  warlid)  fag  id)  üd):  ber  min  wort  bötti  unb  gloubt 
in  ben,  ber  mic^  gefenbt  t^ati  ber  Hat  ewigl  (eben,  unb  (ummt  in  bal  urteil 
nit,  funber  er  iil  ni  bem  tob  inl  leben  gegangen,  ^brfl  bu  aber»  ba^  er  in 
gbein  urteil  fallt ,  funber  er  lebt  in  ber  lutren  gnab  gottel  /  un>  gat  (aU  bie 
Intnifd)  interpreta}  bot)  bom  tob  im  leben,  ja,  aM  bir  @riedben  eigen« 
Ud)er  babenb ,  er  ifl  fd)on  bom  tob  im  leben  gegangen.  SBa«  aber  bal  urteil 
fqe,  unb  wie mannigfaltiglid)  ti  in  ber  gefd)rift  genommen  werbe,  tummt  ie}« 

!Z>al  wort:  Hinten  ober  urteilen,  unb  geriet  ober  urteil,  wirt  bil  ge^^ 
nommen  für  ein  racb  0en.  XV.  14:  ?ln  bem  bolf ,  bem  f?  bienen  werbenb, 
wirb  id)  mid)  rc(d)en.  3um  anbren  wirt  el  bil  genommen  fär  ba<l  urtei« 
len,  la^  bie  rid)ter  tbünb  jwöfd)enb  ben  jwitra*ten.  ©pob«  XVIII,  21;  »e«» 
fletl  tufenber ,  bunberter ,  fiinf}iger  unb  jebenber ,  bie  unber  bem  bolt  urtet« 
ünb,  bat^  ifl,  red)t  fpred)inb,  gu  aller  g^t.  3um  britten  wirt  el  genom« 
men  für  ein  berurteilen,  tvit  bor  3ob*  UL  anjeigt  ifl«    3um  bierten  für 


410  mUflttng  M  LVIL  attifeli 

Un  (lonb  tmb  brfdieib  i  tor  dm  trbot  mmfcftm  nacb  bmi  (pMic^tti  tob  (ttt» 
tict;  aU  ^tbt.  IX,  27 :  ®(9d)  aU  brti  mmfc^en  anCiit  rtneft  ilrrbcn,  unb 
bftnnad)  folgt  ia€  urtri(  ^  alfo  ic.  f'  bo^  ifl ,  wit  t^on  flunb  an  bic  mcnfdbm 
nacb  jrcm  tob  bc^  utttilt  anftebtnb  gdebtn,  bo^  jnen  flott  on  bm  («cbnani 
gäfugt  bti  on  ba<  grntrin  urteil,  alfo  tc.  X)a$  aber  bif  ber  (tnn  ft><(,  fo 
britd)  etgf nlid)  /  toa^  bai^ot  ftanbe  unb  wo^  barnad) ;  ober  bu  maciil  bif  on 
nit  tc(i)t  oetfion.  3um  fiinftrti  mtrt  c^  genommen  füic  bot  lest  gecte^tf  ba 
gott  alle  menrd)en  »irt  semmen  fammten,  bie  t^on  anftob  bet  melt  bid  ju 
cnb  (eben  mecbenb,  unb  ba  in  einer  gemeinb  ber  gläubigen  tbat  betonen  ^ 
ber  ungldubtgen  flrafen  aRattb.  XXV.  31 — 46  unb  2.  Sor.  V.  10:  3Btr  mtiffenb 
all  erfd^Dnen  oor  bem  rie^tflul  ffbriftt  tc.  3um  fed)tften  »irt  eo  für  rtn 
crftefen  ober  fänbreni  ba^  {t(^  felb^  offenließ  erjeigti  genommen.  3ob.  IX.  39: 
3c^  bin  }u  etm  urteil  fummen  in  bie  weit,  ba^,  bie  nit  febenb,  fe^enb  met« 
binb;  unb  bie  ba  febenb,  blinb  merbinb  u.  9lo(6  anber  »eg  m&genb  bifc 
loort  genommen  werben;  bef  ifl  f^it  gnug. 

Z)ife  b<ib  td)  aber  barum  anjeigt ,  baf  man  bie  wort  QFbrilK ,  M  ^oft. 
in.  16.  unb  V.  24.  t}nge}Ogen ,  etgenlic^  t^erflon  m6g :  baf  Sbriflul  nit  wiO , 
baf  ieman  nit  am  leiten  tag  erfidb^nen  werbe  (wiewol  unglqd),  etUd)  mit 
fröuben  }u  ber  eer  gotte^,  etlid)  aber  mit  jamer  {u  fd)anb  jrer  ungloub« 
nuf  unb  bSfen  werten) ;  funber  baf  bie  gli^ubigen  bic  anbebinb  bureb  ben  gwtif« 
fen  uqoerfeerten  glouben  unb  boffhung  feiig  werben;  unb  werbinb  in  gbein 
urteil ,  racb  ober  oerbammnuf ,  glQC^  uf  bifen  tob  tummen  biti  an  ben  le jtt n 
tag;  funber  werbinb  i?on  (hinb  an  i^om  tob  in^  leben  gon,  unb,  ba^  fp 
tie  oerbofft  banb ,  beulen  unb  qnnemen.  Ou(^  baf  man  entf(i)eibe  swfi» 
fd)enb  bem  lejten  urteil  unb  bem  ilanb,  ber  oon  ihtnb  an  bem  Ipbtief^en 
tob  nacbfDtgt.  X)enn  i(6  bör  fagen,  baf  etlid)  wellenb  oermeinen,  wir 
cntfAlaffnb  mit  tt)b  unb  feet  nad)  bem  Iqbtitbtn  tob  bt^  an  ben  jungften 
tag:  benn  fo  werbinb  wir  erfl  erwectt,  unb  bemnac^  in  bie  fr5ub  unb  eer 
gotte^,  ober  in  ewig  jamer  gefurt;  bero  meinung  icb  gar  nit  bin:  benn 
ba^  fcblafen,  i^on  bem  9aulu^  1.  Zb^f.  IV.  13—15  rebt  unb  an  anbren  orten i 
foU  man  oerflon  oon  bem  lQd)nam ,  aU  bcrnad)  folgen  witt.  9Ran  folf  ou(!b 
la$t  fo  fon  ber  belonung  uf  ben  tejten  tag  flat,  aUein  Oerflon:  baf  benn 
bie  belonung ,  f^  fDe  gut  ober  b5^ ,  bem  ganjen  menfd)en  gegne ;  oucb  baf 
crfl  benn  einetf  ieben  menfcben  urteil  geof^et  wtrt  alifen  menf(^en ,  bie  toon 
anfang  ber  weit  bis  )ä  enb  gfqn  (tnb :  benn  hii  babin  i(i  uns  oiler  urteil 
unbelannt.  !£)ife  meinung  wirt  alle  Aar ,  wenn  wir  bew ärenb ,  baf  bie  feltg^ 
feit  oon  flunb  an  anbebt  nacb  bifem  jDt;  bas  nemenb  wir  alfo  je  banben. 

^briflu«  ifl  ber  erflling  unferer  urftänbe  1.  Sor.  XV.  23.  OBerbenb  nun 
wir  ufcrflon  i  wie  SbrifluS  uferflanben  iü ,  fo  wirt  oud)  unfer  feel  nit  ent* 
fd)Iafen:  benn  Sbrijlus  feel  ifl  oueb  ttit  entfd)lafen;  funber,  wieSant.  V.2. 
Hat:  M3d)fd)laf,  aber  min  btrj  wad)et , "^  wiewol  er  nad)  bem  lQd)nam  tob 
ifl  gf^n,  bot  böd)  {in  btrj  gewad)et :  benn  er  ju  ben  tobten  tummen  ifl,  unb 
jnen  bas  beil  oertünbt  bat.  1. 9etr.  lU.  18,19:  t>ti  iIeifd)S  balb  ifl  er  ge« 
fiorben,  aber  bes  geifls  balb  lebenbig  gewefen:  benn  er  oueb  bingegangmr 
ttnb  ben  geifkn ,  bie  in  ber  gefdngnuf  oerbalten  wurbinb ,  prebiget  bat.  Gid) , 
bie  will  Petrus,  baf  QFbrifhiS  nacb  itnem  tob  ben  gefangnen  bie  frbub  ber 
crlöfung  geprebiget  bab.  €inb  nun  biefelben  lebenbig  gfqn,  oil  mee  (tnb 
ber  glbubigen  feelen  lebenbig  nac^  bifem  tob :  bent|  welker  in  ber  liebe  bl^bt, 


Ushgund  lii  LYII.  atHUH.  4ii 

kr  Moiet  in  <iott  i  un(  flOtt  b(«6rt  m  jm  1.  3ob.  IV.  13.  OBic  würbe  nun 
M  etnt[f  baf  gott  /  brr  in  un^  tfl ,  fo  mit  in  jn  aloubenb ;  fo  mir  in  in 
(offenbr  fo  mir  in  Heb  bobcnb  in  bifem  («blicken  (ebenr  bof  er  ftd)  un^ent«» 
iU3(  na(^  bifem  leben  ?  Unb  bie  (ttb  bie  anbebenb  frSmen  in  bem  böd)ilen 
gut/  ii(b  nummen  fromtinb  nac6  bifem  }t)t?  9((fo  folAt,  bof ,  mie  (l^briftu^ 
uf^  iimn  tob  lebenbifler  marer  sotti  putib  mit  menfcbiiÄer  fee(  nit  entf(^(a« 
fm  r  funber  m  b^gefebner '  gotitbeit  erfrömt  iü ;  alfo  mir  ouc^  /  fo  mir  im 
gloubcn  fletbenb,  bq  flott  erfrömet  merbenb  bt^  an  lai  gemein  urteil  ber  gon« 
acn  totlt  2)enn  ie  Sbriftu^  metben  i  flerbcn  unb  uferflon  tjl  ein  bilb  un« 
]txi  merbenci ,  fterben^  unb  uferflon^.  (Er  tfl  Dom  beilegen  geifl  empfangen ; 
alfo  merbenb  mir  burd)  ben  beiligen  geifl  glöubig.  (Sr  iü  fär  unfer  fünb  ge« 
üorbrn ;  alfo  i  (lerbenb  mir  in  im  /  fo  merbenb  mir  oucb  im  tob  unb  nacb 
(rm  tob  bQ  jm  im  ober  lebenbig  fDU ;  unb  jur  testen  gpt  ber  geflalt  mit 
Iqbunb  feel  uferflon  I  mie  er  ufcrftanben  ifl :  benn  er  ifl  unferer  uferfkänbnuf 
crfiling. 

3tem  Gbriilu^  T^ridyt  Suc.  XX.  SS :  Die ,  fo  ber  jqt  (ba^  ijl ,  ber  emi* 
dm  iXjt)  murbtg  gemacht  ünb,  baf  fq  jnen  gegne^  unb  ber  urjlAnbe  ber  tobten  i 
(ie  merbenb  nit  li  ber  ee  griffen  t  nocb  bar}u  genommen  merben :  benn  f9 
tnpgrnb  fiirbtn  nit  flerben.  !Z)enn  fq  ftnb  ben  engten  glqcbr  unb  ftnb  fün  got« 
M  IC.  ^ie  febenb  mir  eigenlid)  i  baf  Sbriflud  felb^  mit  jmeqen  namen  be< 
tünfttgen  lebend -unb  ber  urilänbe  Don  bem  tänfiNgen  flanb  ber  feelen  rebt^ 
unb  beiter  anzeigt,  ba$  mir  in  bem  tfinfitigen  jQt  merbenb  fqn  mt  bie  enget: 
benn  mir  fijginb  ftin  gotteil«  9lun  ftnb  bie  enget  lebenbig;  alfo  merbenb 
ou(b  mir  lebenbig:  benn  t^  mbgenb  bie  ffin  gotte€  fo  lang  nit  tob  blv« 
ben.  Z^emi  gott  ifl  ein  gott  ber  lebenben  SRattb.  XXII.  32.  Die  mt)l  man 
bie  lebt/  fo  med)^let  man  ben  fd)laf  unb  ma(f)et;  bort  ifi  ein  emige  mad)^ 
S«  bilft  oud)  nit  i^nreben :  ba<l  jqtf  ba^  nae^  bifem  leben  tummen  mirt, 
foU  nit  nad)  ber  art  bife^  gqte^  gemeffen  merben :  benu;  ba^  hp  un^  lang  iftr 
hi  ifl  ben  geiften  at^  gegenmärtig,  unb  mirt  nit  mit  ber  länge  ber  jaren  gemeffen. 
Vntmurt :  3d)  mert  bid)  mol !  fo  fag  outb  bu  mir  nit  i^on  bem  fd)laf  /  ben 
lu  miUt  b«  ber  }t)t  meffen  bi«  an  ia^  tejt  urteil ;  unb  mad)eit  bu  mir  ein 
fcblof  baru^  I  fo  mißt  bu  mir  jr  leben  oud)  bq  ber  j^t  meiTen :  benn  ber 
fcblaf  iil  ein  rum  ber  bingen  i  bie  im  }qt  arbeitenbi  unb  jimmt  bem  lt9d}nam 
«Kein  nad)  bem  tob;  unb  nit  ber  feel.  SSefämmer  bicb«  einfältiger  tefer,  nit 
mit  bem  metapb^itf ifd)en  alenfanj !  ^ 

91ber  fpri^t  Sbriflu^  ium  mbrber  fiucjf  XXIII.  43:  ^ät  mirfl  bu  bi) 
mir  f«n  im  ^arabp^,  ba^  iüi  im  friben  ober  in  fröuben  mirfl  bu  bt)  mir 
ft)n  biit  i^on  btne^  glouben^  megen :  bann  ba$  bu  gefprod)rn  baflf  id)  föUe 
mid)  aber  bid)  erbarmen;  jeigt  an/  ba$  bu  mid)  fiir  gott  baft.  &id)  bier 
»ro  linb  bie  fegftirbeijer?  momit  mettenb  fp  bifen  mörber  fegen  ober  rbilen? 
dfbtijlu^  bat  jn  }tJ  jm  genommen ;  id)  ffird)t  übet  /  fq  jaginb  jn  jm  miber 
ob.  3(1  ber  nit  burd)  ben  glouben  pon  flunb  an  ui  bem  tob  iw^  leben  gei- 
(gongen?  6oU  nun  bifer  mörber  bon  flunb  an  b^  Qfbriflo  in  frbuben  fpn 
(benn  obfc^on  Sbttflu^  }it  ber  bblte  abbin  gieng/  toa*  nüt  bef  minber  fri^ub 
bei  gottlid)en  angeftcbtel/  mo  er  wcii  ja  beneu/  bie  u^  ber  finflemuf  bei  tqd)< 
nomi  entlebiget  marenb:  benn  unfere  Ipblie^en  ougen  mbgenb  jn  nac^  bet 

^)  na<b>    *)  babeperfannter,  (emufter.   ')  Vbantafierep. 


413    .  mmn  m  lviil  arttr«». 

flottbeit  nit  fe^fti)r  tvte  \>H  mtt  btc  im  sfoubrtt  (angr  jqt  jnt  gfbfcnt  babcnt? 
9(n  btfcm  mSrbtt  babrnb  wir  jtvo  tunbfd)afttn.  Z)ic  rr(if ,  bof  €bttfttt«  itft 
3tt  jm  gcfpcod)en  i)at :  bat  mrft  bu  mit  mir  fcblafen ;  funber :  bßt  ivitft  tu 
bQ  mir  f^n  im  9arabq<{.  S^arutf  folgt ,  baf  früub  ober  Ctib  iwn  (htnt  an 
bifttm  )t)t  nad)fo((it.  2)ie  anbre  i  ba|  ^r  burcf)  gbein  mtt  nod)  ftgfür  b<rr}» 
lummtn  ifi,  funber  burd)  brn  einigen  gloubrn.  fia$  bit  bie  fopbijUn  'f(bna$' 
fitn  ^  ruffcn  i '  »a^  fq  meUrnb  i  teer  bicb  nit  borati ! 

2>er  meinung  ifl  oud)  Vaulu«  gfpn;  benn  er  fpricbt  9bitipp.  I.  23:  34 
Ibab  begirb  entlebtset  }e  werben  unb  mit  Sbrido  f^n »  unb  lai  tvdre  mit  iril 
la^  beffer;  aber  noeb  ein  jqt  im  leben  blieben  in  bcm  fleifcbi  bau  iflnotnai^ 
biger  um  tiwer  willen,  ^ie  iti^t  un^  ^aulucl  oud)  an ,  baf  man  one  mit' 
iel I  fo  man  gloubt  i  ju  Sbriflo  tummt.  ®lnd)  wie  er  oud)  2.  Sor.  V.  4 -6 
iinjeicitr  ba  er  feit:  Die  w^l  wir  in  ber  betleibung  be^  Ipcbnam^  woninb, 
ft)e  ba^  ntit  anber^  benn  im  elenb  wanblen  bon  gott.  9(ber  bie  H« 
nung ;  bie  wir  ju  gott  b<ibinb  t  bie  begere ,  ba$  wir  Dom  lt}d)nam  uigcjogni 
werbinb  unb  mit  gott  betteibt  k.  SBeld)eil  oud)  oüti  babin  retd)tf  bof  tcr 
länftig  flat  ber  fr9uben  ober  leibet  bon  ftunb  an  nad)  bem  lQb(id)en  tob  an« 
bebt.  Unb  fcblaft  ber  (tjcbnam  bi^  an  bal  gemein  urteil :  benn  fo  wirt  (t 
mit  ber  feet  fröub  ober  leib  Iqben.  2>afi  aber  benn  einem  ieben  nad)  fiiun 
werten  wibergolten  wirtr  bewärt  barum  nit  bad  meritum^  ben  Perbienfl:  Ntw 
bie  wert  /  bie  M  bem  glouben  befd)ebenb  i  bie  (tnb  gotte^  unb  nit  unfer.  VIfo 
belonet  gott  (in  eigen  wert;  aU  oud)  9(uguilinu^  rebt;  bie  aber  u^  bem  glou» 
ben  nit  befd}ebenbr  bie  werbenb  oucb  t>erbammt:*  benn  e«  ift  nit  gätf  mi 
nit  ui^  gott  tummt.  ^lltfo  bojf  icb  i  foe  ben  päoftlern  bie  anber  meld)ltt  mit 
bem  ilarten  wort  gotte^  geroubt.  S>enn  f9  ab  bem  jamer  ber  freien  r  bie  ft) 
im  fegfiSr  gepqniget  werben  erbacbt  b<mb  t  fo  oil  guteir  gelöst  b<mb  i  baf  ti 
nit  ge  erjälen  ifl.  9llfo  tann  bie  gl)}d)dnero  in  anbrer  menfd)en  mtt 
unb  elenb  fröub  unb  nu^  finben.  SBuifenb  fq ;  baf  bie  feelen  fo  grof  jamtr 
Ipbenb:  wa^  groffer  fd)älten  (tnb  fQ  benn^  baf  fi)  jre  wert  jnen  nit  weilcnb 
nad)tbun;  man  gebe  bann  jnen  ton? 

T>tt  ad)t  unb  fänf^igfl  artttel. 
2>a^  urteil  ber  abgefd)eibnen  ifi  allein  gott  betannt. 

fiajaru^  wa^  bier  tag  im  grab  gelegen;  unb  macbt  jn  gott  wibrum  tebmbig. 
2>ie  tocbter  Oairi  wa^  erfi  geworben»  unb  beräft  fq  oud)  wibrum  gum  lebm. 
Den  fun  ber  witwen  gab  er  oucb  ftner  muter  wibrum  lebenbig.  9lbec  n^ 
ober  wie  fi)  ein  wefen  gebebt  bobinb  in  bem  gqtr  ba^  }wufd)enb  bem  tob 
unb  wiber  ufertiden  geloffen  /  ift  nit  geöffnet  mit  bem  wort  (J^btifK.  SBrifcW 
ein  gewäf  geicben  ifl,  ba$  gott  un^  bie  bing  nit  f^at  wellen  offnen  r  funto 
«Kein  m  felb^  bebalten.  fiaf  bicb  babt)  nit  irren  bie  märlin ,  bie  man  m 
Sa^aro  fagt.  Dann  gott  gibt  un^  nit  ge  wttffen  bie  got  unb  ougenblidf  Ht 
ber  oater  in  (tnem  gewalt  bat  9tct.  I.  7.  Dannenbar  e^  ein  frefel  l^r 
fölid)e^  wellen  M  menfd)entöpfen  wuffen.    3Bie  bernadb  folgt. 

Der  nun  unb  fünfgigft  artitel. 

Unb  ie  minber  un^  gott  baroon  bot  laffen  wüffenf  ie  minber  wir  «n^ 
ban^on  ge  wiiffen  unbernemen  föllenb. 

Difer  meinung  b^^nb  wir  ein  u^gebrudte  Iunbf(b<>ft  3ob.  XXI.  2S. 

^)  fcbnafen,  i^t  SBeftn  treiben  glei(b  btn  @(bnafen.   ')f^nttr). 


Uifeguitd  M  LX.  attiUti.  4i3 

%li  Sftriilu^  Vttro  }u  t^ctflon  gegeben  ftatr  wa$  toM  et  fittUn  wntUi  unb 
in  bargegen  9etru<{  gefragt  ^atf  wie  e«  ^o^onnfen  tourbe  gon :  ^ot  et  jm  geant« 
»urt:  Ob  td)  in  atfo  ivöUte  [äffen  blpben  bi^  i&  minet  anbten  jütunftr 
m^  gat  bau  bicf)  an  ?  ^le  ^ötenb  »it  mol  f  baf  wit  un0  bet  utteüen  got« 
t(<  nit  belaben  föUtnb.  Z>enn  ^at  S^ttilu^  9etto  nit  meUen  offenen ,  mit 
wa  tob  3ot)anne<l  fletben  würbe ;  Dil  meniget  TöUenb  mit  weQen  wäffen  btc 
urteil  gotte^  nad>  bifem  mt.  2)enn  St)ttfiu0  bat  in  ben  Dotbilben  bet^  tq^ett 
monn^  fiue.  XVI.  29—31.  nit  mellen  geilatten ,  ba$  bie  lebenbigen  btubet  be^ 
rieben  t»on  ben  tobten  itjtb  wüfttnbr  funbet  jtc^  Dernttgtinb  be«  gefa^e^unb 
(er  propbeten,  ba^  tjlr  nit  meer  wöUtinb  nocb  föUtinb  »äffen  t^on  ben  tobten^ 
km  inen  btc  gef(f)rift  anzeigte.  SBo  ffnb  ie$  bie  betriegetf  bie  ein  iebc 
lobfänb  Detutteilt  t^anii  ba^  ft)  ffben  int  muffe  gefitaft  metben/  mldj^  fy 
aberui^jtet  of^en  buff  bie  fq  ben  menf^en  ufgcfc^tf  gejogen  banb;  unb 
|anb  Sbrifto  in  ffn  urteil  gegtiffen:  benn  bet  Datet  t)atim  aUe^  urteil  ge^' 
geben  3ob*  V.  22.  Oud)  banb  ft)  im  ffn  iQben  geünfieretf  unb  ben  mtn» 
fd)tn  nit  gfeit  r  wa^  tti  bermag  i  wit  tut  t^  ifl  f  namlid) ,  ba$  e$  fßt  aller 
menfcben  fünb  in  bie  ewigbeit  genug  tbut  unb  bejaltr  »ie  of!t  t^cblicb  be« 
»ärt  ifl.  i>anb  ft)  fölid)^  mit  wüffen  getbon^  fo  ffnb  fi)  ben  buben  glQ^r 
»ic  ebtfflu«  anattb.  XXIII.  13.  unb  Suc.  XI.  32.  befcDtltet ,  bie  ben  fcblüffet  be« 
tQ<b«  ber  bintmlen  ober  göttlicben  muffend  gebebt  bonbf  unb  (inb  fi)  nit 
kinqn  gegangen  f  unb  b<tnb  oud)  anbren  nit  gegunnet  binqn  }e  gon.  <6anb 
fo  ti  nit  gemußt:  acb  wad  tbünb  ft)  benn  an  ber  ffattf  ba  f9  fölid)^  ui 
jrrm  amt  Don  erfl  uf  wäffen  föUtenb?  ^bet  man  ffcbt  ie}  wolr  fo  bie  watbeit 
an  tag  lummti  ob  it  mifbrucb  ud  mütmiUen  fummt  ober  unwdffenbeit. 
Die  ir  unwufffenbett  erfennenb ,  jtonb  baruon ;  bie  fq  aber  befcbitmenb  i  jei« 
$mb  iren  mutwiUen  unb  etgenf 5pftge  an  i  beto  enb  witt  Detloren  fon*  ®ott 
«^eUe  fq  erlüc^ten  i  baf  fq  nit  bq  bem  betten  liccbt  fo  btinb  fqinb !   9lmcn. 

2)et  fe$}tgff  artifeL  ^ 

Ob  bet  menfc6  fät  bie  gefforbenen  forgfälttg  gott  um  gnab  i  inen  je 
ieioijfen,  anruft i  Detmitf  ic^  nit:  boc(}  baDon  }Qt  (leiten f  unb  um  gewännt 
«tUett  Ifigcn,  tfl  nit  menfd}licb/  funbet  tafelifd}. 

Zlifen  attitet  bab  tc^  altein  gefegt  bon  etUcget  blbben  wegen  t  bie  ffd^ 
nit  ftq  laffenb  an  bie  jwet)  botn :  baf  eintmebetd  bet  menf^  im  gloubeti 
ftirbt/  unb  fummt  ju  gott;  obet  abet  in  ungloubnuff  unb  witt  Detbammt 
iRarc.  XVI.  16;  bocb  nit  ber  meinungi  baf  fo  ewiglid)  blöb  TöUinb  b(q» 
len ,  funber  mit  bem  feflen  wort  gotted  etbuwen  wetben.  SRocb  fo  {wqflenb 
f9  etitann ,  fo  fq  fcbon  felb«  tecbt  gloubenb  r  ite  abgefiotbnen  fqtnb  nit  itt 
ee(btfm  glouben  bingefaten  t  obet  babinb  nit  ein  fo  flatlen  glouben  gebebt  i 
«M  übet  )u  bet  feligbeit  not  fqe.  Denen  bob.  tcb  it  milbc  meinung  unb 
fotgfdltigbeit  nit  weiten  }e  Dil  gäd)  umteeteur  funbet  wqfen  wellen  i  wie  fq 
nit  mibct  gott  begettinb  r  namlidb ;  ba$  fq  in  nad)  ff nem  Waffen  anruftinb  ber« 
geflalt:  ^tttt,  bad  utteil  bet  tobten  iff  bit  allein  befannt;  nun  b<iff  bu  Da« 
ttt  unb  mutet  gebeiffen  eeten:  bietumMff  min  ängffli^  beget:  ob  bet 
ftanb  bet  abgeffotbnen  u$  unfetem  bitten  obet  glouben  gednbtet  wutbe  /  lai 
bod)  um  gat  unbetanntiff:  bu  welliff  minem  Datet  unb  mutet  unb  alten  gl5u« 
bigm  bie  ewigen  tuw  geben.    !Do(6  fo  befc^ee^  f  bett  /  bin  will !  Cicb  /  ba« 


414  nUmn^  M  LXI.  mtüttli. 

i#  tin  bcrtd^t  bct  iiiUn  unerbuwnm  ^  in  bem  wort  gölte«.  Unb  gibt  ba« 
vtttti  nit  iUt  iaf  ein  ftgfär  f^e,  funbet  ti  emtanet  gott  bn  ünet  crbfimibf 
b9  finent  »äffen  r  unb  blQbt  bt)  bem  göttli(l)en  miUen.  91bet  bie  g^hvürni, 
bie  wt  fleUenb :  fo  lang  obec  fo  lang  muf  ber  l^ben ;  unb  bie  lacb^er  f ' 
bie  M  täftU  befd)m9ren  onjeigenb/  mit  btfem  ober  jenem  werf  belfe  man  bem 
tobten:  fufl  muf  et  nod)  fo  lang  l^ben;  unb  bie  fabelotebger r^  wie  bie  fee« 
len  ba  obec  bSrt  etfcbmen  fpinb;  bie  tbunb  nüt  anbete  /  bann  baf  fq  bct 
weltr  bie  betrogen  wiU  ft^n^  balb  barju  fielfenb.  3(1  ein  betrug;  unb  ift 
ber  täfel  be«  betrug«  oater;  barum  iil  e«  oud)  täfelifd^.  (S«  bilft  oud)  bie 
ntt  qnreben:  2)arum  nemenb  wir  gei(tlt(4en  geltr  baf  wir  bergefialt  bittenb, 
toie  bu  befHmmt  bafl.  2)enn  mir  babenb  i^or  gnugfamlic^  gfeitr  baf  ber 
«crfolbet  gott^bienft  nit  grunb  t^at  in  ber  gfd)rffit.  2)ar}u,  bittenb  jr  aHein 
um  gelt«  millen »  fo  eerenb  jr  gott  mit  ben  lefjenr  unb  ifl  ätoer  bers ,  fer  t»on 
jm;  ifl  umfuil  SRattb«  XV.  8.  Denn  ba«  ber}  ftcbt  atlein  uf  ben  gemunn; 
unb  ftnb  aber  wir  fd)ulbig  fßr  einanbren  je  bitten.  Unb  iiti  o  mänd)  unb 
9faif(  bin  amt;  baf  bu  ben  glouben  tuter/  gan)  unb  (lt)f  prebgift,  bomit 
oUe  weit  im  glouben  l)erfi(t}ret  fpei  unb  nit  in  Trieben  blieben  jmi^flen  flanbe; 
fun^er  baf  einer  f9re(t}e:  9Rtn  i^ater  bat  ein  fo  gemtiffe  sui^erftAt  }u  gott 
gebebt}  baf  id)  gbeinen  jwQfet  bab^  er  foge  }u  gott  fummen.  ^Stieben  g(ou« 
ben  unb  boffnung  b<)b  oucb  id)  }u  gott.  3d)  gloub  oud)/  baf  ein  iebeti 
ber  röld)en  glouben  bab ,  }tt  gott  I9mme.  /Da«  ifl  timer  amt/  unb  bof  jr 
lit  blöben  leerinb.  9(ber  bif  memme  ^  bat  fuffe  milc^  geben  u«  eim  elen« 
ben  bittren  grunb.  2)enn  b<fttc  man  ben  tro(l  in  gott  fo  trulidb  i  a(«  man 
foUtf  geleert:  wa«  gilt«,  mo  ieman  ba«  fegftir  fo  übel  geftird)t  ober  fid)  (in 
getrbfl  bdtte.  9(ber  baf  man  alle  menfd)en  mit  btfer  erbacbten  fcrit^t  ge> 
^rt,  ba«  b<it  bie  rqd)tag  geleert  u«bruc(en;  unb  mie  fy  bo«ltd)  gemunnen 
»orenb,  alfo  (tnb  f9  ju  meerem  mutmiUen  mibrtim  bingegeben.  Wfo  tat 
e«  um  ba«  urteil  gotte«. 

2>er  ein  unb  fe(b)ig(t  artilel. 

SSbn  bem  Aaracter,  bef  bie  priefier  in  ben  (ejten  jQten  ßnb  innen  mv* 
Un  I  weift  bie  gbttltd)  gefd)rift  nüt. 

(Fbaraeter  (ifl  ein  griecbifd)  wort ,  unb  lummt  i^om  c^aratto ,  ba«  beift 
(raten ,  raffen  i  u«fle(ben  ober  ergraben.  Unb  beift  d)aracter  al«  t^il  al«  ein 
Dngegraben  mal  ober  seid)en.  2>abon  rebenb  bte  fappentbeottfai  alfo :  !Z>aff 
fo  man  einen  jü  eim  priefler  w«be  i  in  (iner  feel  ein  geilen  (rÄjt  ober  gerif» 
fen  werbe,  ba«  nimmer  mee  baru«  möge  brad)t  nod)  abgetilget  werben. 
Difer  fral^  ober  }etd)en  ifl  in  ber  g&ttltd)en  gfd)rift  ntenen  anjeigt,  u«ge« 
nommen  ^ebr.  I.  S.  2>a  flat  wol  in  gried)t(iEb  d)araeter ,  aber  gar  nrt  ber 
meinung ,  bie  (appentbeologi  barbon  rebenb.  Unb  obglQd)  bie  apoflet  uf  bie, 
bie  ft)  sum  prebigen  georbnct  banb ,  jr  b^nb  ufgelegt ,  ifl  boc^  ba«feLb  nacb 
gemeinem  brud)  ber  menfd)en  befd)eben ,  bie  pficgenb  truw  unb  glouben  unb 
empfeld)  mit  eim  banbfd)lag  }e  bewqfen  }u  meerem  urfunb.  Stod)  ftnbfl 
bu  babt)  nit,  baf  ft)  ienen  Don  bem  unabtilglid)en  lta%  tljib  rebinb; 
funber  bu  bei!nbfl  nocb  uf  bie  mt  '^terontjmi  (ber  ou(b  etlicb  biacono« ,  ba^ 
ifl,  biener  befd)äl(et  unb  abjeflofjcn  fqn  fd)rQbt),  baf,  fo  einer  nämmen  ju 


1)  tinbeftßtgten.   ')  tauberer.   ^)  iBtttfl. 


Um  (tmt  M  i&iitnna  gefc^idt  waii  fo  toai  er  nit  ntee  ein  bienev;  unb 
Wirt  M  d)atacter^  tiit  seboc^t ;  fuitbcr  wenn  man  jn  abftieS ,  fo  wai  er  ntt 
mcc  an  bem  omt.  2)aru<l  tvit  etmeifcnb,  baf  fQ  bie  pmilttfc^aft  für  ein 
amt  bonb  aftebtr  nit  fiic  ein  würbe  ober  junlerfc^aft.  ®lQd)  o(^  fo  einer 
ein  (urftermeifler  iflf  fo  9erfi(t)t  er  fin  amti  unb  erfennt  e^  ein  amt  f^n; 
baf  man  aber  jm  eer  bar}u  enbüt  i  f ummt  ba  bannen  /  baf  er  ftn  amt  rec^t 
i^erficbt;  fobatb  er  ba«  nfimmen  l^erftcbt/  wie  e^  gehört i  fo  flo^t  man  jn  ab: 
benn  fo  i(i  er  ndmmen  burgermeifkr.  9Clfo  ifl  ein  prtefler  fqn  nut  anber^  / 
totn  ein  eerfamer  bertünber  fqn  be^  worM  gotte^  unb  ein  wtfd)ter  {u  bem 
fteil  (er  feelen ;  t^ut  einer  ba^ ,  fo  tummt  eerenbietung  barnacf) ;  tbut  er  iat 
nit,  foK  man  jn  bennen  ftoffen,  fo  ifl  er  benn  nämmen  ein  priefler.  Z)entt 
trie  man  ein<  burgermeiiter«  nut  barf,  ber  nun  möUte  ein  junter  f^n,  unb 
]ü  «meinem  friben  unb  ber  grecDtigbeit  ufentbattung  nit  machen;  alfo 
tarf  man  bero  nttti  bie  nun  barum  priefter  finb,  baf  fq  mutmiDinb  unb 
(en  eerli^en  namen  traginb.  2)enn  Qfbriflu^  bat  bie  jünger  u^gefcbictt  att 
boten  unb  jnen  empfelcb  geben.  SBelicber  nod)  bdtbQtag  batf  emp^ld)  Sbriflt 
ttulicb  Per^anbletr  ber  iil  an  ber  flatt  ber  boten  Sbriili ;  wetcber  ba«  nit  tbutf 
ift  nit  an  bero  flatt,  ijl  ntt  priefter.  9nfo  folgt;  baf  priefier  fpn  ein  amt 
iftr  nit  ein  würbe/  unb  baf  ber  d^atacttt  erfi  bon  bem  matäologi«  erbicbtet 
ift.  (&i  f«e  bentt/  ba$  f«  ^d)  M  c^aracter«  begeben  wellinb,  mit  bem  bie 
ticncr  M  untitu  bejeid)net  werbenb.  9(poe.  XIIL  16.  unb  XIV.  9«  ^ic 
i9iberftd)tet  nit;  ba<  ft)  Pon  bem  ujlegen  ber  b^nben  barQn  {iebenb  2.  Zim.  1.6. 
Z)enn  bafelbil  rebt  ^aulu«  bon  bem  geicben  ober  brud) ,  ben  bie  apoüet  jur 
felben  Mt  b<ittenb  i  baf  fQ  mit  uficgen  ber  bänben  aU  mit  einem  geicben  ben 
beiigen  geift  gabenb.  9BeUd)«  geben  boc^  nit  ber  apofHen  wai  i  funber  U$ 
einigen  gotte^i  wie  bor  oud)  gnüg  iil  anjeigt;  wiewot  un<  gott  fo  frfinbtic^ 
Ulf  bdf  er  etwann  fin  wert  un<  jufd^rqbet.  9{o(6  bentt  er  gbein«  unabtUg« 
li<b^  (baracter«. 

2)er  }ween  unb  fe(^}ig{l  artif e(. 

6t)  erfmnet  oud^  gbein  prieileri  benn  bie  ba«  wort  gotte«  bertünbenb. 
(lin  priefier  ifl,  eigenlid)  }e  rebeui  nfit  anber«  bann  ein  alter  ober  eer« 
famer  ober  ttnftbüfttt.  jDarum  foU  man  in  aOen  pfarren  ober  N((f)börinen 
bie  dltefteui  }ä4tige(len,  ernftbafteflen  utflefen ,  aU  9aulu«leertSit.I.5— 9. 
i>^i  aber  )u  ber  apoflel  spten  9(et.  VI.  2—5.  fiben  biener  erwäU,  (tnb  ft) 
barum  nit  prieiter  genämt;  fo  b^^binb  benn  ba^  wort  gotte^  bertünbet.  2>a$ 
oud)  ^ututf  1.  Sim.  V,  17.  fprid)t :  !j>ie  alten  /  bie  ein  gut  bqfpil  portra« 
gcnb,  bie  föUenb  }wifa(ttg(icb  begabt  werben;  mag  oud)  nit  bewären i  baf 
gbeine  anbre  prieiter  fqinb  gewefen  benn  bie  prebigenben.  2>enn  er  rebt  ba 
ftlbft  pon  ben  alten  männereu;  bie  oon  ben  tild)t)örtnen  erbaUen  wurbenb; 
»on  benen  rebt  er  i  baf  man  ben  alten  nod)  einefl  ato  bit  mitteilen  f^Uer 
barum  on  jwpfet ,  baf  ba^  alter  weerlo^  ifl.  <gr  fprid)t  oud)  glpcb  baruf: 
Storni  bie  ba  arbeitenb  in  bem  wort  unb  in  ber  teer.  9{lfo  laf  i(^  bie  gern 
prif Her  fDn  i  bie  bq  ber  tild)en  leerenb  i  bie  fo  ba^  gott^wort  oerf linbenb  ]  bie 
fo  bie  gried)ifd)  unb  bebraifcb  fprad)  boImetfd)enb  i  bie  prebgenb  i  bie  arjnenbi 
bie  bie  tränten  beimfud}enb ,  bie  bie  bilf  unb  almufen  ben  armen  juteilenb , 
bie  fpqfenb :  benn  bife  (lud  gbbrenb  alle  gtt  bem  wort  gotte4.  9tber  bie 
mibren  gottijuntercn  ertennt  gbein  gbttUc^e  gfcbtifij  fQ  faginb/  wa«  f9  wel« 


416  miegung  Iti  LXIII.  attifeli 

(tnb:  Unn  bie  bo  tebt:  '^tttn  sott  ber  bud)  iftKr  ^^ilipp.  in.  19;  funbcr  fq 
gnb  gipd}  a(^  bie  ttcncn  ^  in  bcn  btjtntixbm  i  mlidit  ba<  /  fo  onbrc  mit 
atbctt  äbertummcnbf  mit  tum  i»et}ed)enb. 

3)fc  btQ  unb  fec^jisil  artilcL 

2)etttn  btiffet  ft)  eec  enbietcn »  ba«  til  {9b(ici)e  naruns  subiencn. 

Sbttilutf  erloubt  (intn  boten;  baf  ft)  mit  benen  efflnbr  bmcn  f9  bol 

ebanseiium  betftinbinb   fiuc*  X.  8:   3m  felben  Nl  womnbf  cffenb  unb 

ttintenb/ba^  0)  uc^  scbtnb  (ta  pat  auton)!  benn  bcr  arbeitet  ifl  ßnel  l*>ni 

»iicbis*    ^ulul  tfl  bet  meinung  1.  dot.  IX.  13  ^  15 :   SBäffenb  ix  nit  j 

ba j  bie  in  bem  tempet  bienenb  r   u^  bem  tempei  effenb  ?    Unb  btc  bcm  alurr 

anbangenb  r  bie  teilenb  mit  bem  oltot.    9l(fo  ^at  oud)  gott  geotbnet  benciti 

bie  ba«  ei^ungelium  prebflenbf  pon  bem  ePangelio  je  leben;  wiemol  id)  bal 

nit  gebrud)t  bob.    i^ie  bru^^nb  etlid)  me§{ned)t  ben  etilen  teil  bifet  glwb' 

nuf  in  jten  facti  fpteci)enbe:  Z)a  ftcbt  man;  baf  mit  tempei«  unb  altarbie« 

net  Pon   unfetem   bienfl  leben  mi^genb.     ^Tntwutt:   Sieben  me^tnecbtenf 

bfebenb  jm  ben  topf  ba^!  vi  iil  ein  floctüfd) :  benn  bet  etfl  teil  gat  ttc^  nut 

an ;  funbet  ifl  et  ein  etflet  teil  bet  fllpci)nuf ;  unb  ifl  M  bem  btudb  M 

alten  teflament^r  iai  noc^  gu  benfelben  nun  b^  etlicf)en  3uben  gebtucbl 

tpatb  f  ob  fp  fllpc^  fllöubifl  watenb  r  genommen.    2>if  i^  tlat  an  bem  mort^ 

ba^etbatnad^  fpti(^:alfo.  3>enn  weld}et  tebt :  alfo:  alfotbüjmoud)!  bcrM 

Potbin  ein  muflet  obet  anbilb  anjeigt  i  nit  ba j  et  bau  anbilb  bamit  bendrc 

obet  time.    9Bie  Sbtiflu^  oud)  gebtuc^t  i^at  mit  bem  anbilb  be^  fd)affh(r< 

Sue.  XVI ,  bet  ftd^r  Pot  unb  ee  et  abgefloffen  wutbe  i  mit  ben  fcbnlbnerrn 

%nti  betten  lifliglid)  unb  unteblicb  Petttagen  bot.    2)a  mü  Sbtiflu«  nit, 

baf  mit  oud)  untebli^  mit  unfetem  näd)flen  dsib  bonblinb ;  funbet  mitt  er : 

fqinb  bie  menfd)en  fo  ftitftcbtig  ba^  Ipblid)  leben  je  ecb<ilttn ,  baf  fqi'  jmn 

felbtf  Potbeteiten  tönninb/  mo  fp  blpben  möginb ;  Pit  mee  föUinb  bie ,  fo  M 

emtgen  leben«  begitig  ftnb  i  jnen  felb«  futfeben  i  baf  fp  fid)  mit  jptlicbrm, 

}etgdnglid)em  gut  nit  Petfd)ulbinb ,   funbet  ba^felbtg  bingcbinb  ben  otmtn 

in  ^nem  namen ;  fo  metbinb  fp  batum  in  bie  emigen  monungen  je  betbrrg 

genommen.    Stlfö  mit!  bie  9aulu0  nit  leeteuy  baf  man  bie  mf#tned)t  alfo 

miflen  fBUe,  funbet  ifl  (in  meinung:  ®ebfnb  an  bie  duben,  bie  jt  gfap  tce 

gfinfetmetten  no<^  btud)enb  (bie  et  batnae^  eap.  X.  18.  ndmt  ben  fleifd)li<b<n 

3ftael)  I  bie  battenb  tt  alfo,  baf ,  bie  bem  altat  bienenbi  Pom  alrat  jt  naruns 

nemenb.    9ltfo  (ftcbfl  bu  bie  ben  anbten  teil,  ben  et  leeten  unb  pnfurm 

mtU)  bat  ou(^  gott  Petotbnet  benen,  bie  iai  epangelium  ptebtgcnb,  baf  fv 

baPon  lebinb. 

9tbet  fptid)t  9autu«  1.  Xim.  V.  17,  ba$  bie  ptieflet,  fo  bem  »ort  unb 
bet  leet  gotte«  obligenb,  Pot  allen  {mifalttgtid)  geeetet  metbinb,  mie  obfldt 
Slbet  bie  feilten  tämmligen '  mttd)etfliet  b^benb  bie  atmen  atbeitenben  o(b* 
fen  ab  bem  batmen  gfd)ocben.^  0i!d)  bie  tpd)en  Abbt,  pt&pfl,  bümbertm, 
d)Otbetten ,  fo  finbfl  bu  biibf(b  bing.  Z)ie  nemenb  ben  frommen  bitten  unb 
m&d)teten  gotte«  bie  gebenben  unb  ftucbt  bin ,  unb  fe^enb  fp  benn  erfl  W 
atmen  bumluten  ^  uf  ben  b^l^i  gebenb  jnen  eintmebet«  gat  nät  ober  bod) 

^):&ro^nen.  ')  brunftigen,  mutbrniOtflen.  ^)  poq  ber  Jtrippe  tKrfib^iNbt  ^»Sanenr. 


miqung  Iti  LXIV.  attiUli.  4 17 

f0  vctttsy  baf  toon  ritt  fum  !uni  baru^  mo^tc  mdlilen.  9Batf  föQ  tann  ht 
ormt  Pfarrer  tbün  (boc^  nemcnb  T^Ud)  contiHoncn  ober  i^erbing  etfvamt  att| 
bi(  tpfber  se  foumen^  no(4  it  sieben  nät  föUenb')?  (Sr  b^bt  an  af  intitfii 
((OangnufTen  1  feeljebel  /  b9<^sett ,  feetflr^t  /  ^  opfer  r  altat  <  unb  f ild)iPObt  1 
bebrammlen  1  meflefen  feben  r  ob  tr  (t^  tn  btfem  siläb  ^  gemeiben  möchte : 
hnn  in  bU  frücbt  (oft  man  jn  ntt.  3>aru^  ftnb  un^  bte  gänfetoert  ent« 
fprtfngen.  2)ie  nit  arbettenbf  bte  (tnb  PoU;  bte  arbettenbf  meUenb  fi)  ntt 
kmtfxi  flerben ,  muffenb  (td)  lägen^  begon.  ^   ^te  iil  ein  fo  groffer  WW* 

Sit  mtfbrucb  unber  ben  geifUtcbenf  baf  man  ein befunber  bud)  börftc  barpon 
)rQben:  bann  bte  mutmilliaen  fetften  pfarren/^  bie  (ebenb  irer  eignen 
rtd)ien  niti  unb  trpbenb  r6Ud}en  mutoiKen  mit  tneorporteren  /  iai  jnen  ber 
papil  unb  bie  bifc^of  aüti  geflattenb/  baf  gott  meinen  m&c^te.  ^bet/  0 
frommen  (btiften  1  erbaltenb  äwere  Pertünber  M  epangelii  one  ß(<^e  altbä« 
l<rfiu(t!  fo  merbenb  jro  Pi(  Pon  bem  met)enflf(i)äft  ftoxti  unb  ba^  (uter  iport 
gottef  an  bie  bonb  nemen :  benn  jro  Pi(  fpreAenb :  9(d)  sott !  tpte  foO  iäi 
im  tbiin?  bab  tc^  ba^  opfer  nttf  fo  bin  id)  perborben.  3d)  fag  ouc^  babQi 
m  ein  pfarrer  nit  jimmlic^e  narung  bat,  baj  man  jm  nit  aUetn  opferen 
funber  narung  geben  fd)ulbig  ift.  993o  man  aber  anber  gaben  bot,  foU  man 
Itn  menfcben  nit  ba^  opfren  fürbatten ,  fam  e^  etwa^  Permbg  barum ,  ba| 
ti  ein  opfer  f^e!  benn  ba^  opfren  ifi  ndt  anber^  benn  ein  gab  ben  (eeten« 
bot;  bat  man  bie  on  ba«  opfi^n,  foU  man  bie  ti(d)b9rinen  nit  gwtfaltigUdb 
brfcbtoeren.  2)od)  foU  man  in  aOen  btngen  ärgemuf  Perbäten  /  unb  iat 
mH  flotte«  Pon  ber  fp^H  ober  mtliöii  gut«  »iUen  nit  entlebigen.  SXbm. 
XIV.  20.    2>ifer  (ttnbfd)aften  ifl  gnüg. 

# 

Der  Pier  unb  fed)iig(t  artifel. 

VUe,  fo  jr  Irrung  erlennenb  /  foU  man  nfit  (äffen  engelten  1  funber  fq  im 
ftib  ilerben  (äffen  1  unb  bemnad)  bie  wibem  ä)u^mlidi  Perorbnen. 

€9tenma(  ba«  rqcb  gotte«  in  bifem  ji^t  unb  bbrt  ndt  anber« .  ift  benn 
frommteit,  frib  unb  frbub  im  t^tilic^tn  geifl  9töm.  XIV.  17;  oud)  Sbriftu«/ 
nad}bem  er  geftget  unb  Pon  ben  tobten  uferflanben  ifl/  ben  ffnen  ben  friben 
f^  ängfligltdb  ^  }u  alten  malen  gemunfcbt  bat/  un«  ju  eim  bt)fpi(,  ba$  wir 
oud)  f  fo  mir  burd)  ba«  mort  gotteti  ffgenb  an  allen  orten«  unb  ber  Perfloffen 
S^rifht«  oUentbalb  mibrum  uferftat,  fribfam  f^ginb:  fo  gimmtnit;  baf  man 
üsib  mit  firefel  ober  eignem  gmalt  unbernem :  benn  totlijt  ba«  tbiinb  /  finb 
nit  d^riflen  1  funber  freftne  f^enb  ber  leer  dt^ti^u  !Z)enn  aller  frefener  roub 
bcfd)id)t  nit  one  ufrAr  unb  bemegnuj  (Sfaj.  IX.  5.  933etd)er  nun  mit  frefen 
ober  eignem  gmalt  üjib  unberftat  /  ber  bot  ffd)  Permegen  ^  ufrur  unb  em« 
potung  se  mad)eti|  ber  mill  bie  leer  (SbtifU  allentbolb  Perfd}iiben.  2)enn 
m  man  ffc^t,  baf  föld)  enip&rung  füllte  baru«  entfpringeU)  ba  bat  man 
fi(b  barpor  al«  Por  gifr.  3cb  meif  molf  baf  (Sbtiflu«  fprid)t:  3cb  bin  nit 
fummen  friben  je  fenben  uf^  erbrqd)/  funber  gertrennung  fiut.  XII.  49/ 
SBetf  id)  bod)  babt) ,  baf  er  gfeit  bot  3o.  XVI.  32 :  2)ife  bing  bab  id)  mit 
äd)  gerebt  /  baf  jr  firiben  in  mir  bobinb.  3>er  unfrib  /  ben  Sbriflu«  gebirt  1 
iü  nit  um  be«  }qtlid)en  gut«  millen,  funber  er  ifl  nät  anber«  benn  ein  fd)fb,  * 

^)Eaf}  tragen,  tote  SaumrofTe.  ')  taugen.  ^)  SeelmefTengelb.  ^}®ef{äube.  ^}mtt2&s 
gennmge^n.  *)Samn,  Odlifen.  Oangclegcnt(t(b*  ')erfiibnt.  ^}@(bnbung,  Trennung. 
3»tiigU'o  fAntmtL  ecbvißen  I.  8b.  27 


418  tt«redtind  M  LXIV.  attiUli. 

190  ntii^  ftefrSttbttc  unt  nif  toeUcnb  laffeti  (F^rtflo  an^ansm«  $6tt^<  nuU 
mtf  (ncgt  nitf  ft^läd^t  ntt  je  to^r  fitnbtt  et  Ixjttt  et  alle  Mngf  toi«  n 
bcto  tdn^  an  b'^anb  nem.  €9tifi)fi:  nun  t^unb  (od)  bu«  btt  grijllidKii. 
9(ntwurt:  S^  finb  nit  9fifUt(I)e,  funbrt  fleifd}ltcbc  f  ja  täftltfd)r  mtnfdp; 
unb  wenn  bu  t^uft  r  bati  fq  t^unb ,  fo  btfl  bu  jncn  slqd).  2>atum  foU  rin 
icbei  rcflimmt  ctnfHtd)  Qnfrixn ;  ba§  bie  mif brud)  mit  ruwen  mtrbtnb  binge* 
nomntm.  2>rnn  fo  man  bm  9t&f[errn  teil  btr  gfifHicbrn  {tct)t  unnu^  f&nr 
nnb  man  beh  ntt  minbret  mit  frtblid)cm  abrang  /  fo  mitt  3 um  (r^ten  Me 
ungcbulb  M  flemcintn  mcnfd}cn  fo  grof  1  iaf  fi)  u^brtd^t.  (t^  fi)e  ttiti  im 
fo  flattf  baf  et  mänen  mtUtr  et  mög  batüot  fpn.  SBenn  man  oUentbdlb 
bet  facb  mo(  btid)t  wittf  fo  tfl  mog(tcf)et  f  baf  einet  um  ein  c^ani  tunt(^rDA 
(äme/  mebet  baf  et  bie  unnä^en  bud)  befd)ttme.  2)enn  tva^  ifl  ein  rpd) 
anbete  bann  bie  betfammlüng  allet  beto  1  bie  baten  monenb  ?  SBenn  nun 
btc  anbete  geilnnt  ftnb  webet  bet  pdpflleten  befd)itmet:  momit  meUcni  fv 
benn  beftfcitmen  ?  (£0  tummt  nut  batutf  benn  uftut ,  ungebotfame  unb  aM 
fibe(:  benn  ie  fo  mag  mibet  gott  nieman  gefed)ten.  €^0  man  abet  mit  rot 
unb  ftiben  bie  fac^  in  b'banb  nimmt;  fo  ifl  ein  ungebutbtget  menfd)  (in 
gtttfam  tbiet:  i(l  wat;  fo  balb  et  abet  (t(^tf  baf  man  gottlicb  unb  mit 
betnunft  banblen  wiU  /  fo  jamet  et. 

60  man  nun  jld)t  1  baf  in  aUen  eapitfen  /  btben  unb  totten  etlidi  ^ 

genannten  geifUid)en  bem  gott^wott  gebötig  itnbf  wiewol  ed  be^  ;ctlid)tn 

gut«  Mb  jnen  nad)teiUg  i(l:  fo  foU  man  feben«   baf  biefelbigen  bad  »ort 

gotte«  ttälic^  unb  etnfHiet)  leetinb  1  }u  ftiben  unb  turnen  etmaninb«  un(  folf 

babi}  ein  obetfeit  etnfllic^  änfeben  bie  mifbtüd)  absetbun.    ^Ifo  mn  ti 

mit  tuwen  befd)eben.  2)ef  babenb  mit  ein  eigenlicb  gtunblid)  bt)fpi(  9(ct.  XV. 

9(U  etUd}  bet  3uben ,  bie  ju  Sbtiflo  befeett  watenbi  betmeintenb«  man  iclltt 

nit  allein  bie  stinfelwetf  be«  gfa&e« ,  funbet  oud)  bie  befd)nt}bung  balten :  ifl 

jnen  Vaulu«  unb  Satnaba«  wibetftanben  1  unb  banb  fölid)«  oud)  }e  iräfftn 

tbon  bet  gmeinb  unb  apofHen  }u  ^ietufalem.    T>\t  (Inb  ein«  wotbcn  nad) 

bil  teben ,  man  föUe  nit  effen  bon  ben  opfren  bet  abgotten ,  nit  blüt  »et« 

efferi  nod)  oetgiefien,  nut  etftidte«  effen,  nit  unfünfd)  fpn.    f^it  (td)t  einicM 

wol  t  baf  bie  gemeinb  unb  apoflel  }u  ^ietufatem  etlid)e  Heine  bing  nun  barum 

betboten  banb ,  bamit  bie  befd)ni)bung ,  opfet  unb  anbte  gtoffen  bing  tvut« 

binb  hingenommen.    Xlein  nenn  id)  bom  abgbttenopfet  eflen :  benn  9aulu< 

laf t  x%  oud)  nad)  \  fo  fet  e«  nieman  betötgtet ,  unb  bet  effenb  nüt  uf  bcnt 

opfet  nod)  abgott  bat.    Xlein  nenn  id)  biut  effen :  benn  ba«  oud)  ein  \M^ 

bot  loa«.    Xlein  nenn  id)  etflitfte  effen :  benn  e«  oud)  ein  jubtfd)  bot  trai. 

Unb  ftnb  bie  beebe  bon  benen,  \\%  u«  bet  beibenfcbaft  ju  Sbfiflo  brf«^ 

flnb)  nie  gehalten ;  abet  ben  3uben  ftnb  f^  noAgegeben  ju  meetem  fr*«»- 

9(Ifo  tbut  man  nod)  bütbptag  ted)t  unb  d)tiflen(i(^ ,  fo  man  ben  t^erwäiücn 

getfKid)en  um  ftiben«  miUen  nad)gibti  ba^  man  fQ  (aft  fletben,  wie  fQ  bor 

finb  f ummen  ^  unb  betftc^t  abet  in  tünftigem ,  baf  bet  mif  btucb  nümmcfl 

etwad)fen  mag. 

^ie  mitfTenb  wit  bon  concilien  an;;etgen :  benn  bie  pApfHet  u«  btfem  ort 
nf  jtc  concitia  pocbenb.  Unb  ifl  abet  bi$  ott  wibet  jten  tanb  in  oK  m- 
3um  etften  bat  $ettu«  bie  getebt  /  ba^  man  gott  betfücbe ,  fo  man  ba0  \^ 
bet  eetemonien  uf  bie  d)tiften  lege.  3utn  anbten  fo  bot  3acob  glpÄ  fr 
ftQ  unbet  bet  gemeinb  getebet  aü  ^ettu«.    3um  btitteui  baf  9ettu^  sM' 


Uslegung  \>ti  LXIV.  actitcW.  4 19 

nm  werfen  nut  jugibtr  funtet  aüt^  Ut  ^nab  Scfu  S^tijli  süfdirqbt/  unb 
gcbtnft  er  in  finec  xt\>  mt  bc^  abaöttopfrr^  /  M  bluteiTcn^f  it^  tv^üdun. 
^brr  3acob  fürt  e^  crfl  9n,  wc(ict)e^  ^^c  wtbet  bcn  paufl  ifl.  SDenn  ()ätte 
9(tcul  unber  Itn  d)tiflen  ben  (iwalt  qetxbt/  bcn  jm  bie  pa'pfllct  gcbcnb: 
fo  b^ttc  (tn  tat  muittn  bafi  mect  metben  f  ja  er  ^ätte  in  se^ctiTen  l)alten ; 
aber  er  t)at  nit  aeilaet.  ,!Z>arum  ftd)t  man  vooli  laf  rr  rö(t(t)en  gmalt  ntt 
9b(bt  ^at.  3utn  vierten  r  baf  nit  iit  Qpoflel  aUeih  fölc^  antipurt  gec^eben 
l)abtnbf  aU  icjbie  ^o^en  btfct}of  t^ttitb;  funber  ba$  e^  für  bie  ganzen  smeinb 
braci)t  ifl.  2)aru^  folget  r  ba$  ein  iebe  ttlct}t)öre  felb^  bte  binc}/  bie  qnfaUenb 
unb  wiber  ba^  »ort  gotte^  ftnb/  i)in(ec}en  mag.  2^m  fünften  r  ia^  bte 
gmeinb  ju  ^ierufalem  anbren  gmeinben  nüt^  }e  gebieten  batti  unb  bai.bie 
brp  gebot  nun  ein  frib(ic{)er  tati  nit  gebot  (inb.  2)enn  ft)  fpred}enb  nit :  wir 
gebietenb;  funber:  fo  jr  bie  bing  baltenb,  n^erbenb  jr  wo(  f^un.  2)aran 
man  eigentic^  ftd)tf  bag  fQ  ßUd)t  bing  nun  barum  geraten  banbi  baf  ft) 
bie  janggigen  Suben  mit  ben  Reiben  fribfam  macbtinb:  benn  bife.btng  itnb 
gar  abgegangen.  SRan  ist  t^om  abgöttopfer  nüt  mee  unber  ben  d)rifl^n: 
benn  man  opfret  jnen  nümmen ;  aber  b(üt  unb  erllictti?  i^t  man. 

9}on  concilien  rebenb  bie  geleerten  pa'p(l(icf}er  rechten  mee/  benn  bte  ' 

frSfcf)  im  bacf) :  SBer  ba^  berufen  m5g ,  wer  ber  obrejl  bartn  ft)e ,  ob  e^  irren 

mog,  ob  alle  weit  fd)ulbtg  f^e  }e  galten,  bad  e^  befct)lüft,  ob  jr  urteil  aU 

dQf  ge{)alten  werben  mu$  aU  ba^  eüangelium  ic.    Unb  ie}  }u  bifen  jqten  r 

fo  f^  fe^enbi  iü^  jnen  ber  faiten  abgati  *  fo  fd)rDenb  fi):  ®er  börftt  u^ib 

laffen  abgon  on  ein  concilium  ?  '^an  wirt  in  einem  jar  ein  concitium  t)aU 

ten.    ^ntwurt  für  ba^  erfl:  9Ber  ^at  üd)  ie  empfotenein  concilium  sc  i)at« 

ttn  für  üd)  felb^  on  bie  gmeinb?    SBenn  aber  jr  ein  concilium  unben  uf 

anbebenb  bon  ben  gemeinben.  ^in  bi^  an  bie  l)öupter,  unb  bemnad)  nü^ib 

anbete  batin  ^anblenb  benn  bon  weltlidben  menfd}ltct)en  bcfnblen  1  unb  fa(t 

»Ol  ein^  werbenb:  fo  weUenb  wir  fro  fqu/  ba$  man  ein  concilium'  ^alte* 

Slber  baf  jr  pod)bifcf)of  üd)  gemmen  rottinb  unb  erfenntnb  wiber  ba^  wort 

gotte^,  aW  oft  bef(i)e6en  i{l/  unb  bad  wort  gottetf  nad)  tiwerem  gefallen  ge« 

I9altfaminb/  ba«  wirt  gott  nit  geflatten*    ^ür  ba^  anber,  fo  ^anb  faft  alle 

pdpftler  ein  )dI  ^ar  jren  eib  get)altenf  aU  gott  wol  weift  r  ber  concilien  balb 

fQt  bem  concilio  ju  S5afel ;  unb  berbeiffenb  für  unb  für  concilia«  unb  befamm« 

Unb  bod)  gfteinl;  unb  obfi}  e^  fd)on  bcfammletinb  /  fo  wurbinb/  al^  id)  forgr 

bie  concilia  gfatb  wie  bie  oorbrigen.    hierum  fo  ifl  concilium^  gnüg  in  aller 

weit  bie   luter  leer  S^rifli,  bie  fid)  aM  Reiter  barfür  tt)ut  aM  in  1300 

jaren  ie.    2>enn  ob  man  glt)^  concilia  t^itlti  unb  barin  ertannte  etwa^f  iat 

wiber  ba^  wort  S^rifti  wfire  /  würbe  e^  nit  gef)alten.    !Z)a  ft}  aber  fpred)enb : 

9Ber  will  bie  fpcfn  entfd)eibenf  bie  uf  ben  l)utigen  tag  ftnb?  ^ntwurt:  2>a^ 

wort  gotte^ ;  fuft  fein  anbrer  ric^ter.    Stjfpil :  2>ie  mef  wirt  bon  ben  papfl« 

leren  fitt  ein  opfer  berfouft.    2)ie  ber  leer  Qfi)riiU  anf)angenb ,  laffenb  e^  nit 

ein  Opfer  fqn.    ^ie  fprecbenb  fp:  barin  muf  etwar  entfd)eiben.    ^ntwurt: 

9a  lüt  einig  wort  gottel  mu|  barin  entfc^eiben.    2)u  willt  bte  me|  für  ein 

opfer  ban ;  batf  mtiil  bu  mit  bem  wort  gotte^  bewären.    &id)  benn ;  wie  bu 

ftanbiil;  wit  ein  boet  Por  einem  mejger!  60  ^ebil  bu  an  fd)ri}en:  bie  Pater 

banb  ti  barffir.    3d)  fag  bir  ntt  Pon  bdteren  nod)  bon  muteren;  e^  muv 

^^ IL  -_  «L  ■        ■    ■         ^—    ■ ' —     -      -  ,     

^)  bit  6atte  fprtngt. 


420  mtm^  ^^  LXIV.  mtiUli. 

mit  Um  tvort  qptttt  vcfunUn  wtxlm.  9nfo  f  kommen  c^rtflen !  tcrf  matt 
UiM  concitttttn^  ttnn  oUcin  be«  (utren  morM  gottr^ ;  in  bcm  tvrthnb  aüt 
btng  bcitrr  unb  Hat.  2)cnn  fobdlb  ntiin  ba<  gmincicti  iviU  /  fo  tvcrbcnb  oUc 
getrümcn  bicncr  gottc<  bie  but  baron  binbeiif  unb  tvrrbmb  c^  frt)  nocb  rmem 
9t7ng  unb  notut  prebigen;  flotf  gcbr  wüi  päpfl,  lotfrr;  bifc^of  unb  tunn 
fofltn  wetbinb:  bcnn  fo  tvirtbcr  Uit  btcfl  grSfTet  benn  ber  erÄe.  6t(()tman 
nit,  wie  ici  »ort  flotte^an  aUcn  orten  fiberbanb  ()at  unb  unubetn^unben  blqbt? 
Uf  conciUa  fd}r9en  iil  nät  anbete  benn  borum  fd)rQen ,  baf  '^  n^ott  qptM 
mtbrum  pn3eti)on  »erbe  unb  in  ber  po€^bird)ofen  %tvclt  flfon<{en  geUat. 
t>atum  foU  ein  iebe  oberleit  ftir  fid)  felb^  t  ba^  fid)  gu  friben  unb  rtiwen 
2U(^t/  mit  flOtt  berbonblen  i  unb  bie  ungemeffen  {ol  ber  aeiiHie^en  re(l)t  meffen. 

Unb  bemnad)  bie  wibem  d)riilen(i(b  berorbnen. 
i>ie  grufet  ben  einfattigen  obi^  baf  fp  meinenbi  e«  jimme  jnen  mt 
ieman  (inen  legten  mitfen  }e  änbren ;  bortn  ober  fo  ein  groffer  fd)aU '  ftrdt  ottf 
in  onbren  mifbrtid)en.  €Stci)i  ma^  ^nb  bie  ansefebeUi  bie  pfrunben  gfUft 
l}anb?  SRlit  anber^/  bann  bc|  fo  fa[f(^  geleert  (tnb ,  bte  mef  (ijg  ein  opfer. 
Unb  foQtenb  ober  fq  jr  bob  i  bte  fq  boron  gegeben  ^onbi  ben  ormen  ungeteilt 
6on.  €o  mon  nun  betf  betrugt;  innen  wirt  i  o(fo  bof  bie  me|  nit  ein  opfrr 
i(i  I  funber  ein  fpt)^  be§  i  ber  fQ  mit  gfouben  unb  geifHicbem  bunger  ift:  fo 
ifl  lotf ger  I  mon  berwenbe  bol  gut  on  bte  ormen  i  meber  bof  mon  bte  unnti< 
^en  bäd)  boru^  ergiebe  r  bocft  noc^  irem  obgong.  ^ie  fcbrpenb  ft)  ober : 
€^i(6f  olfo  unberflonb  fi)  tie  tejjloment  unb  gmo'djt  unb  legten  wüUn  obgetbun! 
9(ntmurt:  i>ie  ligt  ber  fc^ott  binber  bem  bog.  ^ot  nit  ein  iebe^  regiment 
jr  red)t  unb  bru^/  loie  mon  gmAd)t  mo(^en  foO?  SBer  rebet  in  bie  erb« 
gmdd)t?  »er  toiU  bte  ffilfi^en  onberft?  2>onn  jr  pApfHer  bonb  fq  mee  gefälfcbt 
brnn  füll  iemon:  benn  jr  bonb  dcb  mit  bem  legten  »tOen  qngefltctt/^  baf 
mon  flc^  gegeben  bot  /  bo^  ober  onbren  rechten  erben  gebort ;  unb  bonb  Ui 
mit  fiwrem  glqd)tfnen  unb  folfd)er  (eer  getbon.  9((fO/  bo^bie  we(tlid)en  für 
ein  red)t  b<mb,  botl  f^ttnl  jr  fär  ein  gBttUd)  red)t  gemoAt.  !Dfr  (egt  loiK 
bot  gbetnen  grunb  in  ber  g&tt(id}en  gfdbriftf  ber  gjloU  jr  jn  bruc^enb.  3r 
bonb  jn  ober  M  ben  we(tlid)en  redjten  genommen  t  unb  (inb  bomtt  on  bie 
tonglen  gflonben  /  mie  funb  e^  ftje  bem  menfcben  (inen  legten*  »tUen  ge  bre« 
d)en.  3Be(d)l  nun  »or  ifti  fo  Pi(  ber  (egte  tvUi  Don  eim  regimcot  oU  ftof 
gebo(ten  »irt  oM  ein  teftoment ;  fo  ober  botl  fe(b  on  bil  enben  nit  gebriid)ig 
ift  j  funber  »00  nit  mit  gemäd)ten  ufgerid)t  f  »irt  nit  gebolten.  9Bo«  bonb 
jr  on  benfelben  orten  birfen  bon  bem  legten  willen  fogen?  nun  gleng  et 
bod)  fic^  ndt  on.  ^ie  fprecbenb  jr:  <Eti  begibt  Heb  oft/  bof  einer  unMs 
gut  bebolt  bi^  on  (inen  tob ;  benn  fo  beif  t  er  e^  erft  wtber  geben  ober  beo 
ormen.  ^ntwurt:  2)o  foKtenb  jr  jm  oud)  nit  onberft  getbon  bobeui  benn 
gfogt  boben :  bo^  gebort  bobin  /  bo^  börtbin»  wie  bonn  boDor  gerebt  ifl  Doo 
unfertigem  gut.  3r  bonb  ober  u^  bem  rot  ein  eigen  red)t  gemod)ti  beo 
legten  willen/  unb  b^ttb  bobo  ben  legten  willen  gefä'lid)t.  ßMt  mon  W 
unfertig  gut  ben  ormen  ober  fmen  berren  wtbergebeu;  worum  bonb  iti 
bonn  gbeiffen  on  tempel,  äwre  ttöfler/  pfrunben  r  Pigilien/  meflefen  ic.  ge« 
ben  f  bef  jr  bbetnen  grunb  u^  bem  wort  gotte^  nit  b^ttenb  ?  3)enn  wol  ti 
ber  ormto  unb  red)ten  beft^eren  /  worum  bonb  jr^  jnen  gilolen  ?  €i(!b  /  bit 

^)  ^terob,  barob/  ba\)or.    ^)  Stug.    ^)  etngef<b(tiben. 


mitmi  ^^  Lxv.  «cttm  42  t 

ftnbtiitim  We  regten  ttftömmtfaifcftet ,  Web?  benti  *a«  ft  fuwftebm  ftonb, 

e«  befcbc&e  in  c^üttm  gtt  ftrtlbcr  menf^enferieni  jrtn  9t)t  unbcrf^obcn  banb! 

9lbfr,  fpre<f)fnb  fp,  ob  abec  einer  u^  ftnem  frpen  wiUen  gut  an  finem  (ejten 

30t  un^  gibti  foUt  un(^  bad  ntt  jimmen  je  nemrn?  9(nttputt:  3lctn!  bann 

bu  foUtcd  bem  gebenben  ein  recht  d)ri(lentid)en  Dctftanb  furciegcbcn  l)aben 

bcr  (||la(t:  2)u  foUtbin  SQtUc^  gut  rnt  für  bin  baben:  bu  bifl  nun  ein  fct)aif« 

ner  borüber.    2)u  foUt  ed  unber  bie  armen  teilen:  ba^  iil  gott  gefcIUig;  unb 

foUt  nit  benen  geben,  bte  nit  mangel  banb.    Du  jict)il/  ba$  man  f&lcbe  gu' 

ter  oft  nun  )u  bocf)fart  unb  gfpet)  in  ben  templen  brückt;  ob  e^  glqd)  fo 

tPO(  gat  I  ba$  man  e^  ntt  äpptg(ici)  üermüttviUet.    hierum  bat  gptt  gebeiffen 

ben  armen  geben  tc.  barum  tbu  jm  ouc^  atfo!   S)arum  foU  im  nieman  (af« 

frn  grufen/  ob  er  tvibrum  an  ci}ri{len(icl)en  nul^  ber  armett  feert,  ba^  biilbat 

nti^bruc^t  ifl.    !X)ann  mä'renb  bie  »ibrum  bie»  bie  e^  unrauffenltd)  an  bie 

bSd)  Perorbnct  banb :  f?  wurbinb  e^  jnen  »ibrum  u^  ben  t)<inben  rqffen. 

^it  foU  oud)  gbein  befunbrer  i^ajil  anlegen !   benn  welci)er  ba^  tb^te ,  ber 

tr£re  ein  bieb  ober  r9uber.    %ber  ein  oberteit  foU  nnirten ,  bi^  bie  »ibem  on 

einen  bitl^er  ftub  1  unb  benn  mit  gott  Permalten :  bamit  »trt  gmeine  gredb* 

Hgbeit  gb^lten  unb  nieman  iü  argem  ^ngefurt.  ^ 

!Der  ftlnf  unb  fec^jigfl  ortiteL 

!Dte  ffc^  nit  erlennen  wetfenbi  »irt  gott  wol  mit  jnen  b<tnb(en.  Darum, 
man  mit  jren  iQben  gbeinen  gemalt  fömemen  foU ;  e^  wätt  bann,  baf  fq  fo 
ungeflalti<)(i(^  furinb,  baf  man  bef  nit  emberen  mSd)t. 

Dtfen  artitel  f)Qb  td)  barum  gefeilt  <  ba#  man  erlerne ,  baf  gott  (in  leer 
nit  mit  maffen  mill  furbrtngen«  Denn  er  gefprodben  bat  jti  9etro :  &ttd 
Qn!  aüti  bie  mit  bem  fdymert  fecbtrnbf  merbenb  mit  bem  febmert  umtummen. 
Denn  e^  flunbe  übel,  baf  man  an  ben  ft^enben  be^  mort^  gotte^  fc^ulte »  baf 
fq  mit  gmalt  unb  nit  mit  Perbören  ber  gfcbrift  bonbleh  meUenbi  unb  man 
bemnac^  jnen  glQd)  mürbe. .  SRan  foU  {leb  allein  be^  mort^  gotte^  b<ilten , 
ba^  aUein  fßrbringen :  e^  mirt  mol  mjirfen.  Dtnn  (^brifluci  mirt  fmen  f^enb, 
ben  antcbrifl,  mit  bem  atem  ftnc^  munb^  umbringen  2.  SbeiT«  D.  8.  Durd)« 
dd)tet  man  un^  barum,  föKenb  mir  aUt  bing  ee  tqben,  benn  mir  unf  bar^ 
Pon  (aOinb  bringen;  unb  foU  fid)  gbein  befunberer  nit  rdd)en.  9ber  bie  ober* 
teit,  bie  foU  bie  fqenb  gotte«  beifTen  fcbmqgen;  bodb  erft  nadbbem  fq  febenb, 
baf  fQ  bie  marbeit  nit  miberfed)teti  mögenb ,  unb  bennocb  mellenb  bie  leer 
gotte^  binbren  mit  jemmenf  utben , '  ufrären ,  unber  tragen.  ^  Denn  leibet 
Pil  beto  ftnb^  benen  tobfcbUg^  Pergiften ,  Perraten  nit  }e  Pif  mdr;  menn  f9 
nun  ber  but  nit  forcbtinb.  SBo  man  biefelben  mit  rumen  abilellen  mog 
foU  man  ernfttict)  bar^ji  tbün :  benn  ft)  f6llenb  nit  mit  benen  tünften  fieebten 
funber  mit  ber  gfct)rift«  Dann  fo  man  jnen  f5lid)«  gemattete,  murbinb  fq 
bie  gansen  melt  in  unfrib  bringen.  &Xj  flellenb  baruf ;  barum  Perbute  fid)  ein 
teber!  (it  rebenb  jro  etlicb  oue^  fo  fd)mä'cblid)  Pon  ber  gfd)rift/  Pon  goU, 
pon  ber  marbeit,  baf  gut  märe,  man  befd}luiTe  jren  etlidben  bie  mutet;  fo 
ft)  bo(^  gar  nät  uü  ber  gfc^rift  permbgenb,  unb  boc^  barttKber  bellen  mellenb; 


^)  perlettet    >)  confpirtten ,    $etmli<b  auf  unerloubte  SBeife  (i<b  Perbinben.    ^  ben 
SnscPtr  unb  9toffliftet  macben. 


422  mimn  m  lxvi.  muii, 

unt  bo0  atfc^  ttit  tntt  gwoltf  funbct  baf  ni<m  0$  ncd^  I»ec65mi  jfcr  im« 

toüiftn^cit  fütbin  ^icfTe  Urnen  fdtn^Qflen  nac^  p)}t6agotifc^cm  ßttm. 

2)cr  (ec^tf  unb  fec^stsft  attitd. 

S(^  föUenb  ültt  geiiKtd)  fürgefr^tm  üd)  t)(cnb^  nibetlaffcni  unb  bal  ri« 
nt()  ftii;  dijtifti  (nit  bic  tiflcn)  ufcict)tcn ;  ober  aber  fq  flonb  um :  bie  ac 
flot  am  boum. 

2>i$  i{l  ein  friinb(tc()  t^ermanung »  baf  man  brn  j^^nflg  ber(a({e,  unb  ^d) 
bem  truj  6t)rifli  ergebe  f  ba^  iflf  bemutige  unb  bem  wort  Qfbriiii  ob  aUen 
bingen  glouben  gebf  unb  ntt  bon  tag  gu  tag  ßcb  mit  näwen  lugen  (lärte: 
benn  bcr  (td)  bamit  flä'r{ti  ber  n^irt  in  bte  borr  nit  entrannen«  ^rouerb.XlX.S« 
@^  bilft  f)ie  gbein  gwalt.  (£cl  bilft  nit  reben:  bie  fürfien  nemenb  bod)  ba$ 
n^ort  gptte^  nit  an.  2>enn  fq  b<ibenb^  aUn^eg  ben  meeren  tei(  gum  le}ten  an« 
genommen;  unb  n?ad)^t  bie  leer  gottetf  nit  bon  ben  boben  t^upteren  berab» 
(unter  Don  ben  f (einen  oerfd)mäd)ten  wad)tft  e^  bi^  an  bie  büupter ,  bamtt 
man  bie  (lä'cte  bed  wortfl  ertenne  i  baf  bie  boben  pod^enben  gn^altigen  nit  bonb 
mögen  baroor  fqn ;  funber  flnb  mit  jrer  fd)mad)  übermunben  /  bamtt  bie 
gött(id)  mt}tfbeit  unb  fraft  erfd)ine.  Stf  wirt  bie  nit  belfen  gelt  uneben  unb 
tviberum  mit  ablaf  erbettlen:  man  i(t  ber  fad)  innen  worben;  man  gibt  nut 
mee  barum«  2)ie  ap  ftat  am  boum ,  nad)  bem  »»ort  3obanni^  SRattb* 
III.  lOf  bau  iil:  2Bo  ba^  liecbt  fummt,  ba  {Iäd)t  bie  ftnflemuf ;  n^o  bie  nct* 
beir,  ba  flud)t  bie  luge;  n>o  fid)  gott  uftbutf  ba  miif  ber  tüfel  nj9d)en;  wo 
ba^  wort  gotte^i  bau  (id)  nit  fa(fd)  gU)ffet/  jtd)  uftbut,  ba  müf  bi.e  glpd)^ 
nerp  wt)d)en.  2>arum  brSwt  nun  bad  wort  gotted  allen  gli9d)^neren.  3)enn 
wo  bafi  erlernet  wirti  ba  wirt  ie  ber  fä'nftefl  ber  wutenbefl  bie  gl^A^ner« 
)c  i?ertrt)ben.  Unb  ob  man  ftd)  ein  jt^tlin  erweeretf  wirt  man  bod)  in  ber 
barr  nit  entrannen.  Unb  bob  bif  wort  nit  uf  ben  fänbfluf  a)  gerebt  (all 
etUd)  bermemt)f  ben  nteman  ftird)ten  foUf  funber  fpred}en:  ^err^  bin  wiU 
befd)ed)!  !Z)enn  id)  ben  nit  fütd)t  nod)  gloub  alfo  werben  i  aU  bie  (lernen* 
iäler  furgebenb :  benn  fi)  bi^ar  fafl  nebenb  ber  fad)  bingefaren  ftnb.  QBenn 
fp  i^on  falt  fagenb,  fo  will  man  Don  {)i&  erfliden;  wenn  i>on  wärme;  fo  müf 
man  bt)  ben  brä'nben  (i^en.  S^ofii  fq  werbinb  U  aber  alfo  treffen  unb  er« 
lernen  i  baf  gott  btrr  i^. 

2)er  (tb^n  unb  fed)2igfl  artiM. 

Ob  ieman  begerte  gefprä'c^  mit  mir  se  baben  bon  jinfen  i  sebenben ,  bon 
ungetouften  finblineu;  Don  ber  firmungi  enbüt  id)  micb  willig  je  antwurtem 

fyit  bab  id)  Pon  sinfen  wellen  reben  u^^  ber  leer  Sbriflif  ob  ft)  mit  gott 
möginb  gclouft  werben/  unb  ob  fp  ein  frud)tfouf  fpginb  ober  nit.  Unb  b^b 
nit  wellen  be wären  (benn  e(i  gbeinem  möglid)  ifl)  nod)  reben,  baf  man 
bem  iin^f öufer  ben  sin^  nit  föUe  geben ;  funber,  all  bie  wpl  ein  oberfeit  wiicb» 
rer  bulbet,  fo  ifl  ber  fd)ulbig,  ben  wüd)er  je  bemalen,  ber  in  uf  fic^  nimmt; 
pi(  nue,  befi^in^  uf  flcb  gelaben  bat.  3d)  bab  qber  f^it  ben  frommen  con« 
fcicnu*n  n-clten  an^^cigen,  wie  fq  ftcb  in  bem  jin^touf  mö^tinb  balteu;  baf 
fp  gott  nit  fo  übel  er'^ürntinb. 

9)on  ^cbenben,   bie  ber  lapen  finbi  unb  aber  Pon  lapen  b^irfummenbr 

a)  5lufd  3af;t  152*  (;attcn  bie  ©ternbeuter  tint  Sünbfiut  angtfagt. 


Us(«auttg  M  LXYII.  octtMl  423 

■ 

nit^m  Un  fUdim  etlouft  itn^r  ^  td)  m<c^  nät  mUtn  attttetmn.  Zktin 
btefcibcn  f ummmb  ba^at  /  bia$  bet  gan}  boten  ctmann  jr  eigen  gf^n  ifl >  unb 
babenb  ben  um  ben  }ebenben  Detliben  unb  um  bic  etgenfd)oftf  atfo  baff  weU 
d)er  uf  bemfelbtgen  ßd)  närt  unb  tvonet/  eigen  warb  au  bemi  baf  et  ben 
jebenben  gab.  ^bet  Don  ber  gott^^üfeten  obet  bet  tilc^en  aebenben  wegen 
bab  id)  weUen  antwutt  geben »  ob  man  fq  uti  g5tt(i(i}em  obet  menfd}ltd}em 
rechten  f(t)ulbig  fqe ;  bab^  wellen  an jeigen  bie  gtoffen  mi^btüd)  bet  sebenben« 
^amtt  ben  atmen  wäd)teten  jt  natung,  bie  jnen  genommen  unb  mil  gwalt 
entzogen  iflf  wibtum  wutbe;  nit  bie  gan}  fumm  funbet  ein  eetUd)e  jimmlt^t 
natung.  2)ann  jto  Di(  finbi  bie  fptec^enb:  foU  id)  bie  watbeit  fagen»  fo 
mit  id)  an'n  bettelftab  tummen.  Unb  i^ab  fölid)^^  nit  ^en  min  felbtf  wegen 
weUen  tbuni  aU  mit  etlid)  sumriTenb  on  bie  watbeit.  3d)  uetnug  mid) 
t^on  ben  gnaben  gotte^  mit  wenig  fo  wo(  i  baf  id)  t^etjügt  wiU  t^an  c  wo  i(b 
lernet  etfunben  würbe  mee  begeten »  webet  minetf  Iqb^  natung  unb  }tmm« 
liebe  notbutft  etfbtbetet/  baf  man  mit  benn  für  bin  gbein  aufd>ub  tbuge. 
ÜSitwol  id)  batum  ou(b  nit  fotgfäUig  bin/  nod)  M  min  tag  ie  gft)n  bini 
unb  weif,  baf  id)  gbein^  (aflet^  ä'niget  bin  benn  be^  gqtci.  ®ott  f^e  (ob! 
Denn  bie  gana  we(t  möd)te  bem  gütigen  nit  gnug  tbun«  ^(fo  fd)ri)  id)  nun 
9on  bet  atmen  b(öben  pfatreten  wegen  i  bamit  fp  nit  ewigüd)  mit  etbid)ten 
fabUn/  toit  fant  SBenbeli  bet  fd)afen  gbut  babt;  ßc^  näten  mufßnbi  funbet 
bal  (utet  wott  gottel  an  bie  f^ani  neminb« 

Q3on  ungetouf^en  tinblinen  bab  id)  etwann  geptebiget:  (E^  ft)e  gloublf« 
c^t  I  baf  fQ  nit  petbammt  wetbinb  t  totUt  baf  fq  Petbammt  wetbinb.  !j>at« 
um  babenb  mid)  bie  fappenjipflet  weUen  freifen.  Z)od)  b<)b  id)  aUweg  jnen 
ein  boUwett  furgebebti  batübet  ft)  nit  banb  mögen  tummen«  3>cnn  icb  bi^ 
aUein  getebt  t^ah  Pon  ben  finbCineui  bie  Pon  dbtifKicben  Patet  unb  mutet 
geboten  (tnb ;  oud)  babQ  aUein  gcrebt :  e^  fpe  gloublidber.  Unb  bab  nit  gerebt : 
e^  ft)e  itd)er  a(fo ,  baf  fq  feiig  wetbinb :  benn  bie  urteil  gotte^  itnb  und  un« 
bffannt.  Unb  ftnb  aber  etliche  ftefenet  fo  ung(fd)i<tt »  baf  f^  bie  atmen 
menfd)en  /  nad)bem  jnen  tin  föld^et  unfaä  je  banben  gegangen »  etil  mit 
Pttfd)upfen  tümmrenb;  (aiftnb  f^  jre  finbli  nit  in  jren  gewt)d)ten  fi(d)bof 
legen ,  unb  flrafenb  fQ  mit  offner  f(i)anb  unb  büf  >  unb  utteilcnb  etil  übet 
batf  utteil  gottcd.  9lun  bab  id)  Pon  ben  br^en  (tudCen  bie  oud)  nit  wellen 
fagen ,  allein  M  bet  urfad) ,  baf  (icb  bet  banbel  fufl  lang  udgejogen  bat » 
unb  abet  it}t  iil^  baf  icb  bennocb  aum  Icjten  bore«  ^    ^Ifo  fqge  ed  iej  u(! 

(Sntfcbutbung  unb  bejügen« 

3cb  mag  wol  gebenfeu/  baf  min  (IräÜid)  reb  Piten  treffenltcb  mif fallen 
tvtrt ;  bccb  benen  allein  i  bie  gbein  flraf  erleben  wellenb  i  beiferenb  aber  bat« 
ncbenb  iid)  nit  um  ein  bar  /  unb  gebenb  um  bad  wort  gottcd  aU  Pil;  al#  bie 
jubtfcben  pfaffen  unb  pbarifä'er  um  Sbriili  leer  gabenb.  2)ero  eigentöpiige 
unwüifenbeit  unb  bod)po(ben  nimmt  ^  ein  iebcn  fd)ri}benben  biu/  nad)bcm  er 
bcftnbt  bie  eblen  beilfamen  leer  Sbriili  unb  orbnung  fo  unperfd)amt  binge« 
legt  n?erben  unb  Perad)tet  /  baf  er  one  tteffenlicbcn  jotn  unb  unbant  ^  übet 
fete  gottlofen  nit  fpn  mag.  ^Ifo  id  mit  PiUDd}t  oucb  befd)eben;  bod)  be« 
huntt  mid),  baf  bie  wiberfäd}er  Sbriili,   bie  itdb  weber  biegen  nod)  bfd)nt)» 

«)  oitf^öre.    2)  reift  -  ^in.    ^)  Unwiffeit. 


424  Uffeguna  M  LXVII.  orttMi 

km  tvettoA  loffhii  ftmbet  gotf  f<^tn2(ictib  m  ttnNtlaf  /  tto4  tttci  ott  h  «^ 
ipfirbtg  ivArtnb ,  angerurt  fDflinb.  Ob  abev  tnttan  mrittte,  jm  tn  Mfct  sfM 
}(  fut}  btiditt^tn  ftjnr  mas  mit  batf  onjcfsm.  (ErfinM  fict)  bctitii  tof  id) 
icman  }c  nad)  olrt  gna»^  gcrcbt  ftobi  tviU  id)  flcm  i^rtbcffctnt.  2>cmi(o 
ivcntg  id)  toitii  bof  man  tet  leer  SbtifH  Awolt  tbfiaVfo  »^nis  tmU  td);  ob 
flOtt  »tttf  mit  Utt  oud)  ürmon  gwatt  iuf&gcn*  Vbcr  btt  tntinungni  beib, 
fo  Wirtin  bcsrtfftti  (inb  r  bejtig  id)  i>ov  «Ott  unb  unfecem  betten  3efu  Sbriüei 
bof  id)  bife  meinungen  batum  t^ah  fbidbet  mof  /  m*e  lool  sefeben  nmrti  gc* 
^nblet:  baj  td)  bie  dfd)tifi  bet  meinung  f^n  fttnben  bab;  unb  ntiAiA 
laifen  gbeine^  menfd)en  tonb  ober  meinung  itten,  fo  b<i(b  id)  gefebm  Wi 
baf  sott  ein  onbet^  getebt  bat.  Unb  ob  id)  an  bem  (inn  bet  flottIid)eti  gfAtift 
getttt  bitte ,  unb  ftcb  tat  mit  bet  gfd)tifl  etfunbe  an  einem  o^t  anbccn  pttf 
baran  bie  bewfimuf  ISqt;  enbfit  i^  mid)  berid)t  laffen  metben/  bocb  nitmit 
menfd)en(eeten  obet  fa^^ungen  funbet  mit  bet  iidftihi  bie  tbtonneufto^  M 
iftf  i>on  90tt  9n9eft>tod)en,  beift.  Dutb  fott  man  mit  ben  i^erftanb  bet  gfdirift 
nit  mit  »dteten  funbet  mit  bet  felb«gfd)tift  bewi)fen.  2)enn  tcb  mid)  oud) 
enbfit ,  bie  bunf  (en  gfd)tift  nit  u«  minem  f opf  mit  unnflbem  gfd)iofi|  }<  br* 
»Ären ;  funbet  ben  ßnn  i  ben  id)  u^  bet  9fd)tift  batbting  /  ben  wiB  id>  w*^ 
bet  8fd)rifi  bewÄten ,  unb  muf  bie  9fd)tift  min  unb  aUet  nwnfften  ri*tff 
fDUi  unb  bet  mtnfd)  nit  tid)tet  fibet  ba^  »Ott  gotte«;  in  boffhunsr  <lfbrifM^ 
bet  bie  matbeit  iftr  wetbe  fm  wott  nitlaffcn  unberbtudtwetben/  funbet  tai 
fcbi)n  iinet  gnab  unb  eeten  un<  atmen  ffinbten  ie  mee  unb  mee  butcb  t^  »fr 
nen.  Dem  fqe  mit  bem  tratet  unb  beiligem  s^ifti  einem  gotti  (obf  mm 
baut  flefett  in  bie  ewigbcit!    Vmen! 

»)     f*««f. 


42S 


r 

tote  iit  semmen  Wnt  ml  flanbinb. 

'  (Ein  yrttgc  ^uttt:Q4>  Stv^ngUtf  an  @.  ^o^onntö  tinfttt  ta$(  gct^on 

MDXXIII. 


3m  3a^te  1S23  fingen  bie  fc^toAcmertf^en  ^6pfe,  @rebe(, 
6imon  6tumpf,  9{oub(i,  2)lani  unb  onbece  an,  unter  bem  SJoc« 
tpanbe  eoangeliilc^et  ^tetj^ett  ®ntnbfli^e  auf  unb  untec  bec  ^on^el  su 
t>etbteitenf  h>e(^e  bie  S^onbe  Ui  @e^ptfamd  gegen  Obrigfeit  unb 
®efe(e  unb  ber  ©ecec^tigfeit  gegen  lai  @igent^um  ju  jetteiffen  unb 
bie  bfirgerltc^e  ©efeKfc^aft  fe(b|)  aufjulbfen  unb  su  )erfl6cen  beerten. 
0teKen  bet  @c^nft ,  beten  SBoch)erfianb  auffer  93erbinbung  mit  an« 
bem  CteKen  unb  obne  S^erötffic^tigung  \)on  3<it  unb  Umjt&nben 
bem  Syit6)>erüanb  au^gefe^t  nniten  (bie  felbji  3tt)ingU  no(^  nic^t  gant 
richtig  iu  erttAcen  oetmod^te) ,  brausten  fte  ali  S&etoeife.  IDieg  »acb 
t)Dn  bett  ©egnetn  ber  Diefbcmation  benul^t ,  um  ^bf(^eu  gegen  S^ingK 
unb  bie  3äc<^cc  SU  erregen.  2)er  d!at^  Von  3ötic^  befahl  loieberbolt 
beo  ^enger  Strafe  bie  Entrichtung  ber  3eb^ten  /  unb  3toingK  fanb 
fKb  gebtungen ,  biefe  ^rebigt  ju  baften  unb  brutfen  su  (äffen.  S3e* 
fonberj  mu^te  ibn  baju  ein  S^rief  S^erc^tofb  J^aKerd  aui  f&txn  00m 
8.  ^tü  betoegen,  ber  tbm  ft^rieb:  ^IDie  ^befi^en,  benen3infe  unb 
Sebenten  fo  Heb  fmb,  »iberflreben  oori&g(i(^  bem  Qh>angefium.  2>arum 
ifl  mir  ni^td  fo  febt  angelegen ,  aH  bag  S)u  micb  ober  2)lattb.  5 ,  42. 
belebre^,  bamtt  icb  ben  ®egnem  toie  ben  ^reunben  bed  Soange* 
(ittm<  genug  Itbun  ftone.  3n>ar  tenne  Uf^  bie  fDleinung  Q^iniger; 
ober  i^  fann  nid)t  befriebfgt  fe^n ,  hü  2>u  mi^  ooOenbi  belebrft." 

9(uf  bie  erflc  ^udgabe  im  3abre  1S23  folgte  eine  )roet}te  im 
Sabre  1S24,  n>e(^e  aber  feine  anbere  oH  ortbograobifc^t  93erf(bie« 
benbeit  barbietet  SSeibe  finb  bet)  ^rof^uem  gebrutft.  Eine  (att' 
nif(^eUeb(rfe$ungi»on@Matterflebt  in  3toingU  Opp.  T.L  FoL  305—323. 


J^CR  9ti((aafen  Mn  9ßanemo9(,  ptpv^t  lü  95etti  m  'ttec^tlonb  a) 

0na^  unb  frib  boti  gott  unfctem  Herten  3tfto  dbrifio! 

9(i)(f)  »te  aUe  c^riflm  ÜA  aUrttt^atb  ftStuvcnb  bei  gloubtn«  bc^  ci^an« 
getit  S^rtfii,  bm  bin  Datctlanbf  o  aUerliebflcr  btubcc  in  S^rifto  ^rfu!  bic 
^omm  ilatt  S5em  b)  annimmt  unb  taflUÄ  toacb^t:  alfo  {r&uiot  micb  in 
funbctbrit  bin  bcteetb^  i^on  bcc  ftnflcrnuf  }um  (iccftt.  2)iinn  i)il  bing  Mi 
bic  btcb  bai>on  sebinbcrrt  bättinb :  bin  füntcm  fltfcblecbt  (bcnn  bin  cigncc 
»attt  fütncm  iü  mit  i)i(  unb  oft  gcpftegncn  fd)ult6ei$'  unb  anbrcn  ämtmnif  c) 
n)(^ta()f  eigen  tugenb,  finftc'  unb  gnab  gegen  ben  menfcben;  unb  bol 
aUer  jabeft^  ifl  bon  fo  DilpApften  unb  bifcbofen  t^odj  unb  wert  gefc^ä^t  f^n. 
2>ife  bing  aUe  bättinb  bid)  one  jmQfel  )u  bet  ftpen  ettanntnuf  be«  eoangdit 
€btiili  nit  laffen  tummeni  »o  nit  gott  funbetlicb  gebogen  bätte  bid)  unb 
Mti  i)Ol(  bt)  ud).  O  wie  toat  ift  bal  mort  SbriiH :  S«  tummt  nieman  )tt 
mit/  e^  b<ibe  in  benn  min  bimmlifcbec  bater  gebogen.  2>er  murft  alle  bing 
in  aUen  menfi^en  i  htm  foUtnb  mit  aUe  um  ütoM  gloubcns  »iUen  lob  unb 
baut  fogen  in  bie  ewigbeit.  9(men.  2>af  id)  i  liebet  btubet  /  fo  ftefe(  bin  i 
baf  id)  bid)  mit  offener  gefc^tift  befumm  i  ^  bet  boc^  Dotbat  gbein  befunbere 
ftünbfcbafit  mit  bit  gebebt  babr  ift  gbein  anbte  utfad)  benn  bet  gemein 
Sbriflu^f  ber  un<  bruber  unb  gtiber  eine^  lt)b^  mad)t    2>ann  aU  bie  bei' 

*)  Sefe^rung.  ')  6anfrmutb,  fDltlbe.   ^)  fd)toittigßt.  ^)bir— entgegen  fomne. 

•)  9ltf(au^  t)on  SSattenmt^l  mar  bet  6o^n  be^  SfbuIr^etfTen  3afob  Mit 
fSatttnmpC,  geb.  1492.  @(bon  in  feinem  fieben^e^ititcn  3a^rewarb  er^^^ort^ect  ^u 
2Betn  unb  1521  ^topd  be^  &tiftt6.  dt  erlieft  eine  9Rtnge  getllltcbtr  6teaen  nnb 
Vfdinben:  2)om^rtenfl<aen  ^u  fi5afe(,  Soiiflan)  unb  Saufannc  (btec  aud)  bie  Dobis 
peopfift}),  ba^  ^rtoeat  ju  IDlont  s  ^revt^retf ,  bie  9I6btt9  )u  URonteron,  aucb  nMt 
er  apoflofifcbet  ^totonotat.  1522  fam  et  in  ^BorRb^Ag  Bum  StftOuni  6tttfn  na<b 
be^  €atbtna(  ®(binnettf  Sobe.  9(U  Vtop(l  §u  9$ern  b<itte  er  grofe  gefft(i<be  &t: 
MNitt:  benn  bic  ^äplle  Ratten  bem  Stifte  hafttbH  gegen  ba^  (Snbe  betf  ßinßeOnren 
3a^r(}unbert4  aulJerorbentUcbe  ^orrecbte  t>erlie^n.  Sercbtolb  ^aßer  nennt  i^n  (£p. 
ad  Zwingl.  8.  Apr.  1523)  ^  Episcopum  nostrtim. '  2>emna(b  n^ar  er ,  wie  fein 
berühmter  SBater,  IBeforberer  ber  dleformation  t)on  il^rem  ISegtnn  on.  1525  gab 
n  feint  V^ropflet^  mit  htn  übrigen  Stellen  unb  ibren  Stnfünften  auf,  unb  Mr^Kiea« 
tliete  ficb  1526  mit  ^iaxa  SRa^  au6  einer  ^amxüt,  wt{d)t,  wie  bit  feinige,  bitdl<: 
fbrmation  begunfligte.  (6cb(urer  SSern.  9Raufo(.  I,  3S6  f .  &tttltt,  9Bir)  nnb 
^otttnger. )  b)  @6  waren  in  biefem  3a^re  fiarfe  SSorfcbritte  ^ur  ^{eformation  mr 
2Bern  gemacbt  werben,  din  IDlanbat  5e6  Siat^tt  befaßt :  >9  baf  bit  ^^tcbtger  niAt^ 
(ebren  foKen  alt  bat  @t)ange(ium ,  unb  toa6  ixt  burcb  bit  b^üge  ©d^rtft  bewobren 
mögen;  aQer  anbern  £ebren,  bem  (£t>ange(io  ntd)t  gemäf,  fte  fetten  t>on  Cutber 
ober  anbern  ^octoren  ausgegangen,  foütn  fit  nicht  gebenfen,  au(b  foQen  fle  m4 
aller  @dimäbworte  entbatten*  ^'  9lucb  warb  ba6  Ätoiitt  ^öntg^fefben  geöffnet,  unb 
ber  9?atb  Heß  burd)  ben  ^ropfl  9BattenWQ(  bem  93ifdiof  t)0n  £aufanne  bie  vorba- 
benbe  QSifttation  ber  Sernerftrcben  unterfagen.  (Hatler  ad  Zw.  9.  Mai.)  Siber 
nocb  im  £aufe  biefetf  3abretf  wanbte  ftd)  bit  @ttmmung  btt  diatf)ti  gegen  bte  Srreiinbe 
unb  £ebrer  ber  9{eformation,  bieten  ber  ffranfreid^  ergebenen  Varte^  nun  veraiig: 
Itd^  begunfligt  warb,  (flauer  ad  Zw.  8.  Apr.)  2)atf  SGBert:  „t)en  ben  (^etflficbeR 
femmt^  an  bie3unfern/^  wirfte  flarf.  (@(beurer).  c}3afeboeniS3attens 
w^\,  ecbu(tbeif  feit  1512.  .  Sr  (ae  friibe  Sutbertf  unb  ^n^ingli«  Scbtiften ,  flutte 
unb  ermunterte  bie  et>angc(tfcben  ^'rebiger,  befenber^  ben febr  angeftinbeten  ^^bann 

'Ur. 


%9n  g5mic^er  unb  mmWiä^vt  acvct^ia^eit  427 

tcn  in  einem  fvtßcbmort  ^abenb:  Sf^omme  tummrnb  jä  frommtn  uttgAaben; 
alfo  M  ein  iebet  d)rifl  }u  bem  antren  je  werben^  dlimpfd'  S^nüai  fo  f« 
eine!  gotte^r  eine«  touf^^  unb  eine^  glouben^  (tnb  in  Sbciilo  Siefu.  9(U  id) 
nun  uf  t^ecgan^nen  Oo^anntd  töuf^r^  tag  gepvebget  ^ab  boti  göttli(t)et  unb 
m(nf(t}(ici)er  9ted)tifl^eit  i  unb  bemnad)  bon  btlen  eetfamen  menrd}en  etbetenr 
bicfelbigen  meinung  je  fd)rt)ben :  bab  id)  üwtx  frommen  (latt  f6i(t)e  meinunft 
ntt  (fbören  }ufd)coben  /  »ie  wo(  id)  be§  ein  flartt  begivb  gebebt  2)ann  id) 
grbSrr  bottf  wie  ein  teb  unber  ben  dmren  gefeit  wäre/  baf  ed  bt)  un«  }c 
3urid)  fo  icimerlid)  flünbe;  ba«  boc^  itit  ift*  3>enn  i>il  fi:änbfd)aft  unb 
liebe  watbit  täglid)  unber  ben  glöubigen,  gott  fqc  (ob!  unb  nimmt  nieman 
ntiiib  für  i  benn  allein  mit  ber  oberlett  beiffen  unb  entfd)eiben.  a) 

(£ci  ftnb  oud)  bil  tviberfoänniger ;  bie  i>iUt)d}t  änber^  anfet)enb  weber  bie 
(eer  Sbtifli ;  bie  muf  man  bulbeu/  bid  baf  ft»  gott  oud)  jücbt/  bamit  bie  (tärfe 
üne^  mortem  be$  eerlid}er  geiige ;  e6  muf  miberflanb  baben  i  bamit  man  itn 
traft  febe.  SBiemol  id)  ja  röld)e  meinung  ber  filcben  bq  üd)  nit  bal>  gböreit 
iufd)n)beni  bab  id)f  bod)  bir  aU  eim  erniUid)en  getragen  biener  gotte^  wo( 
gbireui  gen^üifer  boffnungi  bu  lieiTefl  bid)  föld)^  nit  frömb  bebunten  ^  fun* 

^)  n&mticb :  um  beffen  gfteunbfcbaft.    >)  Sefugmf . 

a)  ^ttf^btr  im  9Cnfang  bt6  i^eumonattf  ju  ISetn  gelS^attenen  Sagfa^^ung  (mo  ^ivingff 
Vielfältig  oer(äumbct  unb  ber  Stf^fuß  gefaßt  moeben ,  ibn ,  wo  tt  im  ®tbtttt  ber 
Cibgenofftn  betr^fftn  werbt ,  gefangen  511  nehmen) ,  fagtc  ber  Siat^tfberr  Aafpar  wn 
Olulinen : . »,  iitbt  ^ibgenoffen ,  mehret  be^  fetten ,  haf  bte  Eut^erifcbe  @acbe  mit 
ieiten,  fo  bamit  umgel^en,  nic^t  Obcrl^anb  geminne!  benntbee  (ber  ^urcber)  "Pröbis 
hntta  fyitta  fit  in  tl)rer  @tabt  babin  gebracht,  baf ,  fo  t6  bie  Ferren  bafelbflgerit 
loenben  woüttn,  fte  e^  ntcbt  möcbten.  Unb  e^tfl  bar^u  gefommen,  baf  einer  in 
ftiatm  eigenen  $aufe  nicbt  ft4)er  ifl.  @6  bebucftt,  baf  er  anbete  )u  i^m  näbme,. 
Me  mit  ^arnifcben  )oet;rten ,  bamtt  if)m  n\d)t6  gefcbäbe ;  unb  bie  Sacb  b^t  a(fo  eins 
genffen«  ba§  it)tt  Säuern  auf  bem  Eanbe  meber  ^infe  nocb  ^ebentcn  me()r  gts 
ben  moQen,  unb  \ik  iint  foi<be  S^oevung  in  bie fer  @tabt  unb  auf  bem  2anbe^ 
becgfetcben  niemabi  gebort  motben  ifi.^  ^16  btef  ber  fHüt^  oon  ^uticb  oernabm, 
befi)(of  er  ben  25,  3ult:  ^^($6  foQen  ^me)^  ©lieber  bt6  Aietnen  unb  ^weo  bU  ®tös 
fen  9tat^6  nacbforfcben ,  me(d)e  »Prebiger  ba6  Soangeüum  ntcbt  recbt  oetfunbigen.  ^^  — 
%te  c^  fcbeint,  waten  t^ordügitcb  fo(d)e  gemeint,  me(cbe  gegen  ^infe  unb  ^ebenteii 
nacb  btn  ©tunbfaijen  ®xtbii6  unb  Stumpfe  prebigten.  „  ^mep  anbete  9iatb6g(ieber 
foDen  Sf}ad}forfd)ung  i)alUn ,  wer  ^wingH  be)^  beit  (^ibgenoffen  fo  oetiöumbet  fjabt.  ^^ 
( $uf (i'tf  !Bt\)tu  5.  mtf,  ®tfä).  II  y  26.  27.)  ?wtng(t  abet  tief  nun  feine  ben  21. 
fBxad)monat  gehaltene  ^tebigt  bru(fen,  unb  eignete  fte  weitfftcb  bem  ^topfle  pon 
iffiattenw^t,  feinem  angefebenen  $ritunbe  tn93etn  in.  —  fB^\i  ber  Untetfucbung  ge« 
ffaitb  SSogt  (Robtbotf  SU  ^nbelftngen,  baf  er  über  ^wingfi  gefagt  ^a^:  »^übee 
bAbe  betfeibe  geptebigt:  man  foQe  ben  ^ebenten  ntcbt  geben;  nun  nacbbem  et  ^boe^ 
betr  geworben,  wtberrufe  er  ed.^^  Qferner:  »^wtngit  werbe  nocb  meiner  Ferren 
ton  ßürid)  unb  ber  Stbgenoffenfcbaft  2eib  unb  @ee(e  perfubren ;  b^tte  man  i^n 
pcrbrannt,  e^  toäre  i^m  recbt  gefcbel)en/^  (£r  bat  um  ®nabe,  unb  bte  Strafe 
vatb  il^m  nacjbgelaffen.  (arftfü  ib.  31.  32.)  9Iuf  bie  Sflad)frage  bt6  fJUat^ti  poit 
9md)  U\9  bemienigen  pon  Sern  über  bit  ^erföumbungen  gegen  ^wingli  unb  ^uxidt, 
antworretc  biefer  @onntagO  por  ^ter  unb  ^>üui :  „  ülut  aii  ®age  fepen  tbm  bie 
Sefcbulbigungen  über  bit  prebigten  p  9uricb  wiber  ^ebententc.  ^ugtfommen,  bcs 
nen  u  feinen  ©iauben  gegeben;  er  ftp  perft^ert,  baf  puricb  in  bi^fen  Singen  ges 
bii^rlicb  b^nble,  unb  er  freue  ficb  bar&ber,  baf  ^intta^t  bep  iWn  berrfcf^e,  (@imm(. 
€ammf.  SOtfc.) 


428  Son  06ttli(^et  unb  menfc^Iic^er  gete^tigf^dt 

bft  emDftniAed  ti  im  bcftrn,  od  el  befd)el)ni  ifl.  hierin  mitfl  bu  feben ,  Icffi 
cDnttc(cUum  Sbrtflt  ntt  tviber  ^ie  obcrtett  iflf  bof  c^  um  }pti(d)i^  <(ut«  rnUrn 
nit  }rcrättunA  gebtrtf  funber  ein  bcftftunci  iflber  obcrtriti  bte  rectit  tpt^^t  unb 
einifl  mad^t  mit  bcm  Dolti  fo  fet  fo  d)rtftfn(id}  fatt  na<6  btr  ma$/  Hc  c^ott 
i^orfidbtqbt.  hierum  (id  (d  mit  ben  glöubic^en  ütvxtt  til&jtn ;  unb  vo  bu 
miner  armen  bienden  bebörfen  wärbtfl,  fo  fct)o{f^  unb  gebüt!  @otti  ber  uni 
<iUe  in  ba^  »unberborlid)  lit6)t  (inet  erfanntnuf  gefiirt  t^ati  ber  beilatc  m 
untf  dUe^/  batf  er  bot  angehebt!  ®xü^  mir  Sbomam  Q3}Qtenbacf)r  a)  ^cinrid) 
Supulum ,  beebe  mine  unberwi^fer  /  b) .  0eba|lianum  Sneqer ;  c)  ^trcbtolbm 
S}<AUti  d)  äwrer  tildben  leerer/  mine  mitbelfer  im  eDanc^elio  (ibti^ü  bie  eblcn 
feiten  ic.  i  binen  bater  i  minen  berren  i  unb  3.  ^anfen  9lubo(fen  ^e^cl  von 
Sinbad)i  e)  bie  (hent^en  befcbtrmer  (i)riflenlict)er  [eer,  ^aUrium/  ben  flattar)t,f) 
unb  liienbart  Srempenf  minen  fämmetf  ^  ^)  unb  bie  c^anjen  {ilct)en  bq  ud^! 
©eben  Suricb  am  30.  tag  ^öumonat«!  MDXXIII. 

i^u(brt)d)  3n>in{)(i, 
bin  williger  unb  aUer  grillen. 


S^on  gbttli(^et  unb  menf(^K(^ec  gerec^tig^eit 

©0  fid)  jü  unferen  jijten  bie  gUttlicfe  gre^tigfeit  burd)  bö<  gottfttfott 
9{fn(t  mee  benn  in  bil  bunbert  jaren  te :  weUenb  bocb  et(id}e  mcnfd)en  bie 


*)  nhmli^ :  baf  icb'e  wiffe.    *)  Scbwaget. 

a)2MniA^  SBt^ttenbac^,  ?mfnd(i'^  Setter  in  bet  SS^t^U^it  iufBüftt, 
6ta6tpfarter  lu  fBM ,  feiner  ^ater^abt ,  mid^t  er  refotmtrte.  ^wingCt  flanb  mit  t^ 
in  ber  t>ertcautt(len  gfreunbfcboft ,  wovon  igre  Srieft  itUQtn.  (bef.  pmtng(t  $u  SBgtt^. 
15.  3uni  1523.)  b)  9  c  t  n r <  dj»  2B ö ( ff i  n ,  lattnifirt  Lupulus ,  €[^ot^rt  unb 
^uOe^rer  ju  0ern ,  ^tofn^ft'^  Seigrer  In  btt  (attntfcben  6pracbe  unb  ^oefie  ^n  Skni. 
c)  &t^t  bit  inoten  aur  er|ltn  ^urdj^erbttf putatton  6.  Hl.  d)  S  e  r  4^  t  o  ( b  $  a  U  e  r ,  ms 
SKIbtngen  bep  Uiot^totii,  ber  etgenüicbe  9lefbrmator  pon  S3ern,  fett  1521  Etutpntf^er 
bafetb^.  SInberemo  mc^r  ))on  ^aUer,  9Bpttenba(b/  ^BtöWn.  e)j^aii<9{ubo(f 
^e^ef,  6or)n  bt6  !8enner  Aafpar  ^e^el,  ein  ORet^Cäufec  für  ^ranfreicb,  ber  ba: 
burcb  1513  feinem  Spater  einen  graufanien  Sob  t)on  ben  empörten  £onb(eutvn  v^iH- 
1519  mar  er  im  S)ten(l  bt6  ^erjog^  UIrtcb  t)on  SEBfrttmberg ,  unb  toaxb  bti  lanM 
)»erwiefen.  1521  mar  er  einer  ber  Arieg5|iauptfeure  in  be^  9ap(le^  ^r ,  ba^  er, 
fran^öfifcb  ^tfinnt ,  wieber  perUef .  !nur  ^oiitit ,  nid^t  Suterefft  fiir  SitUgicn ,  fonnle 
biefcn  Unwiirbtgen  |um  SegtinHiger  ber  9{efbrmatton  ma(^en.  2Sern  begnabi^te  t^n 
nnb  ^^h  t^m  ^t  (9itter  mb  SteDen  feinet  !Batertf  mieber.  (6tett(tr.  (9(ut*  ^ottinsn.) 
f )  ^^UtiVLt  ain^befm,  mit  btm  Zunamen  fSinb,  t)on  Stot^meil,  mar  fett  150S 
6(bune^rer  §tt  Sern,  1520  etabtar^t  bafeCbft.  ?u  (Snbt  btt  ^a\)tti  1523  frbobft(b 
eine  Verfolgung  miber  xt^n,  ben  Sfreunb  ber  Stefbrmation ,  hit  tt^n  notf^tgte,  Sern 
nadb  einem  20jä^r<gen  9(ufent^a(te  in  pertaffen.  9lacb  bem  Siege.ber  ditfonuatioii 
lehrte  er  mieber  ba^in  ^urutf,  unb  marb  nun  }um  ®ef(bi<^tfd^retbcr  Sern«  mt^- 
folbung  ernannt;  c!U  foCcber  fdj^rieb  er  b^n  feine  Dortrefflicbe  Sbrom'f  «on  H7*  ^ 
1526.  er  (larb  15i0.  (3.  ffi.  SBpf  !8orberid^t  in  %nt^Vmt  (Sbronif.)  g)  £ien' 
(artZremp,  IBiirger  Pon Sern^  feinto $aitbmerf« ein Sdbneiber,  Dertrouter ^reunb 
betf  Venner«  iHifCau«  SDlanuef  unb  Smingfi'« ,  U,^tn  @<bn>efler  feine  ®attinn  loat. 
Sr  mar  von  9Infalig  eifnger  Seförberer  ber  Deformation.  1529  marb  er  SRitglitb 
beo  «leinen  Statin«;  aud^  perfa^  tr  btt  stelle  eine«  Spitalmeifler«.  &  ^arb  I5(a. 
(64eurer.} 


93on  g5ttttc^cr  ml  menfc^Kc^er  gerec^tig^eit  429 

nit  ümttntni  aU  man  felfti  Um  etlic^  bcto  i  bie  jr  fd)on  (ofenb ,  ft}  in  jrcn 
anf(d)tunAcn  }tef)ctt  meUerib.  X>it  furgcft^ten  ft^enb  in  jro  ein  fölic^t  ftböne  i 
(0$  sbein  menfc^  berfelbigtn  jutummen  mac^.  ^l^i  ia  sott  nit  toiü  i  iaf  man 
mUtbx)  jm,  nod)  Mntmtd  nod)  erb/  noc^  bQ  unftrcm  eignen  boupf  f(l)möte : 
ta  frbenb  ft)  tool  /  baf  mit  bem  gebot  nit  nac^tummen  mögenb.  J^ie  mei« 
mnb  ft)  aber  i  man  foUe  noc^  Mnber  ftc^  balten  mit  bem  verbot  be«l  iä)w'6* 
xtn^,  bi^  r^  jnen  gefuUe:  benn  etf  f^ginb  etUc^r  bie  wetbinb  theinen/  fo  ft) 
gipd)  ufrec^tunb  reblid)  eib  get^on  ^abinb,  fpginb  fQ  boc^  nit  f(t)ulbig  bie> 
fflbigen  ae  bolten:  btnn  man  foUe  sbcinen  eib  fc^wSten/  nac^  bem  wort 
Si^eiüt  anatt^.  V.  34.  2)argegen  finb  unber  ber  gemein  bod)  fafl  menisi 
bie/  fo  balb  fq  ^örenb^  baf  Sbrijlu^  beift:  fo  man  un^  ben  roct  neme^  f9U 
Uni  mv  ben  mantel  oud)  laffen;  wellenb  f^  Me  nun  Urnen  nemen/  unb 
itit  gebenfntf  bas  föUA  gebot  fo  glpd)  aU  mol  berurti  a(^  aUeanbre  (Triften- 
menfci}en;  bof  fQ  oucb  ee  föUinb  roct  unb  mantel  (äffen  i  ee  fo  ftc^  merihbf 
id)  gefd)»^^,  ee  fp  eim  anbren  ba^  (in  neminb.  Darum  mid)  not  bat  be« 
btid)t  bife  na(l)f ummenben  prebge  in  gefc^rifl  je  bringen  /  bie  id)  i^on  göttU- 
d)ee  unb  menfd)lid)er  gred)tigbeit  an  fanct  3obdnnc<  töufer^  ta^  get^on  bab| 
t»e  bernad)  fo(gt;  bamit  bie/  fo  mee  rümen/  bann  id)  iej  itmali  babenb, 
(er  fdd)  ei Aenlid)er  nachjagen  mSginb.  Unb  ba$  man  febe/  »ie  bie  göttlich 
jrecbttgbeit  unb  bie  arme  menfd)lid)  grec^tig^eit  jemmen  flanbinb;  wtU  tc^ 
)um  erden  t>on  ber  göttlid)en  jagen. 

•  ®ott  ifi  nit  aUein  barum  gered)t/  ba$  er  eim  ieben  ba^  (in  gibt/  aii  bie 
menfcben  bie  gered)tigbeit  befc^riben  banb«  Denn  fo  wir  jn  bo  bifer  fc^nut 
ttttifcn  »Mtinb:  fo  täminb  mir  babin»  aM  ob  mir  on  jn  etrna^  märinb;  Denn 
mi  i(l  unfcr?  9htt^:  e^  ifl  alletf  ftu/  ba^  mir  banb  unb  (inb.  Unb  barf  et 
mi  nitbat^  unfer  geben:  bet\n  nüt  ift  unfet;^  funber/  tva^  er  gibt»  ba^  iü 
üM  ba<  ittt«  £r  ifl  aber  einer  anbren  geflalt  gered)t;  ober  aber  er  ge^e  nie« 
mon  ntit:  benn  er  ifl  nieman  not  fc^ulbig.  Sr  ifl  berge(la(t  gered)t/  ba$  et 
ber  unDerfeert  brunn  ifl  aUer  unfd)ulb  unb  frommfeit  unb  gred^tigbeit  unb  aütt 
fluten ;  bann  er  ifl  bie  grec^tigbeit/  frommfeit  unb  aUe^  gute^  felb  mefenlid^ ; 
fllfo  ba$  nüt  fromm  unb  gered)t  nod)  gut  ifl/  benn  ba^  utf  jm  fummt.  ®(q(b 
n^ie  er  nit  aUein  marbafl  ifl/  funber  bie  marbeit  felb^  3ob.  XIV.  6:  alfo  ift 
er  nit  alietn  gerecht/  funber  bie  unDerfeerte  gred)tigbeit  felbtf  /  bie  fo  luter  unb 
eiflenlid)  rein  ifl  /  baf  in  bero  itut  t)ermifd)te^  ifl  mit  einigerteo  unfuberteit 
brr  anfet^tungem  Denn  iti  bafi  jemmen  gemif(i)t  ifl/  mag  nit  emig.fon; 
unb  ifl  aber  gott  ba^  emig  gut:  barum  mu$  er/  ber  bie  gered)tigbeit  ifl/ 
unt^ermifi^t  fqu/  frömb  Don  aUen  anfed)tungen  unb  eigennäl^tgen  begirben. 
Dife  alfo  lutreu/  reinen/  unt^ermifc^ten  grec^tigbeit  gotte^  febenb  tpir  an 
finem  eignen  mort.  Denn  glpd)  aU  ein  böfer  menfcg  M  bem  bbfen  fd)a$ 
(ine(f  berjen^  böfe^  b<irftir  bringt  fiuc.  VI.  43;  alfo  bringt  gott/  ber  aUetn  gut 
in  SRart.  X.  18/  u^  finem  berjen  nut  benn  gutet^/  an  meinem  (tnem  u^* 
flirffenben  gerechten  unb  gtiten  mir  ben  urfprünglid)en  brunnen  erfennenb: 
lenn  man  crfennt  ben  boum  bq  ber  frud)t.  ^(fo  erf e'nnt  man  gotte^  grecb» 
tigfeit  an  (inen  motten.  €o  nun  ftne  mort^  ali  DaPib  rebt  pfalm  XII.  7 : 
l>it  mort  ober  teben  be^  betten  ftnb  teiu/  fq  (tnb  mie  ein  ftlbet/  ba^  gdä« 
trrct  tjl  unb  gefübtet  i?on  bet  etb/  ja  ba^  jum  (tbenten  mal  gelüttet  ifl; 
t'on  bet  etb  fomol  geteiniget  (tnb :  fo  mu9  ie  folgen  /  baf  batin  niit^  er« 
funben  mitt/  hat  nad)  bett  trbifc^en  anfec^tungen  fcbmecte.    Danpenbar 


432  S^on  fl5tt(ic|(r  unib  meofc^nc^  flCcec^Hfl^tt 

wtnlt  in  <|ott  ttd^ttUi  utib  tatf  tu  fd)ott  wfitfedi  ntt  btr/  funbrr  gott  }äfAn^ 
btn.  2)tt  »irfl  ouc^  tin  wert  rttcnneni  baf  r<  niit  ifl  uttb  ntit<  wert  i>or  $ottf 
unb  atfe^/  ba<  btt  gott  bew^lt/  baf  M  nil  um  btnen  bcrbienilf  funbcr  ul 
jtner  fci)en  gab  befd)e(f)e. 

i>ie  folget  bte  göttttc^  srt(^Ha^eit  r  wtlö^  aUtin  biUidt  ein  gretl^tig^t 
foU  sendmt  werben. 

Die  gSMic^  $re(6tifl&eit  ifl  fo  (uter  unb  f(i)to  an  jr  felb^i  wie  fq  un« 
3e  fqn  anforberet. 

I.  6t»  ^eifjfet  berjqben  i  s(t»(b  aU  ouc^  wir  weUinb  i  baf  un^  gott  i^er« 
SQ^t ;  unb  trfdUet  ba^  fo  r^cblid)  /  baf  fq  un<  nit  i»er}9<^l  i  aU  f«  wiUte 
jro  berjigen  werben:  bann  fq  ^at  ntSt;  ba^  't>ttixjt^tn^  bSrfr;  funber  (b  wir 
aUein  ftner  gnaben  b5rfenb|  i»er)9d)t  (9  fiberflüfTta  one  äffen  unftren  »erbienft. 
3a  fo  wir  in  aller  ungnab  (tnb  unb  üner  gred)ten  rac6  wdrbtg ;  fo  t^erj^cbt 
er  umi  9t&m.  V.  6  ^  10.  S^riilu«  tfl  für  uM  fleftorbeni  bte  W9(  wir  ood» 
fiinber  warenb. 

II.  @ott  ^eift  nit  affein  nit  töbeui  funber  gar  nit  jomifl  werben 
SRattb«  V.  22.  (£r  wirt  oud>  nit  {ornig ;  unb  wo  }om  jm  in  ber  gfc^ifk 
Wirt  jügelegt/  bebst  e^  nfit  anber^  benn  (tn  biüitbt  rac^. 

III.  ®ott  beiftf  baf  wir  nit  red)ten  noc^  janggen  f&ffinb/  funber  fo 
un^  ber  rotf  genommen  fqe  /  (9(finb  wir  ben  mante(  ouc6  berlaifen  ^  SDIottb^ 
V.  40,  fiuc.  VI.  29,  unb  ^at  er  ba^  getbon.  Dann  er  t^at  (icb  fine  fijenb 
on  aUe^  rec^tanräfen  taffen  fQrbringen '  unb  tSben,  wie  ber  propbet  bat 
borgefagt  Ofaj.  LIII.  7.  (Er  ifl  jum  tob  gefitrt  g(Qd>  ali  ein  f(f)fiflin,  unb 
bat  ftnen  munb  nit  ufgetbon.  Unb  3faj.  XLI.  1.  (Sr  wirt  nit  fd)ri)en  unb 
nit  janggen  SRattb«  XII.  19. 

IV.  @ott  btif t  nit  aUein ,  baf  wir  bie  ee  nit  itiditn  fSQinb ,  fuiAer 
4f)(intf  eemenfcbm  gar  nit  begeren  SRattb*  V.  28.  (£r  bcilt  ba« :  bahn  er 
jfl  on  aUe  anf^cbtung;  ia  bte  menfcbbeit  3efu  (Sbrifti  t(l  on  aUe  (unbltctK 
anfed)tung.  Unb  b^tft  t>QUt  unb  mttter  ee  t)er(a(fen  weber  ben  tegmabclr 
unb  bie  gott  a<mmen  gfugt  f^abi  f9Ue  nieman  entfugen  ®en.  U.  24 1 
gnattb.  XIX.  6. 

V.  @ott  berbät  üüti  fd>w5ren ,  unb  betf  t  un^  fo  M  fpn ,  baf  ja  Ja  9 
nein  nein  f^g  on  a(Ie<  fc^wören  anattb.  V.  37.  Sr  ift  oucb  a(fo.  IDemi 
f)imme(  unb  boben  muf  ee  oergon ,  benn  eine<  ftner  Worten  nit  erfaßt  werbe. 
X>at  erfarenb  wir  täglicb* 

VI.  ®ott  betf t  un^  unfer  ^ab  btngeben  benen,  Don  benen  wir  nfit^  ber^« 
fenb,  unb  bie  un^  nät^  wibergelten  fönnenb  fiuc.  VI.  33.  ®r  tbüt  jm  ou4l 
a(fo.  Denn  er  fp^tft  nit  aUein  ben  menfcben;  funber  oud)  bte  ooge(  bf< 
luft^  anattb.  VI.  26.  on  Qlitf^  wibergelten. 

VII.  ®ött  betf t  nit  aUein  gute^  ben  frommen  unb  unfcbfibltc^en  tbtht/ 
funber  oucb  ben  fpenben.  anattb*  V.  44:  3cb  fag  üd)/  baf  jr  Ueb  fodenb 
baben  dwere  fqenb,  unb  gute^  tbtin  benen,  bie  üä)  baffenb,  unb  bitten  für  bici 
bie  ud)  bur&'cbtenb  unb  fcbmäbtnb.  (Sr  tbut  jm  oucb  alfo.  Sr  fcboffi  fin 
fonnen  fcbpnen  über  bte  guten  unb  böfen ,  unb  regnet  über  fromme  unb  utN 
fromme;  er  gibt  ben  ung(öubigen  unb  fijenben  g(Q(6  alfi  wo(  frudjt  unib 
narung  aU  ben  gläubigen. 

^)  iibeefoffen.    ')  t)or  ©triebt  bringen. 


9$pn  gMttid^eC'  unft  menfi^ltc^er  gerec^tigl}<it  433 

ynL  ®oK  ^cift  nit  aHritt  nit  fielen  i  fuitbet  be^  onbren  gdt  gar  nit 
Ibeonren  (gpob.  XX*-'17.  2)enn  er  tbtit  jm  dfo.  <£^  tfl  fo  fet  Don  jntf  (af 
cv  ujib  an  untf  erfotbre  ober  ju  unferem  noc^teil  begere^  ia^  er  toiüi  ba$  wie 
on  jn  aUe.btng  be()ennbf  unb  tvitt  er  unfl  geben  unb  unfere  breiten  crfegcn. 

IX.  ®ott  mü  I  bof  wir  nit  oUetn  nit  übel  ober  binberrebinb  /  funber 
gar  gbein  unnd^e^  wort  rebinb.  Snuttb-  XII.  36 :  3(^  fafl  tief)  /  baf  um  ein 
UM  unnii^e^  wort  /  ba^  bic  menfd^en  reben  werbenb  /  recbnung  werbenb  qu 
ben.  ^  tbiit  jm  oud)  olfo.  3n  finem  munb  ifl  nut  falfcbed/  betroglid)^ 
ober  QteU  erfunben  1.  9et.  II.  22.  <£r  bot  geteert  nit  mit  unnäl^en  qtelen 
tvorten  aU  bie  fd)n)ber  unb  pbarifäer  funber  mit  ttaft»  a(fo  ba$  (ine  mort 
jlartt  warenb  unb  bebaftenb  ^  in  ben  bergen  ber  börenben  SDIattb.  VII.  29. 

X.  @ott  wiU  nit  i^ermlgt  fi^n/  baf  urir  bem  näcbften  nit  fc^abinb/ 
ober  baf  wir  im  eril  }e  büf  tumminbr  fo  wir  und  oorbin  wol  bewart  ba« 
bitib;  funber  wiU  er»  baf  wir  ben  näcbflen  ebnen  menfcbenaltf  lieb  b^binb 
üli  und  felbd  anattb.  XXII.  39.  !Denn  er  bat  jm  oud)  alfo  getbon.  (Sr 
dat  it(b  für  und  geben  unb  und  i&  jm  genommen  ald  jtne  frtinbi  bruber 
«nb  erben  3ob.  XV.  13,  SWattb.  XXIII.  8,  ®al.  IV.  5. 

9lo(b  t>i(  mee  flucfen  b^ttinb  wir  mbgen  er^älen;  iit  gott  Don  und  t> 

forbret  mit  bem  wort  unb  mit  bem  borgon  ber  tbat  fetbd  /  aU  baf  wir  um 

jined  wortd  wiUen  ben  tob  erleben  föUinbi  Deracbtung/  oueb  für  einen  ieben 

brüber  in  ^f)ri(lo.    6tnb  bod)  aüt  anbre  gbeif  in  ben  er}d(ten  »ergriffen. 

9lun  (inb  bte  gbeif  gotted  nrt  ein  rat,  cU  bie  päpfUer  fagenb  /  funber  eigen« 

lid)e  gebot  gotted,  bie  er  oon  und  erforbret,   unb  }u  jm  nit  (aft  tummen, 

»ir  fbginb  bann  fo  unfcbulbig,  rein  unb  fromm,  aÜ  (in  will  erforbret; 

unb  ifl  bet  (in  toUi  und  nienen  tunb  weber  in  (inem  gebot;  unb  ifl  (in  ge« 

bot  nut  anberd  benn  ein  eroffnung  (ined  ewigen  wiUend.    S)id  aber  aUweg 

in  benen  geboten  goUed  pngebenf  bed  eDangeliumd ;  bad  ndt  anberd  ifl,  benui 

nad)(em  wir  an  bem ,  bad  gott  Pon  und  erforbret,  Derawqflen  muffenb  unfert« 

balb ,  baf  gott  (tuen  fun  für  und  geben  bot  al9  einen  boUbringer  ftned  toiU 

lend,  ber  (tnem  gebot  bat  mbgen  nad)tummen  für  und  unb  aüe  unfer  fünb 

be;alen ;  unb  ifl  bad  gwu'f  pfanb  burcb  bad  wir  ju  gott  f ummenb.    Z)ifer 

tro(l  entbebt  und  uor  i)er)WQiIung  an  gott,  an  und  felbd  muffenb  wir  Per« 

Jtoqflen.    !Z)enn  gott  erforbret  oon  und,  wir  TAüinb  nit  begeren  nod)  anfec^« 

ten;  we(€i)d  und  aber  unmög(id)  ifl;  fo  ifl  und  ovub  unmbglid)  )tt  gott  je 

fummen.    !Z)ann  lurj  fo  erforbret  er  fölcbe  reinigbeit  unb  unfcbulb  oon  und. 

SIber  baf  ^bi^iflud  unfre  bi;rfl(n  erfe$t  unb  unfer  fürflä'nber  ifl ,  bad  mad)t, 

baf  wir  nn  gott  nit  allein  nit  PerjwQflenb,  funber  wir  febenb,  baf  all  unfer 

beil  an  finer  erbärmb  flat ,  unb  erlernenb  ^^an  finen  Worten ,  wad  er  fiir  ein 

fd)ön  gut  ifl,  wie  rei:t|  wie  grecbt,  wie  fromm.    Unb  toit  Pi(  wir  arbeitenb 

(tnem  wort  gnug  it  tbun  unb  nacbsciummen ,  fo  finbenb  wir  aUweg  unfer 

onmad)t,  unb  ifl  nut  bef  minber  ber  grbfle  (ufl  ber  gläubigen  fee(  fid)  üben 

nod)  bem  morr  unb  erforbren  gotted ;  wiewol  fq  bie  gottdwurbigen  maf  nit 

erfaUen  mag.    X>mn  fi)  will  ie  für  unb  für  bem  gefallen;  ber  jr  fc^a^, 

troil  unb  süi^tt(id)t  ifl. 

!Z>af  aber  bie  oorgejfiften  flutf  unb  bergipcben  gebot  unb  nit  ein  rat 
f^ginb,  bewd'ret  bad  eigen  wort  (Sbtifli  fe(bd,  ber  fi)  SRattb*  V.  19.  gebot 

^}  baftenb. 
Sn^in^U  0  fftmmtf.  Scbriflen  I.  00.  28 


434  Son  06ttli(^(r  uiA  tnetifc^lic^ec  getcc^^tig^tt 

nennet«  QBe((6er  ein«  Itt  tteinften  bero  minet  geboten  nit  ^ften  »utb  k. 
€Stdbf  bafelbft  bebflt  er  uf  feie  gebot;  bte  balfe  batnac^  folscnb/  unb  nimt 
f9  gebot.  Datati  betft  er  bie  jflnger/  bo$  fi)  bie  menfd)en  leerinb  battoi 
olle«;  bo«  er  inen  geboten  b^b  SRattb-  XXVIII.  20.  Ouc^  fo  finb  alte  m* 
gejälten  gebot  in  ben  jwet)  futnentflen  geboten  oetfc^toifen :  Du  fotU  btnco 
beeren  gott  (iebbaben  u«  ganzem  btnem  ber^eni  feel,  gmut  unb  träfien;  unt 
btnen  näcbilen  aU  lieb  baben  aU  bicb  felb« !  Z)a$  mir  gbein  unnu^  «tel  »od 
reben  f6Uinb/  empfinbenb  mir  im  erflen:  benn  fo  fer  mir  gott  lieb  bättin» 
ob  allen  bingen/  ui  allen  träfteni  fo  t^crmöcbtinb  mir  m4  gbeinet  «teUeit 
3a  fo  mir  iai  einig  gebot  bieltinb  (ba«  fq  bod)  muffenb  loffcn  ein  gebot 
fqn:  benn  Qfbtfftu«  bat  uns  ba«  fiirgefd)tiben  Snattb*  XXII.  37.)f  fo  tb& 
ttnb  mir  nimmer  miber  gott.  ÜDenn  gbein  ereatur  m&(t)te  in  unfer  betj 
nimmer  mee  lummen«  mann  mir  gott  barin  u«  allen  unferen  träften  lieft 
bättinb.  Dann  ba  bannen  micbte  ber  ereatur  nflt«  t^erltben  merben ,  obet 
ober  bie  {rjfte  märinb  nit  all  an  bie  liebe  gotte«  gelegt  /  aM  und  oud)  vm* 
(icb  bef(bid)t.  Darum  (inb  mir  nimmer  mee  one  fänb.  Jur  ba«  onber  ift 
ba«  gebotf  mie  mir  uberetn  nit  fd)m5ren  föUinbr  unber  bem  anbren  gebot  m* 
griffet^.  Denn  breite  ein  ieber  ba«felbi  ba$  er  (tuen  näcbflen  at«  lub  bitte 
oll  (td)  felb«  f  fo  borft  man  gbeiner  eiben :  benn  /  mie  ein  ieber  nit  mitt  »on 
eim  anbren  betrogen  fqu»  alfo  mürbe  er  oud)  nieman  betriegen,  unb  murt 
nät«  benn  ja  ja  fqn  unb  nein  nein.  Vlfo  (tnb  oud)  alle  anbre  gebot  unbct 
benen  beeben  l^ergriffen  i  aU  ein  ieber  mot  für  (td)  felb«  ermelfen  mag  j  ler 
f«  be(td}t.  Dann  Sbri^lu«  lagt  nit  i  ber  ba  fprid)t  SRattb*  XXII.  40 :  3tt 
beiten  beeben  gfa^en  bangt  ba«  ganj  gfa^  unb  propbeten.  Unb  }utn  aller» 
leiten  fo  fiinb  bie  mort  Sbtifti  in  ben  Dorgejätten  geboten  nit  binUflicb  ^ 
gefegt  f  funber  ft»  gebietenb  unb  bei(Tenb. 

9ll1b  r  boff  id)  I  fi)e  offienbar ,  bafi  ein  ieber  i  fo  burcb  fine  metC  mitl  » 
gott  lummen  f  irre.  Dann  er  ftdbt  glQd)  an  bem  erften  gebot  /  bag  er  bol 
nit  erftiUett  mag.  9llfo  gebfltet  un«  gottf  ba«  marltcb  finer  grec^tigbeit  )tmmt; 
aber  un«  iil  nit  müglicb  üne  gebot  se  balten.  Der  felben  unfer  onmocbt 
mag  aber  nieman  it  büf  tummen  benn  ber  einig  gort ;  oer  bat  e«  getboa 
burc^  (inen  fun  ^briilum  ^efum.  &o  aber  bennoeb  oil  gottlofer  menfcbeo 
(tnb;  bie  nit  allein  ben  gemeinen  brejlen  babenbi  baf  fy  gott  nit  lieb  babent 
ob  allen  bingen  i  funbec  nit  gloubenb ;  ba$  ein  gott  fpe ,  ber  räc^  unb  wu 
bergelte  alle«  red)t  unb  unrecbte« :  fo  jfallenb  fq  bennod)  in  groffe  unmetifcb' 
liebe  lafter  i  unb  menn  man  jnen  i90r  jren  frefenen  anfdjlägen  nit  märe ;  f» 
maebtinb  fq  ba«  ganj  bolt  jä  nät  mit  jrem  frefen  unb  mtitmillen.  Denn 
fotenmal  fq  gott  nit  färcbtenb  (benn  fq  gloubenb  nitf  baf  ein  gott  fqe):  I« 
murbinb  fq  eim  ieben  ba«  ftn  nemen ;  unb  fo  jm  ba«  nit  gefallen  i  murbink 
f9  in  je  tob  fd)taben.  Da«  bat  gott  oorgfeben  unb  bat  gfa^  geben  #  b0iiot 
man  ben  gottlofen  »erbeben'  unb  jmingen  möchte;  ob  er  glqe^  ndt  um  gott 
gebe«  m&fte  er  bennoeb  bie  menfAen  je  friben  laffen  i  unb  nienum  m^ 
(Inem  mutmillen  l^erbu^en. '  i^ie  mirt  itdb  bie  arm  bredbaft  menfd)b'(b 
gred)tigbeit  uftbun.  Di fe  gfa^  finb  geben  von  ber  böfen  megen ,  mie  ^ulul 
1.  £im.  I.  9.  rebt:  Da«  gfaQ  ift  bem  frommen  nit  geben  f  funber  ben  übel* 
lebenbeuf  ben  ungeborfamen ;  ben  gottlofen  /  ben  fänbereu/  ben  unfrommeof 

*}  fibeelafTetib.    >}  lutudf^aittn ,  cofaibere.    ^)  dtif<bee<fcji,  tcnonftien. 


unttif(t)cn  /  ben  tnabcnbfd)(äfcren  i  ben  lütbteben  i  ben  (ugncrcn ;  ben  tnetnd« 
bcn  unb  anbten  (ailren  ^  bte  (td^  »ibet  bic  grec^ten  (etc  ft^tnb  i  bie  ttad) 
bem  et^an<)eUo  bcr  ttv  M  beittgcn  gottc^  luttt.  ^le  itd^fl  bu  an  btm  t^uUU 
mann^itiinb  ^  mo(/  ba§  sott  etti(l)e  gfa^  geben  bat  bon  ber  bSften  unb  gott* 
Icfen  »egen.  Z)aru^  folgt  f  ba^r  melicber  fc^on  tn  benen  n^ufien^  (afiten  nit 
berfcbulbetifl/  ba$  er  barum  nttgted)t  i(l:  benn  e^  itnb  nun  gfa^;  bte  aller 
gröilen  unbill  i&  bereuten.  Unb  weitetet  bie  t^aüi  tft  barum  t^or  gott  nit 
geeckt ;  er  erlangt  aber ,  baf  man  jn  nct  (haft.  9(M  9aulu^  ®aL  ÜI.  12. 
rebt:  SBeld}er  bte  bing  tbütf  bte  ba^  gfaQ  b^ftr  ber  wtrtin  jnen  leben. 
!Da^  tili  welcher  tbuti  ba^  jn  ba^  gfa$  b(ifti  ober  lafti  hai  jm  bad  gfa<} 
berbOtet  /  ber  firtflet  (in  leiben  bamct ,  baf  man  jn  nit  nacb  in^alt  be^  gfa^e« 
berurteilet  ober  (Iraft.  2)eut.  IV.  40. 

2)arum  (inb  sweqerKq  gfa^z  g(i)(b  wie  oucb  }wo  grecbttgbetten  (inb, 
ein  gSttlicbe  unb  ein  menfd}U(ibe.  Q^in  teil  ber  gfa^en  febenb^  allein  ben 
inneren  menfd)en  an/  aU  mie  man  gottf  mie  man  ben  ndc^flen  föUe  lieb 
baben.  Unb  btfe  gfa$  mag  nieman  erfüllen;  alfo  ift  oud)  nieman  gre(t)t 
benn  ber  einig  gottr  unb  ber  fo  burd)  gnab/  bero  pfanb  (Sbriflu^  ifl,  gre(t)t 
mirt  gemac^et  burd)  ben  gtouben.  !Der  anber  teil  ber  gfagen  febenb  allein 
ben  uiTeven  menfc^en  an  r  unb  bero  balb  mag  einer  üfferlid^  fromm  unb 
gred)t  fyn  i  unb  i(l  innerhalb  nflt  bef  minber  unfromm  unb  bor  gott  i^er« 
bammt.  St)fpil :  2)u  follt  nit  fielen ;  ifl  ein  gebot  gu  bem  äfferlicben  leben 
unb  frommleit.  Du  follt  ein^  anbren  gut  nit  begereu;  ifl  ein  gebot  jä 
ber  innerlichen  g9ttlid}en  grecbttgbeit;  unb  reid)enb^  beebe  uf  ein  bingi  ba€ 
iftf  miber  bie  nam.  &o  nun  einer  nit  flilt/  ifl  er  fromm  ^  bor  ben  men« 
fd}en  (brrflanb  bicbq  alle  lafler/  bie  man  offenließ  bor  ben  menfcben  berur« 
teilt);  er  ifl  aber  bi»  gott  ein  fcbelm:'  benner  bat  bie  begirb  unb  anfecbtung 
}it  firtmbem  gut  bill^^t  gr&ffer  bann  einer  r  ber  gflolen  bat.  9to(b  wirt  ber. 
bieb  gebentt/ barum  baf  er  ein  muffenlicber  *  bieb  ifl.  Unb  ber  gotttffcbelmi 
ber  i»i(  gt^tiger  ift  über  gt^tlid)  gttti  ber  ifl  für  einen  frommen  berrumli 
barum  baS  er  nit  u^gebrod)en  bat  mit  ber  tbat ;  nocb  ifl  er  bor  gott  nit 
fromm.  2)arum  ba^  ein  Ilar  wort  iflf  ba  man  fpricbt:  ber  ifl  tin  »äffen« 
lidser  fd)elm  i  fo  ftr  man  e^  recbt  brucbt.  2)enn  e^  will  angeigen :  wir  finb 
bor  gott  all  fcbelmen :  benn  bat  einer  nit  bie  begirb  be^  jqtlieben  gute<  in« 
wenbig,  fo  bat  er  begirb  nad)  bem  eegmabel  ein^  anbren  ober  begirb  bet 
eeren  ober  onbre  anfecbtungen.  2)annen  bar  er  bor  gott  ein  fd)elm  ifl  r 
aber  bor  ben  menfcben  balt  man  jn  ftir  fromm :  bei^t  ftn  berj  ifl  ge  täf f 
bie  menfcfoen  mögenb  nit  barqn  feben.  9ott  ertennt  allein  bie  bergen  r  unb 
urteilet  ber  menfd)  erfl  nad)  ber  u^wenbigen  tbat  9lber  wäffenlicb  fd)e(men 
finb  allein  I  bie  fo  frefrl  unb  gottlob  finbf  baf  fq  mit  ben  inneren  anfrd)lun« 
gen  baru4  bred}enf  baf  fq  ber  menfcb  ieg  an  ben  frdcbten  ertennt.  9(lfo 
^nbet  man  i  wai  g5ttlid)er  gred)tigbeit  gfa^  ftnb  t  ma^  menfd)lid}er  grecb« 
tigbeit  gfa^  finb.  3(n  ber  g5ttlid)en  gre^tigbeit  ftnb  mir  all  fd)elmen;  unb 
tvte  unfere  fcbelmert}  allein  gott  betannt  ifti  alfo  urteilt  über  bie  ber  einig 
gottf  ober  fcbenft  un^  bie  burd)  ftnen  fuui  fo  wir  fefliglid)  gloubenbf  baf 

^}  (Btauelbaften.    *)  fiblagenben,  mtf^nbelnben.    '}  fAlecbten  ^«ufen.    ^)  b&f* 
U<beii*  ^}  beaieben  04^  auf.  «}  fielen.  7)  eecbtfcbaffen.  <)Ungere(bter.  ^)  offenbarer. 


436  Son  ijbtüiäitt  ml  menfci)li(^(c  gereclKd^eit 

er  ffir  un<  ni  erbdtmb  fleftorben  foc  unb  bcjaU  t^ab.  9(it  ber  menfdbltclbeit 
8rcd)tt9t)(it  tpctbtnb  t9ic  oft  fromm  crfunbm/  mt  mo(  »ir  goMfd)rlmai 
ivarlidb  (tnb.  SBelic^rr  aber  on  bcr  menfc^lic^rn  arrd)ttA6ett  crfunbtn  »crt 
olfO/  ba^  er  iej  ju  bemi  baf  er  ein  gpttiiiitlmt  oud)  ein  mdtTenlicber  (c^elm 
tfti  ber  Wirt  iej  bem  }e  uili  ber  bie  dbertretenben  oerurlciUt/  bem  gtvoft 
ober  bem  rtd)ter. 

Cid) ,  bife  menfd)(i(6e  sred)ti()beit  nenn  idb  <in  orme  breftböfte  9te<lb* 
ttfibeit/  barum  ba$  einer  mol  oor  ben  menrd}en  grecbt  mag  flfcbä^  nperten, 
ber  bod)  Dor  gott  nit  ftredbt  ifl:  bann  abeiner  ifl  t>ov  gott  flred^.  6id)  oud» 
bie  an  einem  fttroonr  toat  ba^  ffir  ein  sreAtigbeit  f^e,  bie  itd)  mit  futteni 
seieben  f  fuiberen  bor  ben  menfcben  oertouft/  ^  fo  ünbfl  bUf  baf  e^  nut  an* 
ber^  id  benn  ein  bare  fc^a(fl)eit:  '  benn  e^  iif  nit  m&sltd)f  ba|  ein 
menfet)  tnmenbi((  nad)  ber  göttlid}en  gred)tigbett  fromm  i  rein  unb  fuber  fqc. 
Unb  fo  er  benn  er(l  aber  aüt  (tn  onmad)tf  wüil  ^  unb  breiten  iid)  mit  rtm 
u^n^enbigen  febqn  für  gut  üetiCouft,  müf  ie  ein  groflfe  0Ott^id}e[mer9  fpn» 
S)arum  fpricbt  Gbri^utf  red)t:  e^o  nemenb  iren  (on  m*  2>enn  ber  menfeft 
urteilt  nad)  bem  er  itd)tf  unb  fd)äbt  f9  nad)  bem  fd)i)n.  SllfOr  fAqnenb  fp 
gut:  borum  merbenb  fp  filr  gut  gebalten;  unb  nemenb  ba^  i  barum  fp  ar» 
beitenbi  bie  t)n.  Cinb  aber  etliebi  bie  jr  glQfnert)  nit  erfennenbf  fo  ijl  (i(^ 
tiber  f9  treffenlieb  )u  erbarmen  r  baf  f9  ben  gemeinen  breften  nod)  nit  ertcn« 
nenb.  Denn  ti  bilft  nit  fi>red)en:  !Darum  tragenb  mir  tutten  an»  boj  tvir 
fär  unfer  fdnb  rutvenb.  Urfacb:  9iutoetenb  jri  fo  tba'tenb  jr  bal  imombig 
tm  berjen  mit  eim  betrübten  geiflf  fpiegletinb  ^  ben  räwen  nit  oor  ben  mcn« 
fdben.  2>arum  eif  für}  ein  glncb^nert)  ifl  aUe^  /  iai  (td)  bor  ben  menfdKn 
fd}5nt  f  unb  gebort  nit  unber  bie  armen  menfic^licben  gred)ttgbeit :  benn  a 
ifk  ein  betrug  unb  fünb. 

33te  wol  bife  menf(bUd)e  gre^Hgbeit  nit  wiirbtg  iftf  bof  man  (i)  do 
gred)tigbeit  nenne  f  fo  man  ft)  gegen  ber  gitttli^en  gred)tigbeit  be(td)tf  fb  t^at 
boeb  flOtt  fp  oud)  geboten  i  aber  erfl  uf  unfer  ungeborfame  i  bie  er  wol  loctft 
bernad)  folgen.  Spfpil:  SBeleber  finen  fun  bem  fd)u(meifhr  empftUi  ber 
fprid)t :  Seerenb  jn  bif  ober  ba^  i  unb  fd}labenb  ben  büben  /  unb  fparenb  jm 
ndt!  ^ie  ift  bie  meinung  be^  oatertf  niti  baf  er  jn  fd)labef  bie  »9(  er 
red)t  lernet/  funber  weift  ber  oater  be^  buben  (M  woli  baf  er  nit  lernet 
nacb  (inem  fmU;  man  fd)labe  in  benn.  9(lfo  mutet  un^  ber  bimmtlfd)  Datcr 
}ti  I  baf  wir  on  begirb  frember  bingen  foginb  unb  all  unfer  begirb  ;u  jm 
babinb ;  meif t  bocb  bab«  wol  i  baf  wir  bie  frommfeit  unb  gred)tigbett  nit 
erfblgenb.  ^  2>aruf  gibt  er  fabungen ;  bie  un^  niibunb  gut  fqginb  frblicb  unb 
frdnblid)  mit  einanbren  }e  leben.  Unb  fprid)t :  Du  foUt  nit  fielen  i  bu  fbUt 
nit  eebred)en  r  bu  foUt  nit  liegen  r  tbbeui  noctf  falfcbe  {iignuf  geben  ic.  SBet 
((er  geboten  wir  aller  nit  börfünbf  wenn  wir  ba^  anber  gebot  bicltinb:  2>a 
foUt  binen  ndcbflen  att  lieb  baben  att  bid)  felb0.  ®o  aber  ba^  nitf  fo  bot 
gott  bife  gebot  oucb  muffen  umgeben.  Unb  ifl  nit  gnäg  baran  gfpn:  er  bat 
oueb  muffen  empfeleuf  baf  man  ben  äbertretenben  fi^t  ^  Zier  bteb  fott 
fdn^altig^  ober  oterfaltig«  wibergebeUf  ber  eebred)er  foll  oerfletniget  werben  tC| 
.unb  ifl  bem  fd)ülmeifler  empfblen  i  ba^  ifl  ber  obertett.    Wiit  fer  aber  bie 

'I  I  ■  #  ..    g       II  ■       ■        .  I    ■  11. 1  ■    I ■■■.!■  (  I        ■  ■  I  ■ 

^)  bafiir  M^^ibt.   >)  ^cucbele«.    ^}  ^ftf  lieb  Mt.    ^)  prablttt  nrit  -*  ^  eOonac«, 
cmtibtn.   *) mit (Rutbcti  (hei<be, j&cbtige. 


(trafen  f3(fc  o^er  fo^unflni  mad}cn ;  totrt  fternad)  tumnten.  3rf  meßctti) 
wir  bte  jeM  ftcsältcti  ftu<t  gegen  ber  ntenfd)en  grecbrigbett  ^eben  ^  uni  bfe^enr 
wie  fp  gegen  einanbren  (ion  ntSgtnb ;  unb  mit  gott  bie  menfct)ttcl)en  ouc^ 
geboten  M;  aber  erfl  baruf;  ba$  wtr  bie  eriten  ntt  murbenb  feilten. 

T.  unb  III.  Oott  beift  un^  fcl)(ect)t(i(f)  t^er^i^enf  ober  aber  er  werbe  uM 
oud)  nit  oer^t>f)ett.  60  wir  ober  flberein  ta^  nit  tbun  weUenb  /  (b  foQ  jtc^ 
gbent  befunbrer  räAen:  b^nn  fBUd)tf  brä'(f)t  unrilw  unb  iwitrad)t;  ja  jtr« 
jtirte  ben  ganzen  ntenfd)(iclbrn  fHben  unb  b^wonung. '  Darum  bot  er  obre 
unb  ric^ter  t^erorbnet^  bie  uneinun<) '  Derbörttnb  unb  jertritginb  ^  mit  benii 
ba$  ft)  eim  icben  gAbinb;  ba^  jm  geb&rte.  <Srob.  XVIII.  21;  22:  ®ang  n^^ 
wqfe  unb  gott^förd)t{ge  männer  u^  nUem  oolti  bie  warbaft  fqginbi  unb  bie 
bem  g9t  ft)enb  fDginb  (retf  bie  oren  bie  ufr  0  ric^ter  unb  obrer  \)t  unb  madb 
ni  jnen  tufenber/  bnnberteri  ftinf^iger  unb  3ed)ner/  bie  bem  Dott  red^t  fpre« 
(binb  }ti  atr er  gqt  ^  unb  fp  allein  tiiier  bie  minberen  fiuet  ^  ri(f)tf nb !  !t>arufit 
febenb  wir;  ba$  gott  gebeiifen  bat  rid^teui  bof  tnl  nit  bet;i)ben  wrtfenbi  Ott 
fp  begerenb  inen  Derjigen  werben.  Dof  nun  ni  menfdb(t(]ber  b^wonung  nit 
ein  mdrbert)  werbe;  foQ  oUer  gwo(t  dberein  nit  gflotten»  baf  gbein  befun^ 
ber  Hö)  one  rec^t  ori  ieman  rdcbe;  funber  oUein  mit  bem  red)tett  oUe  foän 
werbinb  n^getrogen.  !2)enn  fbUte  un^  bie  arme  grecbtigbeit  erft  oud)  enti» 
gon,  wie  un^  bie  gbttfid)  entgangen  ifl:  fo  wfire  menfd}iid)  gfedfcbaft  mit 
anber^  bann  ein  (eben  ber  unDemiinfHgen  tbieren:  weteiKr  ftärter;  ber  wdger.' 
tDarum  (tnb  bie  ricbrer  unb  obren  biener  gotte^ ;  ft)  finb  ber  fd)ü(meifter ; 
unb  wer  jrer  grec^tigbeit  nit  geborfom  ift;  ber  tbtit  oud)  wiber  gott;  er  fiye 
geifllid)  ober  fleifd)(id)i  wie  b^rnad)  folgen  wirt.  Unb  fo  er  gtocb  unflrdjlid) 
itbet ;  nod)  ift  er  i7or  gott  nit  gred)t;  ober  er  i^erbüt  fid)  t»or  bem  tob  ober  ftrof. 

IL  ®ott  bei^t  nit  allein  nit  toben;  funber  gor  nit  zornig  fpn.  93erbutinb 
mir  ben  gorn ;  fo  folgte  gbein  tobfd)tag  barnad).  €!o  wir  ober  bef balb  an 
gottlid)er  gred)tigbett  ubertretenb;  mtif  gott  gebieten;  ba|  wir  nit  ge  tob  fdbtobinb ; 
unb  baf  wir  oon  bem  gebot  oud)  nit  tumminb ;  mu$  ber  fd)tilmeiiler  tob 
um  tob ;  (eben  um  (eben ;  oug  um  oug ;  bronb  unb  branb ;  wunben  um 
wunbeu;  (Iretd)  um  fhtid)  wiberge(ten.  SBe(d)ernun  fd)on  lebt;  baf  er  bet 
gftdlt  nit  übertritt;  i(l  er  bennod)  nit  fromm;  funber  t^crbitt  ft(^  allein  t>9t 
fttaf  ber  oberfeit.    3)0^  ifl  leben  im  gfal^  ®al.  III.  10. 

IV.  @ott  betft  ein^  onbren  eemenfd)en  nit  begeren.  60  wir  ba<^  nit 
boltenb  (bemt  wir  ^nb  turg  on  bie  anfed)tung  nit) :  fo  beif t  er ;  wir  föKinb 
bie  ee  nit  bred)en;  unb  fo  wir  ft)  glqd)  mit  ber  tbot  nit  bre^enb;  tbunb 
ober  ba«  mit  ber  begirb:  fo  ftnb  wir  wol  ))or  ben  menfd)en  gred)t;  ober 
(»er  gott  (inb  wir  eebrecber.  2)af  wir  aber  in  bte  miftbat  nit  jfaHinb;  unb 
ben  »iben  g(qd)  werbinb ;  fb  empjllt  er  un<  bem  fd)älmeifler ;  ber  foU  un« 
«tcfteinigen  Seoit.  XX.  10.  2>af  aber  wir  d)riften  bife  (haf  banb  (offett 
obgon ;  tummt  eintweber^  bobor ;  baf  onfd'ngtid)  ber  eebruds  fo  feltfom  ge« 
wefen  iit;  baf  man  iid)  nit  of^  boron  berb5(}iret  bat ;  ober  ober  baf  bie  Qbren 
foft  eebred)er  (tnb;  unb  ftrafenb  bie  (öfter;  in  benen  f«  t^erbeft;  *  nit  ot«  tflr^ 
0(0  ft)  foUtinb.    60  mon  ober  nun  (id)t ;  bof  ber  eebrud)  fo^  gmein  unb 

*)b«(ten.    «)  ®efelI((boft.    *)  Unetnlgfett /3»ietra<bt.    ^)  »ertruoen ,  beljlegte« , 
nere.  0  6u<be  aui ,  (lebe  btcb  vA  na(b  ^  ^}  geringem  6tr(tt(aa^cn.  0  ber  t>oca 
(tigltcbere.   <)  t^erboftee. 


nnijrrfAantt  ifl/  foO  man  hiüiäi  Me  ilraf  wl^mm  tcunntt  ^  totnit  im  tm 
itt  crmtn  3ted)tifliyfit  tiit  gcbrungcn  werMnb.  tittm  glQd)  n^ie  man  tcn 
Mc^aUStter  ihaftf  benn  in  sett  «rMifen  ^at  ffarafcn  ({|»b.  XXII.  1—13, 
barum  ba^  bieben  on  imM  ntt  ab  bctfclbtn  ihraf  finb  abflcflanbm :  oHo 
mdf  man  ouc^  be^  ecbtu(M  (traf  wibcum  ufjit^en '  unb  tcnnnt. 

V.  ®ott  beif t  fo  rnatlid)  rcbm  unb  banbUn  r  baf  »tt  nät,  bcmt  jo  iinb 
nein  brücbtnb.  6o  wit  aber  ba^  nit  tbänb,  funber  einanbren  betriegenbi 
beij^t  er  un«  bq  bem  etb  jmingen  (Srob.  XXII.  ll;  unb  fo  wir  ben  fSlfdbenb, 
tft  ber  fd^tmctflcr  l)ie  mit  ber  r&t,  unb  laft  un«  wie  bie  imtn  alten 
falfcben  jflseni  bie  6ufannen  in'n  tob  bringen  unberihinbenb ,  berüeimgen: 
benn  ber  meineib  ifl  nut  anber^  bann  ein  gottmrU^ugnen ,  unb  {traft  sott 
bte  abgitteri)  mit  üerflemigen  2)eut.  XVII.  5. 

VI.  ®ott  btift  un^  unfer  bab  ben  bfirfitisen  geben  one  wibergelten.  60 
wir  aber  ie  bau  nit  tbunbi  fo  beift  er  nni  one  wädber^  ItAm  (Epob.XXn.2S. 
unb  Sebtt.  XXV.  S6.  eo  wir  ba«  nit  tbünbi  ifl  ber  fd)ittmei<ler  biti  unb 
leert  und  wtkber  seben  unb'nemen.  Unb  ob  bie  (traf:  bei  wud^rert  %ltA 
nit  ifl  uibrudti  ift»fQ  bo(6  an  ben  rid^teren  gedanbeui  bie  barum  gefebt 
warenb  /  baf  in  bte  onfaUenben  mif bräd)  unb  fpän  jertrtiginb  di^vb.  XVIII. 
iBelcber  nun  nit  wud)er  trqbti  ift  befibalb  bor  ben  menfd}en  firomm:  benn 
ber  flwalt  mag  jm  um  ben  wucber  nit  i& ;  ^  aber  oor  gott  ifl  er  benno<lb  nit 
fromm/  er  verfoufe  benn  all  (in  bab;  unb  geb  fp  ben  armen  fiuc.  XII.  SS. 
£but  bai  sbeiner  /  fo  ifl  oud)  gbeiner  nad)  ber  g&tt(id)en  grecbtigbeit  fromm. 
91lfo  weUenb  wir  bod)  bon  bir  für  gut  baU/  ^  baf  bu  bid)  einen  funber  rrtennift. 

VII.  @ott  berft  ben  fi^enben  gut!  tbun.  60  wir  bal  ntt  tbitnb  1  fo 
beift  er  und  jm  ie  nit  fd)aben;  oucb  iinen  fcbabeUf  ber  jm  unbefannt  ift, 
wenben.  Spob.  XXIII.  4,  5:  Ob  bir  Hi  berirret  rtnb  ober  efel  binel 
ft^enbd  gegnet;  für  jn  wibrum  an'n  weg!  Ob  bu  ben  efe(  bined  x^ttv^  ober 
fqenbd  wirft  feben  unber  einer  burbe  (igen,  fo  wirft  bu  nit  furgou/  funber 
jn  ufricbten.  60  bu  bau  äber(td)(lr  foU  bi(b  ber  fd)ulmeifter  (trafen:  benn 
bu  baft  bad  nibrer  gebot  gotted ,  bad  wir  Ifimmerticb  erretten  mSgenb ,  unb 
mäifcnb  ed  aber  befd}irmen  f  ober  aber  ed  gienge  alU  um;  ^  äbertreten.  Ob 
bu  ti  aber  nit  fibertrittefl  ^  bift  bu  bennod)  oor  gott  ntt  gred)t;  bu  »erj^beft 
benn  binem  fqenb  1  g(t)d)wie  bu  widt,  baf  bir  gott  Der^t)be. 

VIII.  ®ott  beift  bei  anbren  gut  ntt  begeren.  ^ielttnb  wir  bad  gebot, 
fo  bfd)äbe  Weber  roub  nocb  biebftat.  &o  aber  bad  nit  i(t ,  fo  gibt  gott  böi 
nibreft  gebot,  bod  menfd)(td)e  gf(Qfd)a^  unb  bt)wonung  erlpben  mag :  Du 
foUt  ntt  fielen!  91n  bifem  gebot  febenb  wir  oud)  (glD4l  wie  an  bem:  „J>u 
foUt  niemand  eemenfd}en  begeren,  unb  barnebenb:  bu  foUt  bin  ee  nit  bre« 
eben !"  beren  bad  nad)gebnber  oud)  bad  nibrer  ifl) ,  baf  gott  etlid)e  gebot 
geben  bat,  bte  wir  b<iltenbc  bennod)  nit  gred)t  finb,  funber  a((ein  ber  (traf 
cntrunnenb.  9lod)  bat  er  fq  gegeben,  baf  menfd)(td)e  fränbfd)aft  unb  bo* 
wonung  nit  entfugt  werbe.  9((fo ,  welcher  eim  anbren  bad  (in  nimmt  beim« 
lid)  ober  mit  gwclt,  ber  id  eintweberd  ein  bieb  ober  r9uber;  fiber  ben  miif 
ber  fd)u(mei(ler ,  cu(tod ,  oirgam  ^  mad)en.    (£d  i(l  war :  wit  und  gott  bad 


«) 


^)  bfbntn,  audbf ^ncn,  \>crfcbarfien*  ^)ttf)c^n.  ^)  Ociotnit,  ^tnd.    ^)  bti^f^imien. 
für  gut  babcn ,  fiit  Ktb  nehmen ,  gern  aunctimen.   ^)  iu®(Hnbc.    0  bie  9{nt)e. 


ttltt^  ttiA  fine  früc^t  fcxi  #t  one  unfct  besalmi  atfo  foQt  e^  frq  fon.  3a 
fo  iptr  bol  nit  t^ünb  i  fo  finb  mic'aU^pt  fd)ulbtict  flottctl  unb  äbrf  an  jm 
qrfartni  ba$  toir  tistn  mac6enb|  ba4  gottt^  ifl«  Sloc^  mnftgotti  baf  wtc 
f9(t(i)^  nit  fHitUnbr  funbec  mt  (tnb  figcnnfl^tfl  »en  Slbamen  bot|  unb  {ficbt 
ttbcr  jm  fc(b^  }u.  Daf  nun  u^  bcm  unfcrtn  g^t  nit  ntenf(t)licl)c  gcfcUfd)dfi 
}matt  werbt  I  iämt  er  unfernt  gi^tf  unb  arbttt  un^f  baf  totx  nit  roubm 
necti  fblcn  fbUinb.  Unb  ifti  bct  Ttc^  bot  toub  unb  biebftat  hixti  barum  nit 
fromm;  cc  fpc  bann  i^c^  firtmbrn  gat  nit  bcflitig.  ^ic  merfctmanr  baf  bie 
nut^  benn  bieb  unb  bubcn  (tnbi  bic  eim  bibcrben  mann  um  lai  (in  nut  gt» 
btnb  r  bcm  fQ  bod)  ba^  bouptgut  ^  banb  ab<|enommcn ;  unb  (td)  mit  bet 
leer  gotttd  befd)itmm  wbUtinb :  3a  i  btr  n}d)  ifl  fc^ulbifl  ba<^  ftn  bin  je  flc« 
bm  bcn  atmen:  bad  betft  gott.  Sr  bcift  bid)  abtt  nitr  baf  bu  jm  hai 
ntmen  f9UHif  fo  et  t$  nit  tbüt.  (£t  beif t  aber  wol  bte  obetfeit»  bid)f  fo 
bu  fStd)^  unbetflünbffl  f  ^afen  unb  t»erbiitenf  baf  nieman  unbiQ  befdKc^. 
!Datumi  all  bie  wt)(  ein  obertcit  3uben  ober  anbre  toucbtet  bulbtti  fo  bi(i  bu 
ein  bieb  obet  töubetr  fo  bu  eim  anbren  (tne  fd)tt(b»  ixM  obet  »ucb^tf  betp 
bouptsut  bu  jm  mit  wo(bebad)tem  wtUen  bafl  abgenommen;  biebUd)  obet 
mit  gma(t  entragen  ^  unberdunbiil :  bann  gott  bot  bie  eigentmidigen  nam 
i^erboten.  9Bie  mol  babi)  bet  obetf ett  ufufebtn  i(t »  baf  f^  bie  btucb  i  bie  mit 
gottf  nod)  mit  bet  atmen  gredbtigbeitf  bie  un^  gott  nun  ju  (ommlid^e  ^  be« 
(eben«  gebangt^  batf  nit  flon  m&genb#  binneme*  S&on  mehbem  betnadb 
tummen  mitt.  Datum»  meldte  fS(id)^  unbernäminb»  }wifa(tig(id)  fünbetinb: 
2u  eim  teilf  baf  fp  u«  bem  gemeinen  btefien  be^  anbren  gut  begettinb: 
)um  anbteui  baf  ji)  fibet  ba^  in  bie  miftbat  u0bted)tnb/  unb  untäm  unb 
i^tra^ung  be^  gewaMi  ben  gott  »etorbnet  batr  gebätinb«  Denn  ie  mit 
orm  gtecbten  muffenb  ftt^f  an  b(m  iiofel  bet  gtecbtigbeit  bitten  i  obet  abet 
«Ufer  leben  mät  ein  mörbet^  i  tSubett)  unb  bieben}. . 

IX.  ®ott  wiUi  baf  mit  gbetn  Qtel  mott  tebinb.  9(lfo  ifl  bet  nit  gted)ti 
ker  glmb  nit  f[üd)t  nod)  übet  tebt  nod)  lügt :  benn  et  bennocb  9tef  gtebt. 
9tod)  bat  bie  atm  menfd)(td)  gred)tigbeit  füt  gut»  fo  man  nit  f{ud)t  nocb  übel 
rebet  i^t  lägt.  60  et  abet  tlbetein  ftd)  uetgat/  unb  miU  ie  getebt»  ge* 
fd)mc(d)t/  gelogen  obet  fatfd)  betrugt  ^  baben :  fo  beif t  et  bem  falfcben  obet 
lugn(t  tbun ,  üU  et  bem  moQt  getbon  baben  /  uf  ben  et  gelogen  obet  falfdb 
^<t;;ägt  bat.  Deut.  XIX.  19.  &o  abet  unfet  teb  ja  ja»  nein  nein  wätt, 
fo  bitte  gott  be^  geböte«  nitbötfrn.  Stlfo  folgt  abeti  baf  gott  etlicbe  gebot 
barum  gegeben  bat»  bie  mit  muffenb  balten»  unb  ftnb  bennod)  nit  ftomm 
nod)  gte(6t.  &id}/  mU  ein  atm  binfi  ift  H  um  bie»  fo  fpted)enb:  id)  bin 
ein  ftommet  mann»  bie  jt  ftommfeit  atlein  etmägenb^  u«  bem»  baf  fy  bie 
bing  nit  begonb»  barum  bie  obetf eit  fttaft.  &id)  oud)  babi)i  baf  alle  menfd)« 
lU^  m^Kb^it  einen  ftommen  mann  eigenlid)  nit  etlennen  mag:  bemt  bet 
glottb  I  bet  allein  fromm  macbt  r  bet  oud)  ben  breiten  unb  ba«  bcil  aU ein. 
crfenntf  ber  id  allein  gott  betannt;  nocb  mttf  man  bie  armen  nibten  gted)« 
tigbtit  oud)  bebalten. 

X.    Daf  mit  ba«  einig  gebot :  Du  fotft  binen  nAd)flen  ebnen  üU  lieb 
baben  att  bitb  felb« ,  nit  baltenb  /  batu«  entfptingenb  alle  anbte  gebot  t  bie 

*)e«pita(.   *)  cnMc^ch.   ')  SStm«ü^ttit.   *)  itfüamt.   ')  ^tugnif  atac6cit. 


440  %on  s(ttli(^et  unb  menfc^Kc^er  getec^tig^ir. 

itn  nä<bflcn  betreffend:  tentt  btf  ift  ba^  gebot  ber  natur,  u^enemmen  bcf 
bi$  ^brtilu^  mit  brr  liebe  flc^Aetret  bat;  unb  }itnmt  ba^  jm  eiacnU^lb:  bnm 
er  ifl  bie  liebe  1.  3ob.  IV.  16.  Do^  flefaft  ber  namr  ift:  ^af  bu  mOt 
bir  bef(t)ebenr  ba^  tt)ti  eint  anbren  oud)!  unb  mibvum:  ba^  bu  btr  mt  tviOt 
btfd^eben  /  tbt'i  ouc^  nientan !  Dif  gefa$  ma(t)t  Sbriftutf  mit  ber  liebe  f»# : 
benn  bonb  wir  gott  lieb/  fo  ifi  gott  in  uM.  3fl  gott  in  un^r  fo  tft  ouc^ 
bie  liebe  aum  nfid^flen  in  un^:  benn  gott  t^ct  um  fo  lieb  gebebt  ^  baf  er  ftc^ 
ffir  un6  geben  bot.  S8o  nun  gott  ifl|  ba  ifl  Ott(^  ein  folid)  füimemcii. 
Z^arum  giert  Sbtifhi^  batf  gefal^  ber  natur  mit  bi(m  Worten;  ^u  foUe  l^n 
nchbilen  aU  lieb  haben  aU  bi(|>  felb^!  ^ie  (!nb  aKe  menftben  breflbaft/  tfl 
un4  allen  mol  betonnt,  ^ie  gebrifi  ou(^  bie  menfc^id)  gerecbtigbeit  äbcratt: 
benn  fo  bat  bie  eigenfd)afi  fo  flart  angenommen;  baf  f9  nieman  in  ber 
gmeinb^  bringen  mag;  ijl  im  parabi^  berbrüjeh'  !l>arum  (traft  foniemüti» 
ber  bif  gebot  nit  baltet;  unb  jinb  bocb  aUe  menfc^en  baran  f(6ulbig.  SBie 
mol  fo  etliche  (tudf  bie  unber  bifem  gebot  dbertretenb  i  fhafir;  aber  bei 
<t<in}  gebot  rici)tet  fo  nit.  ^aru^  man  aber  Mti  baf  e^  um  bie  menfc^ 
ii(f)en  getec^tigbeit  flat  oU  um  ba^  i^erma^get  ber  tticb  ber  gotigen^  froipou 
3fai,  LXIV,  6.  Unb  fo  mir  g(od)  iior  ber  weit  fromm  fc^onenb^  üob 
wir  bennod^  gott^fdKlmen ;  no(()  mu$  man  bai^  uffeben  •oberteit  lHin<» 
(9l0d)  wie  ein  i^ater  (inet  »erfurten  tocbter  weert,  baf  fo  nit  gor  gemein 
werb:  alfo  wtert  bie  oberteit  an  ber  ftatt  gotte^f  baf  unfer  (eben  nit  gor 
ein  Dibif(i)e  um^ernunft  werbe, 

9e)  banb  mt,  aU  id)  boff/  genäg  DerftanbeUf  wie  wot  bie  gSttlicb  <it* 
reci)tigbtit  oon  ber  menfd)lici)en  unberfAeiben  foe.  SBiewot  bie  menfdbUc^ 
oucb  bon  gott  geboten;  ifl  fo  bod)  nit  ber  t^oUtummenbeii/  bie  gott  erforb« 
retf  funber  i(l  fo  erft  geboten  uf  unfer  aerbrod)nen  natur  i  alt  gott  gefefKii 
bat/  baf  unfer  anfipcbtung  un^  begirb  (tnem  willen  nit  folgen  nod)  nactH 
tummen  wurb.  Defbalb  fb  nät  anberd  weber  ein  flraf  ifl;  unb  fo  wir  bie 
gtod)  baltenb/  werbenb  wir  barum  nit  feiig/  nod)  gott^gefältig.  (Sa^d).  XX.  23; 
3d)  bab  jnen  gefa^  geben/  bie  nit  gut  ünb/  unb  gerid^te/  in  benen  fy  nit 
leben/  ba^  i^i  nit  feiig  werbenb.  93}iewol  bife  wort  ftirnemlic^  i^on  ben 
gänfelwerfen  i^erftonben  werbenb:  jeigt  bocb  bif  wort/  gerid)te/  an/  baf  fo 
oucb  i>on  ber  menfd)lid)en  gerecfetigbeit  ober  oberteit  i^erftanben  werben  f9t 
tenb.  X>af  aber  bie  (tat:  wir  werbinb  in  benen  gerieten  nit  (ebeuf  unb 
(9al.  III,  12;  SBelc^e  bte  gebot  beff  gefa^eti  tbunb/  bie  werbinb  leben  i  bat 
ben  unb(rfd)eib :  6^0  wir  fd)on  bie  menf€btid)en  grecbtigbeit  bofiinb  /  fo  wer« 
binb  wir  bamit  nit  bie  ewigen  feligteit  erobren/  ba^  ift  Um  £acd)ie(/  nit 
leben.  9aulu^  aber  meint :  fo  wir  bie  gefa^}  /  bie  uf  bm  menfcüicben  bre» 
ften  geben  (tnb  /  baltinb ;  fo  errettinb  wir  bau  loblicb  *  leben ,  baf  un«  bie 
oberteit  nit  ti^be,  Deut,  lY.  40:  S^benb  wir  nit/  fo  werbenb  wir  oud)  nit 
getbbet, 

S^ie  mm  (leb  in  gbttlidber  unb  menfc^lic^er  gerec^tigbtit 

ballen  f$l(e. 

Die  gbttlid)en  greAtigbeit  fo((  man  one  unberlof  allen  menfc^en  offhm 
unb  prebgeu;  unb  bie  but  ee  k^erliereui  ee  man  (!d)  oon  bero  orebtgen  unb 
u^Iünben  laffe  bringen;  ali  Sbriflud  oft  geboten  bat     3Rattb.  VI.  33. 

^)  ©cmcinfdbaft,    ')  tKebefi^et,  t)crbranitt,  ticcbprben,    ^)  i^re  Seit  babenben. 


foricftt  er:  €!iirf)fnb  torulfen  tlngm  bn«  rijcft  cjottt«  unb  fitt  gercd^Hfl^tU; 
fo  metbettb  fid)  bie  notlurftrn  alle  luc^tc^thtn.  fyit  ^5renb  tvit/  ba$  aUc 
in(nfcf)m  c^ebriffm  mrtbcnb  bic  (\9tt(icf)rn  (^ercc^ttg^ctt  ftj(i)cnf  batf  tu':  nac^ 
ftncin  mitfcn  btr  unfcbtttb  ftd)  flQfTcn  für  ünb  für  /  bi^  bag  mt  bic  nta§ 
e^rifK  trrffrnb  (Spb.  IV.  13 ,  unb  ntt  genug  (»aben  /  baf  fp  nad)  menfcbU« 
(^er  gett4)Hgtdt  fromm  fpginb.  SRun  ifl  untf  oMmeg  ntt  ae  bergeffcni  bof 
unfer  flqf  an  ber  g5tt(tci)(n  gerec^tigbttt  nU  jüfummen^  mag.  2)te  unfer 
onmad)^  erfe^t  aber  rqcbUci}  ber  einig  CF^ridutf :  bu^  wort  gottetf  /  bartn  f!n 
gere<f)ttgf)ett  erfc^^nt,  {fl  ein  lied^tr  ba^  ba  erlücfttet  einen  ieben  menfcben; 
barum  fo((  bq<r  lied^t  ntt  unber  ein  mdf^'  i^erborgen  merben.  ®lt)cf)  alf 
9uä)  batf  (pMid)  (ied)ritteman  t^erbirgt/  funber  sünbet  man  ba^  barum  an^ 
ic$  mm  babt)  gefeben  unb  unfer  mert  füren  (Snne :  a(fo  foU  ba^  (uter  wort 
gotte^  on  uhberlaf  utffünbt  werben.  !Z)enn  barin  erlernet  man;  wai  gott  bon 
un^  erfoi^eret;  unb  mit  wa^  gnaben  er  un^  je  bi(f  fummt.  Stf  foU  ou<^ 
not  »erf(l)wtgen  b(t)ben/  ba«  barin  i^ergriifen  tfl:  benn  U  bat  ein  anbre  na« 
tur  Weber  beV  menfd^en  wt^tf^ett  ober  wort/  ba^  (Id)  anber^  geilattet,  webe? 
e«  an  jm  fe(N  tfl.  !2>tf  wort  gottetf  jetgt  better  Mi  wa^  gott  wtU  bon  un^ 
baben;  erfebeint^  untf  ouci)  babt),  wie  gott  m  jm  felbti  tftr  bad  ntai  btUicb 
ob  aden  btngen  fröuwt  nacb  bem  wort  !DaDtb^.  9fa(m  XVIII.  9:  Die 
gered)ttgbeiten  gotte^  ftnb  f(bnurrtd)ttg/  unb  erfröwenb  bie  bergen.  Dcitf  ge« 
bot  gotte«  ifl  beiter/  unb  er(ud)tet  bie  ougen.  Darum  wiU  etf  geoffenbart 
fqn  /  etf  wiU  (iicbten  unb  (eeren  r  baf  man  ntt  In  ber  ftnilernuf  tpanbte : 
benn  e^  k^t  nut  tn  jm/  iaü  ntt  fbtte  geoffenbart  werben;  funber  ivte  gott 
eilt  gemeineü  gut  ift/  atfo  würfet  oud)  (tn  wort  bem  gemeinen  m^fd)li^en 
gefcblecbt  jü  gutem.  Darum  ftnbnit  red)tg(9ubtg,  bie  ba  bermetnenb/  man 
ßtfe  lai  wort  goite^  ntt  wqter  prebgeu/  bann  jnen  bie  menfd)(tcb  ge« 
recbtigbeit  ober  oberfeit  jutaife.  Denn  bergeflalt  würbe  bie  göttlid)  fromm« 
feit  mbhjcben  /  unb  wurbinb  a((e  menfcben  fid)  ber  (amen  menfd)(id)en  ge« 
red)tigbeü  Dernugeu/  ünb  würbe  utf  ber  ganjen  gered)ttgbeit  nut  anbertf  benn 
ein  g(Qd)^nert} ;  benn  ein  teber  würbe  inwenbigen  gortetf  ntt  acbten  i  funber 
aHetn  uffrben  /  wk  er  (tcb  bor  ben  menfd)en  i^or  flraf  bäten  f önnte  i  qU  wir 
leibet*  ein  }i)t  bar  febenb  befd)eben  fqn  oonDtlen.  hierum/  wie  (Sbriflul 
SRattb.  X.  Suc.  VIII.  gerebt  bat/  fott  ber  Derfänber  be^  wort^  gottet^  nüt 
i^erfcbwQgcn :  benn/  u^  welcbef  Derfcbwogen  bie  fcbä'fli  berirrt  umtäminb; 
»on  be#  bönb  würbe  jr  bfüt  erft5d)t:*  ©jecb.  V.  5,  6.  ff. 

^btfflu^  fpricbt  wibrum  Suc.  IX.  26:  !l6e(t^er  ftd)  min  unb  mtner 
(eer  ober  Worten  fcbSmen  würbe/  bef  toirt  (tcb  oucb  ber  fun  be^  menfd}en 
ftbämeu/  f 0  er  tn  (tner  eer^  unb  mad)t  unb  be^  i^ater^  unb  ber  bei(igen  eng« 
(en  fummen  wirt.  Darum  fSHenb  bie  boten  gotte«/  icii  fq  an  ber  ffnfter« 
nuf  gebort  b<tnb,  im  (ted}t/  unb  ba^  jnen  in  ba^  or  gfeit  ift/  uf  ben  bacbcn 
prebgen  £uc.  XII.  3.  Denn  ie  ba«  wort  gotte^  wiO  geoffhet  fyn.  Denn 
tvie  ber  fd)nee  unb  regen  oom  (uf^  berab  fa((t/  unb  erfiid)tet  batf  erbrt)d)  unb 
ntad)t  e«  grünen :  atfo  ift  oucb  ba«  wort  gotte«.  Ofaj.  LV.  10.  Da«  b(t)bt 
ntt  ungetbon.  *  Darum  foU  fein  oberfeit  (td)  unberilon  wiber  ba«  worl 
gotte«  je  fummen/  obgli^d}  }r  gered)tf gbeit baru«  erfd)qnt/  wie  arm  unb  elenb 

*)  b<nrt:*eit.    »)  fflla J ,  ©(bcfftt.    *)crflört.    *)aeftt<bt,  geforbett.    «)i5>cnli<b» 
h\t.    «)  9bm  SSirfung, 


442  Smi  a6ttK(^et  ml  mtuWi^  gmcltistctt. 

fQ  <fl:  ft»  itfi^  ninifdjnif  mi  ^dnfe  (cn  breiten  bet  nienfdXic^ctt  otiniii(tt  ^ 
tntiti  mtt  Mm  menfcben ;  lütnm  föUenb  f«  börcn  r  »a^  sott  boti  inen  uiA 
üUrn  tnenfd)en  erfotbce  i  bamit  (td)  tiiemait  bec  arnieti  .tnenfcblidKii  settdH 
tig^it  t^ernugenbci  bor  gott  t^erbammt  tverbe.    2>rnn  fürs  fo  ßnb  wir  bic 
sebot,  bero  »tr  einen  teil  ^anb  anseigti  fc^ulbi«  ge  bitten:  benn  H  rnt 
rätf  funber  gebetf  (inb;  ba^  bi^rt  man  an  bent  mort  SbrifU,  SRatt^.  V.  17, 
baf  er  fpri(i)t :  ^r  (bUenb  nit  meinen  i  baf  id)  tummen  fne ,  bo^  gefab  iu 
cntlebiflen,  funber  se  erfflUen«    SSeld)^  bife  meinung  bat:  3(b  bin  nit  bortrni 
fummeni  baf  id)  batf  gefabf  bal  nät  anber^  t(t,  benn  ein  offhung  be<  sitt- 
lichen miUen^  unb  erforberentf   binnemen  »eUer  alfo  ba|  man  üd)  bd 
loiHen^  sottet  nit  mee  fipüftn  fSUe ;  funber  tdb  bin  tummen  r  ba^  in  bem 
gefab  bi^b<>r  nit  geöffnet  ifl,  }e  offnen.    3r  bonb  »ol  sebbrt,  bai  im  sefsb 
flebetifen  ifl,   man  föUe  nit  einetf  anbren  gät  begercn    oud)  nit  (lelni. 
SBe(d)er  nun  ein«  anbren  gut  nit  begeret  i   ber  bat  oil  nnfAulb  erlangt 
te«  gqtUdien  gute«  b<)lb.    60  fer  er  aber  jQtticb  gut  bati  fo  ift  nit  genug, 
baf  er  ein«  anbren  gät  nit  begert,  funber  müf  er  OMib  ba«  ftn  ben  armen 
Ui^teilen.    2uc.  XII.  SS:  SBerloufenb,  batf  jr  banb,  unb  gebenb«  jä  atmuftQ! 
Cid),  wie  bie  t^oUtummenbeit,  bie  gott  erforberet,  (td)  bie  nodb  Clärer  uf« 
tbut!  !Dar)u  (bamit  bie  nieman  u^tb  gebrefte)  fo  bat  Sbtifhi«  bau  gefob 
erfüitt,  baf  er  ben  willen  itn<  bimmelfdien  oater«  für  und  onmAcf)tigen  er« 
füllt  t^ati  meld)em  nieman  genug  tbun  mag,  ber  in  fflnben  empfangen  ift: 
benn  ber  mag  bic  maf  ber  gbttlid)en  gered)tigbeit  nit  erfüllen;  aber  Sbri« 
ÜMi  ber  gbeiner  fdnb  nod)  breiten«  mag  benagt  ober  bebagt^  »erben,  ber 
mag  allein  bie  map,  bie  gott  erforberet,  leijten.  Darum  bot  er  bo«  gefab  tt' 
fuUt,  }u  cim  teil,  ba$  er  un«  luter  gfeit  b^^t,  wai  gott  i^on  un«  mcUe  gbebt 
ban,  baran  wir  unfer  onmad)t  erlerntinb,  unb  banebenb  f!d)  felbct  für  mi 
geben,  unb  bat  erfüllt,  ba«  wir  nit  t^ermigenb  (benn  wir  bermbgenbntit)/  unb 
lat  bamit  bie  gbttli^en  gered}tigbett  er^Ut  unb  uernägt.    9llfo  ^5rt  man 
aber  bie f  ba«,  fo  Sbriitu«  erfSUt  bat,  baf  e«  ein  gefab  unb  gebot  ift,  allei 
wa«  gott  bon  und  erforberet.    Die  {ünfelwert  (ceremonien)  bie  tbönb  nätl 
Weber  ju  gbttlid^er  nod)  menfd)ti(ber  gered}tigb(it.   !l>arum  finb  biefelben  ab» 
getbon ,  aU  Sbriftu«  fiuc.  X VL  16.  anjetgt ;  barum  betümmer  bid)  nit 
barum!    9Q3iUt  bu  aber  M  uf  ben  boben  bart>on  wtiflen,  M  bie  gtfinb  m» 
ftrer  fd)luf  rcben.    9tlfo  i(t  ba«  gefab  ^tt^<6  (Sb^iftum  emtiwret,  unb  ift  owb 
abgetbon.    <£rnaweret,  ba$  (Sbriftu«  ba«,  fo  gott  Don  un«  erforbret,  nod)  ei* 
genlid)er  u^geft>rod)en  unb  gebeiffen  b^ti  bann  oormaU  ie  befd)eben  ifi.    %b« 
getbon ,  ba§  un«  ba«  übertreten  M  gefalle«  nummen  berbammn  mag ,  fo  vir 
feftiglid)  gloubenb,  baf  ti  (Sbriftu«  erfflUt  bab,  unb  un«  in  bie  ewigleit  Ai 
ein  pfanb  ben  jugang  )u  gott  bejate.    QBelic^e  ftn  barmberjige  tbat  unl 
nfiwe  menfd)en  mad)t,  unb  gott  ergibt,  inbem  baf  wir  febenb  unfer  on* 
mad)t  unb  fin  gnab ,  Mb  werbenb  bannetbin  niemer  mee  benägig '  an  mil 
felb«,  baf  wir  immer  tbuginb,  ba«  gott  an  un«  erforbret;  oud^  tbnnenb  »ir 
bie  gnab  gotte«  nimmer  genug  ertennen  unb  prüfen,  bie  ftd)  fo  gnäbigltd) 
gegen  un«  bat  ufgetbon.    2>if  alle«  reicbt  babin,  baf  man  erlerne,  baf 
man  bie  göttlid)en  gerecbtigbeit  unb  gnab  ftqf  filTe  prebgen,  unb  barum 
bbeinen  menfd)en  anfeben ;  ob  ber  gti)cb  forgt,  fin  onmad)t  werbe  baburd)  gt» 

^)  befangeit,  batin  etfunben.    ')  btfriebtgt» 


9^011  aktiver  m^  mcnfc^Hc^  gae(f)Hg^  443 

> 

0ifhct:  kenn  U  fo  mäf  bev  menfd)  wtlffen/  wai  gott  ton  jm  etfeAre.  Unb 
Wirt  bft  ftl&ubiq  an  (inen  werten  odweA  barniber  ttgen/  aber  an  gott  aU<- 
mg  unoer^wQflet  fangen  i  beil  unb  ufted)t  blqben. 

9(ber  mäf  man  erlenneni  baf  man  bie  gbttüc^en  gerec^ticibeU  unb 
flnab  un()ebinbret  leeren  mu$i  an  bemi  ba(  gott  m4  üetbammtr  fo  fer  mit 
berottttdenufltbunb:  benn  Sbtiflu«  fptic^t  SDlattf).  XXV.  41—45:  baf,  bie 
jn  ntt  in  bem  armen  flefpQ^tf  setrfinttf  }e  betbetj  genommen  f  betleibet  r 
bfimsefüdbt  unb  setrifl  in  trantbeit  unb  sefängnul  babenbt  in  ba^  ewig 
für  mjlücf^t  werbenb.  3BeUd)e  bing  oon  bet  menf(i)(td)en  gerec^tigbeit  ntt 
geboten  werbenb :  benn  bbein  obertett  jwingt  teman  }U  atmäfen  i  Verbergen  i 
flciten  unb  berglpcben ;  nod)»  fo  mir  ba^  nit  tbunb ;  fo  metbenb  mir  mit  ben 
bftden  in  bie  emigen  pQn  geworfen.  iRodb  oi(  mee  beri  bem  rölid}^  empfo* 
Im  iit  }e  oertunben/  fo  er  batf  nit  tbutf  mirt  er  unber  bie  Derbammten  ge« 
lält.  ^Ifo  tft  nun  genug  i^on  ber  gittli(i}en  gered)tigbeit  gfeit  unb  bemdrtr 
baf  man  bie  fcbulbig  ifl  bp  oerbammnu§  }e  leeren  i  baf  oud)  tein  oberteit 
iinrmag  f&tid)^  verbieten  f  fo  fy  cbriftentid)  mtU  fpn:  benn  bie  gloubigen  ba« 
btnb  nit  genug)  ba$  fp  aUein  bie  menfd)lici)en  grecbtigbeit  boUinbr  bie  fp 
erknnenb  ein  unooUtummen  bing  fpUf  funber  babenb  fp  befunbren  luflr  ie 
mee  unb  mee  (td)  nach  ber  göttlid)en  gered)tigbeit  tß  gehalten.  Unb  miemol 
fp  wuifenb  f  baf  jnen  bie  erfäUen  nit  mbglicb  ifl :  nod)  mürtt  gott  unglpd)« 
lt(b  in  un0;  ifl  nut  bef  minber  bie  begirb  in  einem  grbffer  benn  in  bem 
onbrenr  nacb  bem  aU  gott  ftn  fflr  in  unferen  bergen  anjunbt.  2>ann  er 
ipurft  in  un$  aUe  bing  1.  QFor.  XII.  6. 

Der  menfc^licben  gered)tigbeit  muf  man  oud)  ui  bem  gebot  gottetf  ge« 
»irtig^  unb  geborfam  fpn;  micmot  fp  fo  ein  arme  grecbtigbeit  ifti  baf  fp 
nät  anber^  tbut  benn  Por  bem  grbilen  ubtl  Perbuten.  Unb  i(t  bennod)  ber 
pitnfd»  Por  gott  nit  gered)tf  fo  er  gfpcb  nut  mtber  fp  tbut;  fo  er  aber  mtber 
bit  tbut ;  fo  Perfunbet  er  ü^  mtber  gott  unb  ben  menfd)en.  !Z)te  menfd)li(^ 
9ctd}ftigbeit  ober  oberteit  iil  gbetn  anbre  mebir  ber  orbenlitt)  gemalt ,  ben  mir 
brn  meltHd^en  gemalt  nennenb:  benn  ber  geilltid)  genennet  gemalt  bat  itnetf 
0tet«  leinen  grunb  u^  ber  gottlid}en  gefd)rtft.  i>tnn  bie  geiflltd)en  obren 
foU  nieman  anbertfmoffir  bon '  meber  für  bie  biener  unb  boten  gottetf  unb 
urteilet  ber  beimlid)en  bingen  ^  gotte^  i  bai  iil ,  für  utftiinber  be«  btilfamen 
»ort«  gotte^i  ba«  gu  ben  }pten  Sbrifli  erft  bat  angebebt  aUen  menfd}en 
mtfinbt  merben  r  Por^  aber  Perborgen  gemefen  ifl  ben  beiben.  Darum  i(l  jt 
»(ftn  nit  ein  gemalt  ober  oberteit/  funber  ein  amt  be«  aübienen«  M  eban* 
gclti,  aU  in  bem  umlegen  ber  fd)lufreben  mir  gnug  gfeit  banb.  Difer 
mcnfd»li<ben  grec^ttgbeit  beift  txM  dbti^u^  geborfam  fpn.  Snattb.  XXII.  17: 
ßebenb  bem  taifer,  iai  jr  bem  taifer  fd)ulbig  finbf  unb  gott«  ba«  jr  gott 
fd}ulbig  finb!  J^ie  mtlf  Sbriflu«  nit  betifenf  baf  bie  ganj  melt  bem  taifer 
fd)uibig  fpe  geborfam  }e  fpn  /  funber  ben  teil  menfdben  i  ber  unber  bem 
taifer  beberrfdbet  marb/  ben  bief  er  bem  taifer  geborfam  fpn.  ^dtt  er 
b<i<  jubifd)  Pott  unber  bem  babplonifd)en  tünig  fitnbeUf  b^tt  er  gefpro«^ 
dKn:  ®ebenb  bem  babplonifd)en  ttinig^  ba«  jr  jm  fd)ulbig  pnb!  3(lfo  foU 
man  »on  einer  ieben  oberteit  Perflon.  fiebft  bu  unber  bem  tünig  u4  ^tanf* 
^^1  fo  gib  jmi  ia^  bu  jm  fd)ulbig  bift!  ^Ifo  burcb  ben  baut  binmeg.  * 

^)  bcttttmtOlg.  s)  für  cnoa«  9Knberc«  galten.  ^)  ®ebtimniffc.  ^)&ttPn.  ^)but^^7t 
benbs,  iibcrbaupr. 


444  Sim  ^btau^  unb  imnfc^^ec  (|etc(^3b€ft> 

•  <  ■ 

!Denn  SM(tul  nimmt  batum  nicman  oon  ter  obctfeit  tH  f  tof  ehtct  hi  in 
ißloubt:  er  weift  mol,  bof  wirjuIaflrenfofäUis^itnbi  baf  »it  ein  fdyutmdfter 
ticbtti  mufienb.  Darum  felat  er  outb  ben  fd)a^pjfenm9  ((eben  9H<itt6.  XYII.n; 
mit  ivo(  er  ben  nit  fd)u(bt(|  ma^,  bamit  er  nct  unrü»  ober  ärflemuf  <|ebdr. 
9rtru0  fprid)t  1.  IL  13 :  ^inb  fle^orfam  aller  mcnfcbticben  ftefiboofb 
«m  be^  berren  tvtUen!  Oft  dtver  obertett  ein  tflnig/  fo  (tnb  jm  <ieborfam, 
aM  bem,  ber  bcr  bi^^il  ober  fibertreffen(id)e(l  ifti  ober  bnt  fureren  oberoi((« 
tett,  bie  bon  jnen  gefenbt  (inb,  )ti  radb  ber  ubeltf)äterett  r  aber  sä  (ob  unb 
pr9^  ber  red)ttbfiteren !  ^ce  b&rt  man  n>ol  /  ba$  9etru«  bctf t  alle  flt^ubisen  jrtn 

'  tfinfgen  ober  oberen  geborfam  fpn  /  unb  feit  ndt  oon  ßnem  (\e»att  i  funbcr 
nun  bem  (ablieben'  gemalt f  mltbi  aUein  ber  gematt  ift/  ben  gott  irerorbntt 
^t.  (E^  fpre(t)enb  aber  bie  pdfpfKer:  barum  foO  man  un^  ouc^  qeborfam 
fqtii  baf  ^etrul  fprid)t:  3r  (9Uenb  geborfam  fpn  aller  menfdbtid)eTi  i(* 
fd)5pfb  um  iti  fittxm  toilkn.  33tr  trforberenb  bie  neborfame  nit  mii 
iunber  gottf  baf  man  un^  an  ber  fiatt  gotte«  geborfam  f^e.  Slntwurt:  9e« 
frbenb  bem  iport  ^etri  ben  afer^  ba^:  e^  treit  etraa^  onber«/  benn  jt  wänen(!* 
3t  fSnenb  aUer  menfcblicben  gefcböpfb  gebor fam  fqn/  batf  ift:  3r  glottH* 
gen  fSKenb  aller  menfcben  fpui  allen  menfc^en  btenen;  ober  jr  (SUenb  aUrr 
ber  menfd)(id)en  orbnung  (ftifet)  gebotfam  ft^nr  bie  üc^  ftSr  wirf  gefegt ,  ti 
f^inb  ftintg  ober  anber  obren!  3)i$  mort  betrifft  alle  glöubigen  an;  barum 
moci  ein  ieber  aU  mol  gu  bir  fpred)en/  o  papft  ober  bifci)of!  bu  fSllift  jm 
gebotfam  fi^n,  aU  bu  ju  jm  fpriAfi:  er  (olfe  bir  geborfam  f^n.  2>ann  fo 
l^il  btf  Wort  'l^etri  bie  bienflbarteit  unb  ^änbfc^aft  ber  (britlen  gegen  ein* 
anbren  antrifft,  fo  bift  bu  glpd)  M  wol  min  fdbulbig  je  fon  al«  id)  bin. 
€)0  Dil  e^  jicb  aber  barnac^  urteilt  uf  bie  geborfame,  bie  man  ber  ober«^ 
feit  fd)ulbig  ift,  fo  bifl  bu  fo  wol  gebeiffen  unber  bem  jod)  gon  cli  icbr 
unb  bafl  bef  gbeinen  grunb  in  ber  gefcbrift,  baf  bu  mir  eintgerleq  fürte 
föllteft  be^  regimgit«  balb  jumuten  benn  Leb  bir.  Z>enn  glpcb  wie  bn 
fpriebft:  man  fott  mir  bifd)of  unb  papfl  geborfam  fijn:  benn  id)  but  ein 
menfcblid)e  gefd)öpfb/  <&etrui$  rebt  alfo;  alfo  mag  ouc^  ic^  fprt^en:  bu 
muft  mir  geborfam  ftjn:  benn  icb  bin  ein  menf(t)lid)e  gcfcbopfbr  ^tru^ 
rebt  alfo«  ü)if  reb  id)  nit  barum,  b(i#  id)  jnen  batf  regieren,  bef  id)  gar 
nüt  beger  nod)  ad)t,  i^erbunne ;  ^  funber  baf ,  wellenb  ft)  regieren  aU  btt  Gr- 
iten ber  weit,  fp  nit  föUinb  ben  namen  ber  boten i  bifd)ofen,  ba^  ift,  wfcb» 
tercn,  tragen.  SBellenb  fi)  barwibrum  oertunber  be^  ei^angelii,  boten  unb 
wd'cbter  Cfbrifd  f^n,  fo  (bllenb  fi)  nit  berrfd)en  Sue.  XXII.  26.  Unb  leert 
bife  meittung  nit  ungeborfame,  aM  bie  pfufer  prallenb,^  funber  jr  oberfeit 
unb  gebiet^  i^erwirret  bie  rechten  menf(blid)en  oberteit  allentbalb.  Unb  nie« 
man  iß  ber  oberteiti  t^on  gott  Perorbnet,  minber  geborfam  bann  bie  genannr 
ten  gei|llid)en.  Dero  bat  ein  iebe  rott,  brben  unb  fecten  einen  befunberen 
ret)en.'  Sebenb.  fq  fd^anblid),  ba$  ftd^  baran  mdnniglid)  Per  Argret,  fo  gbae 
ein  rechte  oberteit  nit  bawiber :   fp  banb  eigen  obren ,  bie  fd)labenb  f9  ie} 

t  mit  f appenjipflen ,  *  balb  binbenb  fp  f  an  bratwtiril,  wie  jener  ben  bunb, 
unb  Wirt  bie  ärgemuf  nit  gebef  ret.    Die  aber  d)ri(ienlid)  teerenb  /  bie  leerenb 

' -  u  .  ,  "       ■     _  I     I  I  - —— 

^)  senetgt.  ^  weltHcbeti.  ^  SLetbfad,  3nbalt.  ^)  meinet.  <)  mifdimic. 
<)  btt  oufgcOIafenen  Sd^leoimeir  prablen.  ')  ^errfcbaft«  *)  jOrbnung^  tebtntfaet. 
^  belegen  fie  mit  geringer  Strafe. 


•,    ,        -,  «     . 

(er  obtrieit  fltftotfam  fon  r  bie  i^on  sott  Deror^nct  ift.  SBo  ^ero  oUt  i  unbc? 
jmn  itpanci  ^griffen  i  ge^orfam  wätivit ;  tüätt  Itl  mce  rtbv  unb  ctnisteUi 
»tber  fo  du  irbcr  r  ber  ein  mdcbtec  unb  omtntann  gettel  »iU  f^tt/  t^ucf) 
bay}tt  iStil(id)  9fiicf)trn^  unb  gebieten  wiU. 

^autu« fpcid)t 9töm.  XIIL 1—7.  olfo:  Sin ieber lebenbermenfcb  ftÄ bm 
fibertreffen(t(6en  '  oberfetten  Dbct'  obren  geborfam  f^n.  Denn  e^  ifl  gbein 
oberteit/  bie  nit  t>on  gott  foe.  !2)ie  oberteiten  aber,  bie  ftnbf  bie  jtnb  boti 
gott  berorbnet.  9((fOr  weltber  (id)  mtber  bie  obertett  legt;  ber  tjl  ber  orbnung 
gotte^  wtberflonben.  3Belci)e  aber  wiberftonb  i  bie  werbenb  jr  eigen  urtetf 
ober  üerbammnuf  nemen:^  benn  bie  obren  (tnb  nit  ein  f(Jbre(ten.ober  for(i)t 
guter  werfen/  funber  ber  b9fen.  SSiUt  bu  nun  ben  gwott  nit  furd^ten^  fo 
tbü  rec^t!  fo  mirt  bi<b  ber  gma[t  prüfen:  benn  er  ifl  ein  biener  gotted  bir 
gü  gutem.  Ob  bu  tiber  bötf  murbifi  tbütii  fo  fürct)t  bir:  benn  er  treit  ba^ 
fcbwert  nit  t^erg^ben^  er  ifl  ein  biener  gotte^/  ber  ba  ricl)tet  nad)  ber  rdcbe^ 
an  benii  ber  übel  ti)ut.  3)(irum  mitf  e^  fpu;  ba$  jr  geborfam  fQginb,  nit 
aUein  Pon  ber  rud)e  ber  ftraf  wegen  i  funber  oud)  bon  ber  confcien)  ivegen« 
2)enn  borum  gebenb  jr  fiur:  bann  fq  itnb  biener  gotte^i  unb  (tnb  gtiliffeti 
boruf.  !Darum  gebenb  aUen  menfcben  i  ba^  jr  jnen  f(t)ulbig  (tnb !  wem  jr 
(Idr  fct)u(btg  (tnbi  bem  gebenb^ !  wem  jr  übU/  für/  ^  gleit  ^  fcbulbig  (tnb/  bem 
gebenbil!  wem  jr  forcbt  unb  eer  fd)ulbig  (tnb/  bem  gebenbf^!  SSiewol  bife 
ivert  9ault  f(ar  (tnb  für  (td)  felb^i  weUenb  wir  fq  nät  befl  mtnber  nacb  ber 
Unge  l)anblen:  benn  in  jnen  Witt  nit  aUein  bie  gborfame  geleert #  funbet 
Ott(^/  waei  bie  oberfeit  gebieten  fc(f. 

3um  er(hn  ^eift  gott  burÄ  ben  munb  Vault/  baf  aUe  menfc^en  bet 
oberteit  fSUinb  geborfam  fqn:  bann  alle  oberfeit  ft}e  bon  gott.  2>aru0  wtt 
merfenbf  baf  oucb  bie  bbfen  gottlofen  obren  i^on  gott  (tnb;  bo(^  gibt  gott 
(9Ü(be  obren;  bamit  er  unfere  fänb  flrafe.  3faj.  III*  4:  3d)  wirb  jnen 
ttnber'ju  färflen  geben;  unb  bie  erwt)bf(^eten/ ^  ba^ift/  babeu;'  werbenbuber 
fo  b(rriFd)en.  Wai  wiQ  un^  }u  unferen  gqten  bebunfen?  ®ebenb  wir  niti 
bof  junger  unbefannter*  fi!r(len;a)  obren  unb  b9gten  bie  d}riflenbeit  PoU 
ift?  SBaimen  ^^  foQtinb  fo  t>il  rumoren  /  ^^  friegen  unb  empbrungen  anbertf 
ufer(ioni^  weber  t^on  ben  jungen  bi$igen  bergen  /  behen  niiti^  |c  t^il  ift 
angebeben  /  ^  beil  enbe^  aber  babq  unbebad)t?  9(lfo  mbgenb  wir  oucb  emp» 
fnben ;  baf  bie  banb  gotte^  ba  i(l  mit  ber  rut;  bie  wtU  un4  (trafen  um 
unfer  ftinb:  bann  bie  fttr(len  unb  obren;  bie  glpÄ  anl>ebenb  ber  jaren  ba(b 
tqfm;  (tnb  bennoc^  {um  meerenteil  nod)  unetrfodjet^^  unb  jto  t^il  itn  baben 
gl9(^.  Vlfo  ftat  e$  um  aU  jr  jier ;  f leibung  unb  ^of ;  baf ;  wer  fq  att(t(6lr 
berwdnt  ^  ft^  ein  fcbar  ber  gefpiegleten  ^^  frowen  anfeben.  3(^  wiU  ber 
bibifc^en  prä(fen  i  ^  fpilen ;  fl&iftn  unb  anbrer  unmenfc^tidyer  ungbanbe  ** 
flf^bwQgen.  2>ife  mtttwiUer  ^*  (tnb  ein  (traf  gotte^ :  benn  &a(omon  fprid^ 
oucb  Scet*  X.  16:  O  wee  bir  erbrqcbr  bef  tdnig  ein  tinb  «1/  unb  bef  für« 
fm  feu  prajfenb.    Sllfo  febenb  wir  unfet  wee  bot  un^ :  benn  f inber  (tetfenb 

Mprunfen.  ')erbabenen.  '}  erl^aftf it.  ^)@äßtft,  Strenge.  <)J)rubewerf,  g^robne. 
*)9BrggtIb.  ^)wtibifd^t.  *)  unoerßänbige  2!?etber,  ober  9)uppen.  *}  uncrfabrner. 
^iD9§er.  ^^)Unruben.  ^)ent|lcben,  ^)  anzufangen.  ^^)  unreif,  nicbt  bttr(bgebi(bet. 
")iiitnr.  ^^)  gezierten.  ^^)9ra(rerettn«  ^")Untbaten,iDlifbanMttngfn.  ^')aiu^g((a(reneiL 

a)  ftarl  V.  geb.  1500,  ftaifcr  1519:  Sfrana  L  geb.  Ii9i,  «öntg  1515;  ^tinM 
rieb  VHL  geb.  1190 ,  Aönig  1509. 


<iUmt6a(b  uf  kk  tcfltmtot ;  unb  Ht  jottn  6a(b  ntt  findet  (tnb  i  Mt  itnt  ()um 
wrctirtl)  tdd  ttitb  nüd)t  fo  t^oOt  M  f9  bbfcr  ilnb»  bcnn  »ärinb  r<  ttnbct. 
Soft  tnon  f«  bat}ti  tummen  i  fo  tvitt  man  ouc^  bie  fiiidbt  i»on  jnen  f(bni>' 
btn.  Slodh  fo  f9  tc  bot}ti  (ummenbi  bttf t  un<  flott  jmn  sborfam  fpni  btnn 
et  wtU  unffv  ftlnb  mit  inen  ihrofett.  1.  ^tt  II.  18:  X)ic  (mcfet  TöUcnb  gbor» 
fam  fqn  mit  oUev  forest  jten  b^ttm  i  nit  aUrin  fo  bie  sitt  unb  fcfintlid) 
fiitb  I  funbev  oud)  fo  fq  anbetfl  ober  fcbclb  *  (tnb. 

i>ie  flbrvbebenb  (tc^ '  abet  bie  mätn^iQiscn  obren  r  unb  bef  renb  (id)  in 

Sbeinet  tugenb  um  ein  t^ti  barum  ba#  bie  ptcb<(enben  muffcnb  leeren/  mos 

fStte  inen  gborfam  fqni  »ie  bb^  fq  jod)  f^flinb.    Unb  bebenb  «n  jren  ofi^dt 

unb  bitnb  on  bdi^  »ort  gottei^  unb  d)riilenU^e  frQbett  }e  legen;   iretbutrntf 

man  f9Ue  hai  wort  gottei^  ntt  prebigenr  benn  mie  ti  bem  »apd  gefoUe;  iint 

bte  armen  eonfeien^eu;  bie  fo  (ange  sqt  idmer({4>  flefancten  unb  srmc)<|ct 

dnb  r  bie  aber  it\  burc^  bal  »ort  gotte«  uf<)e(b0t  ^  »erbenb  t  bte  »eUenb  fo 

nit  frv  (äffen.    2>en  pfaffeUf  ber  iej  erlernet  bat  i  bie  me^  ftK  nit  ein  opfeti 

unb  miU  barum  ben  (pd)nam  unb  blüt  Sbrifti  ndmmen  irertoufeni  ben  k« 

Swingenb  fq  }u  flunft  M  papfl^ ;  baf  er  muf  reben  i  e<  fiM  ein  opfer  on 

aUe  sfd)rift.    Den  mänd)  r  ber  berid^t  ifl  i  baf  itn  orben  ein  s(9<t>^ner9  unft 

ricbtii)  miber  sott  ifl,  unb  bebt  i!d)  an  mit  ber  arbeit  be^on  *  unb  d^riften* 

Ud)  (eben,  ber9(Qd)en  bie  nonnen,  bie  bejwtnsenb  fo  mibrum  in  bie  Höikri 

in  bie  sefAngnuffen  ber  eonfcienjen.    2>a^  (lat  in  irem  eib  ober  flborfmne 

nitf  ba|  f9  aber  bie  feelen  ber  menfdKn  unb  flwtifine  berrfAen  Ti^ninb;  brnn 

fp  oermbflenb  e«  nit.  3((0  wenis  fp  »äifenb  f  toai  in  bem  gmut  be<  menfd)(n 

fledet ,  alfo  »enig  mbc^enb  fp  iüi  menftf)(id)  gmut  beberrfften  /  fromm  okcr 

VSii  fllbubis  ober  uufllbubiA  machen.    Stffar  in  boc  potuit  juri^  bobere  niMir 

fprtd)t  ein  beibifd)er  poet:  2>er  taifer  b<it  mir  min  gmät  nit  mS^ien  bebtrt' 

fd)en  I  ober  bie  gaben  M  gmut^  nemen.    9tun  ift  bie  (eer  Gbtilli  ndt  an« 

beri^r  benn  ein  ertbfen  ber  eonfeien}.  3ob*  VIII.  S6:  9Benn  ikf)  bie  »arM 

erlbfen  »irti  fo  loerbenb  jr  warltdb  frp.    t>ai  menfc^lic^  gmut  »irt  »en 

tiieraan  ertennti  benn  oon  bem  einigen  gott.    9(lfo  mag  etf  ouA  nitmon 

ippfen  »eber  ber  einig  gott.    M  bie  »p(  gott  ben  menfdben  nit  frp  maijti 

im  gm&ti  fo  ifl  er  nit  frp ;  fobalb  er  aber  frp  ifl  i  fo  mag  jn  nieman  mct 

gefangen  machen;  unb  ob  man  jn  g(pd)  {»ingen  »tU  anberft  te  glottboif 

befd)id)t  e^  nit.    2>ef  b^Ib  muffenb  bie  »utenben  befd)irmer  be«  popfle«  njran« 

nen  an  jnen  »erben/  »ie  Slero  unb  Z)omitianui{  gfpn  ftnbi  ee  fp  jre  gmot 

perdnbren  mbgenb.    Go  fp  aber  ba^  tbun  »erbenb/  fo  foU  man  jnen  mt 

4fb(gig'  fpn:  benn  wir  d)riflen  bonb  ein  reget  i  baf  »ir  ee  ben  tob  erfpboi 

fbdinb,  ee  »ir  pon  ber  erfannten  »arbeit  »pd)inb  ober  fp  Perfd»»pgtnb  £ut. 

XIL  4.    Darum  foU  nod)  mag  gbein  ftirfl  gebäten  /  Ui  »iber  ba#  vert 

gottel  ifl  I  ober  baf  man  bal  »ort  gottel  no^  bei  menfd^en  gefallen  foflt 

prebigen :  benn  fobalb  fp  bal  tbunb  /  (BUenb  bie  boten  gottel  fpreArn :  üXan 

müf  gott  mee  gborfam  fpn  »eber  ben  menfd)en  9(et.  IV.  19.  unb  V.  29;  unk 

»e((4e  bal  nit  tbunb,  all  »ir  etlic^  febenb,  bie  ui  forcbt  Sbrtflum  unb  ben 

belial  unberflonb  {emmen  je  (nfipfen ,  bie  fUtb  »are  fälf^er  bri  »orti  got» 

teil  bal  luter  »iU  geprebiget;  unb  nit  mit  bem  »affer  bei  menfd)entonM 

permifAet  »erben  3faj.I.23.    eobalb  nun  bie  fürflcn  gebietenbi  bal  w»(t 

fcbtef ,  fcb(e<bt   *)  fl0(a  »erben.   ')  befreit.   *)  abgebeii.    *)  foldfim. 


Me  gftttticfim  »otbtU  ftv^tr  ober  Meftibcit  Mrbfit:  yo  füfftnbi  Me  bcm  tvort 
gottc^  gloubcn  dcbmbf  tc  itn  tob  etl^btn»  bcnn  fp  Ht>M  to^cbcnb;  tbünb 
fi)  ba^  niti  fo  Onb  f«  ouc()  nit  nü(t>gängtr  (Sbriftt.    9(brt  bif  f^c  fct  Don 
iid)  I  frommen  obren  i  bof  jr  äd)  ienan  ^  unberilanbinb  miber  gott  je  fed)ten : 
benn  bül  märe  gor  i^ermeflenf  unb  möchte  bennocb  nit  }ü  ftnem  ent  gebrti^t 
merben.    3>enn  e«  wäre  bem  menfcben  mögltcber  ben  bimmel  bcrob  raffen  f 
toeber  bod  trofUid)  wort  gotte^  u^ruten :   bimmel  unb  erben  uergonb  f  aber 
Ui  »ort  gotted  nit.    2)arum  foQ  (td)  barwiber  gbein  oberteit  legen  f  obeie 
t$  mtrt  ixj  sertntften. '    9I(fo  ftnbenb  mir  bie  ein  {lud  i  barin  man  ber  ober> 
{eit  nit  fd)ulbig  iil  geborfam  je  fi^n.  93on  anbren  geboten  mirt  bernad^tummen. 
3um  anbren  folgt  in  ben  morten  9au(i :  Die  obren  ^nb  nit  ein  fcbreeten 
ober  ford)t  guter  merten^   funber  ber  böfen.    ^ie  bötenb  mir  }um  erfieUf 
bäf  bie  böfen  gemut,  bie  aber  nit  of[enbar  (inb,  oon  ben  obren  nit  mbgenb 
gcilraf^  merben :  benn  fi)  migenb  bie  nit  ertenneu/  bi^ba^  fi).  mit  ben  merfen 
»iigefarett  (tnb.    3>arum  fprid)t  ^au(u^  nttr  iai  fp  fcbretfinb  ober  pinginb 
bie  böfen  gebanten  ober  gmut/  funber  bie  böfen  mert.    2)aru^  aber  ermeffen 
mirt,  ba$  bie  menfd}(icb  grec^tigbeit  ein  arme  gred)ttgbeit  i(lf  miemol  man 
iro  aW  notburftig  tu  aU  effen«:  benn  ft)  tummt  eril  unb  (traft/  nad^bem  hai 
übet  u<gebrod}en  ifl/  bad  aber  oorbin  langed  im  gmut  ooUbrad>t  ifl,  me(d)tf 
bo(6  gott  aUein  ertennt.    SBeUd}e  morb  /  oerräterDr  anbre  berg(Qd)en  uffd^  ^ 
augefd)lagen  unb  nit  t^oHbradbt  b^benb ,  merbenb  unber  bie  tbäter  gejdlt : 
benn  batf  einer  bat  gb^ren  anfd)(aben  mit  anbren  i  bad  iil  ouc^  ungebrochen 
unb  bct  tbat  ein  anbab.^  2>i$  bab  ic^  oon  ber  bdbrigen '  megen  gfeit«  2>af 
aber  bie  obren  ntt  ein  fd)red!en  ober  fordet  guter  merfen  f^inbi  muf  te  ba 
bar  tummen  i  baS  fq  mAifinb  i  melicbe^  gute  mert  f^ginb  i  me(d)^  böfe.    9Bo 
meUenb  fo  ba^  erlernen  anberfl  meber  in  bemmort  gotte«?  barin  ünbeqb  fo 
bie  unbetrogUcben  marbeit.    i>atnm  gbein  (eer  ba<^  jü  titn  regiment  unb 
oberfeit  bient  benn  bie  (eer  d^brifti:  benn  bie  (eeret/  wai  gdt;  ma^  bii  fqei 
unb  leert  nit  allein  uiimenbigen  fromm  f^n ,  funber  ben  obren  mit  bem  ün« 
bertbomn  fürt  fo  {ü  inmenbiger  frommfeit  unb  sA  meerer  ooUfummenbeit 
benn  bie  menfcb(id)  grecbtigbeit  erforbreti  unb  gibt  jnen  beeben  für/  ma^  bö^, 
ma^  giil  foe,  mad)t  fo  ou^  einer  meinung;  nit  ba$  einer  ftir  gut  babe^ 
ban  ber  anber  barfdr  nit  baben  meQe.    9lun  ii^t  man  aber  in  bem :  oi( 
fpan^  (ummt  allein  ba  bannen,  bai  mir  nit  alle  bem  einigen  mort  gotte« 
gloubenb ,  nit  allein  M  itm  felben  lemenb,  wai  bö«,  ma^  gut  foe.    SSofoil : 
X>ai  ein  nonn,  m&nd)  ober  ofaff  bie  ee  bejiebe,  ban  ifl  oor  gott  unb  ben 
menfci)en  red)t  unb  eerli(b :  benn  gott  reb^  burcb  Vaulum  1.  Sor.  VII.  2 : 
99}elci)c  nit  reinlid)  leben  mögenb ,  föUenb  i&  ber  ee  grofen ;  unb  bo  allen 
unglöubtgen  tfl  bie  ee  oud)  eerlicb«    Die  pAoiHer  laffenb  en  nit  nod).   ^ie 
mirt  ein  fpan.    2>er  papft  bat  ftne  bfid),  bie  jm  boftonb;  bie  römenb  bie 
retnid^ett  fo  fcbön  (gebruebenb  aber  (id)  oft  babo  einer  fo  ttnmenfd)Iid)en 
unretniflf eit,  baf  e^  ein  fAam  ifl  je  gebenten),  ba$  fo  bie  oberfeit  tfermirrenb ; 
unb   burcbä'dbtenb  burcb  bie  bie  armen  breflbaften  menfd)en,  barum  baf  fo 
lieber  ^anb  mellen  göttlicb  unb  eerltcb  leben  meber  fd)anblid).    SBie  folf  man 
jm  benn  tbün  ?  9Ran  foU  nit  bem  menfcben  lofen ,  funber  bem  maren  mort 
gotte€.    Unb  fo  mir  finbenb ,  ba$  bie  ee  oon  gott  gbeinerko  menfd)en  Per-» 

^)irgenbm9.   ')  sermalmcn.   ^)  SRacbdeanngtm   *)91nfattg.   ^)  @trettftt(bti^n. 


boten  ift  I  fo  iSUenb  »it  Ne  ttitf4)ii(M(itn  «unfein  mit  unferem  s»att  8<tt 
Htt  befdbtpcten.  &<»tt.  XIX*  13 :  Z)u  foKt  ttnctti  .ebnen  menfcbe n  nit  unxti^ 
M  ober  fdbmiic^  ober  nac^teU  }ufi!iflen !  bu  fotfl  jn  ouc^  nit  mit  qwüU  im« 
berbrueten !  SBatf  iil  nun »  bie  ee  ben  bitf bat  oeewänten  gl^iittidbtn  t^erbieten  / 
rniber^  webev  mit  flwalt  unbetbrutfen?  2>enn  bie  ee  ift  gotte^  unb  bec  men* 
fdften  botb  tetlic^;  ober  ben  btfct)ofen  ifi  fi)  unl^benlid):  bes  fäct^oU^  %ai 
jnen  bamit  ab. ,  3(lfo  müf  e«  ie  gwalt  fpn ,  ba  webec  ((Ott  nod)  menfcbli^ 
redbt  ein  bing  t^erbüt:  benn  gans  über  bin  flatt«  unb  (anbbud)/  fo  ftnbeft  ti 
nit;  allein  ber  papfl  berbut  e^.  2)arum  t^erfunbenb  fid>  aUe  obren i  bie  bo« 
(Irafenb  f  ba^  bq  gott  nit  unrecht  ifl :  benn  fq  föttenb  ßd)  ber  red)tm  toerttsi 
)tt  flraf  niitf  annemen.  99  bifem  bpfoU  foU  man  alle  anbre  i)änbe(  iKriloni 
bon  bero  »egen  man  uf  ben  bütigen  tag  ^angget.  Sinbt  man  ba<  tvett 
gotted  barum:  fo  foU  ba^felb  allen  fpan  entfci)eiben.  ginbt  man  ti  nit  ba- 
tum:  fo  foU  ü(t)  bc#  nieman  betümmereni  barum  man  ganggct:  benn  ivic 
föUenb  m  bem  mort  gottctf  ndtd  tbün  unb  niit^  barbon  tbün  htut.  IV.  2. 
unb  XII.  33. 

^it  fprecbenb  aber  bie  pApiUer:  9au(ttd  fpri^t  1«  Gor.  vn.  20:  (Scn 
ieber  foU  bl^ben  in  ber  berufuns^  in  bero  er  id.  9((fo  (?tfenb  bte  in  Srbc« 
nen  (tnb ,  bartn  blqben.  &9  banb  reiniabcit  oerbeiffen ;  bie  (9l(enb  f9  bilficb 
balten*  9(ntwurt:  3r  tbunb  ber  gfct)rif^  bie  gwalt  an  9(qd)i9ie  oucb  an 
allen  orten  ^  baf  jr  bie  uf  ämer  anfecbtung'  atebenb.  ^au(u^  rebt  baftlftft 
nit  oon  ber  berufung  ber  confcien}  ober  oon  ber  berttfung  au  ct)rtflen(id)(m 
gtouben  i  funber  rebt  er  oon  M  (qbfatU  unb  Ipb^geilalt  wegen  t  qH  bie  i^orb* 
rigen  unb  nacbgebnben  vort  eigenb'cb  anseigenb.  S^b^geftolt  oeritanb  olfo: 
$S>e((i)er  tin  3ub  »ad  i  ber  bat  an  (tnem  Iqcbnam  bie  bfcbnqbung.  9(te  nun 
bie  Reiben  ju  cbriiUt ct)em  gtouben  f amenb  /  bermeintenb  bie  Ouben  i  fy  müt' 
tinb  oucb  nacb  it<K  li^bdgeitalt  befd)nitten  werben.  Daruf  rebt  ^aulutf:  3ft 
einer  unbe(id)nitten  jum  glouben  tummeni  fo  barf  er  nit  erfl  befc^nitten  mu 
ben  /  funber  in  tvai  gflatt  er  gfqn  i(l  M  (qbd  i^if>  r  ia  er  aum  gloubtn 
lamr  in  bero  foU  er  btqben.  2>ed  IqbfaUd  ba(b  berflanb  alfo:  QBiid  etnrt 
eined  berren  eigen  i  *  fo  warb  er  burd)  ben  glouben  ber  lobdeigenfd)aft  \^ 
nit  fr9.  %(fo  ßnb  bife  wort  $au(i  mee  wiber  ücbr  lieben  päpfUeri  tveber  mit 
fid).  2>enn  ^aulud  fpricbt :  ber  unbefcbnitten  foU  nit  befcbnitten  werben.  91U 
fo  (liUenb  oud)  jr  bie  menfe^en  aUweg  in  bem  («b^flanb  (äffen  blqbeni  ia 
bem  fi)  tum  glouben  tummenb.  Dann  v^t  ifl  ein  orben  ober  tutt  anbete 
benn  bie  befcbnqbung  an'n  3luben  v^cA  i  ber  gftalt  fp  bie  Don  9au(o  geftrucbt 
Wirt.  iDifen  «njug  ^  bab  id)  barum  getbon »  ba|  iö)  in  bem  entfd)lfef[(n  * 
ber  artitten  bed  gegenwurf^  bergeifen  batt.  9lnbre  gegenwdrf  ftnbeft  bu  ba 
felbft  berontwurt. 

3nm  britten  folgt,  baf  ber  gwatt  ben,  ber  redbt  t^ti  prüfen  foUf  a(o4 
wie  er  ouc^  ben  fibeltbäenben  (traft.  SRan  b<tte  jü  unferen  sQten  fSrgut  t 
baf  et(id}ef  gwalt  nieman  prqfe;  ald  oud)  befd)id)t;  wenn  er  nun  bie  recbt« 
tbüenben  befd)irmte.  9((fo  ifl  nad)  minem  bunten  bie  prüfen  für  üfnem 
fiirbren  unb  befd)irmen  gefegt.  Z>enn  ie  fo  gbört  bem  gwalt  gu ,  baf  et  bie 
unfd)u(btgen  befcbirme  unb  ^it  blbben  fcbar  ber  witwen  /  waifen  unb  unbct* 
brudten  3fai.  1. 17. 


^)  »ettj^a.    «)  anteteffc.   ^)  ««äug.   ♦)  «MMegejt ,  trotte r». 


Sm  ijbttHd^  imbmetiii^(t(|er.dae(^tig^tt  449 

Sitiit  »tetKtii  ba$  Me  eterbmib  ttn  Mtttir  gottc«  i^  biv  }&  flaut»:  fcetm 
ev  tvtU  bennod);  baf  wir  ttn  fribfam  leben  futinb/  ob  mit  fllQc^  fufl  fincc 
fttecbttgbttt  nit  ()(t)(^  eben  lebmb.  %U  9outu^  1«  Ztm.  II.  2.  oud)  tott: 
ba$  wit  ctniUtc^  föUinb  bitten  für  bie  oberfeit/  bamtt  un^  flOtt  iieriDbe^  baf 
toit  ein  fcibfame^  iliUed  (eben  fucinb  in  aUev  gott^bulb  unb  emil.  9(lfo 
bient  bie  oberi)anb  gott  i  menn  ft)  bie  (lofienben  miber  ^  bämntenb, '  i>ot  benen 
tie  Mbben  fc^(Ii  funfl  nit  mb(i)tinb  binfummen  /  ^  bai(  iil  i  twt  benen  ^  bie  tn 
jren  onfecbtungen  unb  beflttben  fo  unünnifl  (inb  unb  freftif  baf  fo  jren 
ndtebftcn  i^erunbiUen  gbärenb/  nun  baf  jren  anfed)tunflen  gnttfl  befc^ec^.  9(lfo 
id  e«  ein  bienfl  gotte^f  wo  man  bie  tbfen  flroft« 

3um  fänfteur  ob  bu  aber  bb^  wurbiil  tbäur  fo  ffivc^t  bie!  Stf  tfl  »ot 
tttüfl  flftitf  veiiben  mq  bie  oberfeit  erfennen  mbg/  ma^  gut  ober  bb<  fqe» 
Slun  bbtcnb  fq  abermaU,  baf  jnen  allein  ber  bb«  in  jr  (traf  empfolen  ifl. 
hierum  y  frommen  obren »  entbebenb  ümre  bänb  oon  ber  (traf  ber  armeti 
fcbäflinen  dbriili.  SBenn  f9  nit  »tber  flOtt  tbunbr  fo  tbünb  ouc^  jr  nil 
tviber  flotti  baf  jr  jm  (tne  unfc^ulbige  fct)äfli  uni^erbient  antafd}inb  unb  oer« 
tdmmerinb.  Z)enn  aller  oberfeit  wirt  in  aller  gfc^rif^  treffenlid)  gebrbutot , 
tvenn  f9  bie  unfc^ulbigen  mujenb  ^  ober  ilrafenb.    Si^  SRiī  III*  unb  VII. 

3ttm  fecb^ten:  benn  er  treit  ici  fc^mertutc^t  »ergeben;  er  tft  ttn  bienev 
flOtte«,  ber  ba  rid)tet  ober  fttaft  na(4  ber  riid)e  an  bem,  ber  äbeU  tbüt.  ^t 
beflimmt  ^aulut^  ben  brucb  ber  obren  ober  riesteren  i  baf  fq  jü  erzeigen  i 
loa«  jr  amt  fpei  ba«  fd)mert  traginbf  bamit  fp  oon  ben  bbfen  gefärbt  r  unb 
oon  ben  gdten  lieb  gebebt  toerbinb.  &xj  ftrafenb  owb  M<b  ber  rud}e,  nit 
baf  ^  tticber  ober  b^rter  (trafen  föÜinb  i  meber  bie  fd^ulb  oerbiene ;  funbet 
na(b  ber  rud)e  beif t  bit  att  i^il  aU :  nad^ben»  it(b  ber  menfcb  t^at  gbbren  mit 
(HTerlid^er  unbiU  fo  unberfd)amt  uftbün,  baf  er  (tuen  niiti^tn  gf(f)c[btget; 
(o  foO  ber  rtd)ter  oud)  mit  ü(ferli^er  racb  an  jm  bo.men  i '  nit  fSnfden^  * 
ba  man  gro(Te«  äbel  begangen  bat  i  aU  (£U  tb^t.  SRan  (tdbt  ou(^  an  bifem 
ort,  baf  bife  meinung  t^on  ber  oberfeit  ben  pop^  unb  (tuen  fafel  nit  bebiit: 
benn  er  treit  gbein  fd}wert  unb  foO  oucb  gbein«  tragen«  2>enn  Sbtiibi«  bat 
9etrum  gebeiffm  (in  fcbmert  «nfhcten,  unb  ben  jängeten  geboten  ^  baf  f9 
gbeinen  ftabf  bamit  ft)  fcblaben  mbc^tinbf  mit  jnen  tragen  (bUtinb;  wol  bat 
er  jnen  einen  (lab  erloubt  }ä  bitf  betf  meg«  aRarc.  VI.  8.  2>af  er  aber 
lü€  fd)mert  )U(tt|  unb  bamit  fld)tet,  bebfit  mir  gmfif  i  baf  er  mit  bem  fcbwert 
foU  umtummen ;  gott  gebi  menn  ba<  gott  f&gen  »erb«  2>enn  Sbtiftu«  lügt  nit 

Bum  (tbenten  rebt  gott  »qter  burd)  ^aulnm:  Darum  mttf  e«  f^Ui 
baf  jr  geborfam  fDginb/  nit  allein  oon  ber  rficbe  wegen;  funber  oucb  i'on 
ber  gemüfne  wegen.  -Ba«  fbnnenb  wiber  bif  ftarf  wort  aUe  oäp(Uer? 
(Bott  fpri^t:  e«  muf  fqu,  baf  jr  bem  gewalt,  ber  ba«  fd)wert  treit,  gebor« 
fam  müffenb  fi^n ;  i^erftanb  in  ben  bingen  i  bie  ba«  (pblid)  (eben  r  gefeüfcbaft 
unb  frfinbfAaftf  ja  fiberall  bie  menfd)(i(bcn  gerecbtigbcit  antrifft.  i>br(i  bu 
ntt  I  pap(l  unb  pdpflinn  ?  e«  müf  fqn.  &o  gang  oudb  bcrab  i  unb  bi«  bem 
wort  gotte«  geborfam!  unb  bbr,  toai  bir  ber  fagi  ber  ba«  fcbwert  treit!  unb 
nimm  bi(b  ber  menfd}(id}en  gered)tigbeit  nfit«  an!  Sbriilu«  bat  (tcb  jro 
oucb  nut«  wellen  annemen.    Z)enn  bo  einer  lu  jm  fprad):  aneiilerf  reb  mit 

m^\     - I  ' 

^)  SBibbtr.  ')  iurucf^ten.  ^)  fortf ommen ,  gcbeibeit.  ^)  VB&f^n,  plagen. 
')  tbn  fcblagen ,  ^iicbtigem   ^)  milb  fepit« 

3»»ingU«  fAmtntL  Sd^xifttn  L  Sb.  29 


minent  (ruber r  bof  tt  ba<  erb  mit  mir  teil!  sab  er  im  antwitrt:  SSet  bat 
mtd)  einen  ric^ter  ober  erbteiier  über  ad»  gefebt  Suc.  XII.  14«  Oud)  fprod) 
er  tu  ^tlüten:  9Rtn  rt}d)  tt  ttit  u«  btfer  weit.  933äre  mtn  rpcb  u«  bifee 
iveU,  fo  wurbinb  mtne  biener  one  itct^itl  für  mic^  fhrotrn  k.  ^ör  über, 
0  papjtf  ba$  Sbrtflul  nit  mtü  fSr  (id}  seflritten  baben!  2>arnod),  wo«  loci' 
lenb  jr  päpfUer  barju  fügen  i  ba^  gott  burcb  ben  munb  9auli  rebet:  ba(  ie 
nit  aUein  i»on  fitrct)t  ber  ftraf  wegen  funber  i^on  ber  confcten}  megen  %u 
bocfam  (^  (bUinb;  barum  baf  e^  gott  gebetffm  t^at  unb  felb^  gttbon. 
Sbrtflui^  bat  (tner  muter  namen  angeben  je  SetUbem ;  ec  bat  bem  taiftr  ben 
fcbü^pfennig  geben;  er  bat  oucb  gebeiffen :  gebenb  bem  taiUti  bütf  jr  jm  fcbui' 
big  (tnb !  K.  3Beld)er  nun  mtber  gott  tbut ;  ber  ocrte^t  (in  confeien) :  bcnn 
bte  confctena  ober  gewänne  toirt  nit  tKr(ebt,  benn  aUein  wenn  fD  »eifti  bof 
fQ  wiber  gott  getbon  bat.  Z)enn  weift  fi)  aber  /  baf  fv  wiber  gott  tbüt  /  n»nm 
(i)  ftnem  wort  nit  folget;  unb  weift  aber  ba^  nit,  fi)  g(Ottbe  benn  i^on  crfloi 
bar  in  gott,  baf  ein  gott  fuge,  unb  baf  er  jro  gott  fpe;  unb  bemnacb  gloubt 
ft)  (inem  wort.  U«  bem  ermeffenb  jr  pfipfUeri  baf  jr  ungläubig  ünb! 
!Denn  gloubtinb  jr  in  gott/  unb  baf  er  tiwer  gott  wdre,  fo  gloubtinb  jt  oud) 
(inem  wort«  Sloubtinb  jr  (inem  wort,  fo  würbe  fiwer  confcienj  obcc  gt« 
wdfne  oerlebt,  wo  jr  wiber  ßn  wort  tb^tinb.  9((fo  jeigti  baf  jt  wibetba^ 
wort  gotte<  menfd)(t(ben  berrfcben  weUenb,  ani  baf  jr  gbein  gewfifnc  um 
gott  banb.  2>enn  bättinb  jr  gewufne,  bie  gott  f9rd)tinb:  fo  befd)trmttnb  jt 
äwren  pracbt  nit:  benn  jr  fäbinb  wot,  baf  er  gott  wiber  ifl;  funber  yt  (^ 
gtf btnb  fld)  I  wie  ou(b  ein  ieber  fAnbet  tbiit :  ber  fünbet  wo( ,  aber  er  bef cnnt 
^d)  einen  fflnber  fqu;  unb  ifl  nit  gottto^«  Siber,  fo  jr  gebSrenb  wiber  bal 
beQ  wort  gotte^  fechten ,  iai  }eigt  eigen(t(b  an ,  baf  jr  gottlob  (tnb.  Über , 
0  alle  <f)riflenmenf(ben ,  (tnb  ber  oberteit  geborfam,  bte  unl  bte  menfcbK^ 
gerecbtigbett  ufentbalti^  bamtt  wir  ein  frtbfam  iliU  (eben  für  tnb!  6inb  oucbt 
jr  obren ,  fo  gefli(fen  be^  recbten  unb  guten ,  baf  jr  nflt  gebietinb,  ba^  tvibrr 
gott  fDe!  ober  aber  jr  wurbtnb  bie  confcienjen  wiber  dcb  oertcl^en  unb  rieb' 
ten ,  bte  gber  fufl  Derle^t  wcrbcnb ,  fo  f»  licb  red)t  gebietenben  nit  ^^Im 
(tnb.  €Summa,  ti  tft  bir,  »aofl  unb  btf(bof;  pfaflpf  mttncbi  nonn!  funb, 
wo  bu  ber  oberteit  mit  bem  fcbwert  ntt  geborfam  bift.  2>atf  wort  m&gmb 
jr  mit  aUen  flwren  frdften  nit  bred)en. 

3um  ad) ten:  benn  barum  gebenb  jr  itüt:  bann  fq  (tnb  biener  gottrl, 
unb  (inb  ge(It(fen  baruf.  ^ie  bbrenb  wir,  baf  wir  benen,  fo  bie  menfcb«« 
d}en  gerecbtigbeit  fd)irmenb,  (Ifir  }ä  jrer  narung  fcbulbig  (tnb.  2>a  brif ' 
ber  oberteit  nat:  fq  begrafenb^  (tcb  in  aUer  weit  fo  reb(i(b  u^  bem  n^ort, 
baf  mee  forg  id  je  baben,  baf  etitdb  je  t>U  beifcbtnb  weber  je  wenig.  Unb 
(tnb  t>U  obren ,  benen  man  biUid}  ein  maf  gdbe :  fo  ungemäf  lieb  baltenb  fo 
(id)  gegen  jren  armen  befoinen.  I)ie  (tnb  glqd)  wie  bte  pApiUer  gottlob ;  nod) 
foi(  man  ft)  bulben,  bil  baf  gott  ein  t^ern&gen  an  un^  bat:  er  wirt  e^  »^ 
tonnen  fd)i(ten. 

69  (tnb  ge(Ii(fen  baruf.  T>ai  i(l,  f«  (tnb  barum  ffirgefe^t,  bof  fv 
bie  böfen  (Iraftnb  unb  bte  frommen  fcbtrmtnb;  baruf  febenb  (V)  erndlid)! 
6ebenb  jr  obren  nit  ernft(td)  uf,  baf  bte  böfen  ge(lraft,  bte  frommen  gr< 
fcbtrmt  werbinb ;  unb  weUcnb  bennocb  bte  (Itir  unb  fcbof  unb  bUftn  fbvf 

^)  crfeält.    »)  gf brt*t.    3)  fittttn ,  näjrem 


Bon  g6ttf{(^ec  ttnb  menfc^Itc^  aaec^tid^dt.         4^1 

fidbtn :  fo  taft  fldi  lai  feiC  bcitm  i  bi<  ti  nüt  mec  erl^lcn  mag.  Demnach 
<it  }e  bcjfotseti ;  Mc  f ü((  mcrbe  bcr  be(le  ftutrat  (g<  ünb  unbec  teilen  obren 
witbtüäii  bte  (h;afht<  unb  bcfttn^  fo  moC  bötfHnb  M  etftc^e  <|etfHtfi)ett. 
€(o  f^  ober  jc  (id)  nit  befferen  wcUtnbf  funbet  jre«  gep&c^^  ttSflen,  tvitt 
0ott  mol  um  einen  tiefer  ^  (ine^  botll  fcbtft:  er  wirt  jn  ee  bon  feren  (anben 
bringen;  er  bot  über  bic  (inber  3froeW  oncft  aOwes  gefurti  bie  inen  jren 
Ion  gegeben  b<ibenb. 

Sitm  nfinten  rebt  gett  burtb  Vculum :  Ibatnm  gebenb  aUm  menfd)en  i 
to<  jr  joen  fd)u(big  (inb !  <i>ie  ^8ret  man  ben  mütwiUen  ber  f^enben  SbrifUi 
bie  aUentbalb  ((^r^enb  i  mon  (eere  mit  bem  ei^angefio ,  baf  man  nieman  föffe 
bcjolen;  unb  beift  aber  gottf  man  f3Ue  einem  ieben  geben  i  ba<  man  im 
fi^ttlbig  i^e.  9tun  (ummt  bie  fc^utb  babar,  baf  wir  ba^  gebot  gottei  nit 
baltenb:  2>u  foUt  binen  nicbftot  aU  lieb  baben  oU  bid)  felb«!  Z)enn  wp 
wit  lai  biettinbi  fo  bulftf  ber  etwa«  für  hai*  wm  im  felb«  bem  manglen« 
ben.  Co  wir  aber  ba<  nit  boltenbr  fo  (inb  bie  fracbt  unb  bab  bifer  mit 
Inber  menfc^en eigenfdHKft^  tummen«  unb  b^Itenb  bie  «n,  ba(  gott  frq  un« 
crtottfit  b<Kt  geben.  iDenn  mai(  gebenb  wir  im  um  bie  fHicbtf  bie  er  unl 
Mg(id)  gibt?  2>arttm  nun  aüt  bing  (inb  in  eigenf(lb<)ft  (ummeUf  fo  (emenb 
ivir  äffe»  bof  wir  fflnber  (inb;  unb  ob  wir  i^on  natur  nit  wii^^  w<rinb|  fo 
ivAre  bo4  bie  eigenf(i}aft  ein  groffe  fünb  genug  r  barum  unl  gott  terbammte: 
bmuf  ba<  er  unl  ^9  gibt,  ba<  macbenb  wir  eigen.  (Bor  bifer  funb  ift  ber 
bettler  nit  fieser:  benn  ef  ift  ein  ieber  menfcb  eigennii^ig  et(id)en  weg. 
Darum  nun  ui  ber  eigenfcbaft  nit  unruw  ober  fibeU  timmi  1  gebat  gott  uf 
unferen  breiten :  bu  foUt  niemand  gfit  begeren !  ^ie  febenb  wir  wol ,  baf  bif 
gebot  erft  uf  bie  eigenfd)aft  mitf  (ummen  fQU.  Unb  ift  un^  bif  gebot  oud) 
te  fc^wer:  unfer  fleifd)  baft  e^  nit;  barum  gibt  gott  ba<  (ejt  gebot  oon  bei 
nüidßn  gätel  wegen:  t)u  foUt  nit  ftelen!  ^iettinb  wir  ba^:  2)u  foUt  nie« 
man^  gut  begeren!  bSrfite  man  bef :  bu  foUt  nit  ftelen!  nüt«.  ^Bkli^ 
aber  bie  äbtrtritti  ber  bricht  bie  armen  aber  notburfMgen  menf(^Cid)en  ge« 
re<6tigbeit  1  unb  brtd)t  ou(^  bie  gittUcben :  barum  faUt  er  in  bie  bAnb  ber 
inenfdben  aU  wo(  aU  in  bie  b'nb  gottel.  2)af  nun  io(^  bie  ^anb  ber  men« 
fiben  Mrmibten  werbe  unb  mtnWi&it  frtinbf(b<{ft  gebalten  r  fo  bcift  um  gott 
«ifcn  menfcben  geben,  bal  wir  inen  fcbutbig  (inb.  3(b  wiff  bie  »on  oiererlev 
fibulben  fogen:  oon  fcbutb,  bie  ui  (oufen  unb  mtoufen  (ummt,  i^on 
fcbulb  ber  aebenben,  iwn  f(bulb  ber  }infen,  i»on  fcbulb  be<  wAc^er«. 

(Bon  fd}u(bi  bie  uf  ufrec^tem  loufirn  unb  oertoufen  (ummt,  ift,  ob  gott 
»tff,  gbein  <briftenmann,  ber  ba  meinen  wSUte,  baf  er  ba  nit  fBUteieiften 
«nb  bejalen,  baf  er  i^erbetft,  unb  wert  barum  nimmt  Z)enn/  wel4)er  ber 
«leinung  wdr,  ber  wftUte  ein  riuber  ober  bieb  mit  gewalt  (^li,  unb  fiele 
bidid)  in  bie  Mnb  ber  «berfeit,  i&  bem,  baf  er  bor  gott  ttn  bieb  wfire. 
<Sp  aber  betrug  in  bem  (ouf  befcbdbrr  weift  ein  iebe  oberfcit  wol,  t»it  fi) 
ben  oberwanbel'  b^ift  tbän.  (Ef  wdre  oud)  lang  bie  }e  fagen  becontraeti» 
bttf,  baf  ift,  i^on  banblung  bef  i^ertoufenf,  berfteffenf,*  berbingenf'  ic« 
2>ife  fcbulb  ift  man  t>or  gott  unb  ben  menf<ben  fdbulbig. 

Sebenben.  (Bon  jebenben  1  bie  ber  laben  finb ,  alfo  baf  ber  boben  iro  eigen 

*)JBt^Beii«.  '>  SkbiiigtR«. 


4S2  .  Sßm  96ttlt(^et  ml  mntfc^Itc^er  dere<^ttd^ctt 

ift  df9n/  ttttb  tfibtnl  Un  i^erliftctt  um  tm  achten  #  nAntettr  obev  icftciw 
tm  I  ja  etticb  um  ^en  fünften  ttt( ;  ntmm  t(^  mi(6  6ic  nü  an  je  rtbm. 
9(bcr  i>on  btn  it^enbcni  bte  bec  gctitttcbm  ftnbi  ober  i»on  jncn  crCoufitr  Cnmc 
tool  tu  falf(6en  i>ä9fl  witer  jte  eignen  red)t  ^nb  getf)on  r  b<i§  f9  bte  jejgicn* 
ben  bMh  in  bet  befunbecen  (a^en  ^änb  laffen  (ummen.  XVI.  q.  1.  c. 
£Luontam  unb  XVI.  4.  7«  2>ecima^  qua<l.  9lo(^  ^anb  bie  btberben  (uf  jr 
bouptsüt  borum  segeben  1  unb  gloubt  /  wie  e^  bec  »apft  (aife  bcfdbt^en  1  f^s 
jm  recbt;  bef^lb  man  jnen  ben  ufred)tet^  fAu(b  fci)ulbt3  t(l ,  bennf^  b^nb 
in  ertoufi.  93$a^  aber  ein  oberteit  bavin  iHmiös^tti^  mit  ba(b  bemacft 
bimmen)  fag  ic^  alfo;  baf  bie  ein  iebet  fcbulbtg  iil  je  geben/  fo  lang  bai 
tin  obetteil  gemeinlic^  i^ifftt*  <£^  mag  oud)  ben  unge^otfamen  bie  ober« 
fett  (trafen  I  fo  er  ben  nit  geben  möQte:  benn  ti  iil  ein  gemeine  mbeUuns' 
ber  ober^errenr  unb  (tnb  uf  bie  i^erbeUung  aUt  Iduf  befc^ben,  a(fo  bof 
bie  guter  r  natb  bem  f9  jebenbetf  frq  (inb  gft}n  ober  nttf  ou^  bamacb  k90(« 
feil  ^er  tdr  ertouft  (inb*  SBelc^r  nun  wiber  bif  gemein  »erbeUen  ber 
oberfeit  fSr  ftd)  felb^  ben  jebenben  ntt  geben  wbffte  /  ber  »öUte  »9ter  tri« 
dKUf  benn  im  mit  ufrec^tem  reb(i<i)em  touf  gegeben  wätt4  welcben  (ouf  bie 
oberteit  für  gerecht  unb  fertigt  balt.  9Ufo  »ibetflAnbe  ein  f3U(l)er  ber  ober« 
teitf  unb  welicber  ber  oberteit  »iberflunbe/  ber  »tberflunbe  gottr  mie  not 
iü  anjetgt  60  fer  aber  ein  ganj  regimentf  ba<  Ül6)ü  befcbirmen  mod>tCf 
MdHieifef  ba#  man  bie  jebenben  ntt  mee  geben  f^Ute:  fo  müfte  baifelb  re<|t« 
ment  »orbin  ou4  ertenneui'  baf  bentni  bie  jebenben  banbi  genug  barum 
bifcb^bci  ober  aber  bie;  fo  bie  gtiter  bättinb;  biettinb  iu/  hai  fq  nit  ertouft 
babenb.  60  lang  aber  f&lidb^  nit  gefd)td)tf  foU  ein  ieber  ben  jebenben^  ^c» 
beur  wie  bie  oberb<mb  btiifeti  unb  gbeiner  fär  (t(b  felb«  fijtb  gemaltigU^ 
fürnemeni  ober  aber  er  fiele  in  bai^  urteil  ber  rftuberen  ober  bteben.  (i$ 
ifl  aber  bi<b9  ber  oberbanb  eigenlid)  ufjefebeUf  baf  bie  jebenben  nit  mtf' 
brud)t  werbinb;  unb  »0  ba«  befcbAb^f  baf  fq  ba^elb  befre.  Z)enn  tutii 
flrafit  fQ  bie  miftbat  niti  fo  ifl  fq  ein  unrebU^  oberteit;  barum  foU  fq  itcfe 
nteman  laffen  irren«  (E^  mag  oud)  ein  ieber  ermeifeni  baf  1  tvo  man  evrifl* 
(icb  (td)t  tin  bing  mifbru(i)t  werben/  ba  ünbt  man  jum  lejten  tveg/  babued) 
ber  mifbrueb  n>trt  abgetbon;  unb  befd)i<^t  fMicbd  etumun  mee  mit  unge« 
ftume  unb  unorbnung  weber  mit  jqtigem  rat.  2>ife  turje  meinung  enbdt 
i(b  mid)  je  er^lten  mit  ber  gefc^rift.  2>af  aber  bie  gbein  Mbiger  föwitc 
fagen:  2)af  bu  bi^  an  ein  oberteit/  bie  filicbf  mit  irem  fd)trm  erobren 
mag/  fe(|eftf  ba<  jetgte  an»  baf  mcn  bie  mef  für  tin  opfer  mutte  baut 
baf  man  jum  pfaf(en  tmt  nacl)la(fen  ber  ftinben  miifte  (oufenr  bat  man 
M  eimngelium  m&fte  nad)  bei  oaofti  mutwiUen  orebigeft/  unb  berglqdben 
anbre  ftuct  alfo  brücken  m&fte/  bid  baf  t$  ein  oberteit  bieffe  onberii  bru^n. 
Vßtmurt:  {Rein.  8Kan  bebarf  bie  oberteit  barum  nit  erfäcben:  benn  bte  t^ 
nit  über  hat  mort  gottef  unb  <brtfUi(be  frqbtit  gefe|t  aU  über  bai^  jqtlicb  gut; 
wie  oor  genüg  ift  an jeigt.  6unber  r  ob  bie  oberteit  glqd)  würbe  reben  /  aU  bie 
3uben  mit  ben  boten  (£brifU  9tct  V.  28:  SBir  banb  äd)  bocb  i^erboten/  baf  jr 
bifen  banbel  nit  leeren  folltinb/  fo  fi^Uenb  bie  prebiger  bei  wort  gottel  fpred^en: 
Unfer  berr  QEbtiflul  Seful  bot  unl  Dor  gfeit/  baf  wir  um  (inetwilten  werbinb 

^)  ttcbttger.   ')  gemattet  (eq.   ^)  ^aftimmung,   (Beftattung.   ^)  mit  Sieibt  &»ge« 
fprod[)tn.    ^)  t>crorbitf n. 


fiirlFuittflr  fütHttii  i^ogt  o^rrohrmgrfurt;  aber  Mbabt)  AfbcifTm;  bof  tviv  (^ 
titt  ffircbtinb ',  ob  fq  un^  ()lqd)  ben  ti}d)nom  ntmittb :  bcnn  f«  m^inb  bec  fer( 
mt  icbdbcn.  hierum  flonb  tvit  bic  unb  tfbenb  mit  btn  apoftttn :  ä$tr  muffcnb 
90tt  mcr  grbotfom  fijn  tvcbcr  bm  menfc^en.  9ott  hti^t  nrni  fin  mort  ttAm(td) 
ptcbfitn  unb  bottn  nut  tetfd)W99m >  bod)  }u  rcd)tcr  j^t  9flfOr  wcUenbjc  obren 
Atifirn  f^n,  fo  ntuffcnb  i«  untf  bo<l  batet  mott  flotte^  lafTen  prebanir  uttb  t< 
bmtnü(6  (äffen  würfen :  benn  jr  ftnb  nit  Ferren  ttber  bie  feekn  unb  confcienjen 
ber  menf(f)en.  SBettenb  jr  batf  ntt  erleben :  fo  merbenb  jy  ben  ungläubigen 
9uben  unb  bctbifd)en  t^ronnen  gd^d)  werben  tt.  9((fo  merfmb  wir  wol/  bof 
ber  gewdltf  ben  bie  oberleU  über  unfer  }i)t(tct)  gut  unb  Ix^diuam  b^h  übet 
bie  fee(  ntt  ret<^en  mag.  €^o  nun  aebet^n  gebm  ba^  jptlidb  (tut  antriftf  fo 
flat  e0  an  einer  oberteit,  bie  rec^t  }e  b^iffen  bruAen  unb  geben  ^  ober  ein 
anbren  weg  )e  oerwanblen ;  ^  bpd)  aUein  onc  oerlel^ng  gemeiner  menfd)(icf)er 
frflnbfcbaft  unb  gered)tigbeit.  fiaf  abermaU  ^on  /  u^  waif  redeten  man  ben 
}ebettben  geb ;  unb  fo  bal  ein  genug  gewattige  orbenlic^e  oberteit  erforbreti 
wiU  Id)  baofelb  gern  b^if^n  ergrünben  unb  erjagen  M  ber  gefcf^rift. 

3tn^  ifl  man  au4>  fd)uibig  je  benoten  b9  bem  gebot  gotte« :  3r  fSUenb 
aUeh  menfdben  geben  i  ba^  jr  jnen  fd^ulbig  finb.  I&enn  f9r  ba^ '  bie  eigen« 
fj^afl  ungebrochen  i (t  i  fo  mog  ein  obertett  nieman  zwingen ,  ba$  er  hei  ftn 
onr  troft  be^  wtberge(ten<  ober  nu^etf  uil^t.  Unb  finb  aber  wir  ntit  bef 
mtnber  f5(ic^  u^  bem  gebot  gotte«  fd)utbig ;  bannenbar  Sbrtflu^  bie  njd)« 
tag  unred)t  ober  unfertig  nennet  9mä  XVI.  9,  ba$  on  }W9fe(  ber  boben 
utib  bie  fkfld>t  ber  erben  gotte^  finb  9fa(m«  XXIV.  1  r  unb  (af t  nntf  bie 
onbergolten  beii^en  m^  nie^.  9$ir  mad^enb  aber  unfer  eigen  i  bati  gotte4 
ift;  batf  (aft  gott  ber  geflalt  nac^f  baf  wir  bennod)  fine  fd)u(bner  barum 
ffnb;  unb  finb  oud)  babt)  fc^ulbig  bäo  sqtlid)  aikin  nacb  fhtem  wort  unb 
gbeif  je  btu^KU.  Z>ife  fc^ulb  gat  nimmermee  ab.  2>arum  ein  ieber/  ber 
bal  wHidf  nit  brucbt  nac^  bem  wiUen  gotle«/  bor  gott  ungered)t  ift;  ob  er 
ti  gl^d)  Bit  bfud)t  wt>er  bie  menfäbtid^en  gered)tigfeit.  2)arum  Sbttfhü 
bie  riKbtag  biUtd)  ungered)t  nennte  }ü  eim  teid  baf  wir  eigen  mac^b^  ba^ 
goMM  tfl;  aitm  anbren,  ba$  wtt^^  ba^  gottetr  ift»  baröber  er  ober  mü  toft 
Maffner  f^n,  nit  nad)  ftnem  witfen  brud»enb.  %fo  finb  oik^  a((e  }in0  un* 
g9ttlid).  Sttnt  erften,  ba$  aUe  rqd)tag  ungered)t  finb;  barutf  wir  ermeffenW 
warum  Sbtiftu^  gerebet  ^abe,  ba^  e#  ringcr  it)ti  baff  ein  Mmel  burd)  ein 
nabeUod)  gefd)t9uft  werbe  f  wtber  baf  ein  r^cber  ^ngange  in  ba^  t^  bet 
bimmlen.  SBeria^e  aber  bit  nieman !  bie  gnab  gotte^  ifl  grSffer  bann  un» 
fere  miffet^at«  Docb  mtiftnb  wir  fd)(ed}t(id)  /  bie  rt)d)tag  gotte^  f^n  er« 
fennen,  unb  f^  aUweg  bertit  i^ahtn  jü  bem  wiQen  »nb  bienifl  gotte^i  unb 
f^n,  g(9d)fam  wir  fp  nit  b^^enb;  ober  tdb  tmn  nit  berflon»  wie  ber  roc^ 
gitoblg  fpe  f  fo  er  fin  ber}  H  bem  }9tUd)en  fd)al^  bat.  8lan  bat  er<i  aber 
barb«,  wenn  er  ben  nit  nad)  bem  willen  M  berten  oümt  geruft  bat/  unb  jn 
nit  nad)  bem  brucbt;  fummt  ie  ba  bannen,  baf  er  ben  i&ia^  böber  bott  wrbeo 
gott.  60  er  nun  ber  geftatt  nit  g(9ubig  ifl,  fo  mag  er  ou^  nit  fetig  werben. 
Sum  anbren  finb  bie  jinti  nit  gbttlicb  1  baf  un^  gott  bcif  t  (9bcn  ober  wed)fet 
geben^  unb  ndt^  barbon  boffen  fiuc.  VI.  S5.  Spob.  XXII.  25.  60  nun 
bie  menfd)en  bie  bing,  bie  fp  eigen  babenb  gemacht,  bem  bdrftigen  nit  banb 

M&obet«.   ')fo6afb.  ^)  taufen. 


MC  tittft  ^bcr  »ibcrACltcn  milm  ftivfe()en;  ^a  temiai  üt  luimitnif  M  Mi 
amt  iiinifci)U(^  flcrr^tiftbeii  tiad^gelafini  ^ti  ^af  btv  cttttv^enb  (cw  Mmi 
«!►  bmi ;  fcotttf  er  jm  gU^  l)at  i  tta^  onial  bct  furnnt  ftüibt  Uefft  ivct^ 
Ott(^  tia(f)  anjat  bet  flwac^Mni  frtid)tcti.  9Hfo:  3ft  ba#  «iit  IM  gitlMii 
«Kcti  ttiit  tc9  entlegner  nimmt  $0  batuf»  fo  ifl  tt  fc^ulMg  Mbe  ftd^t 
tcm  Icbnct  le  (aRen ;  b<Kt  ec  25  fcatuf  mHcbiict  i  fb  tft  ev  bcn  burlcil  fni<b» 
int  fi^ulbtfl  IC.  V(fo  muffmb  c<  btc  juriften  bcrfbn »  »mit  ft)  bcn  ginf  bc» 
f(f)itmctt^  »cUcttbi  tt  fQfl  eilt  frAd^tfottf.  Unb  ivArtitb  tcatUA  it«(ft  mcnfib« 
Ud)ct  flftcdbttflbeit  bit  ain<  itit  ctti  gvoffc  bcf(i)mrb|  fo  f9  bctgcfltflt  gcbriubt 
t9Utbinb;  ivtcn^ol  fp  bor  flOtt  nflt  bcf  mittbct  uttgcmbt  fittbi  ivic  iH>r  sfcit 
i^.  9(bcr  baf  citicc  ab  c<m  gut  ober  atfet  ober  ivpitflarten  stiK  geben  muff 
ben  jt  ittttüen  ein  frücbtlouf  ober  brnd)  nemtenbi  gott  geb  jm  wcrbtnb 
fräd)t  ober  ntl|  ba«  tjl  bof6  flar  je  bU.  Unb  nimmt  mid)  »tmberi  bafi  bic 
bal  concilium  ae  €oiten)  ober  0iife(  befeifen  b^ benb  i  jo<6  nod)  metifc^idHr 
(iered>tiflbeit  fo  unbeftnnet  finb  fSWi  bof  fi)  fo  ein  ttnbiUidi  btng  babenb 
nacbfltlaffen  I  la$  nnolbubiften  färflen  martid^  je  btt  toätt  unbcr  jrem  bott 
nad^jelaÜptn.  SBarum  banb  ft)  nit  uf  baf  toort  Sbrt(K  gefeften:  3r  (Sttenb 
Ipben  anb  nflt<  barbon  boffen?  S&it  b«ttb  bie  fatfifelen  pfaffen  nun  gbirm 
bari^on  reben  unb  b<mb(en?  bie  bd  btUid)  fbUtenb  btc  fSrftcn  bonron  flc» 
fcbrcdt  bobeni  ob  bie  f»Ud)tf  iüt  f!(^  feib«  bdttinb  fargetymbt.'  9lbcc  bof 
ft)  itd)  ber  jebenben  nit  oemäst  banb^  funber  jnen  felbtf  oud)  erloubt  ttiio 
}e  b<tbenr  lat  set<)t  mir  eiflen(td)  an/  baf  f«  f!(U(^n  nad)tei(igen  liM  u/f» 
gebrad)t  babinb.  fiägi  »o  (tnb  iej  bie  t^erlognen  btaberer:  ja  bie  comttia 
loerbtnb  im  beigen  geifl  berfammlet!  ®tbt  ber  bctlig  geifl  totber  gott  an? 
9lod)i  fo  bic  gemein  oerbcUung  ben  jinotouf  ftaU  unb  bcflA  mit  btic« 
frn  unb  (iglen  ber  obericttr  fo  foU  ein  icber  jintf  geben  iH)n  bcm  bouvt» 
gätr  ba<  er  molbebad}t  an  (in  eigentbum  barum  genommen  bat;  ober  aber 
er  betr&bte  ben  mcnf(bUd)en  friben.  Unb  baf  reb  id)  allein  bon  benm  )in« 
ftui  bic  nad)  bem  t)nfab  ber  menfAlicbcn  gcrecbtigbeit  (bie  ober  bic  j|a« 
nacb^  anberft  mbcbtc  gcndmt  n^erben:  benui  bic  ben  jinltouf  babenb  ansefc» 
bcui  bmb  ba<  loort  gottel  nit  angefeben  nod)  bal  gefa^  ber  natur)  ertottfl 
finb  iwn  20  ein«.  (Er  fünbete  ouc^  n^iber  gotti  ber  bcift  eim  tebcn  ficboii 
bol  man  jm  fc^ulbig  ft)e. 

9(ber  bic  oberfeit  foUt  emfUi^  qnfeben^  in  bcn  mifbru<b  ber  stofm« 
Unb  »4rc  min  rat;  unb  raten  i(^  bic  att  ein  menfc^  i  n^ic  9^ttltt«  owb  bm 
({orintbem  tbdt  1.  Sor.  vn.  12«  3>enn  fo  id)  ba«  »ort  gottrt  leeren  foU$ 
f»  fi^ric^  id):  jr  fbUenb  (t)ben  unb  nfit«  barbon  boffen.  9(bcr  bie  fo 
id)  ic  ficbf  baf  »ir  m  bic  ooUtummenbeit  ber  gbttlid^en  gerccbtigbctt  nit 
Mmeden  »ettenbi'  fo  rat  iA:  baf  aUci  bic  lini  ^obenb,  bie  fumm  it$  gu« 
teil  baruf  ft)  e«  b<)benb|  lieütnb  fdtülimi  unb  neminb  bemnaeb  j<r(id)  nac^ 
ber  anjat  be<  geUbnen  gettd  ein  teil  ber  frac^ten.  €$uft  forg  Ui  feer  ibdi 
baf  ficb  ot(  menfcben  mit  bem  sinlnemen  noc^  mee  befd)»crinb|  »Act 
menfd)(i(ber  blbbigteit  mbd)tc  nacbgegeben  »erben ;  namliÄ  baf  ^  oud)  m 
»Ol  bebad)ter  bo<beit  fcM«  bor  gott  gefc^oltcn  »erbinb.  i^icrumf  iej  rcb 
id)  bal  »ort  gotte<i  fo  ft)gc  nieman  je  forgfAltigi  »ic  er  »eile  fin  (eben 

^'    '      '       ■  ■■■■■»     »      II  ■■    ■-— ^-^^  II  'y  ■  '  ^— ^^  ■■    ■  I      I        ^fc 

^)  Mrtbeibigen.   *)  iiorgtbracbt.   ^)  n«bc ,  betinabc*    ^)  utrboueii  ban~  *)  an  <- 
feine  n  ®efaOcn  ffnben. 


fi3rbrm<{cn.  ^  ®ott  f^pit  Me  ravven  unt  onbev  ir o<)fl  i  Me  nit  {(rntttcnlfsettt 
oM  bufenb ;  tr  bcfleibt  tte  blumltn  bct  bctb.  Q09te  btl  itnb  mit  mcc  m rt 
tn  bcn  ouflrn  bc<l  teerten  ?  dtia  i  f»  mitt  et  oud^  un«  unb  unfcre  ttnb  fD^ftn» 
2>tfc  Stoffen  mtf briid)  fumtnenb  üUc  u^  ungloubnuf  unb  unertanntnu^  gotM. 
Z>rr  mcHe  alle  menfd)en  er(iici)ten  i  bafi  f9  in  ettenninb  unb  ob  üUen  binden 
lieb  bübf nb !  fo  »ttbenb  btfe  manget  obet  no(^tet(  one  tummer  ^fallen, 
«men, 

9(ber  bte  }tn<i  bte  nit  na^  bet  oberteit  beiHrnmuns  etlouft  wetbenb» 
bte  foO  man  nit  geben  onbetft  benn  nnd)  on^ol  bet  fumm.  SBetilanbii  alfo: 
a)?an  finbt  gDtmdtntf  bte  o^n  fänf^ecbnen  al^  bi(  etfotbtenb  aM  bon  jiodn» 
jigen.  Unb  finbt  bornebenb  obten  i  bie  beft^nb  fi^ltAen  jtn^touf  mit  bttef 
unb  ftglen.  ^ie  tbunb  bie  obten  mibet  jt  eigen  geced)tig&ett »  unb  mifbtu« 
(benb  jten  gewoU;  batum  (inb  fq  bem  befd) wetten  /  ob  et  (kf)  g(t)(^  bee» 
Mtiben  bat,  fd)u(btg  ftatfät  je  belfen^  baf  jm  nit  mee  obgenommen  metbi 
webet  jt  atme  getecbtigbeit  beflimmt  i^at:  benn  unttfiw  unb  bettug  foU  beti 
betriegenben  fd)tai)en.  Unb  fo  fq  fd)on  H^lic^^  tb&nb  i  fo  finb  fq  bennod)  nit 
gerecht ;  funbet  fq  f(t)altenb  aUein  ben  gtbflen  wäfl  i)tn/  unb  blqbt  nod)  w&« 
ihtf  nun  it  bii  ba.  9l(fo  mag  ein  iebetr  bet  mit  unteMic^em  }inl(ouf  bc« 
laben  ift  t  ün  bef(i)wetb  ettlagen. 

eHibt  meinung  (eet  icb  in  bem  unfubten  ^anbel  bet  stnftn;  unb  ge« 
benb  abet  mid)  mine  ungünjügen  u^;  icb  leete;  man  fdUe  nieman  gbeinen 
jimf  geben.  Unb  f(f)t9  sü  allen  malen  batjü:  weichet  }in^  bab  ufgenom* 
men,'  bet  fi)a  ein  bieb^  fo  et  einem  nit  w&Ute  geben,  bai^  et  im  betfptocben 
bot;  fo  ftt  bet  }in^{ouf  otbenlieb  nad)  menfd)li(b  beflimmtet  maf  befc^eben 
tft.  3d)  muf  oucb  oft  wibet  minen  willen  babon  fageui  bafid)  benen,  bie 
alle  ta(ter  befd)itmenb  i  unb  allet  unted)t  tifhen  unbetflonb  i  ben  munb  t>tt* 
(d)lie{fe.  Unb  tei At  all  min  atbeit  allein  babin  i  baf  bte  ^in^nuftt  ßd)  nit 
btü  mal  wibet  gott  oetfünbinb.  :^nn  ie  bet  i  fo  ad)t  uf  bie  feligbeit  bev 
menfd)en  bobm  foU/  bet  foU  alten  fd)aben  bet  freien  betbäten;  obet  bie  unt^ 
lummenben  wetbenb  bon  im  etfotbtet;  unb  fo  et  alle  fd)aben  nit  bctb&ten 
mag ,  foU  et  benno<b  bom  weeten  nit  laffrn :  btUpd^t  betbutet  et  etwatm  bie 
gtöffeten. 

(Bon  wäc^t  teb  i<b  alfo:  9Q3o  ein  obetfeit  wichet  laft  btucben,  fo  ift 
bet  ufnemenb  ftbulbig  ben  wudbet  je  bemalen.  (S^  folft  obet  gbein  obet« 
teit  f»  unteblicb  an  iten  unbettbonen  fbn »  ba#  fq  3uben  obet  onbte  tüA* 
ibetet  I  bie  ben  tütfcbbatt  ^  gat  obet  teilbaft  *  btuebenb  i  butbete.  SBo  nun 
bie  obetfeit  ben  Wiid)et  nit  bulbet,  oudb  nit  batum  Hebtet ,  ba  ifl  man  in 
oiicb  nit  fcbulbig  je  geben.  3a  bie  obetfeit  W  bie  gebenben  unb  nemen»< 
ben  batum  fltafen,  wo  fQ  bef  innen  witti  wiewol  einet  iai  bouptgdt 
fd)ulbig  iü  wibet  je  geben;  e^  etlenne  benn  ein  obetteit  ein  anbete« 
2>ifm  tanb  (Inbet  man  bq  ben  menfdHidien  tedvtfcbtQbettn^  (bin  id>  anbet« 
ted)t  t)ngebenf)r  beten  Id)  mid)  in  bem  wuft  bei  wüd>et«  gebtud)en  mufi: 
benn  gott  ifl  et  fo  wibetwättig  i  baf  et  in  allentbolb  nit  bulben  wüf .  3Mti 
fo  ift  bie  obetfeit  batum  ffitgefe(}t,  baf  fy  in  ben  bingen,  jum  nidh 
fteninen  möglieb  ft}c,  bb  bet  gbttlid)en  getetbtigbeit  biitfatinb;  fy  ifl  oue^ 


^)  fottbdngen.    ')  übetnoitiMeii.    ^)  ben  SKitfcbbatt  6cau<beA,  «nibas  et  doli« 
drcuiToiiiTOetoppriniero.  ^)8an)obit)m»Z|^i(.  ^6(btiftfteaetnubetbaA8bedli^« 


456  3)on  86mi«)cc  imb  mmiO^i^ -gjm^ti^l 

fAul^ig  aKc  filidit  imgSttUc^  tvfcbmrbcn  (faijciiciitciti  ^  fn  t$  m 
Otcifctm  fcba^n  befc^el^en  mag.  3i  tut}  in  oUcti  bingnt  fott  ber  mrnfci)  um 
iQtlt^i^  gutl  »iUcn  tu  iii<nf£bUd)cn  fräntf(f)afir  nit  gcctuttm ;  funbtt  m$ 
jm  barum  anltgti  ^  bo<  et  ul  anfebcn  bei  AbttUd)ni  wortt  ml  Mrlafien  wiHr 
lüi  foU  et  allem  mit  bem  orbenlic^en  getvaU  je  recbl  Uscn;  unb  ntt  l^bcn. 
baf  bte  leer  Sbriflt  flefd)o(ten  werbe  i  f9  f^ge  etn  irrctitttuis.  (S«  foU  otKb 
(in  cberfett  bq'  jren  ouflen  uffeben;  baf  fq  alle  miibtüd^i  Ut  fo  fl<it  ivito 
gott  (tnbi  binneminb;  ober  aber  lan^e  gebulbi  bero  nuti  nadbflrtoilfenivtrfti 
bte  »trt  }u(e}t  in  ein  unftnnigtett  i^eidCeerct  9Bt(  mag  ein  errbart  oberM 
ba0  mütmtUen  ber  genannten  geifUic^en  iQbm?  mie  mag  fi)  fe^enr  bot  jr 
arm  t>M  i^on  wuc^reren  unb  g^felfteiTeren^  mteerl  werb?  2>arum  erludHet 
gott  ba<  Ued)t  (tnen  »orM  aber  ctn  fart;^  baf  man  bte  toüft  einmal  uiwiifcbt 
ttnb  fübre. 

3um  iebenttn  fpritbt  ^ulul:  903em  jr  fiflr  ftbulbtg  (inbi.bfm  gebenbl! 
wem  jr  iWi  für  ober  gleit  fcbulbig  (inbi  bem  gebenb«!  »em  jr  ford)t  unb 
etr  fd)ulbia  (tnbf  bem  gebenbl!  2>ife  wort  (tnb  tlar;  fq  beritrenb  oucb  aSt 
menfd^en.  3(^  bin  oud)  nit  forgffiltig  um  ber  geifHie^  fri)b<tt  wegnir 
man  balte  fQ  joU«  unb  (Itirfrp  ober  niti  bocb  on  anbrer  menfd)en  naebtetlf 
bai  bo(4  f^M  fi^n  mag.  Zbügc  ein  iebe  oberfeit  nad)  jrem  bebunten !  91ber 
gern  wtU  idb  anteigt  boben^  baf  f9  u<  gbeim  gbttlidjen  ree^n  ober  gebot 
frp  fwinb, 

eumma :  ba<  göttlidb  wort  foff  über  aUe  menf^en  berrfdbtn  i  jnm 
ffirgefcbribeu/  oorgefeit  unb  trdlid)  eröffnet  unb  ufgetbon  werben:  benn  m 
itnb  bem  felbtgen  f^ulbig  natbjefummen.  Unb  btlft  unferer  onmacbt  Me 
einig  gnab  gottel  burd)  unferen  betreu  3efum  Q^bttftum  tu  Denn  ie  mee 
wir  unfer  fi^ulb  unb  onmacbt  erünbenb/  ie  mee  ^nbenb  wir  bie  fMne  un> 
aUmäd)tigbett  gottel;  unb  (inbenb  ie  mee  unb  mee  bie  (iebe  unb  jAoerftdit 
iiner  gnaben,  welt(i)e<i  unl  mee  fromm  mad)t  unb  goltiförtbtig  bentt  gbein 
anbrer  weg.  60  aber  barnebenb  etlid)  erfunben  werbenb  1  bie  ul  goitlofc 
unb  unglouben  bem  wott  gottel  nit  lofenb  t  nit  nad)  bem  lebenb :  fo  bat  mi 
gott  oud^  sum  nibreften  gebot  geben  t  ntt  baf  wir  barin  lebenbe  fromm 
fDginb ;  funber  baf  bennod)  bie  menfdblic^  bqwonung  möge  er^Iten  unb 
befd)irmt  werben ;  unb  wdd)ter  gefeit;  bie  emftticb  uffebtnbf  baf  jod)  ber  lejt 
iipfet  ber  armen  menfd)li(^en  gredbtigbett  nit  oueb  bingerifien  werbe.  IDife 
wdd)ter  ftnb  bie  orbenlicb  oberfeit;  bie  aber  gbein  anbre  ift  weber  bie  mit 
bem  fd)wert ;  bal  ifl ;  bie  wir  bie  weltlichen  oberfeit  nennenb »  bero  amt  ifl 
alle  bing  nacb  bem  göttlid)en  willen ;  unb  fo  unl  bal  nit  mbglieb  ift ;  Ra<b 
bem  gbttlicben  gebot  füren.  2)arum  fi)  allel ;  fo  weber  in  göttlidiem  »ort 
no(b  gebot;  nod)  uf  bie  menfAlicb^n  gre<6tigbeit  gegeben  erfunben  wirt»  c^ 
tbun  unb  für  falfd);  unfertig  unb  unred)t;  jod)  nad)  menf(blid)er  grecbtig^f 
baben  foll.  Unb  will  btfe  meinung  no<b  (inift  nacb  ber  f ärse  begrQfen  1  unb 
bie  g&ttlid)en  unb  menfcblieben  gred)tigbeit  unber  einanbren  »erorbnen. 

1.  ®ott  til  ba<  böd)fte  oollfummneft  gut; 

2.  will  ficb  allen  ereaturen  offenen  unb  jnen  nubße^  ft)n  unoergolten  i 
S.  ift  nit  etgennäbig  noeb  anfedbtig. ' 

Sllfo  erfbrbret  er  oudb  r  baf  wir  ft)ginb ;  benn  er  fpricbt :  3r  fbUmb 


«m 


«)  am  ^eraen  liegt.  ')mit.  ^)Stntietbern.  4}  wieber  ein  IRabt.  <)Ieibenf(b«ft(i4b' 


990  dMtK<^(r  itnb  menfi^t^ec  gmc^Hg^  4S7 

»oUtummeti  fQn  mie  fiwtr  Mmmtlfcfttv  »otcr  »DOttttmnni  tft  aRottt.  V«  4S. 
SScUenb  tPtt  nun  \ix  (In  dn<tft<bt  tuntnten  /  fo  mAfTcnt  xAx 

1.  i^oütummtn /  ba^  tii  (utrt/  rein;  fc^dnr  on  oUm  btrdcn  f^n; 

2.  itnb  un^  nii  unfcr  dsen  fd^ä^en  i  funbet  n^ufTen  (  baf  n^ir  flOttc< 
(inb;  unb  fo  mt  sottet  i  fo  ünb  mx  oucb  br^  nc[d)ilen. 

S.  etnb  <|ov  nit  ttflfnnu^is !  ftnb  ouc^  nit  angefbi^en  webcv  mit  gpt 
mNl^  bcAtcb  bcc  \itl^t  ^  ober  woUufU ! 

SBtr  fBUrnb  ouc^  t»ot  oHtn  bingen  ba^  tt}(6  gottrt  fachen  unb  (in  ste<^ 
ttft^it  f  ba<  ifl  f  baf  »tt  gted)t  wrtbinb  r  bev  gfiüU  et  gtccftt  ifl.  Z)a<l  ift 
unl  aber  unmSciUd) ;  bocum^  tyrr(i(f)tct  et  untf  finet  gnab  mit  (tnem  fun  i 
ben  et  fdt  un^  in'n  tob  gegeben  iat.   X>a<i  ift  ba<i  eoangeltum. 

6o  wir  nun  ber  maf  ber  ftommleiti  bie  gott  bon  un^  etfotbetet/  nit 
)u  mftgenb  tummeur  unb  bennod)  gbeiffen  wetbenb  boUtummen  fpn:  fo 
f^tfltf  ba^tnan  bo^t  fo  gott  beiftr  on  unbetlaf  vM  offnen  foU/  bamtt  mir 
mit  unerfoAtnem '  ffq^  aUmeg  in  üUrm  guten  mac^ftnbf  unb  bübq  nitboc^ 
füttig  toetbinb  )xt  unfetet  tugenb :  bonn  mit  bie  maf  noc^  nie  erfäUt  bA« 
benbf  bie  gott  beif(t)et«  Uf  batf  bat  gott  nod)  nibtete  gfa^  geben  i  in  benen 
ivit  mit  einanbten  ftänbltd)  (eben  mi((btinb.  ®(i)d)  mie  Q^btidu«  oucb  ben 
3uben  feitSRattb*  XLX.  8,  baf  SRoQfe«  oon  bet  3uben  ungbanbe  ^  megen 
jncn  bie  ee  yt  ttennen  nacbgelaffen  bätte ,  miewol  t%  jum  et(ten  nit  a(fo  gfpn 
mäte.  0ff(b  balfelb  Ott  n»o( !  Unb  blobenb  nüt  bef  minbet  fcbulbig  nad^ 
bet  g9tt(id)en  gted)tigbeit  je  (eben;  oetmögenb  i%  bo^  ntt:  benn  wt  (mb 

1.  bon  natut  \>l% ,  unb  ein  finfletnuf  ®en.  VIII.  21. 

2.  9Bit  meUenb  nit  anbtet  menfcben  fqn,  funbet  baf  ^Vi%  bing  unfet  ft)gtnb. 
S.   2>ann  mir  (tnb  eigennu^ig  bon  bem  erflen  fat(  9(bam<  b<it|  unb 

begtrtg  fletfd)(id)er  bingen. 

3^f  nun  bie  gebte(ten  nit  fo  gtof  metbinb  \  baf  mit  gat  etmi(btnb , 
ttttb  bSfer  metbinb  bann  bie  unoetnänftigen  tbiet:  fo  bot  un<  gott  smeq  bing 
geben  I  bie  un^  mqfen  unb  meifltm  f8(r(nb/  «ftn  mott  unb  bte  obetfeitr*^ 
bie  unfet  anfecbtung  mit  bet  fitaf  meiittet. 

1.  3m  mott  gotte«  ettetnt  maUf  mie  ftomm  mit  fcbutbig  ftnb  je  fpn; 
unb  finbenb  ba^  bet(  bet  gnaben  battn.  übet  ba<  ifl  nieman  met(tet : 
benn  tt  ifl  übet  aUe  menfdben.  Denn  gbeinet  ifl  fo  gted)t  nocb  unfdbul« 
big/  bet  in  fänben  geboten  ifl/  bet  bem  mott  möge  jutummen;  ouc^  ifl 
gbeinet ,  bet  nit  mangie  bet  gnaben  \  bie  batin  oetftcbtet  ifl« 

2.  !Daf  nit  yxi  unfetet.  eigennfl^ige  gma(t  etmad^fc ;  fo  bat  man  bie 
obettettf  bie  ben  ftefenen  jAmei  baf  et  nit  ul  eignet  anfecbtung  einem 
onbten  ba^  (in  neme. 

S.  !Z>af  mit  oud)  nit  unbetfd)<mt  metbinb  ben  bunben  glqcb ;  foU  unl 
biefclb  obetfeit  }t{d}tigen :  benn  fp  bot  gfa^  batjü. 

1.  2>af  mit  nit  gott^(äfltig  i  funbet  (tncm  mott  gebbtig  ^  fpginb. 

2.  Z)af  mit  eini(  anbten  gät  nit  antaf(|>tnb  m^et  mit  ftefenem  toub 
no<6  biebfla(. 

S.  ^af  mit  nit  u<  jont  ieman  tbbinbi  obet  vxx  anbten  (in  eemqb 
fd^mdbinbf  nit  iibetftiUinb  k.  unb  betg(qd)en. 

1.  6e  bu  abet  ie  gott  Mfltefl  unb  fAmA(^ft/  fltafet  bi<b  bie  obetbanb» 

.  ^)  9^,  aiacbt.   *)  iinenniiMicbem.   ')  Robeit.   ^)  iub^nb. 


3.  Xötrfl  bu,  fo  tvitft  ou(^  9ct9be;  ter9l9(i)cti  i  fo  btt  u«  mt^mi  oim 
fec^tunsm  cttDO«  mtf t()uft  f  mtrfl  fcu  srfhrofrt. 

1«  Cuft  foU  (td)  ^it  oberfett  uf  ^  batf  »ort  gottM  gor  tttt  feien.  Tkm 
f9  fttaft  nun  tte  u^tvenbtgett  miStbaten ;  niacbt  aber  inwendig  nie  gen^tr 
tiit  unrecht:  bettn  bül  tf)At  sott  aUein  in  ben  fterjen  ber  menfc^en. 

2.  !Z>oru^  folgt I  bo$  f9  nun  bie  bdrtic^en  offnen'  nttf traten  bcr^fitm 
fSUtnb  mit  gebot  unb  ftraf. 

5.  WBüt  rec^t  ifl  ober  unterboten  ober  erloubet  bon  gotti  f9Uenb  f9  nit 
«mbinben.  ^ 

4.  2)enn  ftj  ni5genb  nit  fänb  ntadten  i  ba«  nit  ftinb  ifl. 

i.  9Ba<  aber  gott^foret^t  unb  (^riftenltc^e  frontntteit  antrifft,  fStfenb 
f«  ilfhen. 

6.  ^öUenb  aber  nit  f3r  gät  baben,  ba<  bie  menfc^en  erbtc^ttnb,  fnn* 
ber  aUein ,  ba^  gott  bat  füirgeben. 

7.  etraftnb  fq,  bie  nit  wiber  gott  getbon  b^nb:  fo  werbenb  ond)  f9 
l^on  gott  gefhraft. 

8.  etrafntb  fq  bie  niti  bie  wiber  gott  tbunb:  wetbenb  fq  aber  geftraft 

9.  Cid)r  atfo  mü  gott  in  allen  (inen  »orten  unb  geboten,  baf  man 
a0ein  uf  jn  febe. 

10.  hierum  foQ  gbein  oberteit,  M  t*  um  bife  }qt  (tat,  ieman  ftrafen 
um  ber  jfinfelmetten  witttttt  bero  abgangi^  ftcb  bi(  menf^cn  ffagenb;  oudb 
nieman,  ber  ftd)  ben  papft  nit  mü  (äffen  oom  gotti^wort  bringen ;  oud)  gbein 
(tuet ,  ba^  aUfin  bie  confciens  'be^  inneren  menfcben  antrifprt.  X)ann  bef 
urteil  (tat  allein  in  ber  banb  gottetl.  S5t}fpi( :  94  befinbenb  mtlncb  unb  non« 
nen  in  ben  ttiileren ,  baf  bie  Srben ,  fecten  unb  rotten  wiber  gott  {inb ,  unb 
wie  f9  oerfurt  ftnb  feligbeit  in  ben  tli^fhen  je  föeben;  unb  begerenb  bem« 
na(b  alle  glqAineri)  binjelegen  unb  ein  ungl9d)^net  (ftrifleniic^  leben  je  füren 
mit  gemeinen  (^riflenen  bruteren.  9Bel(&e  oberteit  will  fi^  bef  unbernoncn 
2e  wteren?  Slun  iit  bod)  gbeine  über  bie  confcienjen  ber  menf(f)en  berr;  Ob 
aber  in  föld)em  offenlicb  gemifbanblet  murb  »iber  ben  gmalt,  ber  jnen  bt* 
fbten  ift:  ba  mSgenb  unb  fiJUenb  fq  jren  gmalt  brücken:  fSUenb  ou<lb  <Mtti 
ba^  wfber  ba^  g&tUid)  mort  ift,  j^bflellen.  Damit  mirt  jnen  rüw  geborn 
unb  ein  fnbfam  regiment.  Denn,  fo  man  am  gotttfmort  tdglicb  bie  mi|< 
brücf)  erlernet,  unb  man  bie  mit  st}tli(f)em  rat  nit  abflellt:  ifl  ge  befocatni. 
baf  bie  ungnab  ber  befd)werten  jelejt  fo  grof  .erwacbfe ,  baf  bie  je  entfii^fn  * 
fqe.  !Dann  (urji  i  ba^  n^ort  gottel  mag  man  nit  faben  nocb  anbinben.  6^ 
wir  un^  aber  alle  gemein  be^  wort«  gotteti  jum  aller  e^füicbeften  flofftn 
werbenb :  fo  laffenb  bemnacb  gott  walten !  er  wirt  alle  fa^en  ttäit  fdbi^en. 
Dem  fqe  lob  unb  eere  in  bie  ewigbeit!  9lmen! 

^)  ifber.   ^  offenbaten,  befannten.   ^)  iHrbieten.   *).  tu  bef«r<bttB. 


«  459 

tote  f<  ttf  bem  9(fprd(^  (er  tagen  26.  27.  ttnb  28.  totmmonat^ 

in  ^  (^tt^enftc^n  (latt  3ttct(^  t)oe  (im  eecfamen  fiefeffeiieii 

großen  ml  tleinm  cot 

f  tut  in  Nfpn  mt«  ^onn  500  a)  vricjhtnt  ml  »ft  anfeem  (ttcv^tv  (Stm 

ctgdnam  ijl 

mm  MDXXm. 


C  flOtt«  tr(5«  WcfltfMgciKiit 


Stvepte  Di^Dtttation  sä  3Ai^t<^- 

9fof  tie  er^  2>it9utation  folgten  in  Söri^  entfc^eibentete  6^tte 
int  dlefbrmotiqn.  (Sti^Uö^t  traten  in  bie  (S^e;  bai  $rauenf(oiter  om 
Cetenba(t  warb  geöffnet;  bie  Xauf^nbrnng  warb ;  mit  Untertaffung 
b(r  SeufeMbefc^w^rnng  unb  anberer  Zeremonien ,  in  teutfc^er  6pra(te 
}u  bAlten  angefangen ;  lai  (Etorberren(lift  |nm  ®ro§en  9)lAniter  warb 
na<4  3wing(i'i  3bee  rtfi^rmirt,  unb  in  eine  ^flantfc^nie  geiebrter  f&iU 
bung  ^r  tönftige  Sieligion^Ie^rer  umgewanbelt,  unb  ein  Ueberfc^ui  von 
beffen  C^intAnften  iu  ®ränbung  M  ^Imofenamtei  verwanbt.  ämmee 
algemeiner  verbreitete  fi^  unter  ben  OeifHic^en  unb  bem  9$o(te  bie 
Sebte ,  ba^  bie  Sneffe  tein  Opfer  unb  bie  S^ilberverebrung  in  ber  bei« 
(igen  6<^rif^  verboten  feq ,  befonberj  burc^  Subwig  ^e^eri  6(trift : 
»(linucteii  gottet,  unfern  eegemabie«,  wie  man  fic^  mit  allen  gb^en  unb  bi(b* 
nuifen  batten  foK,  ui  ber  beiligen  gfdbrift  ent)ogen ,"  b  wovon  in  bemn&m* 
,  lieben  3abte  iS23  bre«  verfc^iebene  9tu<gaben  erf<bienen  C^ottinger 
®ef(b.  b.  (Sibg.  1, 386.)  (  unb  Swingli'd  6d)rift  Aber  ben  sneütanon , 
weiche  Hi  vieie  ttnevangeüfi^e  anjeigte,  bie  berfelbe  enU)a(te.  2)ee 
d^ifn  gegen  lit  f&c  wiber(bri$(i(t  gebaitepen  9)i(ber  trieb  ben  6(buftee 
Slitlatttf  ^ottinger  mit  einem  Raufen  SDArger ,  bai  in  ber  S^orftdbt 

•)  nObil»  9ri((imii ,  wtttt  mtiftu  M  S>Ht$tti  wift  ^WU^t^ ,  ai<|)  ftpft  vH 
fintMcc  itltnta  iittn;  afict  btttt,  f»  tnViit  MrfoMmbt,  »iit^iit  8(fib>4t  <k  Mc 
)M  gum. "    (SBüBinsct.)    b)  Ottauft  )&  9&ti4  imit  e^.  fftef^««'«  «■  M« 


460  3»ei)te  bUyutatioti  )ä  ^&ti^. 

^tabel^ofen  «ufsepflanttc  grof e  Xttui  un^utocefen    Qu  (inU  M  6ept). 

Ueber  btefe  tbot  uiit  ein  *^aar  anbot  in  Sitiim  begangene  $refe( 

ecbob  fxdi  nenerbtngj  ein  3(t^d<f<ll<^  Aber  6(^&nbung  bei  Zeitigen 

in  unb  nod^  mebr  au^er  SAcic^r  iv&brenb  fie  bon  anbetn  cti  (^tijUic^  ge< 

rechtfertigt  toatb.    !Z>er  dtatb  (ie§  bie  Xb&ter  gefangen  feben.    Swingti 

felb^  betrachtete  bie  Zf^at  M  einen  ^refel  gegen  bie  Obrigfett ,  ober 

nic^t  aK  93etbcecben  an  fi(^.    S)ie  au4  offen  biefen  Sceigniffen  entftan« 

bene  93ewegung  nbtbigte  nun  bie  diegierung  bon  S^tid)  iu  ^InorV 

nung  einer  iwe^ten  2)i49Utation  über  93ilber  unb  Wit^,   bie 

ben  26.  aSeinmonat  1533  anbeben  fpdte.    %fit  ®ei(l(i<|ien  M  gon« 

ien  ®ebietei  erbietten  nun  ben  9)efeb(f   auf  berfelben  in  erfcbeinen. 

9(n  bie  93ifi^5fe  ))on  Con^an} ,  Sbur  unb  ^afet ,  wn  bie  UniDerfit&t 

bon  9)afe(  unb  an  aOe  $tbgen6ffif(be  Orte  ergebt  bringenbe«  9tnfu(ben  i 

ibre  @eUbrten  auf  biefelbe  abjuorbnen.     S)er  9)if(bof  ton  9on#an| 

antwortete  ben  16.  Cctcber:  er  »ärbe  |t^  gegen  f»ne  betten  Dbrig* 

leiten  ($apft  unb  ^aifer)  oeranttoortIi(b  mad^tn ,  wenn  er  Z\itH  baran 

nibUK  I   ^i^^  ben  9(atb  Don  biefem  Sorbaben  abju^eben  unb  auf  bie 

Cntfcbeibung  einer  jtircbenverfammlung  iu  warten.    (3ö$(i  ISeotr.  iv, 

i  84  ff.)    2)er  9$if(bof  bon  93afe(  entfd)u(bigte  ft(b  mit  Klter  unb  ^int« 

(i^teitf  unb  bemertt,  bag  nur  bie  allgemeine  £ir(be,^er&nberungen 

fotcber  %rt  i»ornebmen  tbnne  unb  voarnt  t)or  Trennung.     93on  dTbur 

tennt  man  teine  Antwort.    2)ie  Sibgenbffifcben  Orte ;   mit  Stu^nobme 

t>on  6cbaffbaufen  unb  6t.  OaKen ,  toertoeigem  ben  9)efu(b  ber  2>i^ 

putation  f&r  ibre  ©elebrten  unb  ®eiil(i(ben.     9)em  unb  Gofotbum 

antworten  freunblicbi    mit  ber    S&emerfungi    bag  foI<be   6acben 

nicbt  t>Qn  €inem  Orte  befonber^  f  fonbem  bon  gemeinen  ^ibgenofjen 

bebanbelt  werben  foKten;  ber  ^bbt  t>on  6t.  ©allen  b^^icb  aulwei* 

4)enb ;  Suiem  mit  9}orw&rfen  aber  Sortbauer  ber  Errungen  in  3^* 

ri<b  unb  @r!(ärung,  beqm  bi^bcrigen  ^ircbenglauben  bleiben  gu  woQen ; 

Obwalben  enblicb  bitter  unb  beleibigenb.    (6imm(.  6amml.  anfc. 
Fol.  IX.) 

3obann  6a (at,  @eri(btf(breiber  bonSuiem,  fcbrieb  aucb 
l^oti  biefer  ^Disputation  Wie  t>on  ber  er(len  »einen  btflorifcben  33^ 
riebt."  2)a  er  aber  feine  anbere  ÜueKe  (Ai  ^tl^tti  S^efcbreibung  batte , 
nnb  fo(<!b(  nur  iu  feinem  Swecte  berflümmelte,  unb  bann  ani  bem  fo  (ei< 
benf(baftlid)  entflellten  S$eri(bt  parteqifcbe  So^d^ningen  iog:  fo  i#  fein 
Seri^t  \»on  gar  (einem  biftorifVben  SBertb^  (SDKm  finbtt  ibn  beo  %&fm 
m,  1  —  82  gebrudt.) 

2)ie  einzige ,  teutfcbe  ^uigab^  bicfet9((ten,  gebm^  b(9$»fi^«y 


%oi  18  Üttarttogen  ober  72  ^Ihtttt.    (Sine  latmifc^e  Ue6etfe|^ung  toon 

®mUtt  fle^t  in  Zwinglü  Opp.  U,  Fol.  623,  b-646  a;  ifl  abet  m(i)t 

boHjltobia* 


Xllen  3ettun)en  unb  ndetvoAIten  btöbef en  unb  fc^tüb^eten  in  Sbti^o  3eftt 

wänidit  Subtoia  ^e^er  a)  erlöfunt)  jtcr  confcten}tn  unb  cvlannmuf 

gern«  burd)  Oefum  Sbtiüum. 

2)cv  ^crrU^  ptovhtt  (Sfaia«  XL.  8.  foftt  u^  Qngrbuns  sottet;  unfecl 
»dtert^f  Itrbcn  (^etrüiven  brubern  unb  fcf)möfttrn!  „2>ot{  mottdottctf  b(i)bt  in 
t)vi#tt  (lt)f  flon.'<  9((fo  faflet  oud)  Daoib  9f.  CXIX.  89:  O  bcvt,  bin 
Wort  bl^bt  etotgltdb-  Ut^  bem  un^  allen  ein  grofTe  boffhuni^i  etn  waxt  mU 
t^\tun%  ^  in  gott  geboren  wirt  r  baf  wir  ungejwt^flet  ȟffenb  bimmet  unb 
erben  jergoUf  aber  iai  wort  gottetf  unjergänglicf)  f^n.  SRattb.  XXIV.  35* 
2>i$f  frommen  Sbtiilenr  erzeigt  unf(  t&'glicben  ber  ^err  Sbn'ilut^  nit  nun 
mit  (tnem  wort  funber  oucb  mit  ber  tbat  an;  bamit  mir  on  be(te(  ben 
geneigten  willen  gotte€,  unfern  eegemabeM,  ertenninb,  an  un^  bon  tag  }tt  tag 
{uneminb.  &6lx(b^  ict)  mit  Dil  reblic^en '  gerd)i(f)ten  ucb  frommen  in  Sbti* 
fto  »Ol  anzeigen  möAtf  fo  e<i  bie  fachen  erforbretinb.  3n  wie  turjem  vtt 
bat  er  ben  anticbriflen  (aU  ^aulu^  fagt)  mit  bem  atem  (tnetl  munb^  um* 
geftofien  2.  SbeiT-  H.  8.  unb  nocb  t»il  anbere  bbggenwerl!  ObglQC^  ba^  t>H 
gfd)id^  unb  gfdbeben  iil:  fo  ift  e«  bod)  tea  in  ber  d)ri(tenlid)en  flatt  3iiti<() 
am  26,  27  unb  28.  tag  M  WQumonat«  tapferlic^en  erfd)ollen«  t>a  man 
(wie  (brtften  wol  gebärt)  mit  tem  wort  göltet^  gebanbfetf  unb  bat^felbig  i^au 
fAr  gebogen  bat:  bann  e^^  ber  red)t  Safano^,^  ber  war  golbftein  ifl/  an  bem 
tiienfd)licf)er  falfd)  erlennt  wirt;  ti  i^  ba^  red)t  winlelmäf  unb  ri(btf(b«t| 
cn  bem  alle  unebne  geebnet  unb  gefd)ltc^t  wirt«  (£^  foUenb  jr,  fo  fodn 
unb  iwitracbt  unber  ddb  entflonb  ^  bi^  ein  t^orbilb  nemen,  biefelbigen  ui  bem 


*)gr5altung.    ^)xoa^ttn,  juwlöffige«.    3)  Sicupoq,  Basanites,  CPtobitflein. 

a)2ubn)tg  $e«er,  ge6u?tia  t)on  SircbofieO  im  S^utgau,  eefl  JTaplan  )tt 
SäbcnfcftweK,  bann  q:itie|ler  in  9ntid),  einiger  Sfreunb  ber  Wef»nnatton,  gele^ 
«nb  getfhncb,  aber  }u  6(t^wämietcp  unb  SSoaufl  geneigt  Sr  war  jtenner  be« 
^btäifi^en,  nnb  fiberfette  mit  3)enP  ble  q:iropberen  (fflomi«  1627  Pol.) ,  ttnb  bie 
Cinleihing  ^  ^utdftMM  gebenft  Mefer  Uebetfe^ung  mit  Slubm.  9lit  Sorgfatt 
iefil^rieb  er  bie  Serbanbrnngen  btefer  St^putation.  9Iu(b  ifl  er  ^rfaffer  mcbrerer 
e^tifUn,  befonber^  einer  Slbbanblung,  worin  er  Kt  ©ott^eit  Sbrifli  befiritt,  bte 
et  In  ^anbfd^rtfr  lief,  ba  ^winglt  tbn  Don  ber  $erau^gabe  abhielt.  O^ne  ftc(» 
gatt)  ^r  bie  SStebertöufer  ju  erriären,  war  er  bocb  bulbfam  gegen  fit,  unh  tbeilte 
einige  ^bttn  mit  feinem  au^  geiflreid!)en  Sfeeunbe  2)enf .  1525  warb  er  Don  ^ugtfs 
bürg  t>ertrteben,  weil  er  anbere  SRetnungen  aii  fRtQXui,  ber  angefebenffe  ^'räbifant 
bafelbfl,  äuferte.  3)urd^  ^wfngli  lief  er  feine  3been  fiber  bte  ITinbertanfe  bmd^t 
ttgen ,  ba  er  etgentftd^  nm:  htn  ©ebanfen  ntd^t  bulben  f onnte ,  baf  bie  nngetaufttit 
Atnber  Derbommt  witrben.  1529  begab  er  fid^  nacb  Sonflan},  wo  er  eben  fowobi 
mn  feiner  abweic^enben  Steltgtontoeinungen ,  üH  um  (einer  finnlicben  9)erirrungen 
wiKen  entbauptef  warb.  St  (larb  in  einer  rubrenb  tbitn  ®efinnung.  (^ott.  $elt>. 
Xtrcbengefib.  Sb.  III ;  befonbere  Museum  Helv.  Partie.  XXI.  p.  100  sqq.) 


463  StocQte  MiputaNon  |u  3fiH(^. 

»Ott  gettf«  }i  nttfActbettr  onmtflcfe^m  o|ft  ftifc^of  etcr  pAHl/  fültflnt  ehr 
l^cctt  ein  anbcH  gcbatm^.  QBantm  toillt  M  tiit  gcjiroiticti  fem  dbtiflcii 
mit  betti  tport  gotte^  je  banMen  ?  SBarum  röUHnb  feie  tinb  ntt  jrt«  t^attti 
gebot  üben?  ja  one  jtvqfel  gebürt  |l<6  tvol  allen  getoufien  d^^rifU  mit  bc« 
guten  tvort  bet  ewigbeit  umjegon.  Urfad) :  Sbttilul  beif t  bte  fetig  f^n  r  fo 
mit  (inen  werten  }e  fAaffen  banbf  unb  bem  gloubenb.  Suc.  XL  28.  60 
hat  er  un<  {mar  nit  uf  ben  jantifcben  Vriflotelem,  nit  uf  ^latonem,  «it  of 
bal  pdpillicb  unrecht  recbt  1  nod)  uf  etnigcrle^  gfÄtiften  ber  menfcben  ge»i> 
feUf  aber  wo(  in  bie  beittgen  gfcbrift.  3o-  V.  S9.  ^aulu^,  ber  geliebt  (ne<bt 
3efttf  gebtit  oud)  (tnem  geiiHidb  erbornen  fun  Zimotbeoi  ta$  er  ber  sfd^rijk 
loot  belefen  fve.  1.  Zim.  IV.  13.  On  imUl  barum^  b«i  er  bicrntf  alle 
fpdnr  fo  entfitinbinbr  ricbten  m5<bt  <E$  babenb  Ott<b  bie  9er3enfer  oUivegen 
bie  gf(f)rtft  befebeni  ob  bie  fachen  dd)  alfo  bieltinbr  wie  Vaiilu«  mib  SVar* 
naba$  prebgetenb  9let.  XVII.  11.  Üi  n^elAem  tetr  Harlicbm  febent  1  »ie 
bie  fo  irrig ,  |t)  ent(6rifkn(i<b  1  ja  fo  gott<{äflertid)en  rebenbi  fo  fea  fore^b : 
Co  ge^imme  nit  allen  mit  ber  gfÄrift  gotte<  umjegon.  9Sarum?  2)a#  wx 
M  lottert,  ^  binber  jren  oren  (i^enbr  nit  innen  »erbinb«  Uo  bem  gruiA 
babenb  bie  frommen  cbrifhn  bon  3tiri<b  ein  gefprdcb  ber  bifpulation  gri>a(* 
len :  Ob  bo(b  bie  gö^en  ober  bilbnuifen  miber  ober  mit  bem  gebot  gotteO 
fqinb?  3temr  ob  bie  mef  ein  opfer  jpg  ober  nit?  aOSal  fi)  bar^i  kioegt 
baber  ift  menglicbem  tunb.  Dann  etlicb  u^  bertruoung  ber  gfibrifk  bie 
mef  (nit  ben  sarten  fronlQcbnam  unb  batf  blttt  Sbriitt)  gf(bo(tett  babenb  oU 
ein  unre^t  1  unniib  btng;  StUcb  babenb  oucb  etwa«  biiben  bin  unb  abweg 
gelegt  a) ;  ni  toai  gmuti  mbgenb  mir  nit  urteilen,  ^te  babenb  (ieb  unmfflen 
erbebt,  ob  ba«  (briftenlid)  ober  nit  getbon  f^e;'  babenb  a(fo  bie  eerfamen 
bon  3flvi<bf  Kein  unb  grof  rSt,  fo  man  ndmt  bie  pottt  bnnbert,  benen  bon 
gottel  gnaben  bal  eoangelium  wol  fcbmedti  ein  »Offen  va  ber  gf6rtft  g^t* 
tel  tpeUen  b<iben  beren  bingen  balb.  3»  bem  fp  jre  prtefleri  prdbicanteo 
Itnb  feelforgereur  etlicb  bifcbofi  beren  aber  gbeiner  erfcbineui  oud)  anber 
<Eibgnoiten  befd)riben;  bamit  aller  fpan  unb  un^nigfeit  mit  bem  fc^ivert 
an  beeben  fpten  fd}n9benb  (bal  ift  bal  gottlwort)  entfcbeiben  tourbe.  Oq 
fblicber  b<mblung  i(b  bann  gfeifen  bin^  ba  fipffig  {ügeb&rt/  »ai  pon  ctm 
ieben  barwiber  gfagt  unb  opponiert;  item,  »al  bon  anberen  barjä  bedeUti 
geantwurtet  würbe.  Dal  felbig  bab  i(b  jnm  teil  in  ber'ratihtben  ufgefcbrt« 
ben ;  bamad)  mit  fipf  an  miner  berberg  tpibrum  gedfrct ;  fo  mir  etmal  emp« 
fallen  (wie  barni  gf(bi(bt)  1  h^b  icb  anber  gfragt  1  bami^  iät  niemon  unrecbt 
tbdte.  93Newol  i^  micb  biler  fcbeltworten  bermif  '  (bem  frag  id)i  Itcbm 
brubern,  nit  nad):  el  bef<bid»t  allen  benen  1  fo  ba  f(brpbenb):  bennoeb  bab 
id)  fi<b  ttl  (briitenlicber  unb  britber(id)er  liebe  unb  trtiw  1  fo  uni  unfer 
Sbriftul  geboten  bat  9lBm  XII.  10.  bei  nub(i<^en  <brifienlid)en  banbell 
nit  willen  berouben.  Cinb  wir  gliber  bei  Ipbl  dbtifti  1.  Xor.  xn.  27: 
(0  foll  ftplid)  ie  einer  bem  anberen  ftnen  nub  betfen  fitrbringen  unb  betraib« 
trn.  i>ab  icb  nit  nu(li(ben  bermSgen  1  bann  fo  t(b  i»  bem  allerf tir}eikii  r 
bamit  jn  mit  wenig  gelt  ertoufcn  mbcbtinbr  ou(b  tu  bem  aller  grunblidK» 

■■■  I         ■■  ■     ■         ■ I    ■    >        ■  W—Mf—        I  1  »■■    ■■*»       ■   ■  I   |,M 

*)S0tter,  tinVtthfd),tttalbttnti,  ungmimM^cugfcbwatt.  '))Hf»Kffir,  entgegfnicbr. 
.    a)  iSie  ber  ecbujlcr  fnittaui  i^otttnger,  EatttcK)  i^e^bnitine/^imb  einige  Siti 
ger  nit  bem  jlreiit  iu  etabtl^ofen  tbatcn. 


ftcttf  lamit  Mtt  wol  beriet  wutUi  Mfm  <^ttfteii(it^ni  ^onM  f<^rt6t,  mit 
iUf  unfern  lieben  bruber^  tn  (SbriflO;  ^brgett  S5tnber«;  a)  ber  oucb  bici* 
bq  gtvefen.  3n  beten  etn  teber  d}vtjt  ftarlt(4  bie  sroifen  majeflät  gittUcbl 
tvorM  etfeben  toittt  ba$  fo  gwdUisttd)  fin  frucbt  erjeigt.  ^arlidb  ift  tf 
bdd  t^erjeetenb  für/  bai  alle  Ilädbettr  alle  fdrftcbttflbeU  ber  »elttlugen  i^r« 
brennt  unb  se  boben  richtet  Stirwar  e^  tfl  bie  barf  S)ai>ibi/  mit  beten  bet 
unfinnis  6ou(  gefünt  unb  gefribet  »itt  6am.  XVL  23«  ^ietum  i  fromme 
übermalten  bräbern  unb  fd)wbflern  in  Sbriflo  3efu!  bab  ic^  Ac^  }ü  wolfle« 
fallen  r  }u  befrung  tiwer^  gtoubentif  i&  üffhuns  gbttlidxi  wort^  in  Mn 
ümtm  nomen  loflVn  bructen  unb  u^gon  bife  nubUcbe  bifputaiion.  ObolQc^ 
t>il  {ekelten  werbenb/  wie  td)  bem  }e  Mi  bifem  3^  weniflf  ba  u^  gunftf  b9rt 
)u  baf  flefd)rtben  babe :  beifig  ic^  midb  uf  menfllidben  i  fo  {iigegen  worenbi 
beren  ob  nänbunbert  gwefen.  S)ar}ü  M  ie^  aütot^  min  gfc^riben  e|:emp(ar 
nor  ben  eerfomen  unb  gleerten  gelefen  unb  b9ren  taffeur  fo  oon  eim  eerfo» 
men  wqfen  rat  bar^ä  gewibmet  unb  georbnet  warenb.  j>iew9(  nun  jr  ge« 
liebten  in  (SbtiflO;  brttber  unb  fcbmöilereuf  bie  febenb  lai  wort  gotte#  unti« 
berwunbcn  fion  i  alfo  baf  bie  gb^en  ober  bilb  nit  föllinb  f^n ;  oud)  baf  bie 
mef  nit  ein  opfer  f^e :  föllenb  jt  iiott  bitten  mit  oetttuwung ,  baf  et  bal 
felbig  allen  mtnfcben/  oud)  ben  ^ubeuf  offne  unb  (unbbar  mad^t.  Dann 
aiM  f  fo  wit  im  glouben  in  flnem  namen  bittenb  i  wetbenb  wir  gewärt 
3o.  XIV.  13.  XV.  16.  On  }WQfel  wirt  er  unti  (tne  briiber  unb  tinb  erbören. 
^at  er  un^  Qfbriüum  finen  fun  gegeben :  fo  wirt  er  alle  bing  mit  im  geben. 
9l9m.  VIIL  32.  3ü  er  unfer  oater :  jwar  fo  wirt  er  ben  gborfamen  Itn« 
ben  nät  Oerfagen  ober  abfcblaben.  QS^ir  follenb  oudb  bem  felbigen  (wie 
(bciflen  gebärt)  on  }wt)flung  anbangen  unb  glouben.  SBir  follenb  bq  im 
tapferlic^cn  blqbeur  gbein  ford)t  menfd)lid)er  bröwung  unb  tra^ung^  foK 
um  batPon  reifen;  obglDcb  wol  un^  Pil  befd)werbenr  feltfame  wiberwärtig^ 
beit/  gro$  Perad)tenf  fd)were  armut  baru^  entjlat  ober  entfpringt;  ob  glpt^ 
Pil  fd)anb(icber  gottlofen  reben  Pon  un<l  gfagt  werbenb.  SBie  bann  in  turjem 
}u  3urid)  befcbeben^  ba  man  für  ein  warbeit  (Jba«  aber  nod)  Pil  warlid^et 
erbad)t  unb  ein  fd)anbltd}e  unwarbtit  iftr  wie  (icb  befunben  bat)  umgeben/ 
man  b<^be  menfd}lid}e  für  ober  böwung  '  gott  }u  fc^mad)  in  bie  bangenb 
ampel  gelegt,  b)  2)er  glqd)en  erbacbter  unb  erlogner  gefd)W(l|  follenb  un« 
nit  binberflellig  macben.  (£^  (tnb  (unililude  ber  weMinben^  bamit  fq  gern 
ba^  Wort  gotte«  Perbafit  unb  binberftellig  macbtinb.  d^  feit  jnen.  2>a^  jlectt' 
un$  aber  ein  mannlicb  b^t}  pn^  bif  alleti  fammen  }e  überwinbeni  baf  Sbti« 
ftui  unfer  überwinber  ijl/  baf  er  un^  gfagt  bat  f^lid)«  Aber  bie  (inen  fünf* 
tifl  fptt  3o.  XVI.  33.  ^abenb  bie  gottt^fqenb  Sbtiflo  alfo  getbon,  bem 
gr&nen  bol) :  wie  wirt  t«  etil  untf  all  bem  bflrren  bols  ergon?  fiuc.  XXIII.  31. 
311  bem  meiiler  bi{  ii  b<mben  gangen  r  wie  Pil  meer  wirt  ti  ben  jüngeren 
begegnen  ?  Dann  ber  jAnger  ift  nit  Aber  ben  meiflet.  Sue.  VI.  40.^   (Sbtiftui 

<)Zr0tel.    ^  9Renf<benP0t§.    9)f[dft  — ein. 

ay-Sörg  IStnber,  ISiirgct  t>0n  9&rtcb/  tinti  ff^alttti  ß^in,  btt  ^u  fOitn 
UnMrte,  nnb  «on  ba  Sutperl  6(briften  In  bie  6<bwei)bracbte,  9}a(bfo(ger,bel  9l9c 
unine  ün  ber  (Saroltntfcben  6(bule  in  ^iiricb  nnb  (SPorperr  bei  6ttftl  1S33;  ge« 
fiotben  ISiS.  (I^ott.  Cibg.  ®efcb.  t,  373.  S^^tt.  $e(t).  «trcbengefib.  3,  37.) 
b)  Sie  9(mpe(  brannte  nicbt  mepr  peU,  weil  fie  lange  nicbt  mepr  O0n  ber  ^efe  gereinigt 
wotben  war  —  bal  warb  burdi^  genaue  Unterfudi^ung  erwiefen.    i%ufli  Septr.  V,  71.) 


464  3k9e9te  bMpittttfoii  )&  SAtic^ 

tidt  (tnm  %M  tdtum  ge^;  a(fo  Witt  el  uit^  eu(^  begegnen:  toi  iü  Mc 
red)t  ftud^t  bifel  boumi.  UM  etftömt  ober  i  baf  ^u(ul  Tagt :  !Dtf  ivul^ 
fmb  mit :  fo  unftte  hütt  i  bie  itbifc^  i  botuitt  }etg<nglid) ,  fdbon  jctgot  unb 
ttttttummt;  ba|  wit  ein  onbet  beffet  gebdiv  bübenb/  tron  gottetbumtif  barum 
iinsetgäna(id)  f  im  bimmel  2.  Sot.  V.  1.  Gbtiilul  r  bct  bie  i9ati>eit  ifti  unb  nit 
lie(ien  mogf  XIY •  6,  gott  fagt  oud)  felbl :  9Seld)et  (in  fee(  ebct  leben  bie  t)eviirti 
bet  bebdlt  fq  in  bal  ewig  (eben.  SRattb«  XVL  2S.  !Z>atum  (tnb  tvit  oud) 
bie  nit  o(l  b(Qbli(6  in  bifem  got:  bann  bie  bonb  wit  nit  ein  blqbUcbe  ilatt 
^ebt.  XIII.  14.  2>efba(b/  gettfiWen  btubetn  unb  fe^wöfletn  in  ebrifto! 
wbUenb  mit  Sbtiflum  bitten  i  bet  um  ungemdtt  nit  intla^tn  toitt :  Ui  wie 
feft  unb  beflänbig  mbginb  blqbenin  finem  mott,  baf  et  ond)  baifetbig  aOen 
in  finiletnuf  (i^enben  offnen  mbd ;  bontit  wit  bo(^  ein  fatt  mit  bet  ^t  bie 
foenb  I  fo  mit  bem  namen  genämt  wetbenb  i  (Stiften.  Dotf  bfd^id^t  t  fo  nie 
gute  mett  (oon  gott  gebetffenr  unb  nit  oon  unl  feibl  etmäiet)  t^unbi  btc 
anbet  febinb,  unb  ben  bimmelfcben  oatet  ptqftnb.  SRattb*  V.  16.  SBic  {9(« 
(enb  unl  ouc^  fl^fienr  baf  toit  nit  nun  mit  bem  munb  Sbtiihim  t>etiib<nb* 
2>dnn  bal  tqc^  gottel  flat  nit  in  ben  motten  obet  in  bet  tebf  funbet  in  bre 
mfittenben  Itaft  bei  geiill.  1.  J(ot.  IV.  20.  6o  mit  unl  bann  alfo  gans 
an  bal  mott  gottel  gebenbr  fo  mitt  unl  bet  bett  gmäftiicb  ttaH  oetlpb^^n»  alle 
3ebufSet  iü  übetminben.  ^iemit  befUdb  id)  mid)  atmen  ftlnbet  in  flmet  gebet. 
®eben  jü  Sütit^  am  achten  tag  bei  eb^Übnonati  nac^  bet  gcbuct 
ebtifli  MDXXin. 


KH  f!<^  nun  mSnnidli^er  am  montag  am  morgen  )u  fröret  raMMt 

(mie  benn  im  manbat  oetgtiffen  ifl)  nacb  bet  ptebig  uf  bem  tatbul  bet« 
fammlet  t^at:  b<ibenb  fi^  tat  unb  butgetr  fo  man  nennet  bie  gmei)  i)unbert| 
»otbtn  betoten  i  mit  wa^  fugen  obet  gefÄi(t(id)Ieit  fömlid)  fa(b  tetbanbUt 
mbcbh  metbeUf  bamit  bif  mit  gutet  otbnung  angbebt  i  gebtud)t  unb  ooUcn« 
bet  mutb.  a)  Demnadb  b<it  man  meijkt  Ubic^en  Sminglin  unb  metütt 
fibmen  3ub  getuft  b)  mit  fammt  ben  dbbten  i  ptdiaten  unb  anbten  f^cttm  i 
fo  befd)tiben  unb  oon  etlichen  eibgnofTtn  aefanbt  matenb.  Do  (t(^  quo 
iebetmann  gefegt  unb  geftiUet  b^tt;  bub  bet  bett  butgetmei^ 
9löujtc)  an  )ü  tebeu/  mie  bie  na(b  gefcbtiben  ifl. 

Sutgetmeifiet. 
(Eetmiltbigen ;  bö(6ge(eetten;  molgeleetten  r  ftommen»  m«fen  ic.  gnlbi^enr 
lieben  btnen!    Slacb  bem  unb  mine  gnäbigen  betten  oon  Sutic^f  Hein  unb 


a)  nS>ü  maeb  man  rät^ig  brei»  q)t&btfantcn  je  ft^tn ;  bie  maeenb :  $en  D.  30a(bi« 
un  Watt,  Siirgetmeiflet  (i(l  ainttcipatton)  oon  6t.  ®aaen,  ptn  D*  6e6«f!iaii 
^ofmftdee,  9)töM(ant  ju  6(baff^uftn,  unb  l^eec  D.  S^rtfloffel  6cbappe(er,  ou<b 
Pen  6t.  ®aU<n.^  (SuUingev.)  b)  ,,3)arnf  6erftft  man  aOe  ^rätatcn,  9Ltbbt  nnb 
0ef<bn6en  6otf(baftfn.  Unb  M  bte  an  jre  6efHmmtcn  oet  gefc(t,  ^ief  man  »ii4 
Me  pneflet  ^Inpn  gon,  bar^tt,  mer  li^bttn  moDte.^*  (Sudinget.)  c)  9)tarfu4 
ffiöufl,  Surgeemetflee ,  mav  bet  6o^n  bei  Sutgftmetflet  i^ctnricb  Kötiff.  pi 
Sungüng  fhitt  et  f<bon  im  Sutgunbcrftfeg.  3n  bet  Sd^lacbt  oon  ÜXartgnano  im 
et  bct  ^nfu^tet  bet  etbgenoffcn.  S>et  ^apf!  ctnannte  t^n  }um  J^ouptmann  frtiitr 
'^(ibmacbe,  nK(<be  6teae  et  biit(b  feinen  &^n,  Aafpat,  tKtft^n  lief,  ^teiniü 


t 

gfOf  fAi  ff  mm  tiAmt  Me  {wc^butttcrti  niäift  «ctfiangm  fleft^tcn  tsti^ 
eilt  QiantKit  Mcit  laifctt  u^gon:  baf  nun  MnfÜt  in  jtm  fleri<btrn  unb  gc» 
Meten  tatf  ftcilig  cvangeliunti  ba<  i^/  ba^  (uter,  pwt  »ort  gölten  i  gep^ebget 
fU(e  »erben;  u^  bem  f9  nun  iejunb  berid)t  werbenb,  baf  bte  sween  attifed 
fo  ix  f)5vett  »erbenb  t  bem  fetbigen  wort  gotte^  nit  glqc^^mtig  noct)  gerndf 
fiKnb;  Mcmitf  biewQl  ft(6  nun  ber  $ant  (ang  erbebt:  fo  bonb  min  bcrren 
}ii  guter  d)riiUt(!ber  ein^eKtgtett  mi  ftfitm  friben  bte  jren  befc^riben  i  ou<6 
bte  fröntben;  bamit  (tc^  nieman  flöge  fSmlit^l  (»tnberruet  gebonbtet  fqn. 
9Ber  bann  tumnten  i^/  in  gotte^  namen!  mt  bann  nit  (ummen  iflf  bem 
tönnenb  mint  ^rren  nüt  tbün :  e^  gef(i}it6t  u^  guter  <briiien(t(ber  meinung. 
Unb  barum  fo  i(ltf  bie  meinung:  ^err  böctor  3oa(i)im  bon  9Q3att  bon  ®t. 
@aUen ;  a)  b^rr  @ebaitian  ^ofmeifler  i  btctor  unb  präbicant  gu  fiid^afftu» 
fm;  b)  ^err  boctor  0tofie(  &(^appe(er  tudi  bon  6t.  ®atten;  c)  jr  brq  mint 


9rfle(  ^m,  aU  er  M  um  bte  Eeutprtefterfhae )»  ^uricb  bewarb,  unb  eben  fobefTeu 
Q^runbfat/  nur  ba^  Si^angefium  lu  (ebren;  er  erflärte  1522  ftipH  btn  £e^.mei^ern 
ber  bre)^  iRöncb^orben  in  ^uHcb :  fte  fotten  nur  M  ^tsangettum ,  unb  ntcbt  bie 
6(b9(a^tfer  bbeen;  aber  bte  9(bfcbaffttng  ber  Silber  mar  tbm  pmiber.  St  flarb 
btn  15.  3un«  1524.  3n  fetner  Sfittrbe  folgte  tbm  fef n  @obn ,  S)ictbe(ni  Wöufl , 
n«(b  «e(r  cntfkbiebener  fffreunb  ßmtngti'^  unb  ber  Stefbrniatton.  (9fttf (i  IBet^tr.  IV. 
19.  Sßir).)  a)3oa(bim  von  SSalt,  aui  einem  angefebenen,  burcb  $anbs 
(ang  ret<b  geworbenen  ®ef(b(e(bte  )u  6t.  (BaDen  (geb*  31.  S)tt.  liftl),  fom  Doit 
ber  «toflerfcbttie  feiner  !Bater(labt  1502  im  18.  3abre  feinet  mttH  auf  bie  $od^s 
fibute  5U  iSten ,  wo  er  aUe  bamaU  gelehrten  SBifTenfcbaften  unb  enbltcb  bte  iDtebiain 
ato  ftin  $auptfa(b  flubirte.  i^ter  fanb  er  ^mingit  unb  fcblof  mit  ibm  bie  (ebenes 
tön^Iicb  fte  t>erbinbenbe  fffreunbfcbaft.  9ebn  ^af^n  tang  (ebrte  er  M  ^rofeffor  bat 
fctbft;  gab  einige  jHafftfer,  eigene  üttbta  unb  ®ebi4^te  beraub,  unb  Uitttt  bte 
Stubten  man(ber  ibm  empfobUnen  3ung(tnge,  worunter  aui^  9wing(i'6  Sruber, 
Safob,  war.  jtaifer  SRapimiltan  I.  gab  ibm  bie  2)tcbterfrone,  mad^te  if^n  )nm 
9{ector  unb  Sicefan^fer  ber  Unit>erfttät  unb  Staat^ratb*  @(bon  1511  war  er  %ttuni 
$utten'4 ,  0pa(attn*^ ,  9ltud)iin*i ,  unb  frube  macbte  er  ficb  mit  £utber'6  6d&rlfteit 
befannt.  1518  fcbrte  er  in  feine  !8aterfiabt  ^rud ;  war  unb  biitb  fxtnnb  unb 
Correfponbent  ber  (Reformatoren  in  9uri(b ,  93afe( ,  Sern ,  fBinbtn ,  ^pifunytVi  unb 
im  btnaiibCLtttn  @(bwaben ;  fo  wie  er  felbfl  ber  t>oriug(icbfle  (Reformator  feiner  fBa« 
ttrfiabt  unb  ber  umfiegenben  £anbf(baften  war.  3)er  ^a\^  feiner  3)aterf!abt  ernannte 
ibn  )um  @tabtarst;  1520  warb  er  ÜRitglieb  btt  Afeinen  9iat^U,  mb  1526  Sfir« 
gmnetfler.  SSte  auf  biefer  bk  Stefbrmatton  in  ^nrtcb  t)o(Ienb^  entfcbeibenben  3>iis 
putatton ,  fo  war  er  aucb  auf  ber  eben  fo  entfcbeibenben  2)i^putation  su  Sern  einer  ber 
Vräfibentcn,  unb  1530  oeranflaltete  er  eine  69nobe  )ur  Sefefltgung  ber  Otefor« 
motien  in  bem  6t.  &aVitn  umgebenben  Eanbe ,  auf  wetcber  ^wtngH  profibtrte.  dt 
war,  fo  wie  p^i(o(ogifd)er,  p^^^falifcber,  mebi^intfcber  unb  btflorifcber ,  aucb  t^eofo« 
gif<ber  ScbriftfleOer;'  feine  polemifd>en  @(brifttn  aber  beftette  ein  fanfterer  ®etfl  «U 
bte  meifitn  biefer  ^rt  in  feinem  Zeitalter.  9wtng(i  bezeugte  loon  ibm:  ^Sr  wiffe  fei« 
ne^gktdben  feinen  @ibgenoffen.^  Die  Erwerbung  ber  i!9litte(  p  feiner  wiffenfcbaftt 
Heben  Stlbung ,  wie  ^ine  gro^e  SBobltbätigfeit  warb  ibm  burd)  einen  für  jene  9eit 
aufferorbentftcben  9{eicbtbum ,  btn  ber  ^anbel  feinem  ^aufe  gebrad)t  gatte ,  leicbt  ge* 
macbt;  er  bintertieß  ein  Vermögen  t>on  200,000  ®u(ben,  aU  er  btn  6.  9Ipri(  1551 
ßarb.  (t)ora.  %tH.  3)enfmal  @d)wei).  9?eff.)  b)  3)on  @eba(lian  i^ofmeifler 
i(lf(bon!na(beid^t gegeben,  f. @.  135.  c)@^rif!opb@d)appeIer,  au(b€ertoriuoge* 
nannt,  war  von  ^t.  ®aQen  gebürtig,  Steformator  in  ^emmingen.  3n  £t«  ©aßen 
auf  Stfuc^  prebigte  er  gegen  ben  päpflticb  gefinnten  D.  Sßenbelin.    SSon  ber  ^ur* 

9wtng(i'^  fömmti.  gd^riften  I.  Sb.  30 


466  3t9C9te  tMmttatwn  {u  3ävj(^. 

Nerven  f^üml  t>rA(tbnttm  fqtt  ml  ufmnrfenrob  itmm  tmsef<f)i Act  (91 
io9Utff  bmn  ffibütlitt^  mJItt  unb  (td)  simmtc;  alfo  ob  icntait  se  »il  tvcUtt 
tcbcn  on  (ic  bciltfl  ffittliii  (|rrd)rift  su  bifcr  fad),  b<if  jr  brt)  ba^fcibifl  toc(« 
Unb  tvenben  unb  abilcUni.  d^ti  (iUctib  oud)  metflct  Ulrich  ttnb  ttutftct  £to 
antmurt  flcbcn.  ^kntm  1  ft  a((  mtne  {)errcn  1  fo  merlcnb  cigcnltct)  uf  ta< 
ntaribat!  bonn  tninc  fetten  «oerbtnb  unb  wellmb  barb«  blt^ben.  3>jf  i(t-bic 
ftttttm  bifet  rrb. 

Do  flünb  boctor  3oad)im  bon  QS^att  boit  6t.  (8ü((en  uf  r  unb  vebt  bi(( 
tncinun^i :  ^ctt  borscmteiilrt  1  gebenb  mtr  urloub  je  teben !  Dal  flcfcftod). 
i>crr  burfletmctilrv !  ctrfamcnr  »pteUf  flrtn<)ttii  ftibtUf  frommm  ic.  A^äbt' 
fltn  lieben  bcrren!  9ntne  flnäbige  betrat  bon  &t  Öollen  i  ^abenb  ntfn  b^r  pfot« 
rer  unb  ntidb  oUein  bariim  bar  gefcbtctt  r  baf  mit  dUem  ^AnMi^n  ba  föUinb 
lofen  unb  ;ub5ten  1  unb  w^tet  fiMUnb  nur  ndt  banblen.  «^ietum  fo  hitt  ic^  äcbi 
mtne  snäbt^en  lieben  bttreur  lu  bem  aüet  etniHtct)eilen  unb  btun(ienltd)ftctti  fo 
i(i)  ientet  ntog,  baf  jtnttcb  bef  ettaiftnb:  ^  bann  et^  tilnttti  wie  t^ot  gftitf  ntt 
mtpfobn ;  banttt  icb  nfit  banble  unb  tbttje  /  bati  minen  (|näbt(ien  betten  bon  6t. 
®aU(h  nad)tei(is  fqn  ntbd)t.  Datum  fo  bitt  td)  ud)  jum  aUetbdd)ftnt  r  fo 
iib  Detmafl ,  jr  meUtnb  mid)  btS  etlan.  Uf  ba$  gab  jm  bet  b^tt  butflcrmet« 
fler  anttvutti  fpted)enbe:  ^etr  boctot!  mine  betten  medenb  üd)  gat  nüt  iü^ 
muten  r  bat^  Ameten  betten  bon  6t  ®atUn  nad)tei(i9  obet  )u  atgcm  et* 
(d)ieifm '  möd)te.  3r  mbgenb  ba^  gegen  fingeren  bitten  tool  petantttmtten. 
Datum  I  bctt  boetotlfo  tbunb  ba^  befti  fo  jr  mo(  permögenb:  ctl  rebt  bo(b 
oud)  fufl  mengUd)et.  Dal  td  bocb  oud)  fufl  niit  anbeti  bann  (ofitn  ttnb  ^u* 
böttn.  9?ad)  fömtic^en  unb  ü(6  bte  btt)  ptäftbenten  gefegt  battcnbf  (hinb 
uf  Sofpar  Stp ,  flattfcbtpbet  1  a)  unb  (al  bi§  manbat  bic  nad)fb(genb : 

99>itf  bet  butgetmetjlet  I  tat  unb  bet  gtof  tati  fo  man  ndlmt  bie  jipe«^ 
bunbett  bet  flott  Stlti^;  betfünbenb  aUen  unb  teben  lütptteftetn  r  pfartemi 
(eelfotgetn  unb  ptäbtcantenr  fo  in  unfeten  ftätteu/  gtaffcbafteu;  bctrfcbaf« 
ten/  boben  unb  nibten  gerid^tm  unb  gebieten  oetpftünbt  unb  »onbaft  (tnbi 
itttfeten  gtuf;  günfltgen  unb  geneigten  willen;  unb  tbunb  üd)  bcridbttRr 
Vilti  bann  jt,  oud)  mjinnigltdb  toti^ti  ftd)t  unb  betntmmt:  mt  bie  eiMm 
^eltfc^  teet  unb  b{e  matbett  göttltd)et  gefd)tift  iej  aUtntbalb  ttdrer  unb 
tuttet  bann  Dotbat  befd)cben  ijl;  uti  gottel  gnaben  geptebget  unb  batfdr 
gebradbt  witt;  unb  aber  butdb  bie  unoetildnbigen  bi^mit  bil  sante  unb  toi» 

*)ftlo(ret,  entloffet.  ^geref^«. 
(betbi^putattoit  begab  er  ff<b  mieber  na<b  {Dtemnifngen ,  bie  nefotmafion  hcfcW  in 
befefliaeit.  3n  bem  Skuertiauftitbt  mufte  et,  obwohl baron  gän^ficb  ttnfcbulbcg,  ber 
IBetfolguiig  entflteben.  152S  loacb  et  pon  bem  Statbe  %u  &.  fallen  auf  bte  iStti 
mtbilpntatton ,  unb  1529  auf  bie  ®eneta(fbnobe  bet  i>ft(f<ben  Scbwet}  nadb  ffraoeas 
felb  gefanbt.  dt  (latb  ben  ?5.  aiug.  1567.  ((Sd^el^otn  9{ef«  ®ef(b.  Pon  Wtnmm 
gen.  Amoen.  litt.  T.  VI.  6iiiim(.  Urf.  I,  1. 119. 2,  415. 429.)  a)  jtafpor  9te« 
pon  iSaben,  Srubet  hti  ^o^annti  %tt}9,  ^fattet  auf  @taitfbetg,  bet  ben  M» 
laf ftömet  €amfon  fo  ftäftig  Pott  Ken^bttrg  UKggetoiefen.  Seat  Wbenan  netint  iin 
einen  ®rtel^tten.  St  ubetfette  eine  Scbttft  bei  @e6a(lian  Stanb  unb  f<brte6:  de 
aitn  Helvetiae.  1515  watb  et  mit  bem  SButgetred^t  Pon  ^utid)  bf fcbenft.  !na<bbcai 
et  einige  3a^re  bte  StabtfcbteibetfleOe  Pttfe^n ,  matb  et  1529  flRitglieb  bei  JHetnev 
fRüt^6  t)on  ^rittcb.  (SBtt).  I8ep  SuDinget ,  mie  in  bitftn  ^cten ,  beif 1 9tep  6tabts 
fcbtetbet,  nt(bt  Untetfcbteibet.    HineK  dia^piisitio  de  Magistr.  Turics.  101.  100.) 


3toe«te  >t<imtatiMt  )tt  3«Hri<9*  467 

htmiXktH  fi^  ttiAi;  o(fo  baf  einer  (aM  fp  fpre^enb)  69  hm  atten  biqfteiir 
unb  ber  anbev  i^ermetmn  totU/  toir  (Jbtiilen  fvenb  etne  (an<ie  »t  Nc  übtl 
unbftwQt^t  unb  flfar(i(^  geteert  tc.  Unb  fo  totr  ies  b«  einem  jar  ein  i^er* 
fammCnnfl,  wie  jr  wiffenb;  aUer  unfer  fee(forftem  unb  (Ati^riefiern  b«  un^ 
gebebt  f  a)  unb  un«  bannsemat  erfennt^  babenb/  baf  biefelben  unfere  lAtpiefteri 
feeirorger  unb  prdbieanten  aOentbatb  in  unfer  flatt  Unb  uf  bem  tanb  anber« 
nfit  fSrnemen  noc^  prebigen  föKinb ,  bann  wai  fi)  mit  bem  Zeitigen  epange« 
lio  unb  fu(i  »arer  göttli(f)er  gefeftrift  mögenb  bewären :  olfo  werbenb  wir  u$ 
f9li(^  leer  unberrtä)t  1  baf  bte  titbnuflen  nit  fbUinb  fon ;  unb  baf  oud)  bic 
mef  anber^r  bann  Sbriilu^  unfer  eribfer  bte  bab  ufgefe^t,  mit  Pt(  mifbrfi« 
eben  geübt  unb  gebanbfot  werbe.  2>ef  balb  abermat  lant  unb  switracbt  un« 
ber  ben  unfern  unb  anbem  ft<b  erbebt.  2>ar um  un^  aU  ber  oberbanb  b« 
ben  unfern  Qnfeben  iü  tbän  unb  firib,  fik;'  ou<()  gittttc^ef  bräberli4)e  tu 
nigfeit  je  macben  gebtirt.  Unb  babenb  alfo  boruf  (tm  namen  be^  aO« 
mäd)tigen  gottetf);  bamit  fblid)  jwitracbt  i&  enb  gebracht  f  unb  M  ber 
toaren  göttMcben  gefcbrift  Uf^  aiun  unb  nuwen  teflament^l  erlütret  werbt  r 
unb  ou^  bkw^t  un^  unb  anbren  u(ferbalb  Pi(  unb  mamberlep  grfiwentf 
unb  anberif  bann  bie  warbeit  ifl/  gerebt  Wirt:  ein  anbre  Derfammlung  an* 
gefeben.  Unb  ift  oud)  befbalb  unfer  erniUicbe  befe(<b  1  will  unb  meinung  /  baf 
}r  pfarrerr  fee{forgerr  prdbicantenf  gemeinltd^  unb  ieber  infunber^li  ober  ob  fu(t 
funbrig  perfonen  /  geifUic^  ober  weltlicb  1  in  unfer  flatt  Sdrid)  ober  uiferbalb 
wonenbe  bierju  je  reben  willen^  wcfrenbf  fo  bann  l^ermeintinb  bie  obge» 
zeigten  attiM  }e  befc^irmen  ober  bin  je  tbuUf  uf  montog  ben  nä^fien 
i^or  &t  6imon  unb  3uba^  tag  fd)icreit^  tünfUg  ju  früjer  rat^s^t  in 
unfer  (latt  SAticb  unb  bafelb^  in  unfernt  ratbu^  bor  un^  erfd}pninb ;  unb 
baf  fo  ieber  r  ber  mifbräd)  ber  meifen  ober  bilber  ba(b  banbbaben  ^ber 
wiber|td)ten  unb  bintbun  weUei  mit  warbaft  göttiicber  gefebrifl  be«  alten 
unb  näwen  teflamenttf  in  tfitfcbrr  jungen-  an)eiginbi  rebinb  unb  b^nbUnb. 
!Da  werbenb  wir  mit  fommt  ttlii)tn  geleerten  mit  aUtm  flQf  ufmerten  1  unb 
nacbbem  fi(b  mit  warbeit  ber  göttlichen  gefcbrift  M  alten  unb  nuwen  tefta« 
ment^  erftnbt,  mit  rat  wqter,  wit  (td)  gebtirt  f  banblen«  2>arbur(b  »tr  bin^ 
für  in  göttlid)er  liebe  unb  aU  br&ber  in  Sbrifio  5)efUr  unferm  erl&fer  unb 
bebalter,  fribfam  bq  unb  bur<b  einanbem  leben,  blQben  unb  wanblen  mb« 
genb  IC.  SBir  babenb  oud)  ber  facb  sü  gut  bef(b(iben  unferr  gnäbtg  ber« 
ren,  ben  bifdbof  oon  Soften),  bon  Sbur  unb  Safel,  oud)  bie  uniberittdt ba- 
felb€,  befglqdben  unfer  getrüw  lieb  eibgenoffen  oon  ben  }wblf  orten,  unb  fuft 
etlid)  un«  Perwanbten;  barmit  fq  jre  geUerten  botfcba^en  jA  untf  fd)i(teni 
bierjtt  obgemelbter  geflalt  }e  reben  unb  je  banblen;b)  guter  boffnung,  ber 
oHmfie^tig  gott  werbe  burd)  finen  b^iligtn  geiil  bergeflalt  würfen,  bamit 
wir  gemetntid)  gewD^t  werbinb,  nadb  bifer  jqt  bp  im  ewiglid)  je  leben. 
Datum  unb  ;(u  urlunb  mit  unfer  flatt  fecret  bierqn  gebructtem  inftgel  bewaret 
montag  oor  Gt.  ®aUen  tag  anno  MDXXin. 

2>arna4)  rebt  ber  burgermetfhr :  Slun  fo  facb  man  bie  fad)  an  im 


*>)  entfcbloffen.    *)  S^erföbnuitg.    ^)  nftcbfl. 

a)  3n  bet  am  29.  3ait.  bicie5  3a&re5  gc^ltenen  erflcn  3>t^ptttation.    b)  &tf)t  htn 
!B0t6eri(br. 


468  Stoeptt  Mptittttton  m  Säric^. 

namnt  gotM !  SRrifter  Ulttc^  i  fabotbs  an !  Do  ft&nl  htt  Swfatgti  «f»  on^ 
tcbt  alfo  mit  grtfifcm  entfl : 

3»lngH. 

3m  nomen  sottet/  amen!  QtttüvHni  MtmUttni  ttrbcn  btAbcrm  ot 
SMfto  3efu  unferem  fetten.  3t  »äifenb  M  Um  mattn  »ort  AOttrti,  ba« 
gor  ntt  betrieben  mag  r  baf ,  wo  amen  ober  br^  im  namen  3<fu  berfamtnUt 
(tnb,  baf  er  in  mitten  unber  inen  ifl,  unb  oUei^f  (o  firan  <|ott  begerenbi 
<iewdrt  »erbinb.  €io  aber  bie  (vorigen  tag  bte  ganj  gemein  unftr«  cbriüen' 
liefen  tyoUl  offtnßcft  in  ben  templen  ernittic^  um  bie  bilf  göltet  ge« 
rftft  iHitf  unb  Me  bon  be^  gebräng^  »egen  nit  fiatt  ift  nibec  )e  tnäwen :  wrl» 
(enb  mir  in  unferen  bergen  gott  anrufm  r  ber  oud)  untf  geiotif Ud)  gewdren 
nH'rtf  unb  un^  nie  ftat  ungegart  berlaffen:  baf  er  alle,  fo  bem  mert  gotM 
»iberfpdnnig  ftnb ,  ju  jm  sieben  /  alte;  fo  ti  ntt  oerftonb  i  erUici)tcn »  unb 
aUef  fo  ba$  falfc^  i^ru(i)enb  unb  unrecht  oerftonb,  berichten  meUe.    9(mett. 

6Qtma(  wir  angelaffen  (tnb  ju  Raubten  f  fo  bebunfet  micb  i»or  atfen 
bingen  not  fqn  t^on  ber  titd^en  {A  reben.  Dann  fo  man  twn  bero  bal 
loort  gotte^  gebbrt  bat;  fo  merbenb  bemnac^  oi(  tampfreben  binber  üd)  gt> 
(teilt,  bie  ii(f)  alle  grünbenb  in  ber  finden,  bie  aber  nit  in  ber  gSttUdKn 
gefd)rift  gegrflnbt  ift.  Unb  barum  baf  nit  gefcbebe  toit  im  ocrgangnen 
gefpräiib  im  jenner,  bo  man  gerebt  kati  man  babe  bie  nit  gemalt  iü  banb« 
(en  i^on  ben  bingen :  fo  mirt  not  f^n ,  baf  man  bartyon  u^  bem  »ort  gottel 
grunblid)  erfare ,  meldb^  bodb  bie  Mldb'fQ^  Unb  barum,  fo  jr  mint  beeren, 
burgermeifler  unb  präftbenten ,  un^  ba<  oergbnnenb ,  töeUenb  mir  Pon  erfteii 
pon  ber  titeben  je  rcben  an  bie  banb  nemen. 

Do  rcbt  6ebajNan  bofmeifler,  boctor  bon  0tb<tffbufen  a(fo:  i>err  bur» 
germeifler!  mie  meifter  Ulricb  angesogen  bat,  fo  bebuntt  mid)f  t^  mette  not 
fqn ,  baf  man  bartbug  unb  erfldlre ,  ma^  bocb  bie  cbriüenUd)  tilcb  fpe. 
Dann  bie  erldterung  ber  nacbgebinben  arttf (en,  bie  bangenb  faft  barin ;  bef« 
balb  baf  jren  Pi(  qnrebenb ,  ma^  Pon  einer  f&li<ben  tiicben  bte  Perfammiet 
gefcbebe,  nfit  fpe,  ober  Pon  einer  anbren  {il(ben;  befunber  bie  rbmtf4) 
(il(t)  mäife  e(^  aüti  tbib ,  unb  ma^  bct  nit  ertenne ,  ba^  babe  nit  traft 
Unb  fo  man  erfinbt,  baf  bte  ein  cbriftenlicbe  Ii(cb  ift  unb  anberiftvo; 
baf,  mo  man  mit  bem  mort  gotte^  banblet  unb  ftd)  bef  baltet,  baf  ftd) 
fölid)^. einer  iebcn  tilcbbbre  gebärt:  fo  befinbt  ftd)  bann,  baf  man  unbiUitb 
id)t(ti  man  babe  bie  nfit  ju  banblen;  mt  benn  ber  Picariu^  Pon  Softem, 
^an^  Saber,  PormaU  oud)  geftbmät^t  ^  k<^t ,  unfere  Porbre  Perfammlung  bobc 
nit  gemalt  äjib  ju  erlennen. 

Do  rebt  berr  burgermeifier  9{&ufl:  (£^  mfire  mol  gät,  gnSbigen  Qeben 
berren!  ja  fo  e^  in  miner  berren  manbat  Pergriffen  märe.  6o  e^  aber  äcb 
prdftbenten  gut  unb  nublid)  fqn  bcbuntcn  miU,  fo  gef(!be(b  im  namen  gottl, 
ma0  gut  fpe ! 

Do  fhtnb  meifler  Ulricb  Sn^ingU  uf,  unb  rebt  Pon  ber  titeben  a(fo: 

Swingli- 

93on  ber  ti(d)en  mirt  in  gmeen  meg  in  ber  gfcbtift  gerebt.  Sum  erfien 
mirt  bie  d)riflen(id)  litd)  genommen  ffir  bie  ganjen  menge  aller  gl&ubigen, 
melcbe  alTetn  gott  betannt  ift ,  ber  alle  bing  gegenmttrtiglicb  anficht.    Dana 


3t0(9te  bi^ptttation  s»  3öti(I)«.  469 

ivfe  affc,  MegCSitbiA  (inbf  toetbenb  Me  tUc^ert  ttit  fe^en,  6to  M  f«  an 
bcm  iänsftcn  tag  doc  tem  ri(t)tcr  Scfu  Sbviflo  temmcn  tummcn  totrti  wie» 
tpo(  mir  M<  ttwol  tyon  jvo  wtiiTenb :  nam(tä)  ba$  aUe «  He  fern  waren  recb* 
tenglonben  ml  }uDer{td)t  gA  gott  ^abetiby  burd)  ben  berren^l^riüttm^efunti 
ber  für  utifer  ftinb  bent  bimim(fd)en  t^ater  qn&%  getbon  botf  bof  fq  feltfl 
werbmbf  bie  Onb  fltiber  ber  aUgememen  {t(d)en.  9((fo  ba^r  wtlfhtt  in  3n« 
bta  ifl;  unb  gloubt»  ba$  un«^  gott  ftnen  fun  3efum  Sbriftum  tu  eint  bei« 
lanb  <ieben  i^tt  ber  ifl  ein  gUb  ber  Jansen  fll5ubi<ien  gmetnb  slpd)  aW 
190(  aM  ber  ju  SAtict)  wonet  unb  ben  glouben  b^t.  9Ilfo  (tnb  oUe  alöubi» 
<)en  I  bie  ie  warenb  unb  temer  mee  merbenb  i  nun  ein  ttld) >  bie  ein  gmabel 
3efu  SbrifU  ifl:  bann  er  bat  fid)  für  (9  bingefleben  <epb.  V.  25.  !Die 
Kleben  (((oubenb  wir  in  bent  (\(ouben  i  ba  wir  fprecbenb :  2>ie  beiligen  d)rt« 
flenticben  tUcben«  2>ann  f^  iil  uf  Sbriflum  sebuwen  f  uf  ben  waren  1  unge« 
tudtm  fetfen.  SRattb.  XVI.  16 ,  ba  ^trui  in  nanten  aller  jflngren  Sbriflo 
gufprad):  2>ubifl  Q^briflu^r  ber  fun  bet^  lebenbigen  gotte«:  antwurt  Sbriftut^: 
2)u  bift  ein  fKfer  ober  ein  felfenu^tänber«  Uf  ben  fetfen  (ben  bu  t^erjäben 
baft  in  aUer  jünger  nanten)  wirb  id)  min  litcbien  buweur  ba^  i%  a\lt  menge 
ber  mehfc^en ,  bie  iemer  mee  i»er jäben  wirt  /  ba^  id)  ber  fun  be^  lebenbigen 
gölten  bin ;  wiber  bie  Permag  aUer  gwatt  unb  weerinen  ^  ber  böUen  nättr. 
9lfo  ifl  bie  allgemein  cbriflenlid)  ttld)  uf  ben  felfen  Qfbrifhtm  erbuwen.  (Stf 
ift  Ott^  bie  tild)  nieman  anbertf  weber  aüt  (briflgl&ubige*menfd)en.  <Stf 
ifl  oud)  bero  bottiH  nieman  anber^  bann  ber  einig  ^btifiu^«  Spbcf-  I*  22* 
unb  Sotoff.  I.  18. 

3um  anbren  wirt  bie  titd)  in  ber  gfcbrift  bru<bt  ftür  ein  rild}bBre.  VU 
fo  fd)rqbt  ^aulu^  sä  ben  {tlcben  in  Sortntbo  unb  ]4  ben  tilcben  in  @alatiaf 
ba<  tftf  ben  gmeinbcn  ober  (ild)b&rinen  an  benen  orten.  9(lfo  b^i^t  bie 
filcbb&re  SU  S5em  ober  jü  SAttd),  bie  tild)  ba  ober  b9rt.  SBon  ber  befun» 
beren  Yild)en  rebt  Sbriflu^  SRattb.  XYIII.  17 ,  baf  man  ben  unPerfd)amten 
ffinber  f5Ue  ber  tilcben  angeben  ^  ba$  iflr  ber  tilcbbftre.  Dann  wie  m5d)te 
man  einen  fänber  por  a((en  c^rifien  pertlagen?  fo  ecf  nit  müglti^  iil^  ba# 
alle  d)riflen  an  einen  bufen  fumminb.  S)arum  ifl  ber  bann  niemand  anbet« 
bann  ber  rild)b5rinen ;  ieber  in  funberbeit.  2)ife  bflimmten  iwtm  weg  wirt 
bie  Yild)  in  bem  gbttlid)en  wort  gebrückt  unb  nit  anberfl;  nacb  bem  wir 
Pon  ber  fild)eni  bie  wir  gtoubenb;  rebenb,  unb  bie  un«  meifleret.  SBiewol 
bif  wortf  filcbr  barum  ed  ndt  anberd  beif t  bann  ein  gmeinb  ober  ein  gbufle 
menge  f  oud)  etwann  ffir  ein  gefammentummen  anbrer  menfd)en  benn 
Artfien  genommen  wirt.  !Z)atf  gat  aber  und  bte  nfit  an :  bann  wir  rebenb 
allein  Pon  ber  d)riilenlid)en  titcben.  2>arud  folget;  ba^  ber  pApflen;  carbi« 
ndlen  unb  bifcbofen  jefammentummen  ober  eoncilia  nit  bie  cbrtflentid)  Nid) 
finb.  Stttn  erflen  (inb  f9  nit  bte  allgemein  tild) :  benn  f^  (tnb  nit  alle  gl5u« 
bige  menftben;  unb  ifl  aber  bie  d)riflenli(b  {tl(bf  bie  wir  gloubenbi  alle 
giöubige  menfcben.  9(lfo  gloubt  man  oud)  nit  bie  (ild)en  ber  päpflen  1  car» 
binfilen  unb  bifcbofen.  3ttm  anbren  ftnb  fq  nit  ein  Ii(d)bftre.  9(lfo  folgt, 
baf  fp  ud  ber  gfd)rift  nienen  bewdren  m&genbi  hai  fq  ein  lild)  fpenbi  beren 
wir  gloubenb.  !2>ennf  bad  9lct..Xy.  1.  ff.  flati  ifl  wiber  fp:  bann  ba  felbft 
mi  nieman  bann  bie  tilcbbSce  gu  ^ierufalem  1  unb  warenb  nit  mee  benn 

D  Sertl^ibigungen  ^  9iuftungeit,  SBafftn. 


itvem  (otm  itn  Vntio(f)i<i  Ir.  «bnr  Mc  W^i  Me  in  gen  srfinbct  i^  mA 
in  iimm  i90rtf  moc^  nit  iwnt:  (mn  ft)  t^aittt  ft<b  atfeinr-tcf  wovt  nif  fdtn 
ntofl ;  gott($.  X)k  (Ud)  bct  pjfpil  unb  btfd)ofen  i)dt  gbrin  stunb  nod)  }ti($' 
nuf  u^  itt  i^&itifti  iai  ft)  gott  sftrtflen  bobe  fqn.  Vlfo  fotgt;  baf  /  aU 
»cnt()  wir  tte  funnm  smingm  ntögenb  jü  fd^qnen  r  alfo  »entq  oQc  bifcbof 
ntftqcnb  erobren  r  baf  fp  bie  d^ttfhnlid)  filc^  fqmb,  jfo  jYC  sott  ntcnan  gcbcnft 
Z)e^  cnbütcnb  »ir  un^  i&  erhalten  mit  bcm  n^ort  aotttl ;  unb  »clever  untf 
M  irrtumi  flbrminbt  i  bcm  meUmb  mir  fo(<)rn.  ^kru^  fD(<(ct  cn(t) »  bof 
bife  unftrr  jcmmcnbitfunfl/  btc  nit  (M  ct(id)  mcincnb)  sä  nad)tf t(  einiger  t^riftcni 
funbtr  ba^  ciniA  wort  ({Ottc«  gä  ocrbforn,  bor  bcn  rerfonttn  i  wt^fen  k.  Ferren  omi 
Särtd)  bcrfammlct  iftf  nit  irren  mag:  benn  0)  ndt  fe^en  nod)  mtfe^tt 
unbernimmt  r  funber  oUein  ^Sren  witti  wotf  in  gemelbten  fpdnen  im  nn>rt 
flottetf  erfunben  werb;  unb  weUenb  üÄ  bnrnad)  bie  genannten  ^rren  iif 
(9(i(t)l  mit  emfi:  beraten,  ^ef  m9d)te  ic^  Pi(  gfc^riften  ^arfSr  bringen;  fo 
UM  nit  not:  e^  begibt  ^  it(6  im  ^anbel.  9BrU  nun  ^iewiber  ieman  rebeni 
ber  mag^  wol  tbun ;  unb  on  we(cbem'$  ftit ,  ber  frage  barum ! 

f}it  fci)wcig  man  (litl.  !J>arnac^  rebt  ber  burgermeifter  9l&ufl:  ®ec 
barwiber  reben  tviMi  ber  mag^  wo(  tbun.  !2>a  rebet  meifler  Sonrat  ^of* 
mann«  ein  (i)or^err  3um  groffen  mSnjler :  a)  man  fSUte  bie  boetoretf ,  bie  Abt 
unb  bie  prfilaten  anfragen ;  ba  föUt  man  bie  fac^  anheben,  3>o  Tprac^  ber 
^  Sn^ingli :  ba^  loa^l  ouc^  min  meinung  i  baf  man  bierum  fragte.  Do  rebt 
meifter  Xbnmtjfen/  ein  rat^berr:  b)  fo  beb  man  ti  an!  man  mäf  etf  ne^* 
»ormit '  anfaben.  Uf  fomUcbtf  rebt  ber  burgermeifler :  €So  e<  nit  im 
manbat  (latf  fo  wirt  man  gbein  frag  barum  b^iben.  9BiU  aber  fufl  ieman 
frtinb(id)  barwiber  M  ber  gbttlid^en  gfd)rifi  reben  j  ber  mag^  tbnn !  fo  wet' 
benb  mine  btrren  gern  lofen.  Do  fpradKnb  etUd)  ju  meifter  Snartin  &m* 
linr  Idtprkihr  bon  Gcbaffbufen :  c)  ob  er  barmiber  meUte?  Do  fagt  er:  nein! 

*)  ergibt.   •)  mit  itgenb  etwa*. 

a)  SR.  Aoitrab  ^ofmann  t)on  Srengarten,  Cfborbert,  einft  Seutprfefltt 
Sit  S!hri(b ,  ber  eifrfg  totbee  bit  ftemben  jlrirgdbienfle  prebtgte  unb  aui  bfefem  <S>runbc 
Por)iig(i(b  StoIngU  (eine  stimme  ^ur  £eutptk(ler(lelle  gab,  loar  ein  aiifct<btig<r» 
getoifTenbaftec,  obee  aucb  eitkr  unb  abetg(ftublf:ber  3)lann.  9{u(b  ibm  iiMiren  wie 
aRt$bräu(be  im  fiiccbHcben,  befonbet^  foid)t,  bit  fein  fitt(icbe«  ®efu(>I  btkibigttn, 
^uwtbet ,  unb  er  batte  aud)  bagegen  geprebtgt.  ^ber  aucb  flanbl^aft  unb  futd^tisi 
mbttfptaä)  et  ^tDingli*^  9?fformation6t)e?f^(ben,  befonbe?6  in  ^inffcbt  auf  bit  Mit, 
fotPo^r  au6  Srnbänglicbfett  ^r  ben  alten  ®(auben,  a(«  aui  Seforgni^  für  ba^  ^ott 
unb  bit  9ieKgion  felbfl  b)  SR.  9{ubo(f  Sbumt^fen,  Btat^i^ttt  unb  fpätcr  6tatt^ 
balter.  6ftn  SSattr  mar  t>on  ^ug^burg  nad()  ^urtcb  gebogen.  Sr  mar  fibetafl  ^ut 
fförberung  ber  9tf formatlon  tb&tig,  unb  ju  ben  micbtigflen  ®ef(i»btf(baften  gebrandet. 
(St  balf  1529  ben  Sfrteben  ^  gapptl  oermitteln,  unb  flarb  1531  auf  bem  6€b(a(btfe!^ 
)u(Sapre(.  c)aR.  iDlartin  etetnlinv  ecutpriefleran ber ^auptf trd^e 6f. 3«tann 
in  Gcbaffbanfen ,  marb  tnitAonrabSrmenfen,  Suflo^  be^  lUaer^KtgenfKftftf  &«< 
ftibfi,  Dom  9{atb  mit  6ebafltan  i^ofmeifler  auf  bit  Disputation  abgeorbnct. 
3(ne  ^me\)  maren  gemäßigte  ®egner,  btefer  ber  eifrjgfle  IBeforberer  ber  {Reformation, 
eteinlin  ^atte  fcbotaflifcbe  ®e(ebrtbeit.  &  geigte  fid^  ati  ber  gef(bi<!tcf{e  ®cgn(c 
^rntngft*«  auf  ber  Di^putotion ,  unb  bkfer  bezeigte  tbm  Slcbtung ,  metC  er  Sefannt« 
fd)aft  mit  ber  6(brift  ermieS.  1525  marb  6tetn(in  mit  3abrge^aCt  ^u  f/tu^  ^tW» 
unb  i^ofmeifier  an  ftine  GteBe  itm  Gtabtpfarrer  ttnannt.  (Air(bboftr/$(baffbatt< 
fer  3abrbü(ber*    S6ira  HO 


3tiK9t(  Mjputotwn  sft  3iu»(^-  47i 


er  wäfk  ttüt^  baivtttt.  a)    2>o  fiunfe  meiitet  Sontat  i>9fniaitn  »ib»  uf 
imb  tetit  alfo: 

SRetflct  Sonrat  ^ofinann. 

i^ butgcmteidrt;  fltengettf  ftümr  c^rtofitbigcttr  w^ftitr  (iebeti betten!  jt 
(inb  tvol  tvuffenb  unb  qngebent ,  aM  mit  ad^tenb  i  toic  iej  in  bet  faften  ein 
jat  ()f«n  iflr  baf  Unfet  (inclbictet  bett  Don  Soften^  b)  mfinblid)  unb  nnit 
flfcbtifiren  ftnfUicb  r  t^äterUid^  unb  tröwUc^  unti  gebeten  unb  etmant  bat  i  baf 
mit  mad)etiq^  f^enb  mibet  bie  Ujltcicn  nacbfteUungen  unb  bettügnuffen  M 
tüftUi  unb  bd^  mit  flt)flts  t^etbütung  tbäflinb  um  unfet  unb  be^  ganjeti 
(i)tiflenlid)en  t>^lU  bei(  unb  feltgbeiti  unb  baf  mit  ben  fcl)^(icf)en  (eeten  nit 
totUcb  gloubinb  i  unb  gtft  füt  atsnt)  i  bie  böU  ftit  bad  bei(  anneminb ,  unb 
baf  mit  oud)  mt  t>on  bem  meg  bt^  i>etten  abganginb»  ben  mit  t>on  ber 
wiegen  unb  jugenb  uf  geletnet  banb  i  unb  ba§  unt^  nieman  Don  bem  ^eiligen 
et^angelio  tQffertyon  Ätiilenltcbet  ket  unb  fa^ungen  bet  alten  i  unb  ba^  unt 
nieman  abjiidb  f on  bet  cl)tiilenUd)en  tilc^en.  Unb  }u  glod>et  to^ii  aM  unfet 
bei(iget  t^atetr  bet  povil  £eo  bet  jebent  c),  unb  bet  butcf)lud)tig  {aifet  J(ato« 
(ut^  bet  f&n^  d)  {ut}(icf)  fölicbnäm  (eeten  mbammt  banbi  nnb  fät  t^etbammt 
mit  effhtUcben  geboten  ettMtt  aM  bie ,  bie  ba  fogenb  mibet.  d)tt{hnli(bc 
oebnungf  mibet  ettange(ifd)e  fa^ng  unb  mibet  eintgbeit  bet  ei»ange(tfcf)fn 
geboten  (mie  bann  förnlicf)^  in  benfelben  manbaten  mt^t  unb  f{q(ftg  etttätt 
unb  bemätt  ifl):  alfo  bat  et  un^  oucf)  gemant/  bag  mit  biefclben  leeten  }u« 
tu(f f(b(af)inb  unb  i^on  un«  metfinb  i  unb  baf  biefelbcn  mebet  geptebiget  nod) 
bifputiett  föUinb  metbeui  mebet  beimlicb  noc^  offenlid);  e^  fSUe  oucb  nüt 
geänbetet  metben  an  ittten  unb  gmottbeiteh  bet  (f)tiflenlicben  (ildyen ;  bi^  ba$ 
bie,  benen  bet  gmalt  bet  d)ti(llicben  til(bengfd)iäft  empfoten  ifli  jufammen 
tumminb ,  bal  /  ob  gott  miO ,  balb  gef(bid)t. 

3n  ftfmlicbem  b&tt  man  mol ,  bag  et  nit  mit  bet  gfc^tift  fe^n  moHt » 
ba^  abet  mine  betten  allein  1}abenmoUtenb;  ^cngenb  an  unb  batenb  jn:  et 
fbUte  tumig  ft)n.  2>o  fptacb  et  fdttet :  et  möltte  ptobieten  t  baf  man  ba 
nflt  banblen  föUt  !J>o  (00t  man  im  fdttet.  @agt  et  a(fo :  3a  1  gnäbfgen 
lieben  betten !  laffenb  micb  nun  u^teben,  icb  mUt  balb  batüon  laiTen«  3cb  bin 
leben  obet  btQjeben  jat  gu  ^eibelbetg  gfqn  1  unb  bab  micb  allmegen  sä  ben 
alletgleetteilen  1  aU  id)  mein  t  flfeUet  unb  ge;(Ogen ;  namli^  fo  bin  td)  bi) 
eim  gleetten  mann  gfi^n ,  itt  bief  3>octot  3o^,  e)  ein  gutet  ftommet  mann ; 
mit  bem  bab  id)  geejfen  unb  ttunlen  biet  unb  mengtf  mal  (ofl '  unb  an* 
ber« ,  unb  bab  bid  mol  gelebt.  !Da  bab  id)  all  min  tag  gebStt  /  t^  jimYtte 
nit  Don  benen  bingen  ju  bifputieren.  3a  febenb  jt«!  ba«  ift  mat«  (^ie 
moUt  man  nun  (acben;  ba«  moUt  bet  butgetmeiflet  nit  bulben.)  Unb  batum» 
lieben  betten  r  fo  mill  id)  ntt  bifputieten;  id)  mill  bem  bifd)of  gbotfam  ft)n 
unb  batnad)  bem  ptopft;  unb  ob  et  ftbour  batDot  gott  ft)g,  ein  bub  mäte, 
nit  baf  et  nit  ftomm  fper  funbet  ba$  et  Don  gott  babat  gefegt  ifl:  id)  bin. 
mol  juftiben.    3cb  ban  ou^  mol  bt^ilplg  jat  geptebgetr  unb  gfallenb  mit 

*)  wa<bfam.    «)  ©peife. 

a)  Unb  a(«  lang  nieman  nfit  mottte  fugen,  (!unb  uf  9)1.  ItonrabK.  (SuKingee.) 
b)  2)ut<b  feine  ©efenbtfd^aft  7.  —  9.  Slpttl  1522.  c)  3n  bet  Sude  gegen  iut^tt: 
15.  3ul)^  1520.  d)  3m  SBotmfec  SMct :  8.  Stap  2521.  e>  Ol^ne  ^metfel  3  0  b  0  c  u  « 
Sallue,  q^eofeffoc  unb  Wectoe  ju  ^eibelberg.    (Adami  vitae  Theol.  262« 281  ic.) 


472  3M»(9te  Miptttotini  16  ^fMt^. 

utib  iKin  m^  bie  mtfbtäd)  öffentlich  aa>ttbActf  fecrcn  mm  Ml  pak  Slid» 
ein«  »tt(  i<6  dcf)  faflen:  tm  leiten  ottitel  Uf^  eiM,  fo  eimt  f(f}w9ttf  fbet 
t  n  d)ori)err  tvirti  i^«  on4)  fürbtmmcni  ^  baf  mmi  ba  ntl  foli  Mfvttttetm. 
2>er  felMg  lutet  alfo:  J)üi'wn  bem  ^Afftttn  nnb  w^feten  teil  te  copttttt 
iDQ«  l>efcl)loiFen  npurbei  ba«  toicb  id)  nit  frefenlid)  ftinbetsie^  ober  mbct« 
rufen  f  unb  alle  borgfe^te  bin^  wirb  tdb  träiolf d)  bülten  1  mib  fitniffen  r  bof 
fo  gbalten  merbinb  1  betrug  unb  untrAw  binban  gefe^  9llfo  belf  mir  9M 
itnb  bic  fd)öpfer '  ber  beiligen  eoangelten !  unb  borum  fo  miU  id)  min  cib 
trüwlid)  bellten ;  unb  meifteir  Ulrtd)  StoinflU  füllte  finen  oud)  inilitn. 

2)erglq(ben  reben  »oltt  er  f&v  unb  fSr  fagen.  X^p  rebt  jm  ber  bvstqfx» 
meifler  broui  fpred)enbe:  SRet^r  Sunrotr  bati  bcetm  gar  nienar  bartii;' 
jr  prA(tbenten  fSUeno  ba«  nit  flftatten«  Z)o  ^nb  boctor  €febafUan  i^ofmei* 
iler  bon  ^cDoffbufen  uff  ber  einer  bero  prfifibentcn  »a«,  unb  fpra^  alfo: 
Snetfler  Q^onrat/  lofenb!  iai  iftin  miner  berren  mcmbot  furfommen:  bof 
ttteman  ujib  bie}ä  reben  folt  anberil  bann  M  ber  beilegen  g9ttltd)m  gfd)#. 
Unb  »ir  bro  (titb  bar^u  geben  i  nit  baf  »ir  rid)ten  (SUinb;  fonbtr  fo  einer 
meern*öltte  tanben/  bonn  fid)  gejimmte^  fo  fMlenb  wir  jn  beiifen  f^mnieft- 
Unb  bictum  fo  fc^mogenb  ^It;  jr  wftUinb  bann  mit  ber  g9ttlfd)cn  g(d)rifi 
fed^teUf  barum  mir  bte  finbr  fuft  nit!  SBir  werbenb  fi3r  faren.  2)o  eebt 
metiler  Sonrat  <^ofmann :  Sinn  1  tt  jimmt  ii<b  uberboupt  niti  bof  jr  barMt 
mSllinb  reben«  ^a«  fag  idi  ü<b*  Z>o  ftunb  meifler  Ulrid)  3ioinf|li  uf  unb 
rebt  alfo :         ^ 

Swingli. 

2)amit  fic^  ab  menfcftentanb  nieman  oerSrgrer  fo  ifld)t  meifler  Sonrat 
^rqnr  ba«  gar  niit  nü  ber  fad)  bienetr  unb  fprtdH:  3a  ber  Mfd»of  oon 
Qfoften}  babe  un«  ermantr  wir  fiMlinb  oerbuten  f8mUd)e  oerfiiirifebe  leer. 
6ag  id)  alfo:  ja  H  }immt  eim  biftbof  »Ol  i&  wad)mr  unb  mt  ieb  unb 
min  lieber  bruber  fieo  f  ob  gott  toiü ,  trflwlicb  getbon  babenb  f  mib  »ot  ott 
ein  btfd)of  oon  Sofien}  te  getbon  bat.  2>a$  aber  unfere  leer  i^rfurifd)  fqc  r 
bau  jeig  er  an !  3d)  bin  in  boffhung ,  id)  unb  min  bruber  fiflm  ^btnb  not 
geleert  nod)  prebtget/  bai^  berfurifc^r  und)rifttid}  unb  nit  in  ber  gSttlicben 
gefd)rtft  wot  gegrunbt  fqe.  Darum  (!nb  wir  ouCb  bitr  unb  enbittcnb  ur< 
bi^  üu  erbalten  mit  ber  göttlid)en  gefcbrift«  wie  wir  bann  oormaM  oud)  getbon 
babenb;  wir  erbietenb  un«  oucb  aUweg  jA  antwurten.  Daf  abrr  iai  nit 
folle  gefd)eben  bi«  uf  ein  erlanntnuf  ein«  contilium«  1  fag  ieb  alfo :  SRon 
fage  i^on  ben  coneilü«,  wa«  man  weOe;  fp  föUinb  gefd)eben  aber  long  ober 
fiber  furj :  fo  fag  id)  ba«f  unb  weif  e«  oud)  wol  1  baf  (einer  iej  einen  fun 
batf  ber  erft  erborn  fqe,  ber  erleben  mdger  baf  ein  condlium  PerfonmiUt 
werbf  barin  man  bao  wort  gotteo  meifler  laffe  fqn.  Ober  wer  (ummt  in 
ein  condlium  ?  nieman  bann  bie  unnü^en  unb  ungeteerten  bifd)of  unb  päpft. 
ep  foenb  ja  fd)on  geleert^  ^  fo  maebenbf  bennod)  nflt  bann  na<b  jrem  (opfi  vM 
^9  gut  buntt.  Da«  ift  benn  nit  ein  tild).  3a  ^&ngg  unb  jtfifnaibt  tfl 
ein  gewtiffere  tild)  bann  c\i  jufammen  gerottet  bifcbof  «inb  päpfl.  Dof 
aber  ber  papfl  unb  ber  (aifer  bie  leer  berbammt  babinb^  ba«  ifl  reebt:  el 
foU  alfo  jägon.    Slero,  Domitianu«  unb  anbre  banb  bie  d)riflen  gar  ge- 


*}Por8e6attt  ')  aBerfaffer«   ^)ittni(bt«.   ^)  gnmbtoo  f<b wafeem  *)fe«ctt(itasi^ 


3i0«)te  MitmtjiHni  na  3fttt(|«  473 

ÜM;  bol  4(t  too{  l^tf  ein  onter^.   i^ietuiti  fo  jimmt  m$  iiit  tcfto  mditcr 

0ti  röUcbcn  nnita^n  tottt  mit  bem  toort  gottcd  je  i)(mb(<n :  bottn  mr  (int 

4^(iffani.    Z)o  xAt  mcifirt  Sontat:  icb  miU  nit  arguicvntf  funbtr  gel^otfam 

f^ti.   Dann  mon  foO  bcm  oberen  geborfam  fqn;  er  fttge  wie  bft«  er  melle. 

iBKe  weUt  id)  iti  eini^maU  wtberbrtn<)en  ^  iai  ie}  fänf  jar  ^nc^erffen^  tft? 

34  wtU  ein  epempel  geben:  60  ein  fteinrife  ilet^  on  unbetlof  rifetr  unb  e^ 

Watt  einer  oben  baran,  ber  benglete'  oben  abbin,  ba^  tribe  er  (angr  unb 

einer  melite  ba^felb  eintfmaW  miber  ufbin  werfen-    2>ie  rad)en  babenb  nun 

fo  biC  ju  3äti4  äbtrbanb  genommen,  baf  t(b<^  nit  wenben  mag«    3cf)  t^iü 

aber  nocb  ein«  tbun,  unb  toiü  offenlid)  »ibcr  jn  i^rebtgen  mit  ber  gefd^rift; 

^rcbgen  id)  bann  unrecht,  fo  (umme  er  beimltd)  su  mir,^  wie  id)  }ü  jm, 

unb  rebe  mit  mir  bon  ben  falben.    3n  bem  rebt  ber  bnrgermeifler :  SDleiiler 

€onrati  bati  rqmt  (itb  gar  nit  btebar.    2>oetor  ßebafltan  bief  in  fcbwqgen: 

ti  wAre  genug  tanbet,  fo  er  nit  mit  ber  g^icben  gefcbrift  tummen  weUte. 

2)0  flunb  ber  S^ingU  wiber  uf  unb  rebt  alfo :  (Er  fagt  bie  1  er  mUt  offen« 

Ud)  wiber  mid)  prebgen.   9lun  grufet  mir  nät  barab ,  gar  ndt ;  id)  wiU  im 

ober  brqn  reben«   3r  mine  berren  babenb  mir  ba«  /gott^wort  empfolen  {il 

bantlen;  ba«  bab  icb  truwüd)  georrbget,  mib  bab  mid)  oucb  aUweg  gegen  im 

erboten ,  n$  ber  gbttticben  gefcbrif^  baroon  }e  r Aen ;  ba«  bab  id)  im  nie  ab« 

gifcblagen.    3d)  erioub  im  }e  prebigen;  fagt  er  aber  ein  einigen  periobum, 

bad  ifl ,  ein  püntrti ,  iai  mir  ia$  bolt  berma^gen  mbd)t :  fo  wiK  icb«  onbe* 

rebet^  nit  (äffen,  ia  ba«  will  id)  dd)  gern  baben  anzeigt,  mine  Ueben  beeren. 

Scfunber ,  barf  er  offenlid)  bor  ber  gemein  ein  (ug  fVigen ,  fo  muf  er  mir 

ou^  offenti^  bor  berfelbigen  gemein ,  bie  er  bermatfget  bat ,  be«  lug«  recb« 

nung  unb  urfacb  geben ,  ober  er  m&i  mir  M  ber  f Ucben  entrannen;    Unb 

bof  icb  ittt  nie  geflattet  bab  ge  prebigen,  ifl  allein  barum  gcfd)eben,  iä^ 

lein  ufrur  unb  unruw  ücb  minen  beeren  erwAd)fe :  bann  i A  wei^  wo( ,  baf 

er  bie  göttticb  gefd)rift  nit  f ann  prebgen ;  barum  fo  frag  id)  bem  ndt  nacb  1 

icb  will  aber  iai  tbun.    2>o  bub  meifler  (Sonrat  bon  ndwem  ein  unnd^en 

tanb  an ,  wie  er  oud)  geprebget  bätte  k.    3>o  bief  in  boetor  &ebafUan  0iU 

fd)wqgen ,  ber  ein  prä'ftbent  wa« ;'  ba«  mäft  er  tbun ,  oud)  ui  gebeif  be« 

probfK ,  bem  er  geborfam  fpn  woKt.    S)ann  er  wollt  nit  ba«  fd)wert  bru« 

Aen,  ba«  }u  bifem  tampf  gebient  bätt,  ba«  ift,  bie  beilig  gefcbtift*  2>erg(pd)en 

2<lnC  erbubenb  fitb  ba ,  bit  nit  gu  befcbrqben«    2>o  ftunb  min  lieber  briiber 

fieo  uf  unb  rebt  alfo : 

SReifler  fieo  3ub. 

i>etr  burgermeifler  unb  ir  mine  gnäbigcn  beeren,  oucb  mine  lieben 

bruber  tn  Sbeiflo  3efu!  ir  b^renb  unb  werbenb  luter  beriebt,  iü  wie  fo 

fd)äblid)  e«  ifl,  wo  man  menfcbentanb  unb  nit  bem  luteren  wort  gotteo 

iofct;  ato  bann  iej  metflcr  Sonrat  «l^ofmann  mit  finer  langen  ungegrdnbeten 

rcb  nit  ^iKetn  dd),  mine  beeren,  funbcr  alle  frommen  biegugegen  ufgego« 

gen^  unb  berbrdffig  gemacbt  bat.    !6iewql  bann  ben  fdrtrag  unb  grdnb  bon 

ber  aUgemeinen  ^riflenlid)en  tilgen,  fo  min  lieber  bruber  Ulrict)  3tvingU 

fSrgewenbt  bat,  nieman  mit  gbttlicber  gefd)rif^  wiberfed)ten  will:  fo  will  id) 

na^  lut  dwcr«  manbat«  anbeben  ben  erften  artilel  bon  ben  bilben.  a)    (E« 

—  — 

^)  ctngefadcm   ^)  wä?ft.   ^)  au  $aufe.   ^)  unbefptocbtn«   ^)  aufgehalten, 
a)  n^af  bt(  bilbtt  pon  gott  unb  in  b*  f^beift  oetbotrtt  f^inb.   t>t9^alb  unbtt 
bin  «btifUn  »it  gemacbt ,  nodl^  geebeet ,  funbee  abgctbott  födcnb  werben«^   (SuBinger.) 


Ali  3toe9te  btlyutätJMi  su  3ftvK^* 

ifc  fin  h&ftm  bt  futjctt  tagen  bit  ittflatigm  In  bem  btmt,  a)  bathi  goiäg« 
fittiH^  mit  Kaut  göttUc^e«  aefc^tifit  bie  biltc r  ntmotftit  wei^bctib.  2>ieft(beR 
afiflttufltit  u#  brm  altm  tc^otnent  aUt  btt  iii  ttiältn  r  buntt  ttiicb  ntt  not 
fQit ;  botum  (of  td)  fq  um  ffitje  willen  unbenvegen  /  unb  nimm  allein  bm 
brunnen  unb  urfpruns;  baru^aUe  na(bfD(genbe  gefd)rift  unb  mbot  0iefienbf 
namlid)  ba^  on  <g|;ob.  XXIV.  12.  2>o  gott  bet  otlmdt^tig  mit  9Roqit  uf 
bcm  betg  gerebt;  bat  et  im  bte  gebot  in  ein  fteinin  toflen  gefcbtibenr  bie  ec 
ba^  bolt  3ftae(  foUt  leeren  i  in  welcbcn  »erboten  ift:  bu  fStlift  nit  frSmb  s9tt 
bäben  i  bu  fSdifi  oucb  tein  bilb  macben  i  bu  foUt  fq  oud)  nit  anbeten  ober 
eeten!  2>a^felbtg  gebot  gotte^  tutet  ürxlt.  XX.  4,  5.  alfo:  2>u  foUt  nit 
fr9mbe  gbtt  bot  mir  baben,  mad)  bir  fein  gfcbniftt  bflb  nocb  fuü  {ein 
abeontrafeQung  beren  fo  im  bimmei ,  oucb  bcren  fo  uf  bcm  etbtt)^ »  ja  oucb 
beren  nit  fo  in  bem  wofler  unbet  bem  etbr^cb  (tnb  i  bü  fotft  bicb  bot  jnen 
webet  neigen,  no(b  bfigen  r  bu  foUt  fq  nit  anbeten ,  bu  foUt  ouc^  fufl  jnen 
nit  eet  enbieten!  bann  i^  bin  bet  bete  bin  gott  ein  Qfcet«  <Stf  ftat  oucb 
glqcb  bienad)  t>.22i2i.  atro:  X)et  ^ett  fagt  jum  SRooff:  J>at  teb  mit  bm 
linbeten  dftae« :  3t  bobenb  gefeben  i  baf  icb  bom  btmmel  berab  mit  ä^ 
getebt  bab.  SRacbenb  micb  nit  i&  einem  guibinen  obet  (ilbetinen  gott !  9((fo 
bei§t  ic^  bebtdifcb  wöttti  jtbii  ba«  in  ttitftt  beift,  mid)  felb«.  ebüd) 
funbfcbafi  mb<bt  icb  bi(  batqn  sieben  i  fo  icb  weUte«  2>amit  ober  nieman 
möge  fotecben:  baf(  foenb  nun  be^  atten  teftamente«  Cunbfcbaften ,  ba«  adein 
bie  3ubcn  unb  nit  bie  cbtiflen  betteff ,  fo  wilt  icb  be^  ntiwen  trftament$ 
f unbfd)aft  batfSt  btingen«  9Bit  babenb  ein  Raten  (ocumy  an  bet  erfhn 
eoifhl  ^au(i  }u  ben  Sotintbttn  V.  11:  3d)  bab  dcb  gefcbtibeu;  ba^jtäcb 
nit  t9etfmifd)en  fbllinb  obet  Um  gemeinfd)aft  baben  mit  ben  bdletenf  mit 
ben  gqtigenf  mit  ben  töubeten  obet  mit  beneur  bie  bie  bilb  eerenb.  ^ie 
tebt  bet  beilig  Vauluii  {latlicb  bon  cbtiflen :  bann  et  }eigt0  oucb  an  ^  baf  et 
nit  bie  btiben  t^etfiat«  !Z)ann  et  fagt:  id)  mein  nit  mit  benen,  fo  nod)  nit 
gloubenb :  bann  jt  mäf  tinb  u^  bet  weit  gon  unb  fletben ;  wenn  jt  alle  bei« 
beui  bie  bie  bitbet  eetenbi  fSUtinb  (lieben;  funbet  mit  benen  föllcnb  jr  nit  ge* 
meinfcbaft  baben,  bie  (leb  füt  bt&bet,  )a^  ift,  fät  4)ri(ten  u^gebenb.  3ttni 
1«  Sot.  X.  7,  8:  3t  r^Uenb  ben  bilbnuffen  nit  eet  enbieten,  aW  jten  etUcb 
tbon  babenb;  batum  jten  etlicb  tufenb  umfummen  (tnb.  3tem  bet  ^ott* 
M  etjdlt  oucb  eetung  bet  bilben  unbet  bie  totxt  M  (leifd)^  in  bet  epi(ie(  }nn 
®alatetenV.20.  ©it  babenb  oud)  be«  glqcben  9lct.  XV.  20,  bagmit  rnil 
von  bet  Detma^gung  bet  bilben  föllinb  absieben;  ou^  1.  Vetti  IV.  S,  ba 
un^  bet  bot  3efu,  ^cttu^,  oud)  etmant,  ba^  wit  un^  entbaltinb  oon  ben 
lafletlid)en  eetungen  bet  bilben.  Z)et  beilig  eoangclid  3obannc^  evmant  um 
oud)  in  (tnet  etflen  epiflelam  testen  cap.  o.  21.  alfo:  3t  minen  fdUf  butenb 
iid)  tyot  ben  bilben !  @9mlid)e  sügnuf  unb  anbte  mdcbte  id)  batfur  ttagen , 
baf  unbet  ben  cbtiilen  gat  {ein  bilb  nit  foll  fqn;  bamit  id)  mit  famml 
minem  btubet,  meiflet  Ültid}en  Sivingli,  geutfacbet  witb,  bef  ud  bet  MÜgen 
gbttlicben  gcfcbtift  se  etbalten  unb  s^  betfecbten ;  will  alfo  bie  bSten ,  tü<a 
ein  iebet  u^  bet  g'6ttlid)en  geftbtift  batmibet  m5ge.  9Iacb  röltd}et  teb  (tönb 
Z).  0eba(Han  oon  6cba{fbufen  uf  alfo  fpted)enbe : 


a>2u&ioig  $e(er«:  »Urt^ett  &otUi,  rote  nmnfitb  mit  ben  Stlbembattcnfoll.'* 


!Doctor  eebafUart. 

eieben,  fttnnmnt  br&^t  tn  S^rcfto  3cfu!  2>i(W9t  meifhtfico,  nrin  iMvt 
btättti  ein  frdftidcn  {(attn  foruc^  u^  bet  ^eiügm  gSttttdien  gcfdjtift  M 
^arfut  }D<im,  batu^  tlar  ^emifcn  witt,  obfc^on  gar  lein  anbete  gef(i)tiflen 
torum  w&tMt  r  ba^  bie  btlb ,  befunber  in  ben  templen  be^  d)riflen(id)en 
MUi  nit  fyn  föUtnb  (mac^  jm  einer  babeim  ^imlic^  ein  ganzen  wosen 
toU!  wiQ  er  gern)/  nie  oUein  bo^  man  f«  nit  eere  nod)  anbete/  funber  baf 
man  fq  ou(^  nit  baben  unb  malen  foll:  fo  mirt  not  fqn/  baf  ber/  ber  bic 
bilb  bef(t)irmen  n^iS,  baf  er  M  ber  gbttliAen  scfct)rifi  bemäre,  baf  fy  mft« 
gtnb  flebutbet  »erben/  unb  nit  ftn  gätbunten/  bring.  Unb  barom/  ifl  io 
man/  ber  biewiber  müi  ber  bringe  bit  gbttUd^en  gefc^rift/  unb  bcbatt  ftnen 
tanb  im  fe(b^ ! 

3»ittglf- 

2)amtt  nit  ieman  gebenlen  mbc^tr  bcinrficfK^  Mlb  wArenb  nac^gelaffeni 
fo  not  mt(6  ba^felbig  gd  oerantwurten  unb  fagenr  ^err  boctor!  tt^  ftnb 
ou(6  bie  i)eimlid)en  bilb  verboten.  !{>ef  babenb  wir  ein  ((ar  ort  in  ber  ge» 
fcbrift  ©eut.  XX vn.  15:  J)a^  bat  aWo^fe«  geboten  u^  bem  gebeif  gotte^i 
bie  leoitcn  fSUinb  oerliinben  /  unb  mit  lutrer  betler  fiimm  }ä  aUem  ootC 
^taüi  fagen:  93erfluct)t  iü  ber  menfc^/  ber  ein  gegoifen  bilb  macbt/  baf 
ein  grfiwel  M  berren  gotte^  ifl/  unb  baffelb  an  ein  ort  fe^t;  unb  iai  ganj 
»Ott  foU  fagen:  9(men!  ^te  »tberrebt  nieman/  fagt  er«  2>o  fprad)  Q^on:> 
rat  ®rebet:  a)  Z)artn  fo  bie  bilb  nit  unber  bm  cbriften  ft5n  r*Uenb/  fo  föU 
lenbr  ie  oud)  nit  beimli*  fpn:  bann  ba«  »Are  bifpenfatio  bibini  uerbi, 
^ie  fcfewetg  iebermann  ftiff.  ®rmant  man:  wer  barwiber  wellte/  ber  foUte 
ti  tbun;  ba  toa^  nteman.  dtadi  langem  flunb  meiner  ^einric^  Sötif 
präbicant  gu  SBintertbur/  b)  uf  unb  rebt  alfo: 

aWeifler  ^emric^  fiati. 
^0(!ftgelferten  u,  f^txt  burgermeifter ,  gnÄbigen  lieben  betreu  unb  brübe^: 


mmi^^^^^^ 


^)  fm  ^auft  (fe^cnbc. 

a)ftontab®rebel,  @o^n  M  Otat^^^ttn  ^aM  ®tc6«l,  flubtrte  mit  fcfnem 
Sfttbcr  Seopolb  1516  ^u  fBUn  unter  Sabtan^,  unb  1519  ^u  ^«rt«  unter  ®larcan# 
ainleitung*  6eine  Talente  liefen  t>iel  bofftn,  unb  er  tW9atb  (leb  otel  gelebrtt  Aenn^ 
ntfle;  aber  er  t>erfanf  tn  9(u«f(btpetfungen,  zerrüttete  babur<b  feine  ®efunbbett;  (ein 
«ermtlberte^  (Semütb  neigte  fi(b  ftut  6(bwännerep  mb  aufcit^eifcben  @runbföten; 
tudf\d)t6M  wottte  er  btn  burgetltcben  wie  btn  eeltgtöfen  ^flanb  umflui^sen.  Unb 
oi^  ^mingli  bt^^u  feine  $anb  bieten  wonte,  toatb  et  beffen  Seinb,  fefete  fi(b  in  ^e?s 
btnbung  mit  S^oma6  iOlün^er^  btni@ttfter  be^beutfcbenSauernaufru^?^,  n^atb  einer 
bet  ^nfubter  ber  fcbn^ei^eeifcben  SGßiebertäufet,  unb  mußte  flie^en^  um  bet  2e6en^|!raft 
SU  entge^n.  @cbon  in  btefem  3a^?e  bt^titt  er  bie  9{ecbtmäfftgreit  itt  9infe  unb  9u 
benben,  unb  wollte  fit  abgefd)oft  baben.  Sr  ftatb  1526  für)  ^u^^t,  ebe  f^in  ^ater 
wegen  Stbbrucb  in  ^Inncbmung  t>on  ^nffonen  ^fngerlcbtet  warb,  b)  ^einrieb  üti 
war  i9en  9Babenf(bwetl  im  9ttt{bergebiete  gebürtig,  flubtrte  ^u  SEBien,  warb  ^wtngli'i 
$elfcr  1520  unb  nun  9)robirant  ^u  Sßintertbur.  (^ier  finb  ein  ^aar  fleine  Sfeble^ 
iu  bertcbttgen :  ^einrieb  £uti  war  alfo  nicbt  —  nadi^  SS^ir)  I»  50.  —  erfl  1525  ^iau 
rer  nacb  SfBintertbur;  aud^  nennt  er  felbfl  ^einrtd^  ®olbfd)mib ,  ben  eifrigen  ^rebigcr 
btt  Sv)angetiuni^ ,  Pfarrer  gu  SBintertbur  2,  155 ;  unb  ib^tttnger  ®efcb.  b.  Sibg.  I^ 
458.  nennt  unricbtig  ©regor  £uti,  9)farrer  ^uSSintertbur;  biefer  ®regor  war  bamabl^ 
9^arrer  ^u  Zif  nnbfrfiber  p  dlt^tenfcbweil;  unb  wirb  bo»  ber  Si^putation  nicbt 
Benannt) 


476  3kM9te  tttpntatioii  }&  2M^ 

ttn  in  S^riflof  3(6  (^ffttt  wo(  »mncitttr  r<  toAtrnb  teren  gctiäg  sefwi,  Mc 
fld>  »cm  iitm  fe(M  en  aUe  not  tinftldt  ^dttcnb  r  unb  unbciitanbrn  um^clmm 
mit  fl&tt(id)rr  Atfcbrift  tit  }wo  f(^(uftfbnt  nnb  d)rifltnlict)cn  mrinunsnif  tb 
Mlbrt  unb  ntcf  brttcffmb;  noAbmt  fq  ttflfcrftalb  ttefftnltd)  fAmäf^cnb  tinb 
fd^ulbtgmb  an  ben  can^lntr  unb  bovnebtnb  cüii  bic  b(K  ^nlt<)  tiHmatttttiii 
lutft  unb  Hat  nacb  btr  rinfoltignt  meinunfl  Si^tißi  batfBr  3c  bringen  M 
fl^ifcnb«  ®i}tfnmol  fo  ft)  aber  l)»i  fo  ti  giltf  }A  ntfcreten  ntaUn  frfbtbmt, 
f(^»9<|enb ;  unb  bontit  ntt  gor  unb  gon)  nät^  grbanblct  wrrb ;  unb  t^imb 
eud)  anbeten  bie  fd)lufreben  u^  bet  gefcbrtft  jä  wtberfeci>ten  ein  utfad)  uit) 
«nsug^  gegeben  werb;  bamitbie  göttlich  wcrbeit  beflo  tlättt  unb  beHet  onHi 
tag  tumme:  wiü  id)  ft)f  fo  fet  es  mügliclb  n^ät,  mit  bet  gefArift  umfeetm. 
9Rin  Hebet  getriitoet  teetmeiftet  unb  btttbet  in  dFbtiftO;  metftet  Ulrid)  ^nüfii 
be^tqcben  meiftet  fieOf  ouc^  min  liebet  bttübet  in  Sbtiflo,  babenb  iid)  er» 
boten  r  bie  fd)lufteben  mit  bet  g5tt(icf)en  gefAtift  ja  etbalten  bie  bilbet  uni 
bie  mt^  bettejfenb:  namlic^  baf  bie  bitbet  nit  fqn  fbUinb/  unb  bat  bte  mef 
nit  ein  opfet  f^e.  9leb  id)  alfo:  SDleiflet  fieo!  Mt  ort  unb  fldtt  bet  g(» 
f(i)tift ,  bie  jt  batfut  ttagen  babenb  su  beu>dten »  ba§  bic  bilbet  nit  f^n 
(i(Uinb  I  fo  will  mic^  bebunten  t  f9  teid>inb  allein  uf  bie  bilbet  bet  gb^tn  bet 
abglitten  1  unb  nit  uf  bie  bUbnuffen  Sb(ifti  unb  bet  lieben  bciligen- 

fieo. 
aReiflet  ^eintic^!  jt  tebenb  wol  bil;  obet  jt  betDcftcnb  menig.  diii 
batan  nit  gelegen/  baS  fiel)  alfo  buntt;  bc»Atenb^  mit  bet  göttlichen  »-- 
fcbtift!  ba«  ifl  itmai.    Vntwutt  fiuti:  hai  wiü  ic^  tbAn.    Sco:  toi  toeUent 
»it  getn  ii'ittn. 

aReiilet  fiätt. 

91M  bet  aUmAAtig  ewig  gott  butd^  SRoqfenr  bcn  btUigen  ptonbttett/  M 
bott  3ftaeM  u^geftttt  bat  gnäbigli(i)en  M  bet  geflngnu$  9tegpptt  1  unb  fp 
ctlbst  bon  bet  fltengen  bienflbatfeit  ^bataoniif ;  mutretenb  bie  tinbet  3fraft< 
unb  watenb  ungebutbig  1  baf  SRoQfe«  (ic^  fo  lang  bq  bem  betten  uf  bem 
betg  imnt.  Spob.  XXXII.  1.  fotacbenb  ju  9laton:  €tanb  uf!  motft  mi 
gi^ttf  bie  um^  ootganginb!  @iengenbr  ma(i)tenb  jnen  ein  gulbin  talbi  fa(|' 
tenb:  baS  (inb  bie  gött,  bie  uM  M  Vegqptcn  gefutt  babenb;  beg  jten  Ml 
tufenb  umtomenb.  ^iebq  wol  je  metten  ifl  1  baf  bet  allmdc^tig  gott  ber^ 
glqcben  bilbet  bet  abgbtten  butd)  bie  ptopbeten  oBentbalb  i^etboten  t^at,  unb 
gana  nit  bie  bilbnuf  Sbtifli  unb  bet  lieben  beiligen. 

Uf  fblid)  flrSmin'  argumenttebt  meiflet  fieo:  fiofntb,  metfiet i^einriib- 
i<lb  bbt  bas  »Ol;  baf^  ifl  abet  ou(6  nit  bewdttf  baf  man  batum  bie  bilb 
föU  ban.  Semdtenb  bas  M  bet  gbttli(i)en  gefd^riftr  baf  gott  bilbet  nit 
toetboteur  funbet  na^gelaffen  bab!  fRebt  fiätt:  ßo  tofenb!  id)  will«  tbün. 
9Bit  babenb  im  bud)  9lumetif  baf  bet  allmäcbtig  ewig  gott  bem  SRo^f 
geboten  bat  ben  eetinen  fd)langen  ufsetid)ten;  ab  welchem  gefunb  wutbenb 
oOei  fo  bon  ben  ftitinen  fd)langen  oetle^et  watenbi  fo  fq  bie  ufgetid^mi 
eetinen  fd)langen  anfd)owtenb.  3tem  et  btef  oud)  jween  c^etubim  uf  bit 
ütcb  mad)en.  Dannenbat  wol  }e  metten  iflf  baf  et  leinen  gttlwet  ab  bcn 
bilben  t^ab.   ^ietuf  antwuttet  fieo  3ub  betgeflalt: 

>)  Wci},  SSnlaf.   ')fho^rn. 


2)0^  gtbot  jotte^  (irob.  XX.  4.  blqbt  in  twicfytit  (h)f  fton  unb  uniKt» 
tndti  obfcboti  sott  funbctcn  pevfoitcn  jä  s^tm  totbcr  bo«  gebot  bcftld^  t^ät. 
!Da#  et  ben  f(i)(angen  bat  bciffen  machen »  gflaiib  i(b ;  batu^  folget  abey  ititr 
büf  e^  tiacbmaHi  einem  ieben  gejimme  wibet  ba^  gebot  bilbet  unb  gö^n  ma« 
(ben  r  aU  bie  ropbiflcn  fprecbenb :  ^ropter  tinunt  inbit^tbunm  non  cottum« 
pttur  tota  fpecie^.  3tcm  fo  ein  gfo()  gentac^t  wirt  t^on  einem  farflen/  un^ 
er  etlid)  wibet  lat  giü%  ftt^tti  ift  botum  ben  anbeten  nit  etioubet  bc^  gani 
gfa(  jtt  btecben-  ®ott  bat  geboten  nit  je  tbben  (Spob.  XX.  15,  unb  beifit 
bod)  9(btabiim  (inen  fun  t&ben  ®en.  XXII ,  beifit  bie  tinbet  oon  3ftael  bie 
briben  tbben  (Spob.  XXUI.  2 ,  bie  fq  funben  in  bem  (anb,  ba^  jnen  l^etfpto« 
(ben  ma^.  ^bineatf  bat  bie  fcbmacb  gotte^  getoc^en  i  inbem  bafi  et  ben  un« 
reinen  bq  bet  SRabianitinn  etflad)  Slum.  XXV.  7  ff;  unb  bat  fSttc^  metC 
gott  i90(  gefallen ,  unb  toitt  in  bet  beitgen  gfcbtift  bod)  geptqfet.  Unb  uf 
ben  bütigen  tag,  loicwol  nieman  tSben  foU,  i^bod)  batf  f(b»ettnit  i^etgeben 
in  bet  banb  be^  obten  unb  amtmanni  9löm.  XIII.  4 ,  bem  sugelaffen  ift 
ba^  oetbö^tenb  oug  u^juilec^en  unb  bie  oetbö^tenb  banb  unb  fufi  ab^ubou* 
toen.  ®ott  bat  Detboten  ju  fielen ,  unb  bi^fi  boc^  bie  Knbet  i^pn  3ftaet  ben 
^((gqptetn  jte  (tlbetne  unb  gulbine  Hetnob  entttagen.  9C(fo  fpticbt  ba<  gfa(^ 
gotten :  !Z>ai(  bie  eet  gotte^  unb  ben  nub  unb  (iebe  be^  ndcbften  bettifft,  blqbt 
eivig  flon;  wo  abet  gott  batwtbet  beifit,  ba  bat  mcni  oucb  getbon:  bann  et 
mit  bem  finen  umgon  mag,  wte  im  gefallt,  on  menglicb^  qnttag.  IZ>atui( 
folgt  abet  nit,  bafi  batum  btecbriflen  bilbet  baben  föllinb.  Unb  wiewol  bift 
ontmurt  uf  ämeten  gegenwutf  gnfig  wät,  fo  will  i(b  bocb  bie  facb  ba^  etlldten. 

!Z>afi  gott  ben  eetinen  fcblangen  t^üt  briffen  ufticbten ,  ifl  ein  ügut  unb 
f(batten  be4  alten  teilament^  i  unb  bebütet  bie  etbbbung  unfet«  etlbfet^  3efu 
SbrifU  am  ftäj ,  aU  bet  bttt  felb^  ansäd)t  nnb  etttdtt  3o.  m.  U.  Sbvi« 
du^  ifl  bet  fd)lang  gfqn  bocb  on  gift :  bann  wiewol  et  in  gftalt  eine«  fän^ 
iM  swäf(f)en  jwtqen  mötbeten  ufgebenft ,  ift  et  boeb  on  fflnb ,  ate  Vettu« 
fpricbt*  1.  9ett.  I.  22.  QSelcbet  bifen  fcblangen  mit  tec^tem  glouben  unb 
t^rtruwen  an(t(bt ,  bem  fcbabet  nfit  ba«  gift  be«  alten  fd)langen« ,  funbet  er 
bat  ba«  ewig  leben.  6o  nun  bie  watbeit  bit  ifl ,  fo  bebbtftnb  wit  bet  {{gur 
nit  meet ;  foba«  liecbtufgat,  Petfd)winbenb  alle  fcbatten  unb  finfletmtfi.  iDatum 
folgt  nit  M  bem ,  bafi  un«  c^tiflen  ge}imme  bie  bilbnufi  be«  ftäje«  obet  be« 
gcfrfijgeten  betten  3efu  ju  baben :  bann  alle«  unfet  anbeten  fott  gefcbeben 
in  bem  geifl  unb  in  bet  watbeit  3o.  IV.  24.  SBo  bet  geifl  ifl ,  ba  fallt 
bin  alle  bilbnufi :  bann  ba«  fleifd)  ifl  nflt  nflb ;  bet  geifl  abet  macbt  leben« 
big  3o.  VI.  63;  Unb  ob  wit  d)tiflen  fcbon  ben  Iqb  SbtifU  nod)  bq  un« 
bdttrnb,  jimmte  (td)  bocb  nit,  bafi  wit  batuf  buwinb.  Ou(b  bie  fd)ulent  ^ 
fptedHnb,  man  ^iUt  bie  lutte  menfd)beit  Sbrifli  nit  anbeten.  2He  lqblid)e 
gcgenwättigbeit  Sbtifli  wa^  nit  funbet«  ftud)tbat :  bann  fufl  wAtenb  bie  3u« 
ben  oud)  feiig  gfqn.  !Z>atum  fptad)  Sbtiflu«  3o.  XVI.  7 :  (£«  fqe  bann , 
bafi  id)  oon  äd^  gang ,  fo  Wirt  bet  geifl ,  bet  ttöflet,  nit  tummen.  6o  icft 
ober  t»on  ucb  gang ,  fo  wirb  id)  jn  dcb  fenben.  2)atu«  oermertt  wirt ,  bafi 
bie  Iqblicben  unb  äfferUd)en  bilber  ein  binbernufi  ftnb  bem  geifl.  Unb  ob* 
fcbon  bie  bilbnufi  be«  Iru}  Sbrifli  bq  ben  d)riflen  guter  meinung  gmad)t 

^)  6«bttlioetftn ,  Scholastici. 


I     ^ 


47S  Summte  tötmtotiM  su  Sfivt^« 

wärt  t^orttn:  fo  wiu  bo(6  fe)  Me  i^t  6le,  baf  man  fSUilftr  biltouf  b{ni»<i 
tMle,  utib  batf  u^  ber  urfoc^,  baf  man  eugrnfc^mtUcb  fMbtf  baf  bfc  (ttttikn 
{MM^rm  biltnnf  fltofTe  ter  rtjeigcnb  unb  cdböimby  aUmtt  siet^mtn  Mkr, 
flolb I  cbelgitetn  i  mit  opfren/  mit  onbttenr  ba^  iit  mtt  ^ut  absiebmr  mi<)nif 
fnämbtictrn  f  ba^  aber  aQtf  gott  betboten  bot.  2)ann  ba  nnr  im  iottmfA« 
«ei:t  babenb:  9lon  aborabii^  nequc  cole^r  bat  bet  bebtoifA  ttft  tat  mSrttinr 
beift  fc^abab/  ba<  ift  (näbiegenf  buden  tt*  Unb  bomm  r  meifbr  ^etnciibf 
fo  b(t}b  icb  nod>  uf  mtner  bfcblufceb  unb  b^  bem  tei:t  ^b.  XX.  23,  bo 
«Ott  im  enb  be^  capiteU  fpti^:  2>u  foQt  mie^  nit  webec  (Uberin  no<6  flid' 
bin  macben !  ba<  betmog  ba<  bebiraifd^  w&ttiin  „  jtbi".  !&efba(b  bat  (B\tü^ 
bec  ftomm  lunia,  bifen  botgemalten  fc^iongen  (a(^  jm  bte  3ttben  aniiengodi 
t9u(ben  unb  opfeten)  )rtf<Mei)et  2.  Mk  XVIIL  2. 

Uf  batf  anbet  bon  ben  (^etubim  uf  bet  atc^  fotic^  idi  wie  bot:  9M 
bat  e0  9bei(fen  /  baf  man  bie  uf  bie  atcb  mad)en  foU ;  ba^  bat  SRoDfei  9" 
Ibott.  Sinbenb  jt  übet  bie  gtiKb  Ott  wqtet  im  a(ten  obet  ^fiwen  teibimetit/ 
baf  AOtt  bilb  bab  beüfen  mo^dben,  fo  gestmmt  bann  vaxi  biibet  ju  bab«. 
9(bet  matUcb  it  ünbenb'^  nit,  funbet  an  bU  otten  ba^  wibetfpU,  üt  jetft}* 
tung  unb  )etfd)lei}un(i  bet  bilben*  Ou^  Hl  bie  atiii  ein  cetemönifcb  «nt 
lilcbenptänAtfc^  bing,  ia^  unt  cbtifHn  nät  bettiffit:  bamt  bie  {t(d)engevtdiK| 
unb  getic^t^b^bel  bet  3uben  ^abenb  ufs^btt  f  unb  blpbenb  allein  bie  <|ebot 
fiotte^,  bie  anfebenb  bie  eet  gotte^  unb  Ciebe  it$  nA(b(len,  wie  obgemeiM. 
2>ife  d^etubim  jtnb  gbein  bitbet  gfqn ,  funbet  ein  gftän^  ^  unb  gejlctb  am 
{taniwett  bet  atd)*  !Datum  jimmt  un<  (bttihn,  bof  wit  bq  bem  mott  getKf 
ftqf  b(t)bittb ,  ia  et  fpticbt ;  SRad)  bit  gbein  abeonttaftqung  ober  btlbnuf 
beten  bingen  k.  ut  fupta«,  2>a  wetbenb  aUe  bilb  betboten,  ouc6  bet  beili' 
gen ,  S^tiiH  unb  gottet^.  J>atm  f  ift  Sbtifhu^  im  bimmel  unb  bie  beiUgen  t 
üU  »it  gloubenb ,  fo  ift  oud)  it  btlbnuf  betboten  i&  maäim.  iDemna^ 
tebt  meiftet  ^eintiil^  fiuti  offo :  3a  iäi  »eif  wo( ,  bet  gottbeit  ^ntt  foU  man 
in  nit  abmalen*  (^  ift  abet  nit  betboten  Sbviftum ,  fo  frt  er  ein  menA 
ift ,  abjebilben.  3(b  weif  fuft  wo( ,  baf  gott  nie  nieman  gfeben  ^at  1.  3o. 
IV.  12:  ®ott  bat  nieman  gfeben.  2>e4g(9(ben  in  bet  bfcbt^bung  ftff^ 
tbangdium«  cap.  L  18«  3tem  V.  37:  @ott  bat  nie  ieman  gfeben,  unb  fs^ 
ftimm  ^at  nieman  ge^ött  2>a^  ober  oUe^  allein  uf  bie  lutet  goltbeU  teidyt. 
Seo  anttouttet  fagenbe:  3t  bötcnb,  baf  bie  loott  gotte«  Hat  unb  beitct  fa» 
genb:  baf  wit  tpebet  beten  bingen  fo  im  binunel,  nod)  beten  fb  uf  etbtiHt/ 
itocb  beten  fo  im  toa^tt  obet  unbet  bem  etbboben  ftnb ,  bilbung  obet  abcom 
ttafet)ung  mad»en  (bdinb*  3ft  nun  Sbtiftut^  im  bimmel  (ba^  i^  wol  gloub); 
fo  bat  et  ie  Petboten,  baf  man  in  nit  abbitben  föKe.  3ft  bo^  nit  Hat  gniis? 
9)iit  bifrm  muf t  et  ftd)  betn&gen  laften  bei^  gegenwutfsi  balb. 

2>atna(6  tebt  meiftet  ^eittti<^  Suti  »btrt  alfo :  9lun ,  i(b  vxad^  ein 
ftättet  atgument :  Silier  bai^  bet  popft  otbnet ,  mad}t  unb  b^fe^t ,  ba^  üt 
tecbt  unb  mag  nit  ftkn.  9lntwutt  Seo  mit  la^enbrm  munb :  Slego  aifmn' 
lum.  Z)o  fptd^  Sfiti:  ^eb!'  ic^  will  fpllogiftice  unb  fotmatiter  ptoeebtcrm: 

Mu  lai  bet  papft  otbnet,  pnfe^t  unb  mattet,  ift  tccbt  unbmag  nitfrltn. 

!Det  papft  @tegotiu^  M  fi^bciffen  bie  bilb  machen  aW  bucbct  i^ 
lapen.    (Stgo : 

^}  afeanftit,  StanbDer^ietung.    ^)  $a(t! 


'3»e9te  (MMitatini  in  3ttri(^.  479 

SHbet  6on  Kt  ttit  utired^t.  etjUogttfmu^  in  2>atti  In  ttrtto  primä ,  et 
cfi  bona  et  formalt«  (Oitfcciueittia.  fitoantwuet:  SRcgo  majorrm.  fiäti:  ^robo. 

eant  ^etcc  ift  ein  i)0U9t  bet  tHd^tnt  ein  ftattbalttr  ^Mfli  nf  crbtt^d), 
tif  bctt  bte  ttlci)  gtbutoen  ift ,  bem  90tt  bit  fc^luiftt  geben  bat  jtt  binben  unb 
au  entbinben  SRattb.  XVI.  18,  19.  3o.  XX.  23.  9lun  aUt^i  ba«  ^Detro 
M  bem  41^11  iHmit  betliben;  ifl  ouc^  oUen  (tnen  nadbtummen  betUbm 
»nb  s^ben. 

Uf  fimiUbtn  segenwttvf  I0o(tt  meiflet  fieo  nit  ^at  antwutten ,  bamit 
(i(^  bie  fac^  nit  ge  lang  betgudb  (bann  Me  »a«  nit  flatt  }u  fagen  r  baf 
9etrttt(  nit  bet  hiibm  boupt  wäre ,  item  ob  er  ein  papft  gewefen  to&t  obeir 
nit);  funber  gab  jm  aUcin  alfo  mit  Iur$cn  Worten  ein  antwitrt:  @pg^f  ba# 
id)  u4)  na^iaiTe,  ba$  bie  fc^läffet  ^etro  f^cnb  geben:  fo  (tnbf  borum  nit  a(« 
len  pdpilen  geben;  fi)  finb  im  ouc^  nit  atfein  geben,  funber  aütn  jüngeren.  (&i 
Watt  bann ,  baf  fo  ou(^  bie  4^d)af  SbrifU  mit  f9m(id>em  ernft  weibetinb  unb 
fPO^tinb  mit  bem  wort  gotte«,  toit^tttni;  ba^tbünbf  aber  nit.  Sätiantwur« 
tet :  3a  batf  wäre  wol  bfibfc^*  9etrtttf  ifl  aber  mm  ein  armer  bettler  unb  üfd^er 
gewefen ;  bi(e  (Inb  aber  fürften  unb  gndbig  berren.  2)atf  bob  iäit  fagt  Seo,  nit 
gwfift  ^einric^  fiuti  fpra^ ,  er  wäre  wol  gefriben.  €bmli(be  qnreben  bot 
ber  Sfiti  nit  ongfurt ,  baf  er  ber  meinung  wäre ,  funber  ba#  ft)  oucb  erburet 
wurbinb;  fo  etlid)  bermeintenb,  e«  wäre  oucb  etwa«  unb  rdmd  wärbig,  ^ 
man  alfo  fd)impflic^  biewiber  lämpfte. 

S^it  ftagt  2>.  SebafHan,  ob  ieman  meer  l^orbanben  wäre,  fo  barwtber 
nben  wbllt,  ober  fufl  etwa«  frünblicb«  bargö  reben?  ber  mbtbte  ba«fetbig 
ie}  anteigen:  9lacb  bifer  erforberung  ftönb  meifler  Qfonrat  6<!^mibi  eommen« 
tur  i&  ^fifnac^t  am  3tiri(i)fee,  a)  uf  alfo  rebenbe: 

SReiiler  (£onrat  €i(^mib. 

2>em  %tiUfm  gStHidjen  eoangelio  (ba«  mä^tig  gnäg  tft  aVe ,  fo  gtou« 
bmb,  feiig  ge  macben)  foU  iteb  iebermann  ergeben,  unb  (in  leer  mit  ^bubett 
onnemen ;  oud>  ftd)  Don  üner  bcffhung  niemer  mee  laifen  traben ,  obgtq<!b 
ein  enget  bom  bimmel  berab  läme,  unb  tin  anber«  fiirgäbe  ober  teerte,  ^o  bo^ 
ba«  ebangelium  nüt  anber«  ift,  benn  ein  gwflffe  berbeifltung  t^on  gott  aUti 
tro(M,  aller  bilf  unb  ber  regten  waren  feligbeit;  welic^er  uerbeifnen  troj^«, 
bilf  unb  bcil«  Sbriftu«  ein  gwd^  pfanb  iit.  Darum  jii  warem,  ^fhm,  ewi* 
gern  bftanb  be«  eDangelium«  bat  un«  gott  Derbeiffen  unb  oucb  geleiftet  unferen 
berren  Sefum  Sbtiflum,  (inen  eingebomen  fun,  gii  einem  ewigen  priefler,  un« 
}e  berfeben  ein  noUIummeu  opfer  fät  all  unfere  fänb ,  gu  einer  tiberflä({}gen 
erlifung  bom  ewigen  tob,  uvSb  jü  einem  waren  mittler  gwäfc^en  finem  Pater 
unb  utt«,  bof  er  uf  (Ic^  neme  ^ne«  bater«  jorn  unb  unfere  fünb  s^fammen. 


•)  991.  Aontab  6(bmib,  Don  Aiißnacbt  am  ^mcbfte  geburtig,  eoimnentbur 
unh  Vfamt  bafrlbfi.  6(bon  1519  warb  er  bur(b  eine  6<brift ,  wabrfcbeinltdi^  t)on 
{ut^r,  bte  ib»  ßwtngli  fcbenfte,  für  bit  Wefornatton  gewonnen.  Sine  ©aflprebtgt, 
bie  er  1522  gu  £ugcrn  ^Mt,  wtrfte  fp  flarf,  baf  man  Hoffnung  begte,  bte  0iefor« 
maHon  burfte  aucb  ^itt  Eingang  finben ;  aber  ber  ^unfe  war  balb  erlofcben.  @etne 
^äfltgung  unb  gugletcb  feinen  SBiberwillen  gegen  bte  SBibertSufer  geigte  er  auf  bte? 
fer  2)t0putatton.  9lacb  berfelben  warb  er  gut  Sinfft^rung  ber  ftrtbltd^en  !8eränberuns 
gen  am  9iirt<bfee  unb  in  ber  i^efrfcbaft  ®riiningen  befitmmt,  unb  uberbaupt  gu  allen 
mtd^tigen  S3eratbungen  über  bai  Sfeformatton^wefen  gegogen.  9Iu(b  er  ^el  in  ber 
e<bla(bt  bep  eappel.   (SBirg  unb  ^otttnger.) 


480  Stoevte  MiwtAtMl  nk  3Afi(|. 

wti&itt  ht  im  Mrf&nt  unb  ^tvc«  gct^  wutAcr  uiA  oQ!»  fUb  flNMd^ 
^BM&^  fidi  ttun  batet  sloubcn  unb  iütHtfUbt  Detdnbon  mit  Slvi^  3t(ti, 
brr  besuch  unb  erlangt  fdlid)  berbciffcn  sabm  mib  fd)cntiiicti  imi  %mt.  tlüb 
oUe  biCf  fo  acmetnlid^  ^bettb  einen  gtouben/  etn  boffhonsf  dn  liebet  etil 
toufr  einen  gottr  in  ben  f«  oU  jt  gans  (nit  bo^  ba(b)  berj,  jr  ganie  feeti 
jr  gana  gmnt,  aU  jte  (räft  ricbtenbf  unb  itf  ben  einigen  mtilttr  3cfmi 
Sbtiflum;  bte  (tnb  bte  gmetnb  gotted,  Me  d)rifleniic6  bertifungr  ba«  man 
ndmt  bte  d)tiftenli(6  (i((^  r  lai  iil  gemeinfc^oft  bec  beHigen.  2>ife  rein  tedn 
ter)  bie  (brifienttd)  filc^r  bebarf  nit  anben^r  }ü  erlangen  gnab  anb  abt«ff 
frömmtett  unb  gre^gbekf  erlbfung  i^om  tob  unb  »ergebung  ber  fOiibi  bami 
beren  brq  ihiden:  gloubr  ba«  ift  i^ertruwen  in  gottr  bof^ng  unb  liebe. 
7b^  banb  Wit  eine  fc^&ne  figur  im  alten  gfab :  Die  jungte»  Sbamor ,  bo 
fi)  «ernam/  baf  ber  fun  gotte«  foUt  menf(bbeit  an  fidb  nemen  Don  bem  flfd^kcbt 
3ubai  M  iMttiarcben/  bat  f«  fSr  unb  für  ein  begirb  gbebtr  ein  frtni^  in 
bem  felbigen  gfcb(e<^t  jü  überCummen.  hierum  fprtdyt  nun  ber  teictr  bof 
ber  patriarcb  Öubad  jren  «ermibkt  finen  erftgebomen  funi  i^eett  ber  ein 
fcbatt  WQi  wt  ben  gbttlt^en  ougen»  unb  bef  balb  t^oti  gott  getSbt.  Z>ennia<^ 
i^ermäblet  jren  Subad  ben  onbren  fun  i  Onan  r  ben  gott  oud)  umbracht  Mii 
ßner  ungbbrten  bo^beit  wegen.  3>o  gab  3ubad  bem  nn|b  ein  anbren  tveft : 
fi  fbUte  in  jre<  oaterd  butf  im  n^itwenfianb  leben  unb  ßcb  erbalten  fo  fmigf 
bid  fin  jfingfter  fun  &ela  ermucbfe :  bann  fo  uH^Ute  er  jren  benfelbigen  tut' 
mdblen  unb  jü  jrem  eignen  mann  geben.  2>o  nun  berfelbig  erwacbfen  mo«! 
unb  3ubad  jren  ben  felbigen  ntt  geben  n^otlt/  erboc^t  f9  ein  anberco  ßmw 
8{a(bbem  unb  aber  ber  fonb^berr  3ubad  ouc^  ein  mitUng  ^  warb ,  unb  Aber 
ftlb  »anblen  wollt  üne  fcbaf  ju  beitcbtigen,  ftirluf '  jn  bad  w^b  Sbomorr 
socb  jre  witwenlleib  ü$  i  unb  beUeibt  (i(b  mit  einem  fcbSnen  w^fftn  fommet» 
bemmatf  ^  fabt  ftcb  uf  bie  wegfcbeiben.  2>o  fp  nun  ber  lanbi^b^n;  ^ubao  er» 
fac^*  gebacbt  er :  (t(bf  bie  (i^t  ein  gemeine«  fröwlfUf  befannt^  f«  nit,  unb  bült  unb 
warb  um  fq.  9Bel(bem  fq  oud)  «erwiQget:  ja/  fo  er  jr  ein-  gab  oetbieifer 
bef  er*({(b  begab  r  ein  gibli'  babin  je  fcbitfen;  aber  bocb  begert  f9  iuirat 
ein  pfanbf  bü  jren  b<e  gab  würbe  ^  namltcb  fikted  ring«  ab  bem  fm^r  be« 
baUbanbir  ab  (imm  bat«  unb  be«  feepter«  ^  u«  (iner  banb/  velcbe«  er  ntte« 
lei(let.  9la(b  bem  werf  warb  fti  fcbwangeri  gteng  wiberum  beimr  unb  legt 
jre  witwendeiber  an.  Stacb  langem  tain  ein  Hag  für  ben  lanbtfberren  3ii> 
bam  f  wie  ßne«  fun«  wqb  fcbwanger  wäre.  2>o  gab  er  ein  urteil  wie  ein 
lanb«berr  r  unb  gebot/  man  (bUte  fq  berfär  jiebett  unb  oerbrennen.  2>o  f9 
nun  }u  ber  iteaf  trat/  f(bi((t  fq  bem  fQrflen  ben  ringi  ba«  baUbanb  urib 
ben  feeoter/  lief  jm  alfo  fagen:  SBelcb«  btfer  ring/  ba«  baMbonb  unb  bec 
fceoter  ift/  bq  bemfelbigen  mann  bin  i(b  fcbwanger.  3)o  fagt  ber  obreft 
ianb«berr  3uba« :  6q  tft  grecbter  bann  i(b :  minAt  jüngfien  fun  t^ab  iOb  jren 
oerbetJTen  unb  ntt  gegeben.  9Ilfo  warb  ba«  wqb  burdb  ba«  pfanb  erlbot  oonr 
bem  tob  be«  füre«.  ÜDabq  wirt  un«  su  oerfton  gegeben  burd)  itn  (ccptcv 
ber  gloub/  bnrd)  ba«  bal«banb  bie  boffhuttg/  unb  burd)  ben  ring  bieücbc. 
9Dr(d)er  (brifl  in  fiinben  lebt/  unb  jd  bem  bbUifdKn  für  oon  gott/  bem  obre- 
(kn  betten f  oerbammt  iß/  mag  er  jm  ba«  pfanb/  fo  er  m^  gegeben  botr 
namUd>  {inen  fuu/  (Sbtiftam  3efum  /  ergetgen  burcb  ben  gloubeitf  burc^  btt 

^)mtwtu  *)Mrtkf.  3)  $emö.  *)  eefannte.  «)  junge  Siege.  ^)  Stob. 


Miims  tttt^  tutd)  Ntt  rfttfl  bft  (febe:  botm  fo  tu  tx  fAea  ertSM  bon  bem 
tftktn  tob  tttib  iwn  bem  bbUtfc^m  fSr»  bcbatf  nflt  loQtct.  £>bf(6ott  gbetn 
m^el  Ate  t»Arc  fifc^Affent  AbttH  briUfl  nie  seboten:  bennocb  fo  tft  stoubf 
boffiittitfl  tttib  ttebe  dti  Sbtifhtm  defttm  gnudfam  }ti  ttlmca^n  betgebunn 
bir  fäni  imb  erlbfiut«  oom  ewiflen  tob.  9Ste  bann  bem  bemn  3[efu  aUc 
ytopbeten  (oU  9etrul  fügt  9Cct.  X.  IS.)  ifigntf  gebenb,  baf  biirc^  (inen 
namen  Mti  bie  an  in  gloubenbi  oersebung  bet  fünb  empfabtnb.  2>e^i|(Q(l)en 
bet  enge!  borbin  fptaii  i  ee  unb  Sbnfhtt  gebom  wacb  i  SRattb»  I*  21.  }il 
bem  Sofepben :  SRacia  wirt  ^tbittn  einen  fun  r  unb  bu  wirft*  finen  nomen 
briffenSfefum:  bminer^witt  botf  »od  feli^  mocbenbon  jren  ffinben.  Darumt 
üUt  enget  unb  beiligen  bie  binban  gefebti  fpttdbt  (in  rechter  gäg  3obanne« 
ber  tSirfcr  3o.  I.  16:  3Bir  babinb  all  genommen  i^on  ftner  tAütt  gnab  um 
gnabi  ba€  t(l/  gunft  um  gunftr  bo(bfd)afi^  um  bolbfc^ft.  Dann  gottf  bet 
Meti  i(t  alten  nniren  cbriüeu/  bie  boffnung;  glöuben  unb  ttebe  an  Sbttflum 
wwAiib  legtnbi  ad  gfinftig  unb  bofbf  ali  gtinftig  unb  bolb  er  (inem  eignen 
^  Ht  Sbriflo  defu.  (Er  wirt  ein  fUd^  (bri(ten  aM  wenig  Ia(ren  i^erberbcn 
Ott  (inen  fun  t  er  tvirt  jn  glQcb  al^  wenig  im  ewigen  tob  loffen  blqben  i  0i* 
finm  fun  t  er  wirt  jn  aM  wenig  im  böUifeben  fär  iKrbrennen  taffen  alo  jn  i 
er  Wirt  t^or  jm  att  wenig  ben  bimmel  oerf(bUe(fen  cU  oor  (inem  eignen  fun. 
6umma  fummarum^  er  wirt  jm  fo  wenig  abf<lbl<ig(n  ober  oerfagen  iat 
etrfg  leben  r  ^li  (inem  fun  (Sbriflo  3efu.  2)ef  nemenb  jügnuf  Aber  oUe  }fig» 
suf ,  fo  bie  enNg  warbeit  QEbrt(lutr  3efui  jm  fetb«  gibt,  forettenbe  3o.  III.  14: 
loie  aRo9fe«  in  ber  wufie  bat  tin  fcblangen  erbM)t|  a(fo  mAf  ber  fun  be^ 
menfcben  erbicbt  werben;  uf  baf  alter  bie  m  in  gtoubenbi  nit  oerloren 
werbinbi  funbcr  ba<  ewig  leben  babinb.  9Bqter  fprid)t  er  b.  15:  eo  Ueb 
bat  gott  bie  weit  gebebt,  bof  er  finen  einigen  fun  bingab;  uf  baf  alle,  bie 
Ott  jn  gloubenb,  nit  oerloren  werbinbi  funber  babtnb  ba«  ewig  leben.  €fe» 
benb  jr  bi(  ba«  t»fanb  9bri(ium  3efum,  \m*  gegeben  bon  bem  redeten  berreni 
gott,  bem  iHtter.  3r  febenb  oucb:  weli(be  gott,  bem  berren,  bem  obreften  gottf 
botf  pfanb  burd)  ben  glouben  unb  oertruwung  mbgenb  anseigen,  bie  (inb 
fibott  cr(9lt,  f9  werbenb  niemer  meer  i>erloren,  fq  babenb  bal  ewig  leben. 
iDarum  i^  g^  anbrer  weg  nit  \ü  bem  ewigen  leben ,  benn  Sbriftu^  3o. 
XIV.  <;  ei  ifi  gbein  anbrer  mittler  swfircbcnb  un^  unb  gott  benn  Sbriflu^; 
tt  ift  gbeiti  anbrer  fürfpreifter  ober  farmünber  bamt  dtiti^^  3efu^  1.  Zim. 
n.  S;  eo  ifl  gbein  anber  opftr  fSr  bie  fänb  berni  er  i>eb.  IX.  26;  e€  iil  gbein 
onberer  trofl  noc^  bilf  bann  er.  Urfad),  9fal.  VL  7:  gott  bM  jn  gefebt  ein 
beeren  Ober  alle  wert  üner  b'nben,  alle  bing  gworfm  unber  (ine  fitf ;  bai^  er 
fugt  30.  xni.  13 :  3r  bet(fenb  mi(6  einen  beeren  unb  meifler,  unb  fagenb 
recbt:  bann  id)  bin  e<.  On  }W9fel  ift  er  berr  unb  meifter  über  alle  frommen 
ibriftm,  ja  unb  aber  alle«,  bef  (9  bebbrfrnb,  über  abtaf  unb  gnab,  aber 
INlf  unb  troft,  fdrbttt  unb  »erf&nen,  gred^tigbeit  unb  frommleit,  gfunbbeit 
unb  tranCbeit,  aber  bie  bbU  unb  bimmel,  tob  unb  leben,  Ober  glüd  unb 
beil  im  bimmel  unb  uf  erben;  unb  bai  ift  (in  re^te  berrfd)aft,  bie  er  nie« 
man  geben  mag.  Ob  er  fi)  glqcb  einem  anbren  geben  wSUt,  fo  mag  f«  fufk 
nieman  annemen:  bann  (in  eer  gebbrt  gbeinem  anbren.  $Beld)e  bife  bing 
b«  anbren  fücftenb  ober  beifd)enb ,  btefelbigen  wellenb  jn  (iner  berrfcbofl  be« 


•*«« 


1}  ^uft. 


482  3w(9te  btivntotimi  iu 

yeubntr  jti  ui  (tncm  nxb  MW^Unt  uitb  la^  tittcm  oittirett  gAeti. 
(onn  ic^tnal  ^ct  flci^ifer  tcU  bet  Ariftcn  su  tbün  pflegt  i  tir  ßld^e  bing  bi) 
teti  fteiliflnt,  j<i  bq  jtm  böUttirn  btlbcn  füc^cnb,  Vtt  Mtin  b«  bcm  eimgcii 
Sbttito  flfud^t  föUcttb  werben  bucd)  Detttumen  unb  boffhuna;  babucdl)  fQ 
bem  Q^rt^c  gwalt  unb  unte(i)t  t^unb  i  ja  bU  unrecbttr  /  benn  fo  man  eia 
Mtticben  betten  ul  üner  ^errfcbaft  bertetbe.  Dann  Mc  tn  bifem  trtfal  tft 
bic  aUetatbiFefl  unb  äcgeft  abgötter«  i  batiU  un)a(  bec  abbitten  entforingenb. 
2>ann,  fo  bie  menfc^en  in  jrem  bergen  Sbvtüum  ^rrum  anbetft  btlbcnbi  unb 
im  ein  anbete  gilaU  mact)enb  i  bann  unn  benfelbigtn  bau  aSttttcf}  toott  fut» 
malet:  ift  e^  ein  gtoffe  abgöttetQ/  ba^  man  u^  gott  tinm  abgott  vxa<btL 
VU  betglq^en  9au(u^  ben  @aiatetn  futbalt:  »erbat  äcft  betioubreif  ba$  jt 
ber  watbeit  nit  glcubenb;  fo  bod)  Sbtiitutf  iid)  für  uwete  ougcn  futgematt 
ebet  fQtgfc^tiben  tft?  ®al*  III.  1.  8lun  ba^  g&ttltct)  »Ott  malet  unb  febrqbt 
itn^  ben  bot  alti  ein  einigen  mtttlet  unb  etttfet  r  aM  ein  einig  opfet  fSt  bie 
fdnbr  aW  einen  ttö(kt  unb  belfet/  aM  ben  tecbten  gfunb»  unb  feligmadKti 
)ü  bem  un«  batf  göttlich  wott  ^eiflet  (oufeui  alle  befcbwetten  unb  otbeiten« 
ben:  et  »eUe  fq  etgö^en  unb  jnen  ju  ttiwen  b^tfen.  IDlattb*  XI.  28.  VUe 
(ünbet  fbUenb  ju  jm  loufen  um  gnab/  alle  blmben  um  giu^t/  alle  bcifaf» 
nen  um  bilfr  cUc  bettubten  um  ttofl«  alle  oetbammten  um  ttlöfungi  aUe 
Hatten  um  wq^btit.  6o  benn  nun  jm  bie  cbttflen  etn  anbte  gftalt  madbenbi 
unb  ein  anbte  faifcbef  ftlogney  (ef}etirct)e  fatb  anfltqcbenb:  et  fee  nit  gnug« 
(am  }u  fbli(^en  bingen;  batum  fq  bannju  ben  betUgtu  loufenb«  betmeinenb 
bq  benen  etwa«  }u  finben  i  batf  et  (Sbtiilu«)  etnttpebet«  nit  becmi^g  obet  nit 
lo&U;  unb  mat^enb  alfo  M,  bem  aUmäcbtigen  gutmiUigen  Sbtiilo  ein  mu 
gnugfami  onmdcbtig  unb  ein  unwillig^  bilb;  unb  macbmb  alfo  ui  bem 
tvatcn  gott  einen  maten  abgott?  ijl  iat  nit  ein  gtofie  fcbäbltcbe  b^^etq 
unb  abgdttetq»  ein  fcbdbticb  btlb  im  (erjen:  fo  betflon  id)  bie  gfd)tift  nit 
9lun  febenb  )Ui  wie  bil  abgötttfcbet  bilb  man  nebenb  ba«  bilb  Sbttjtt  febet: 
fo  ieblidbet  i&  einem  funbeten  betligen  (ouft,  unb  oud)  um  ein  tebe  not 
unb  anligen  ein  bfunbeten  bciltgen  antuftr  unb  jn  etnmtmit  eetet,  mclAe« 
oHein  gott  jugeb&tt;  bamien^at  M  ben  ^eiligen  r  oud)  M  (S^tifto  falftbcr 
abgöttiid)e  bilb  gcmad)t  wetbenb  im  btt)^  batbutd)  gott  enteetet  tmb  bie 
(eiligen  etjütnt  wetbenb.  2)ann  gott  will  (tn  eet  nieman  anbeti  geben  i 
unb  (in  lob  nit  ben  bilbetn  (Sfaj.  XLII.  8.  £>u(b  möOenb  ba«  bic  bcitt« 
gen  nit  annemeui  aU  in  ben  gfcbid)ten  bet  boten  bewätt  witt.  2)o  ein  tarnet 
menfd)  gtab  unb  gfunb  nmtb  bon  ^etto  unb  3o(annfen  9tct.  III.  12.  ff. 
fptad}  9ettu<^  SU  bem  boll ;  9Sa«  betmunbtenb  jt  ä(b  batab  ?  obet  toQ$ 
febenb  jt  Uta  aui  üH  ob  utf  unfet  ttaft  unb  betbienft  gefc^e^en  fqci  baf 
bifet  »anblet?  Sbtiftutf  f  ben  jt  an  iaü  ftüi  gebmft.babenbf  unb  ben  gott 
»om  tob  etmedt  bat  i  bef  jagen  n?it  (tnb  i  bet  büt  but(b  ben  gloubtn  in 
^nem  namen  an  bifemi  fo  jt  gfebenb  unb  ettennenb  i  befefliget  (inen  nommi 
unb  bet  gloub  an  jn  b^t  bifen  gfunb  gemacht  bot  flmeten  ougen.  !2>ie»q( 
bann  bie  bciUften,  fo  fq  in  btfem  jqt  watenb  unb  uf  erb  glebt  (ba  ftd)  nie* 
man  erweten  mag  .begitb  flppiget  eete  unb  lobd),  nit  b^^benb  wellen,  baf 
man  jnen  lob  ober  eer  }uleite/  funber  man  föUte  ba«  alfein  Sbtifla  jiilegen 
wie  bil  mtnber  wbllenb  fq  ba«r  fo  fq  im  btmmel  (tnb  /  unb  allen  böfen  begtt« 


^)  Wixoiüiqti,  ungutige«. 


3wet}te  bMvtttation  sü  3öti(^-  483 

Un mtrtttmnt/  Ut Itibt unb  ximtil  2k$6a(6  ffbriftum onrc&nt/  att ob ernit 
üVt  bhtg  bentiög  r  ift  Hn  absöttift)  btl(  tm  (^rtjen ;  utib  bk  bctltgcn  onfc» 
^f  a«  jDb  fi)  Drtmögtnbf  ba«  S^ttflu^  ntt  t^ermSge,  ifl  bk  anber  obgitteni 
itit  btrjen.  ^o  mon  ober  M^  ^ti  ber  abtf)uuns  bet  bitben  ^anblm  wiO| 
ift  min  tatr  bcf  beifcr  ft^Cr  btc  erfl  unb  gröfic  abgotttrt)  unb  fd)äbH(bm 
hin  im  ^ttsrn  f  fo  man  Sbriflum  unb  bic  beiltgen  anberft  im  bergen  maAt 
itnb  bilbtt,  bann  fq  barin  fcUenb  fqn  na^  utfbrutf  gdtttic^  »ott^  ^  werbt 
gäiyor  abgetbon  u<  bem  bergen»  ee  unb  man  bte  üfiere  bttb  abtbüse,  an 
btnen  bte  menfd)en  nocb  b^mgenbr  unb  fp  nit  weUen  laiTenb  abtbun/  biewQl 
unb  fQ  ntt  anbre  beriet  barDon  babenb.  SKan  foU  le  bem  i(i)waii)tn  ftnen 
ftab/  baran  er  ftd)  bebt,  ntt  M  ber  b<mb  reifen  f  man  gebe  jm  bann  tin 
miberen  f  ober  man  fSUet  jn  gar  }e  boben.  Co  aber  ein  fcbwacber  (td)  btbt 
on  ein  ror/  batf  mit  jm  wanfet/  fo  (af  man  jm  ba^  in  ber  banb;  unb  seig 
man  jm  einen  flarlen  {lab  babt) !  fo  (a^t  er  benn  felbfi  gunvtUigH^  ba^  tot 
fallen;  unb  grt}ft  nad)  bem  flarten  ftab.  9I(fo  Uf  man  ben  biöben  fcbwat^eit 
bic  uf^wenbigen  bilb  flon  /  baran  fq  fkb  nod)  bebenb ,  ^  unb  berichte  man  fo 
tor/  e«  ft}e  gbein  (eben»  b<iligbett  ober  gnab  barin  f  unb  fqginb  fcbwd^et 
bann  ein  ror  un0  it  betfeu;  unb  richte  man  jnen  babq  ein  flarlen  ^ab  ufr 
Sbtifhtm  äefum»  ben  einigen  tröfler  unb  be(fer  aUer  betrübten !  &o  werbenb 
f9  beffnben  i  baf  ft)  ber  bi(b  i  oud)  ber  beiiigen  ntt  beb^rfenb »  gutn^tUiglie^ 
lafien  fareU/  unb  Sbriflum  frSUd)  ergriffen.  Unb  wo  Sb^iftu«  a(fo  in  be^ 
menfc^en  berj  burcb  wäre  erf anntnuf  wäre  i  ba  wurbinb  bann  aüt  bitb  bti 
Argemuf  binfaKen.  !Z>ann  e^  ifl  ie  nit  gut  i  baf  man  bie  gwäf  nen  i^etfeerer 
bte  dtiti^ui  mit  flnem  flerben  gefunb  gmacbt  bat«  9(tfo  ifl  mit  bem  fleifdb« 
(reifen  oucb  gefcbeben»  baf  t^ii  in  ben  anberen  orten'  barab  (tc^  Argeretenb. 
SBarb  mir  ein  fart  ein  antwurtr  bie  eibanolfen  ft)enb  nit  unfer  gott.  ^i 
ift  war  I  fag  i(6 1  fq  ftnb  aber  oud)  d)riftenlut ,  unb  Sbtifht«  ifl  fiOr  fq  eben 
geflorben  wit  füt  und;  barum  foU  man  jren  t^erfcbonen.  !Z>a  wSHenb  fq 
ber  argemu^  ein  tU  ^eOen,  ba  $au(ud  gbein  }it  fe^et/  unb  wbUenb  bie 
gfd)rifl  wqtcren  ober  engeren  i  wie  jnen  gf^Qt.  qiau(utf  fprid)t  nit :  fo  fi^ 
ieman  barab  firgerete»  fo  w9((t  id)  4  ober  5  ober  20  jar  nit  fleifd)  efj^n. 
<St  fpricbt  1.  eor.  Vni.  13 :  icb  wöUte  ee  in  ewigbeit  nit  fleifcb  effen*  Z>arum 
foU  man  ber  fd)wad)en  warten,  unb  foK  man  jnen  bte  üfferli^en  bilb  iaffeur 
M  man  fq  gnugfam  unberwifen,  baf  bie  btlber  nit  fqn  f&Uinb;  wiewoC 
id)  wet$,  baf  in  notwenbigen  bingeu;  fo  ben  gfouben  betreffenb ,  gbeiit  ärger« 
nuf  je  f^fiben  ifl.  SBenn  bie  inwenbigen  abgöttifcben  bitb  utf  bem  bergen 
tverbenb  getbon  /  att  (S^briflum  unb  bte  beifigen  falfcb  anfeben  unb  qnbilbeny 
fo  würbe  mit  ben  udwenbtgen  bitben  wo(  gebanbiet;  bad  jm  recbtwdre*  Unb  bi« 
frn  rat  flnb  i*  in  ber  gfcbrifi  Deut.  XXX.  6 :  3)er  berr  wtrt  btn  berj  bfdbnqbewr 
tif  baf  bu  jn  mit  gangem  bergen  unb  aUtt  fee(  (ieb  babefl;  bad  ifl,  gott  witt 
t^on  binem  b^tgen  aKe  creaturen  unb  fr&mbe  gött  abftbnqben  /  uf  baf  bu  jn 
oUein  mit  t^oUem  bergen  (iebtfl.  !Z)efbalb  fprtcbt  gott  (Spob.  XX.  4:  2>u  foUt 
bir  gbein  bttbung  mad)en  ber  bingen ,  bie  im  bimmei ,  bie  uf  erben ,  bie  im 
n^affer  ftnb.  3)arum  icb  wöUte,  baf  man  bie  innerlid)en  bt(b  guuot  binweg 
tinb  binbon  tbäte  bnrd)  ftarle  terffinbung  gbttlicb^  wortetf.    Z)ann  Sbrtflu« 


0  ^Ittn.   ')  Santonen. 


484  3toe9te  MdiNitattoii  tu  ^M^. 

fdflt  aRatt^.  XV.  11,  bof  (!(Ttttt(i)e  ivcrt  unt  banbtung  tift  IcfUckn,  ftuto 
(^«  u^  be^  menfcben  t^xitn  ^at.  T>tf1^clh  uon  nt>tni  ti(fevltd)c  kil(  nü  mm 
(c^^n  bann  tmietltc^e  bili  im  bcrsen«  93}cld)cr  bo^  toac  bitb  ^briiti  in 
Jttum  bcticn  bot;  bat  tft/  mtlcbeir  lebt,  wie  Sbcifltt^  g((rbt  bat;  bcr  dn  loliA 
ftntttt  ta  jm  bat ,  bo«  (Sbttflc  oucb  ivo(  }tmmtr  je  babm ,  ge<|en  gott  an) 
bem  ttcbenbmenfdben ,  baf  et  gott  alle  eer  unb  aOe  bing  julegt  toU  ei)tifti4 
unb  bem  ebenmenft^en  aüi  gut^  beivqfet  mie  ^tifht^ ,  bä«  ift  ftn  recbtti 
bilb;  3af  fag  icbi  me(d)et>bai{  alfo  bot  tn  (inem  bergen,  ob  er  bann  gi^iban 
cht  täfrlfcb  f  abgStttfd)  bilb  gebunben  Witt ,  fcbabt  ti  jm  mentg ,  fiinlft 
er  tjl  ein  guter  frommer  Sbrtft  Z>ann  aU  »tr  Irfenb  <m  bud)  Z)aniclii 
in.  12  ff./  baf  ®abra(f),  SRefacb  unb  9(bebnego  genötigte  wurbenb  (in  bilk 
imjebeten:  fi)  tteffenb  batf  bilb  ein  bilb  f^n,  unb  battenb  gott  im  berseitf^tfl 
betetenb  ft)  an  unb  fagten  jm  lob ;  barum  Iteifenb  fq  (tcb  in  efn  furinm  oftn 
ftoflen.  Z)aniel  warb  angesogen,  ^  er  fbllte  ben  Idnig  anbeten;  er  aber  U 
in  ein  länig  fon  unb  b<ttt  gott  im  berjen ,  ben  betet  er  oucb  an ;  barum  lief  I 
er  ficb  in  ein  Ibmengrub  werfen.  2>an.  VI.  7  ff.  9auluii  oucb^  Ite?  bQ  ^ 
Vtbenienferen  bilb  bilb  fqn ,  unb  lief  ft)  blQben ,  leeret  aber ,  e^  wft  i\m 
flottbeit  ober  gnab  in  ben  gfc^nibten  bilben.  9lct.  XVII.  16  ff.  Oud)  1>mu 
ttiui,  ber  golbfd)mib,  ber  nun  bil  geM  mit  bilb  ma^n  gtoann,  bee  Kant 
nüt  ab  9au(o,  bann  baf  er  gfagt  b^tte,  e^  wdrinb  ntt  gbtt,  bte  man  mit 
bänben  macbete.  9lct.  XIX.  24  ff.  Ob  aber  einer  ba«  recbt  gfcbafftn  bitt 
Sbrifti  in  finem  berjen  nit  bat ,  fo  er  bann  glqcb  oUe  uffere  bilb ,  bie  uf 
bem .  erbboben  ftnb ,  umfcblei^fh , '  fo  ifl  er  bennod)  ein  tufelfcber  mmfd) 
unb  ein  entcbrifl.  hierum  not  t^ ,  baf  man  bie  Triften  }ui»or  wol  bmd)t, 
baf  fo  (wie  jnen  gott  befblen  bat)  befcbnittne  berjen  babtnb,  baf  fq  mit  ci^n* 
gern  berjen ,  mit  t^oUer  feel  unb  mit  allen  fr fiften  gott  lieb  babtnb ,  (crin) 
junb  anbetinb ,  unb  alfo  bai^  re(bt  wäre  bilb  in  bem  berjen  bobtnb ,  unb  bie 
ungerechten  bilb  SbrifU  unb  ber  betligen  baru^  werfinb.  Zienn  mid)  V^ 
bie  gfd)rifit  an ,  aU  ob  uM  bo^  bilbwert  in  ben  geifl  gebogen  foe  »tc  an* 
bere  bing.  Dann  eben  an  bem  ort  Spob.  XX,  ba  bilb  babtn  unb 
macben  i^erboten  ift,  ba  t(t  oucb  •  geboten  ein  altar  je  macben,  bantf  od»ien  unt 
fd^af  je  ODfren.  ^inb  wir  nun  fd}ulbtg  alle  gebot  be^  alten  tfit^  le  b<d' 
len  wie  bte  3uben:  fo  mäffenb  wir  oucb  <ut  H^Ucben  aUof  järuften,  unb 
(Inb  oucb  3ttben« 

:^ie  ift  mir  nit  je  wfiffen,  ob  er  fin  reb  t^offenbet  b<tl  ober  nit:  bomt 
boetpr  &ebaflian  fiel  jm  bartjn,  unb  rebt  btfe  mctmmg:  ^err  commentttr! 
miner  berren  manbat  lutet  allein  bieruf,  baf,  ob  ieman  bie  wiber  w5Kt  mit  bcr 
«{febril  fed)ten ,  ber  möge  batf  tbün.  !Daf  jr  aber  bie  weUenb  ein  rat  gtbnif 
fag  fd)  alfo:  nacbbem  unb  mine  berren  erfennenb ,  wie  bte  gö^en  wiber  bie 
gebot  gbtte^  ftnb,  unb  baf  fo  mit  ber  göttlicben  gefcbrift  binweg  mHmi 
gbebt^  werben:  bann  fo  werbenb  fo  ratfd)(agen,  mit  watr  fugen  ba^  ;uni 
aller  fribUd)ften  gefcbeben  mög.  Unb  bierum  fo  jimmt  nM  bie  nit  jü  tüMt 
(unber  (fo  wir  möd}tinb)  barwiber  mit  ber  gefcbrift  fecbten !  6ebenb  foin« 
Ucbetf  mtnen  berren  beim^  baf  fo  bann  bie  gefcbrifi  erftattinb.  I>ü$  iü 
(umma  ftner  reb.    2)emnacb  rebt  ber  commentur:    JDad  macbt  mir  (in 


±\ 


anfitfb(btcn.   ')  umfibletfte,  ntcberw&rfe..  ^)  gcbobeu« 


^^^  fctvmli  laf  tmt  bk  («bot  <i(^  fhtnft  fSQtnb  hinUn  aU  tie  3ubcn  unb  htU 

.j  ^  bcn.   Uf  fölc^  ftiinb  tnctflcr  Ulttd)  uf /  a(fo  fptc(f)cnbe : 

^         9Bte  min  litbec  btuber  fieo  bie  tfoc  angcjogm  b<itr  baf  man  bie  bitb 

|^\.  nttf3tte  mocbtof  man  (9Ue  (t)  nit  anbeten  /  man  föUc  fq  ouc^  nit  ceccni 

,:  '■.  bau  fage  %6)  out^ :  bcnn  bie  wert  (tnb  ttattr  benn  bcr  tog.    2>ai{  aber  min 

ji^l  b^rr  unb  bruber  bec  commentuc  bte  wiüditi  man  f$Ue  }iiiM)i;  bie  weit  nH>C 

J  unbrrtidbten  mit  bem  toort  gottetfi  mib  ba^felbig  itpf  pteb^en^  bai{  gefaUt 

^  p  mir  faft  wol  r  unb  bin  gan)  mit  jm  bev  mrinung  i  baf  ti  ivrni  aUerträm« 

^^  licbften  gefAebe.    3cb  boff  ouc^  fSUcb^i  min  brubet  Sro  unb  icb  babinb 

[.  ba^  }d  bem  a((rrtrfim(t(t)(len  getboni  unb  baran  nät  gefpart.    3a  icb  au  mim 

^^  KU  bab  alfo  bie  jü  ^ütiösji  fc  icb  )u  bem  erfirn  bartummen  biur  t^onftunb 

^  ^  an  an  bie  b^nb  genommen  ba^  beilig  eDangelton  SRattbdi  je  prebigen  on 


aUen  }äfa|^  be^  menfcblicben  tanb^.    3(b  bab  fbmli(b#  oudb  cffenUcb  wt 

''/^  propft  unb  eapitel  oniogtUf  baf  icb  bif  fSmeme.    ^erum  iib  micb  minel 

^,f.  bngang^  wol  ber&men  mag  wie  ^ouln^i  bafi  er  oucb  wot  befonnt  gerne« 

"!s^  fm  ift.    2>emna(6  6ab  ic^  bie  gef(^iä)t  bet  b^Uigen  boten  geprebget/  bie 

^\  epiflel  qiauli  }un  Oatatern,  bie  ;|ipo  }um  Simokbeoi  beeb  epi(Hen  ^etri/  bie 

';;  2u  ben  ^btättui  unb  te^  ben  Sucam.    9Hfo  Permein  icbr  e^  b^  b«  und 

;;  nit  manget  /  bann  baf  iebermann  Pon  gotte^  gnaben  ber  facben  mo(  beriebt 

'J  fpginbi    baf  fQrbin  ber  ärgemuf  baib  fein  anfeben  nit  gebatten  Wt 

"  loerben* 


c 


S^it  rebt  jm  ber  commentur  bar^n»  fugenbe:  SDMfiet  Ulrich  ^  id^  fad 

|f,    bai{  nit|  baf  i^  ucb  fcbelte.    Vntmurt  Siotngli:  9(b  f<)g^  ou4^  nit  borum^ 

i    baf  jr  mid)  gefcbotten  babinb,  funber  barum/  baf  ir  Permeinen  wbUenbr 

^.    ^  fpgenb  fiäb  ober  (letfen  ber  b(&ben.   2>ef  »alt  golt!  ^ttenb  bie  unnüben 

;'    Pfaffen  unb  bifcbof  lai  wort  gotte^/  fo  inen  empfoteitf  ern(tli(b  geprebgeti 

*;    att  fp  unnuben  bingen  nacbgeloufen  fmb :  fb  wäre  e^  nie  borju  fummen , 

^     baf  ber  arm  lap ,  ber  ber  gefArift  onwiHfenb  ifti  ben  Sbrifhtm  ob  ber  wanb 

'    unb  ab  ben  briefen^  b^tte  muffen  lernen,    ^erum  fo  (inb  bie  bitb  nit  }( 

bulben:  benn  atte^f  ba«  gott  Perboten  batf  ba«  ift  nit  ein  mittelbtng.    Z)ie 

l    gebot  gottei^  febenb  nit  uf  fSmlid^e  Heine  bing/    ol^  bann  fieifct^  t^n  ift. 

*     0l(in!  bann  bie  abier  (wie  bie  ®rieci)en  ein  gemein  fprücbwort  babcnb)  fite« 

genb  nit  nac^  ben  niuden.    (&i  wirt  aUentbalben  burd)  bie  propbeten  unb 

'     im  nilwen  teftament  anzeigt/  baf  bie  Mlber  unber  ben  Ariflen  gar  m*t  fqn 

^     fiKinb.    2>ann  gott  bat  wol  gewtiftr  wa«  baru^  entfpringen  wurb  unb 

micbt;  er  bat  Tötcbe  abg^rq  Porgefeben:  et  bätte  fitfl  bif  nit  fo  mit  tref» 

fenlicfm  Worten  in  beeben  teftamenten  perboten. 

!Z>arstt  baf  nieman  m&ge  fageur  wo  ibola  Perbottn  fpgenb/  baf  bo» 
ftlblt  ottd)  nun  bie  abg^  perboten  fpgenb !  Slein !  bann  bao  griee^fd)  wort 
iboloui  ba0  ben  Satinern  fimuta(t)rum ,  ben  Zutfdben  ein  bilb  beiftf  tat 
beift  ben  @rttcben  alle  glpdmuf  unb  abeontrafepung»  a(«  ^pd)iu0  fcbtpbt: 
3boloni  bomoioma.  2)a0  tcb  mit  beneui  fb  ber  fprad>  Perflänbig  (inb;  be^ti« 
gen  wüit  -beren  Pon  gotte«  gnaben  Pit  bie  in  bet  ftuben  ftnb.  3tem  bao 
bebriifcb  wbrtli  fcbaba^  baO  wir  aborare  btiffenbf  beift  nit  anbeten  funber 
eere  enbieten;  bat  tbunb  wir  aber:  bomt  wir  loufenb  bin  unb  f^at  iA  ben 

^)  QkaSOtn,  i&oI)(K(ben  aufq^apier. 


486  StocQte  bi^tttottni  )u  3üri<^. 

(Üben  }(.  X^0i  ttlt  et  mit  fril  HAsrn  »orten  ont  btwitnviffm.  dtfM^ 
eabtfld),  STiefac^i  9(bebnego  bie  abfldtt  ober  bie  bttb  bobinb  (äffen  Mqboii 
bdf^  ift  tvat.  QBet  bat  f9  ober  borgü  senbtiflet?  3»ar  jr  tfinigr  ber  nit  cm 
cbrift  flen^efen  ¥lt:  fuft  MIttinb  f«  ba^  nit  butbet.  SUfo  fo  wie  t^it  unbcc 
ben  beiben  wdrinb,  fo  mfifttnb  toir  fp  oud)  (qben.  3(6  ^off  dbetr  wtc 
fqginb  unber  ben  ä^tifttn.  ®c  ein  unglbubtger  fSrfl  ein  bilb  ufridttelc  r  fo 
mufte  id)  jm  batffelbig  (äffen  b(9ben;  ober  lein  d^riit  fott  ba«  tbün.  SM» 
(|(qd)en  Dudi)  bom  !Dante( :  ber  Itint<\  wa^  oud)  nit  ein  ^[öttbiger.  2><)#  aber 
9au(u^  bq  ben  9(tbenienfern  bie  <i5^en  t^ct  (offen  biqben  i  boi  tu  re^t :  f9 
toocrnb  bod)  noc^  nit  d)ri{len.  SBärenb  fq  (Triften  gewefen  i  fo  bAte  er  0}  nit 
flebulbt*  9S}orunt  wo((t  icb  bem  Xärggen  {ine  bi(b  untmerfen  ?  2)er  At(|crmif 
(citb  faft  id)  ctfo:  S^  ffnb  }weqer(eq  dvgernuf.  St(ttb  DerArgvenb  ft^  mt^ 
bof  fq  franf  unb  fd^wod)  int  g(Duben  Tq^enb »  funber  bof  fi  gor  setttol 
iinb.  T>ü^  iil  nit  inffrmitai^ ;  ja  tt  ift  ein  rechte  mare  ntaügnito«;  bann  fq 
9(oubenb  gar  ntt.  (£tlid}e  (inb  bomac^  recbt  fd)Wo^9(bubi<) ;  beten  ifk  Ml 
sä  i^erf^onen.  Z>af  ober  ber  i^erdrdrnns  ein  gqt  fqe  i  botf  ift  »e(  ju  mttfoi. 
Donn  9au(tt^  9(ct.  XVI.  S.  f)ot  Ximotbeum  befd^nitten,  ober  £itiim  W9fä 
er  nit  (äffen  befd)nqben.  SBatunt?  e€  wa$  jqti  bafi  berjirgemuf  iHM^ 
nnb  ein  enb  nome*  ®oUte  nton  mit  ben  <fi^  warten  r  bi«  bof  (id)  gor 
niemon  meer  (wie  tiwer  meinung  ifl)  borab  tyerdrgrete :  fo  sefdbflbe  beut  ge« 
bot  sottet  in  ewigfeit  nit  genägf  bomit  er  bie  gbtjen  btift  bin  unb  obwejs 
tbun.  X>er<i(q(ben,  fiütt  man  bie  ufj^ren  cfi%tn  nit  ob  weg  tbunj  hii  baf  bcc 
inneren  gb^en  ber  onfeclbtungen  obgetbon  wArtnb :  fo  Urne  e^  niemor  borsn  i 
baf  man  bie  btib  abtbdte.  !&enn  wir  werbenb  bon  ben  fiinb(i(ben  anfireb« 
tungen  nimmer  (ebig  ober  frq.  eiUtt  man  ffcb  outb  nod»  (aff^^n  befcbnqbeit 
bon  ber  t^erärgemuf  wegen  i  borum  baf  ff^  bie  SRaranen  ^  in  i>ifpanten  oiub 
nocb  befcbnqbenb  unb  toufenb»  hat  ober  geitradi^  wiber  gott  ift?  9((ji»  6ic 
oucb  t  fo  man  oUer  we(t  mäf te  warten  fo  (ong  i  M  fftb  nieman  meer  wc» 
irgerrte:  fo  gefd)äbe  niemat  nutti  d)rifHJd}<^.  !Z>of  aber  bie  bitb  unt  in  ben 
geift  ft)genb  gebogen  i  iat  ifl  nät :  borum  bau  bie  ceremonien  in'n  geifl  abge« 
jogen  (inb  /  lat  opfer  unb  bte  a(tar*  QBir  wtüffenb  wol  /  toat  bie  eer  gottr^  be» 
trifft ;  baf  un^  ba^elbig  nit  in  ben  geifl  gotte^  gebogen  ifl.  ®ott  beif t  bte 
bitber  unb  göb^n  obtbun;  fo  »erbat  er  a((entba(b  boi^  opfer.  (Sfoi.  I.  ^te« 
rem*  VI.  S}e^.  VI.  9Imo^  V.  Darum  fo  ffnb  bie  bi(b  nit  jü  bu(ben  unber 
ben  c^riflen:  bann  fq  (inb  ein  red^r  warer  griiwe(  »ot  ben  ougen  gotte^» 
befunber  bie  gu(binen  unb  (i(berinen  gb^en;  bo^  ifi  ein  recbter  warer  bieb« 
fta( :  bann  lat  gät  gebbrt  ben  armen  i  babin  ift6  gegeben  i  bierum  foH  d 
wiber  babin  gewenbt  werben;  bo^  wö((t  ieb  mit  bi(  gefd^riflen  bewüren. 
2)if  i(l  nun  bte  fumm  bifer  Worten  r  fo  er  bte  uf  rebt. 

Uf  Tömltd)«  rebt  ber  commenturi  er  wäre  wo(  sufribeui  nnb  gefiel  im 
wo(.  Slo^  bem  warb  oud)  bat^  ort|  fo  in  ber  epifle(  jü  ben  ®a(atern  m.  1. 
gefd)riben  flot,  ertlärt:  O  jr  torecbten  @a(oter!  wer  bot  äd)  oer^oubretf 
baf  jr  ber  worbeit  nit  gioubenb,  por  weid^en  ougen  Sbriflu«  borgema(t  ift? 
2)0^  lai  ber  3tvtng(i  u^  bem  ®rted)en«teftament,  bomit  oQen  genug  befebtttr 
unb  fogt  Seporinu^ :  a)  ba^  griecbifc^  wbrtUn  t  gropbeiUf  biefie  nit  nun  t^onna» 

*)  befe^rtc  SKouten ,  SÄtobet. 

a)  3af ob  Sßiefenbaitger,  (attmftrt  Geporimia»  6tbn  etaed  woMtbeabea 


3»e9U  bt^imtatton  )u  3äct<^  ^^7 

im  fitflbtt  oucb  fi1rf(^V9b(n.  Da  to&Utc  ^u(u«  ntt  fosnt  r  baf  jnm  d^ri» 
fbi<  uf  cm  htcb  »orgcmoUt  tvättc  funket  bätte  er  (ifm  S^tiflum  mtt  Um 
»mrt  t»orftemalct  unb  »ot3efct)riben.  2>a$  (S^rtflu«  ouc^  mt  M  AeftrifTen 
ta«  toatiflelioii  ((i)r9btni  unb  t)Qbcnbtf  bcnnoc^  btc  et^andcUilcn  9cfd}rtbnt; 
alfo  mScbt  man  fagcn ;  bergrftaU  macj  man  btc  bilb  oud)  mad)tn  cn  funbct 
ftt^cif  gottc«.  ERtbt  Bn^ingti:  Stein!  gott  ^t  un^  in  btc  gefcbtift  gc»ifenf 
unb  btc  sc^eifTen  ecstunbcn.  3ob.  V,  39.  2>acwiber .  fp  beift  et  btc  bilb 
Mn  unb  obtbün. 

^tc  fragt  2>.  Ccbadkm  n^^tcr:  ob  temon  mec  barwibet  »otfte,  bet 
mSebt  ba^fdbig  anjcigcn.  3)o  {lunb  metfler  3acob  (Eblibacbr  tin  tbotbctr,  a) 
iif  unb  rebt  olfo:  ®ndblgen  (ieben  betten  k!  ba^  ort  (Stob.  XX.  4.  rcicbt 
iHid}  mmer  meinung  allein  uf  bie  abgött  unb  nit  uf  btc  bciligen.  !Z>enn 
e.  anottitt  t^at  ein  batmbetsig  wert  getbon.  SAS^tc  bann  einer  ntt  jm 
tcnfclbigen  t^otmatcnf  ba|  er  }ä  umgeben  ba^  almufen  gerei}et  würbe? 
2)atumi  fb  man  bann  bie  bilb  f^on  bätte,  fcbubc^  u  nüt,  btem^l  man  f9 
tiun  nit  anbetet.  T>a$  mit  längeren  unb  meer  »orten«  •  2)0  fagt  metilec  ' 
Ultid)  StotngU:  ba^  ift  nütif  gemacbt:  ti  gilt  ntt  meinen.  Sringenb  bie 
«Sttlteb  ger(f)tift  barfSt!  ®ott  bot  cd  t^erboten;  cd  föU  äcb  oucb  nieman 
vctjcn  bmm  bet  einig  gott  unb  fin  wort.  3tt  bem/  fo  man  ft)  b^tf  fo  wer« 
bctif  gccmtf  unb  füt  belfcr  gcad)tet;  bad  ifl  aber  et  biametro»  bad  ifl/  in 
oUc  cd,  nnbcr  (SFbtiftum  unb  ftn  »ort  2>o  ftunb  ®ebaflian  bofmeiftcri 
boctot  Don  ecbaifbufeuf  uf  unb  fpracb  alfo: 

©betör  €?eba1Han. 

2>er  btrr  t^ermetnff  fo  fer  man  bie  bilb  macbc  ober  banbbabcr  btcnmt 

man  fp  nun  nftt  anbete  ober^  eer,  fo  m&ginb  fp  wol  gcbulbct  werben.    3ffc 

dber  Kar  wiber  btc  erft  angezeigten  gefcbriftcn  €pob.  XX.  unb  onbcrcui  ba 

gott  jum  eriten  gebfitct:  man  fdtlc  fp  nit  mad)en;  wo  fp  ober  gemalt  wer« 

^)  wfir&e  cV  fcbaben. 
0aiietd  mb  ^legferd  in  S)ptt^rt,  einem  S^^cfe  in  bet  ®egenb  t)on  SEBtntett^,  ^eb. 
1§99.  (Sßfefenbanger  mo<bte  er  Reifen ,  weil  feine  gfamilie  urfi^tingllcb  t>on  SS^iefens^ 
b^n^n,  einem  2)orft  nt4^t  weit  t)on  S^n^att»  abflammte.)  S)er9)fatrer  fttnetf  Or» 
led  gab  t^m  ben  evfien  Untmtcbt;  bteroMf  lernte  et  gu  iStntett(^r  «cbt  nur  bie  ta9 
ttnifcbe,  fon5ern  aucb  bte  Stnfcinge  5et  griedbtfcben  unb  bebröifcben  6pra<be*  ^oit 
ba  gtng  et  nacb  bem  90unfd)e  fetnetf  ^aux6,  mtdftt  etflärte:  „£tf  fbQen  tl^n  feine 
jtoflen  reuen,  wenn  et  nut  einen  getel^tten  @o^n  befomme/^  auf  bte  ^ocbfcbulm  6öln 
tmb  iaUn.  ${ft  gab  et  feinen  £an5ftleuten  Untttticbt  in  bet  gtted)ifcben  @|»raci)e. 
9tt  3ngafflabt  (iubltte  et  a^tatt^emattf.  S>ann  fe^tte  et  na<b  $aufe  lutM ,  fe(te  6e)^ 
feinem  ^tegkt^anbwetfe  aucb  filne  6tubten  f^tt,  imb  gab  benacbbatten  ^^ttetn  Uns 
tetrt(bt  In  bet  gtte(btf<bei|  nnb  ^btöifcben  6pta(be.  1520  watb  et  ^um  teiltet  bet 
bcbtaiftben  unb  gttcibtfcben  6ptad)e  nad)  gutfcb  betufrn,  unb  ?t9ing(t  ftlbfl  gewann 
btttd^  ibn  genauere  Aenntntf  betf  i^btätfd)en.  Sn^wifcben  begab  et  fi(b  aucb  nacb 
fBafel ,  um  Atatmnbet  in  i^etautfgabe  von  Afaffffetn  be^tffltcb  S»  ftpn.  Sna(b  bet 
UmwanMung  bed  ©to^munßerfllftetf  etbielt  et,  mit  einem  jtanonifat ,  bie  ^tefefTut 
-bed  aiHtn  Seflamentd.  :3)et  ^Sot^ug,  ben  i^m  Sunngfi  t^ot  ben  ®(bwätmetn,  ®tebel 
«nb  9DtaiQ  (btn  9&rcbetbiirgern)  gab,  erboste  htn  ^af  betfelben  gegen  ben  9{efots 
JMtot.  Cepotln  flatb  bxn  20.  a)cc.  1526,  nut  26  3abre  ^\X.  (Mise.  Tig.  111.3411. 
<qq.  |ti  Mtgleuben  unb  ^u  etläutetn  mit  S^^iX.  A.  ®.  3 ,  52.  99.  233.  unb  ^tt.  H. 
Eccl.  VI.  354)  a)lDl.  SafobSbltbacbr  Sbotbetr  am  ®tofm&nflers Stifte  in 
9&iid^;  cttttt  bet  2)l^putii;enbcn  auf  bet  SJetnet  s  3)itfputatton. 


488  3UK9tc  ^MiNitiNoii  lu  3tek^ 

Uah  QJbtv  »m  einer  obetfeit  ttfgertifet  imb  ^bs^aliriii*  «Hb  M  e<  nil  in 
ttttfetm  gewaU  mite  bu  binweg  }e  tbtin;  fo  folgt  biWttacbi  M  «tf  i«  nit 
(9Utnb  anbeten  ober  eeren«  Slun  tft  bie  metnung  bei  beeren  (ocrflmA  ««• 
ftct  3acobi)  ein  gemeiner  gegentourf;  »ann  mmt  el  ober  ml  beMif  fo  ift 
ti  nüt$  cnbetl  bann  ein  bectmantel  unferer  gottCoft.  2>enn  mm  fid)t  ofcs* 
lic^:  fo  fet  ber  gemein  mann  unbenoifen  »urbi  bof  er  loAtr  boffninig  noA 
teo(t  ober  rat  ntt  b9  inen  f&(6ett  foUti  bann  fo  (egttnbf  fp  felb«  temOer. 
Xüf  man  fq  aber  fStcbt,  til  ein  «mü$  seichen  bol  oerbetffeni  fo.nm 
jnen  tbit  in  franlbeiteni  in  tritbfafen  unb  tn  wiberwArtighiten.  9Barum 
^eif t  man  fp  gnabrqd)e  bi(b  ?  SBarum  lonfk  man  tnfutiberbeit  fo  M  gm 
<i^initb[eni  gen  9((b  anberfl,  benn  baf  man  fagt:  ba  tft  ein  gntbrwl)  btA? 
S3}arum  l^erbeift  man  jnen  bal  ober  jenel  anberftr  bamt  ba§  man  toffumg 
au  inen  bati  aU  ob  fp  nn<  beifen  mi^inb?  SS^amm  bettbnet  mM  jf«  mit 
toad)i?  marum  benft  man  fo  i»i(  »aAi  für  ire  bilb?  warum  legt  man  Ünm 
fblcben  from  i^or  inen  Ml  3BatU(6  m  feiner  anbren  orfad)  $  bemi  bof  man 
jnen  bie  gefunbbeit  jtifcbrvbtf  cU  ob  f«  gefttnb  gemacbt  bi^binb.  9ttem  fo 
batb  bie  miraM  ufb5renb  i  fo  bort  ou^  bie  eer  ber  beiligen  nf*  3n  fttomuif 
man  liit  in  ben  tcmohn  oi(  ge(t<  barab;  bal  tft  ber  breft  mit  cimmtem. 
!Darum  (bUenb  tie  gbbtn  bin  unb  abioeg  getbon  merbeni  tote  bie  t»or  gen^g 
fin jeigt  ift*    2>if  rebt  er  mit  ttugen  »orten  i  bao  ift  aber  bie  fvmai* 

Slacb  bifer  reb  fpra(b  ber  berr  oon  CfcbCieren.  a)  9Bie  fotf  idt  aber  Im 
fptu^  oerfton:  „Saubate  bominum  in  fancti«  eittf!  Sobenb  gott  tn  ftlkt 
betligen."*  ®ab  im  ber  StvingU  antwurti  bal  mAre  (angeft  ertMrt;  ti  bieffe 
nit  fanetil  funber  faneto,.  9(lfo  bätte  el  i>ieron9mul  oncb  i^erftanbes :  bomi 
lai  bebrdtfA  n^ort»  bölobfcbci  bieffe:  in  ftncm  beiligen  orti  ba  bann  gott 
loonte;  unb  nit  bbtabefd)att.  2>amit  fcbtoeig  er  ftiU:  bann  er  n^oi  )cr 
mc(t  foott  mit  einem  fbK^ien  n4rrif<ben  gegenwnrf.  2)arnacb  ft&nb  bete 
S}mt  SBtbmeti  ein(ap(anj  b)  uf  unb  oermeintf  mün  fbUte  bie  beiligen  eeem 
aU  gUbrr  (Sbtifti ;  man  m^cbt  oucb  »o(  ire  bilb  baben :  bann  obiecta  mooent 
ftnfu«.  €^0  man  nun  ir  rebli(ben  tbaten  gefiber  fo  fBUte  man  jnen  oiMb 
nad)folgen;  su  bem  wurbinb  fQ  mi  ermanen.  Z>arum  fb  mein  tcb  mA 
buntt  micb  oud)  (fagt  er)^  ti  mMbt  n^ol  erlitten  toerben«  ®ab  jm  hr 
Sn^ingli  mit  turjen  »orten  antt^urt :  9a  ti  Witt  mol  etioal  (  fb  er  bie  lyei^ 
(igen  gef(brif!t  barum  anzeigte  unb  nit  fin  meinung.  Subem  »Ütt  €briM 
Mi  aUein  su  rtnem  Porbilb  geben  }ä  leben  unb  nit  bie  beiligen»  Dttm 
lai  boupt  müfi  um  futen  unb  nit  bie  gliber.  t>cti&  ift  bao  loort  golM 
beitrr :  Du  foKt  nit  bilber  maAen  nocb  baben !  SRan  mbcbte  bennoib  mift 
f^Ute  alfo  ftini  fagt  93}ibmer/  ba|  man  bie  gliber  eerete  oon  hti  bouoM 


»•«••■nMWWOTiM^a 


t)  gt^nbOiiM. 

a) 9)famt  a»  6(blitttn  fot  Q&rfcbgcbfetf  atoifdi^n  SM<b  imb  Sobeit;  b) ^ail 
nibmer,  Kaplan  am  (9rofiii]iiifte?«6Hft  in  9lM(b#  ®cgitcf  gtoinglt*^  taihn 
eitfcmatipn ,  ttiib  Qitfd^HfUmünn  M  abmftnbtn  C^otä^rrn  tiiib  Jturttfiiiii  ^tin* 
rieb  @ö(b(t,  bn  ^win^ü  blt  ^PfanfttOc  an  ®ldni«  ftteitfg  gcnacbt^ttt.  SteM 
fBtbmct,  na(bbtm  er  tin  att^gtlaffentl  £c6eti  geführt,  trat  in  btn  gciftlt4tit  Bttat 
tmb  toititt  baxüui;  (eirat^tte;  utUtfinMtt  IBctb  unb  itinb,  vnb  lief  to  tcnitcicg; 
cr^dt  päpftUdlK  Si^pcnfatioit,  utib  oatb  }ttiii  ^>tit^tt  gctocftt.  Mui  fmbt  »* 
Vctbtttf  bnlicf  tt  büß  iia<b  bet  SM^ptitatioit  9&d<b  mib  ging  na<b  Softngta«  ini^^ 
aber  4ud|^  ba  ber  Slefbnnotioit  weicben.   (Hott.  H^Eod.  VII,  Itt.   >Vic»II(afifi) 


$toe9te  tifyuMttm  {fi  3öH(^  489 

mm*  VnMtttt  SnrfttflU:  9a/  fo  jt  fimn  ttot^utftidtn  flAM  t^iSnb:  kotin 
(0  cermb  jr  sott;  Mi  t^tiUm  Mitftni  aber  bcf  ntt.  3n  bcm  ftönb  bec 
l)m  vtoHt  tnriltrt  ^it  3^9/  »)  ufr  un»  woHt  (tc^  cntfc^ulbiseti  i  wie  l^octoc 
^eMKoii  attjosm  i)<tt:  man  l&fctc  t^U  gcM  ab  ben  gi^cn:  ba^fctbig  gr* 
fd)abe  batum  nit  in  aUm  trm»(ai;  ti  wäre,  ob  gctt  wiU|  nitman  fo  torrdy 
tifl  /  bct  f9  anbetete.  €fpra^  boctot  eeboflton:  t^^t^i^t:  bu  fcUt  fi)  nit 
eeren!  fo  »il  bebatet  nni^  ba^  bebtaifcft  worti  fd^aba,  unb  nit  aUein  nit  ariß 
beten.  Datum,  bevt  provfl/  fo  betjpbenb  mit;  baf  i^  üdi  battjn  serebt 
fmb!  fyo  iaflt  ber  pcopfl:  ja  fq  babenb  ben  tiiflen  unb  nit  gctt  u^opftet;  ba< 
flef(t)i(bt  aber  b^  un«  nit.  ^fntwutt  jm  meifler  &eo:  rt  wätt  wüti  man 
bAte  ben  tiflen  secp^et;  iai  tb^tinb  wir  cucb:  bann  eer  bet  bitbet  w&t  ein 
mtt  tti  fleifd)<f  wie  9au(u«  jä  ben  9alatem  anzeigt*,  dlac^  bem  tebt  bec 
berr  burgermeifler  Kbu^:  (t9  bätteftd}  nun  lang  berjogeui  unb  w&tt  wt 
}tt  effen  (etf  wü$  eud)  um  bie  etfte  flunb).  2)avum  f»  m9d)te  iebetmann 
an  (in  iKtbetg  gon;  unb  fo  e^ein^  (ibi&ger  fo  fSQtinb  bie  tdt  unb  burger 
bi)  bcm  etilen  gebot  toibet  f ummen  mit  fammt  ben  anbten ,  fo  jugegen  wo» 
rmb.  iDo  flunb  iebetmann  uf  unb  gieng  binioeg  i  ba  et  bann  se  morgen  effen 
»ottt.    00  bil  »atb  oormtttag  grbanbiet. 

Stoebbem  mangeeffenbatt,  unb  iebetmann  nac^  be«  botgetmetftet«  gebot 
(Ivifig  wibcr  uf  bo^  tatbu«  (ummen  wao ,  bäb  an  bet  bett  butgetmei jlet  }tl 
teben  bife  metnung:  ®ndbigenf  lieben  betten!  jt  »tiffenb/  mie  e^  but  oor  bem 
imbif  bliben  ifl.  2)amit  aber  bifet  attitel  befio  ((fltet  ettattet  »erbe  (toicioof 
t$  genägwdre),  mag  ein  iebet,  fo  no<b  ieman  fibtig  toitti  batwiber  mit  bet 
göttlicben  gef«tift  fechten.  Z)emnadb  (tiinb  boctot  eebajHan  bon  edjaffbu« 
fen  ttfi  unb  fagtalfo: 

Doetot  €febaftian. 

3t  frommen  in  dbtiflo  3efu!  jt  babenb  gebbtt,  wie  tqcbtic^  ba<  gotttf« 
loott  miber  bie  g5^  unb  bie  bilb  bfit  oor  effen  anseigt  tfi.  Damit  ficQ 
ober  niemon  mige  Hagen ,  et  foe  nit  }u  teben  (ummen :  fo  etman  icb  äc^ 
bie  ftdttblicften  unb,  um  gotteo  wiOenr  baf  jt  batftit  toeUinb  tteren  i  unb  ba 
bie  gefd)tift  an^eigtnbr  baf  gbl^en  unb  bilb  ban  nit  oetboten  funber  nacb« 
«elafhi  («e.  Dornt  fitoet  etlid)  f^mSbtnb  unb  Iflfltenb  ba^  btiUg  (tat 
gon^ivort  unb,  bie  ba^felbig  tyet(finbenb.  3nöd)te  i(4  ml  (t}ben/  jt  flänbinb 
iej  batfat  unb  jeigtinb'^  an.  Dann  idb  weif  iaii  baf  ütott  Dilt  fo  niatt 
bon  rinanbren  (ummt,  (td)  (lagen  wetbenb,  jnen  fqe  nit  genug  beftbeben; 
ttttb  tebt  einer  ba^ ,  bet  anbet  jene^«  (Bi  mag  ein  iebet  biewibet  on  aUe  entgelt« 
nuf  rebcni  ja  mit  ber  g&ttUdKn  gefd)tift:  bann  be^  menfcbentanb«  unb  ei* 
na  leben  götbun(en  wettenb  mine  betten  nit.    Dai^  ül  fumma  ftnet  teb. 

wo«  niemon,  ber  uf  bao  frOnbUcb  unb  d)ti|lenli(^  etfotbten  boctot  6e« 


•>  91.  9tUt  flfreti  warb  1518  )ttm  ^opfi  M  Orofmitnfhr > Gtifte«  gewfibir. 
3»ingK  genmmi  Pon  fKnfang  feine  Smicigung.  Cr  war  ntiben  StnneO  nnb  Sfreunb 
bet  !Bfffeiif(f^aft  nnb  ber  ®e(e§rten ;  aber  weber  Pon  fräfHgem  ®et(l  Rp(b  ebarafttt. 
dioingfi^O  ffil^ne  flf^rffcbrittt  im  Stefbnniren  nnb  eintritfungen  t)on  Oegnern  bewogen 
<N  »tt  fBerfttOKn ,  benfefben  gitrfitf^ttQalten.  S)p<b  Swingli*«  geifUge  Ue6emi<i(bt  bob 
ftinen  SBIberflaiib ,  tinb  er  gab  fid)  feiner  Zeitung  bin ,  fo  baf  er  f ura  por  btefeie 
XH^ontation  frfOd  bie  $anb  gnr  meföroiaHon  fHn'eo  6tifteO  bot,  unb  1526  eine  3raK 
<bcii4ie.   (Holt.  IL  Eeel.  VIII^  SO.  n.    fSir)  I,  117.  HO.  178  f.) 


490  3ioe«te  MwrtattM  stt  3Jin<^ 

Ufäant  üifb  rtUn  mWHi  ja  tttt  ein  wort;  »ictpot  (9  f«fl  ncNnl^tt^cflift 
bm  mUbfti  Sbrifhim  unb  fxnti  wotM  iKrtanbrc  (äftrmb  unb  fctrmd^. 
Unb  aU  tcbcrmonn  fd^mrisr  italitb  boctot  SoUaffov  ghribbcrgcti  vfarm  i& 
WialUkMi  a)  ttf  unb  fpta^  a(fo: 

!Do(toc  Süftailat. 
2)<t  aUmäö)Hi  Mifl  dott  bat  uni  btfoUn  hvxä)  ant^fnt:  €^0  ta  ttiU 
gegen  loufeft  bem  ocl}fen  bine6  f^enb^r  ober  eim  cfe(/  ber  ba  irret:  fnir  in 
n^iberum  jü  int/  ba^  ift,  }ü  (tnem  berren!  Unb  fo.  bu  ftd)ft  ben  efei  bei,  ber 
bt(6  baffetf  Ugenb  unber  einer  burbe:  fottt  bu  nit  fSrgon  funber  bie  nfln* 
ben  mit  im !  (Epob*  XXIII.  5«  Oncb  bot  Sbriibin  berfliQcben  gemelbet 
fittc.  XIV.  S:  Wtldi^  ümtn  efel  ober  ocb<  in  ein  grüben  faUen  »irti  bec 
in  nit  iwn  flnnb  on  beru«  }äbe  ou^  an.  bem  tag  be<  fiabbattf  ?  SSH  ateer 
ift  }ü  beberjigenr  fo  ein  menfi^  irret  in  ben  finden  f  fo.  (tner  feel  reltsfeit 
betreffenb/  ober  fo  er  in  ein  gruben  Ui  infoi^  ober  ber  mi$bru(b  «RffcfaUctti 
uf  baf  im  geholfen  »erbe.  Slun  ifl  untöngbori  funber  offenlicb  unb  fidvcc 
bann  bie  fonn^  la^  in  etlicb  bunbert  iaren  t>H  irrfat  unb  mif bräcf)  butdl 
ben  tdfed  ber  ba  ntt  fpret,  jtcb  in  bie  (briflenlt^n  orbnungen  «nge^cbten 
unb  }iigetragen.  9(tt  bann  ouc^  befcbeben  in  bifen  2»eqen  artiHenf  namlidi 
b9  ben  bUbnuffen  ber  bciligen  unb  in  ben  mifbrü^en  ber  mefie.  Z>ef balb 
»on  ben  achtbaren,  fumemen/  eerfomen  unb  mitn  berren  bucgermeifttr  1 
Kein  unb  grof  rat  r  ben  man  ndmt  bie  jweDbunbert  bifer  (obticben  unb  «dten 
flatt  3fiti(^f  minen  gänfligen  berreui  wo(  unb  cbrifienliclb  angefeben  unber« 
meffen  1  oud)  ein  frunbU^  bruberlicb  gefprdd)  )e  balten  fOrgenommen ;  by 
mit  foli^er  janf  unb  »»ttrocbt/  fo  ü(^  erboben  (baf  einer  b«  bem  atteni 
ber  anber  bp  bem  nfinien  blqben  »5Ue)f  on  aUe  unrttw  unb  empiSruns  ge* 
bämpft  merbe.  ^tlditi  alle^  nit  fägticber  no(b  geburlicber  gefd)eben  m«>(bt| 
benn  burd)  fürtragen  be«  Haren  nH>rt4  gotte^  /  in  beeben  teftamenten  befd^rt« 
ben.  !Z>enn  ie  in  cUtn  fpämgen  f^tiben  unb  2witräd)ten  attein  bie  gcfcbrtffci 
bon  gott  fe(btf  canonisiert  unb  gebeiliget  1  ein  ri^terinn  fon  foU  unb  muif 
fufl  nteman :  ee  muf  btmmel  unb  erben  }e  ftucten  foUen*    SBana  ber  barvu 


a).D.  SSalt^aiat  ^rtebbetget,  q^farrtt  »n  SfBalb^ut  .«^ubne^er  war 
lein  @f fcb(e^t«name ;  ititbbtt^tt  Hat  pacimonunos)  ^tcf  et  mii  fctnein  ©c« 
burtöoct,  9rtc&6<rg  in  ber  SGBctterau.  3n  ^u^em^ett  war  ttSBot^t^tt  btx  Scbufe 
tu  ecbof (;auren ;  bann  prcbtgtc  er  al6  ^fattit  ju  SGßalb^^ut  5a«  etHm^tlium  baftlbft ; 
bit  etabt  na^m  bit  8?eformaHon  an,  unb  ber  (Rat^  fcbuftte  ben  Vfatret  ^egen  btc 
a^erfcf^ung  \>m  ber  öfhefcbtfcben  SIegterung.  1523  begab  er  ftd>  auf  bie  ^meptt 
S)i«puration  nad)  ^uricb ;  im  gleiten  3a^re  befttcbte  er  6t.  Waffen,  unb  )ag  nit 
fetner  ^nretffenben  Serebtfamfett  bort  fo  t)te(  ^lU  ju  feinen  ®aflprebtgteii ,  baf 
^e  Aird^e  bit  SBoIf «menge  nt<bt  faffen  f onntt ,  f«  ba^  er  oon  einem  $ugel  b^rob 
prebigte  min  150.  401.  396.)  HRrmjer  befucbte  i^n  lu  fBaib6\^ut\  er  tiHxnbte  ftd» 
nnn  in  ben  SBiebertänfern  unb  führte  1525  bte  SSfebertaufe  in  aßa(b«but  tin.  3)tef 
perurfacbte  q^artrpen ;  bie  etabt  watb  Pon  btn  £)eOret(berii  belagert  unb  etngtno»^ 
»en ,  unb  bit  9{efiormaHon  bafetbfl  t>crti^t.  ^ubmeper  flo^  unb  verbarg  ft<b  in  9ic^ 
ri(b;  »arb  aU  SBtebertöufer  gefangen  gefeilt;  aber  feine  9lu«[ie(tning  ben  OeftrcnbcrB 
obgefdi^lagen.  Sflacbbem  er  mit  ätoin^ii  bt«putirt  ^atte,  t^t  er  SSiberruf,  Mrb 
frep  gelaffen ,  au«  bem  ®ebtet  t>ermtefen ,  aber  »ugUicb  twr  SRangel  unb  9la(b^eU 
lung  feiner  ffeinbe  gefiebert.  SSon  neuem  Pereinigte  er  fi*  vadt  ben  IStebertän^, 
fam  nacb  »ug«burg,  nacb  9Röbcen  itnb  enb(i«b  uacb  SBKen,  100  er  15i2ttecbramrt; 
^nb  feine  8fe«tt  ertränlt  warb.    ($ott.  «irdi^ngef*-  3#  273..   Ott  Annale  Aiiab.) 


Iimi(k  «Ott  um  frlb«  bk  rid)tertnn  in  »m  fläC  bc<  uttfiC«  s^frl^r  oU  I9te 
bfnib  (Sjc(^<(  XUX.  24:  60  ba  mict  ein  jmitvad}!:  wctbenb  fton  bie  men* 
Mm  in  mhint  gtrtd)trn  uab  wttbenb  uctetlm.  Slun  ntSsnib  bte  seddit 
«ett(^  Mim  ni  %ittli<bttti  mort  ettennt  werbt n  1  wie  un(^  bte  flef(i)rtft  mar« 
(i<t)  besagt:  ba<  wort  gotte«  urteilt  3ob*  XII.  2>cut.  XVII.  (Spob.  XVIII. 
mtb  XXVIU.  2>erbalb  Sbrtih»^  un«  in  bte  Aefd)rift  A^ifen:  (Ergrflnbenb 
bte  9efd)rtfi{  bte  flebmb  xilfinufl  »on  mir  h.  unb  un<  SRoDfen  unb  bie  pro« 
Dbeten  förseMtagett :  bte  föUenb  wlt  bitml  bann  er  wiU  nit  läflnuf  bon 
ben  mtnfibtn  ^aben.  ^ob.  V.  39,  46.  2>en  bruc^  bat  Sbriftu^  fe(b^  r  oudb 
9hnlM  unb  bie  anberen  apoilel  gebalten:  fo  f«  nriber  ben  tüfel  ober  onbere 
bSfe  tnenfd^en  verebt,  banb  ft)  ftentetnlid)  jnen  bie  sefcbrift;  aU  ein  rtcbte« 
rnrn  aUer  wtberfpäm()en  rebei  unber  bte  nafen  geftofleni  unb  barmit  über« 
wunben.  2>ann  aOein  bte  beilici  gefcbrifi  ba^  mar  (iecbt  unb  (ucern  iftt 
burcb  wetcbd  ade  menfcblid)  orflumentr' finflernuf  unb  gegenwurf  ertannt 
mrbenb.  2>tf  mxim  ber  propbet  S>at)tb  faft  wol,  aU  er  rebt  }u  gott:  (Sin 
(iKcrtt  nttner  fu«  bin  wort  <^fa(m  CXIX.  105. .  dtt  bat  un(^  oud)  Sbriftu«  fe(« 
ber  geleert/  baf  wir  bie  lucem  üne^  beiffamen  wort^  in  unfer  banb  ne« 
minb,  bamtitr  fo  ber  brätgam  (ummt,  wir  mit  jm  uf  bie  bod)SQt  t)ngan» 
ginb.  9Ilfo  föUenb  oucb  ber  trrfal  unb  bie  mifbrätb  ber  bilbung  unb  mef« 
fen  aUein  burd)  bie  ricbtf^när  Uß  beUen  Haren  worti^  gotte^  ftirgetragen,  er« 
(emtt  unb  noÄmaU  re^t  gemäfftget  werben;  unb  toat  baruf  gebuwet,  wirf 
enblid)  unb  beftänbtglicb  blqben:  bann  ha$  wort  gotte^l  ifl  unti^blic^*  ^ie 
wa0  nocb  ntemon,  ber  bawibcr  reben  wbUte« 

2)0  (lunb  boctor  6eba<lian  uf/  bem  t^  audi  empfolen  warb/  unb  er« 
mant  abermaten  iebermann  /  baf  man  mit  ber  gefcbrifi  barwiber  fämpfti : 
bann  e^  wärittb  etlid)  /  bte  wärinb  oerargwonet ;  benen  würbe  man  mit  bem 
namen  barfür  rufen.  2>o  ftunb  mei^ter  3aeob  (Eblibad)  uf/  rebenbe:  !Die 
wort  <£pob.  XX.  4.  brutfenb  nit  u^»  baf  bilber  ban  in  ber  (ilcben  oerbo« 
ten  fDgenb.  !Z)ann  f«  rei^enb  )tt  gutem/  unb  ba^  w&rtti/  faciati^/  ba^  iil/ 
macben/  iticbte^  aUetn  babar/'  aW  Jn  bunten  wbUtei  bu#  man  f9  berge» 
Halt  nit  macben  fbtlt,  baf  man  fq  nit  anbete.  (Sr  meint  oud)/  man  mbcbt  T 
wol  in  bie  fdl  malen  it..  Uf  bat)  warb  jm  ein  antwurt:  tt  wäre  bat  ge« 
nug  baoon  gefagt;  wi^Ute  er  barwiber/  fo  föUte  er  bie  gefcbrift  t^atfüt  brin« 
gen  unb  nit  (in  meinung.  2)od)  fo  wollt  er  für  unb  für:  ft)  ret^tinb  un< 
ju  gutem/  )u  anbacbt  tc.  Do  fprad)  boctor  ^tani  3tn(  oon  (SinftMen /  a) 
ber  ein  i»erbruf  ob  fblcbem  tanb  batt:  3Bie  war  bem/  fo  wir  alle  blinb  wä« 
rinb?  wer  woUt  m$  bann  reijen?  3(1  ba(^  nit  war/  bie  blinben  mu(fenb 
eueb  gereist  werben?  QQBer  reijetbiefelbigen?  2>ergli)d)en  adnt  entflunbenb  ba, 

•)  D.  gfran)  9tnf,  t)on  Sindebedt ,  päpf!(i<ber  Kaplan,  war  neben  ^wtngU 
f4on  an  einfltbeln ;  bann  Vfamx  bofefbU.  S)ut(b  ün  battt  ^wingK  hH  p&p(llt<be 
Venffon  erhalten ;  er  foQte  t^n  sunt  gfreunb  be$  q^ap^e^  bur<b  bte  glänaenbfien  ^tu 
fpct(bungen  gewinnen.  Slbet  3tnf  war  fo  eifkiger  gfrcunb  ber  Air<ben))er(e(rerung, 
o(^  9wtng(t  fefbfl :  mit  t^m  unterfcbrieb  er  bte  Stttfd(^rtft  um  9(uf^6ung  be^  mu 
UH  utA  Mrat^ete  6a(b  barauf.  1522  warb  er  q^farrer  ju  ffrepenbatb  /  »nf te  ober 
bftib  bafelbfi  we{(ben ;  f am  oon  ba  natb  Suricb ,  )og  mit  ^wtnglt  1529  {n5  gfelb 
na<b  Kappel ,  bann  na^  3nr)a4^ ,  auf  beJTen  qOrebfgt  bte  iBilbet  an^  ber  Atr^e  ge« 
f4afft  witrben;  ba(b  ^rna<b  (larb  er.   (4>ott.  JtirdJKngeftb.  lU-   »Pf  b.  afiifßlV*) 


492  3iM9t(  MyatoliMi  }fi  3äct4 

bctgcr  uf  /  unb  (a«  ba«  ort  i  fo  im  2>c«t.  XX VII.  9.  A<f(t)tibtn  üot  olfo 
Itticnb:  Da^  bat  SRo^ft^  gebotoi  U0  bcm  gcb^^f  gottc^:  bie  let^ttm  f&Um^ 
Vtrfiinbenf  unb  mit  beißet  fUmm  au  attcm  wlt  ^frarto  fasen:  S}ftflu(bt  ift 
bcc  menfcb;  itt  ein  gefcbm^t.  ober  gcdofen  bilb  macbt  i  hai  ttit  gräml  bef 
btmn  gottt^  i(li  unb  bat^felbts  btlb  beimiid)  on  etn  ort  fe^t;  unb  ba«  g<ins 
voll  foU  fagcn :  9(mcn !  Z>a(^  ift  mar !  2>f|itr  (ocu«  ober  ort  ri^t  btft n  fpati 
allen  mit  rinanbren.    ^c  licffcnb  f«  fM)  aU  bcnigm.    S>o  t&ft  boctor  et« 
bafltan:  ob  teman  meer  tnäxti  fo  banotber  tvSUtr  ber  mbd)tt  ba^  tool  an« 
actgen  on  aUe  entgrltnuf !  2>o  rebt  md(kr  ^ont^  Xit:  SBie  foU  id)  ba^ 
verflott  oon  bcr  Sronctcn  ^  angehebt  i&  Stom  ?  bat  fy  gott  geben  obtr  mt? 
Vntwurt  im  metflcr  fieo:  2>cr  Sroneten  »etf  iA  (ein  gefcbrifL  <E«  ifl  mit 
nit  smqfel:  bitte  (lEbrJilul  ba<  angefleht  geben  r  fo  b^te  enoa  ein  eoangetift 
ba^felb  anjeigt;  fo  aber  ba<  nit  t^^  fo  muf  id}«  nit  glouben  unb  gtoubi 
eud)  nit  !Da0  rebt  oud)  ber  3»tngU :  ti  wdr  (ein  gef(fiirifi  barum«  Ob  er 
aber  bat^  fcbon  geben  b^ttf  fo  ft&nbe  bod)  ba<  gebot  gotte«  nit  beft  mtnbcr 
^f :  2>u  foUt  (ein  bilb  machen  nod)  baben  k.    !Der  ^d«  wollt  ein  miHTen 
baben  i  ob  tt  «Ott  geben  bitte  ober  nit.    3n  bem  fDrtcbt  boctor  ^ran}  Sinfr 
ben  abermatt  ab  bifer  fantaf«  oerbrof :   €i)  bobenb  ju  9tom  ber  3rone(en 
tin  föUdK  }al  i»er(oufttf  baf  fq  jncn  biUiA  lieb  ifl.    2>o  fagt  oud)  bcc 
be(an  oom  betUgen  bergra)   ben  ouc^  ab  föUd)er  norrbeit  anfieng  i>er* 
brieffen:  i>at  er  fd)on  bie  Srone(en  geben:  fo  bat  er  bennod)  bie  nit  geben i 
bte  man  ju  9tom  i)er(ouft.    2>o  nun  (iliti^t  dberbin  »ait  alfo  bof  man 
(ein  gefd)rift  barum  nit  moHt  anseigen  f  ^nb  meiner  Sonrat  6(bmib  r  ber 
commentur  ufi  bamit  man  et»a<  mtt  ber  gefd)rifi^  ber  ungeleerten  i^faffen 
balb  banblete  i  unb  begeret  an  Ulrid)en  Stomglin :  er  fbUte  ttn  unberfilbeib 
geben  ber  btngen  balb:  fo  t>H  pfaffen  Ȋrinb  bie  sugegenr  fo  nun  t^ermtt^ 
nen  »öUtinb;  aüti,  fo  ben  3uben  geboten r  todre  oud)  mti  geboten;  betmi- 
berum  ütl  wäre  ben  3uben  geboten  9  unb  un6  nit     2>e$  begeret  er  um  bcc 
unerfarhen  willen  ein  berid)t  ut  ber  gefcbrifr* 

Uf  botf  frunblid)  begeren  gab  jm  ber  Stvtnfltt  antwurtr  rnib  fagt  bift 
metnung:  %Ütii  fo  in  bem  alten  gefa^  geboten  ift  bie  ecr  unb  gfoti  gotte^r 
Me  liebe  unb  frommen^  be«  ebenmenfd)en  betref^nb,  btt)bte»ig/  It&ti  ftqfunb 
unt^erwanblet;  wie  ba«  gebot  (lar  oon  ben  bilben  m^ebrutfet  batr  bof  e# 
bie  eer  gotte«  betrifft.  9llfo  foracb  ber  berr  Hhtifbx^  aRattb*  V.  17:  3tb 
bin  nit  (ummen  bad  gefab  ufjelbfen  funber  se  erflatten*^  /Dann  ie  H 
muf  ewig  bloben ,  ba«  gott  betreffenb  ifi.  2>af  aber  bie  ceremonifd^en  p9mi> 
ben  Suben  geboten  (tnb  1  ba«  ifl  uM  nit  btnbenb :  benn  bie  ceremonien  (inb 
jnen  }u  einer  (traf  geben  r  wie  er  benn  im  (Ssecbiel  XX.  2S.  fagtt  3d)  wirb 
iid)  nit  gute  gebot  grben :  bemt  f«  wurbenb  bamit  geflraft.  Sftfo  bit  in  bi« 
fem  arti(el  bie  bitber  betreffenb  ifl  nfit  ceremonifd) ;  funber  wie  uM  tat  ge< 
bot  binbenb  ifl:  bu  foUt  nit  tbben!  alfo  binbet  untf  oud)  bad:  bu  foUt  nit 
bilber  mad)en !  !Def  ermant  un{  oudb  ber  beilig  3obanne«  in  ftner  crflen 
einfiel  am  lejten  capitel  r>.  21:  3r  brubcr  (ifl  ba«  nit  frunblid)? )f  Pcrbutenb 
ü<b  oor  btn  bilben!  2>a(i  tt^at  on  jwqfel  M  bem  geifl  gottetf  angesfinbet  ein 


<)  !Betontca.   <)  9Bo^lftt|et   ^)  )»MftVt^n. 
•}  @ta  eb^rbermifiift  6ei|  SSintcrtbur. 


3ioc«te  bllpitatiai  iä  3ärk^  493 

ftmmt  Mf<Aof  nt  SRaPiai  a)  bev  bar  gcMrifi  sottet  hai  Uti^  toa^V 
bcnaunfcrt  pof^btfc^of  kiunb  (inb:  betfrlbtg  t^4t  ouc^  bie  btlb  u<  bm 
teoiplni.  :&e#  matb  bcc  pai>ü  iH)n  im  ttmen  i  befc^altt  in  baruin  r  aber 
nit  mit  Ut  g(fd)riftf  funbcc  aUdn  bamtt;  er  ^ätte  getbon/  bat^nfcEetn  pric« 
fter  Dor  im  getbon  bAtle*  SBa«  tft  ba«  ?  9SBarum  erteiciet  et  im  m't  bte  ge* 
fcbcii),  baf  et  umtijt  a^tbon  bdtte?  3(b  wiU  ben  canonem  (efett;  fo  bb« 
rrnb  itf  »omtt  f9  umgangen  ßnb.  ^er  canon  ftat  SDifUnet  1  ean.  ^t« 
latum  ab  no^  tc.  Da^  jeigt  nun  3<vingU  mit  Pt(  mcet  Iunbf(baften  an 
unt>  mit  flögen  motten«    2>tf  tfl  aber  fumma  batiH>n. 

^te  fragt  !D.  &eba(lian  pon  6cbafbufeni  bet  präftbenten  einer:  ob 
jemon  meer  batn^ibct  »bllte  fechten;  fo  bann  nicman  mee  toiui  fo  nnttbt 
man  eüccben  mit  bem  namen  barfut  tufen.  Unb  jkng  an  unb  tiifit  bem 
Utprießet  oon  QBäbenfcbioql;  b)  bet  toa^  nit  ha.  (Stlicb  fagtenb^  et  fc^ltefe; 
(b  not  Koa^  im  ju  bem  fampf.  2>o  ttift  man  bem  Ifltptieilct  oon  ^otgen ;  c) 
»a$  oud)  nit  ba.  @in  belfer  fptad)  r  er  »äte  ffir  jn  ba ;  -et  wbUte  abet  nit 
Sit  in  antteutteUf  bp  et  geftagt  »atb.  Do  ruft  man  bett  ^UfiM  oon 
Scuiitn :  d)  ob  er  etwa^  n^tbet  ben  attitel  reben  tPbUt  ttttt  ber  ifditift  i  fo 
mbdbt  er  ba^  onjetgen !    2>er'  rebt  a(fo : 

9l(eptu^  i^on  fioufjfen. 
^rr  butgemtetfler  t  eetfamen  i  wDfen  ie.  ir  mine  b^tren  babenb  ben 
ftmeiren  unb  anbeten  gefcbttben  bet  jweqen  ättttUn  batb,  oon  bet  mef  unb 
oott  ben  gbb^n.  60  bin  t^  oud)  a(fo  bi(  n>te  ein  gbotfamet,  unb  wi(( 
fofen :  bann  icb  bin  aUn^eg  wie  ein  gbotfamet  etfd)inen ;  ba^  v^iU  idi  fiittet. 
9d)  bab  ou<b  minen  unbettbbnen  aUweg  ba^  eoangelium  geotebiget  t  baf  fq 
nie  nät  ab  mit  Ragt  babenb.  3(b  beget  fq  oucb  batum  it  bbten  tt.  2)e^ 
g(9dKn  teinb^  f&tt  et  bintjn.  SXan  wilit  in  nit  bbten,  funbeti  n>Mtt  n  wU 
ber  ben  ortitel  fechten  mit  gfd)ttfit  1  ba^  m5(f)te  er  n*ol  tbün ;  wbUte  er  ba« 
nttf  fo  (SUle  er  fcbmqgenr  unb  (in  entfcbutbigung  /  wie  er  georebiget  bdttei 
bt^  tff  (in  }pt  foaren.  (Er  woUt  nit  barwiber  fecbten«  X>o  flunb  2).  3oa« 
Mn  SB^att  i^on  fant  ®aUen  uf  r  unb  rebt  btfe  meinung :  !Dtewp(  ir  ba 
angesogen  toerbenb  /  ir  prebginb  fiweren  unbertbonen  babeim  1  ba« 
nienan  im  eoangelio  flatf  unb  ba^  toiber  miner  gnäbigen  berren  oon  Sütricft 
manbat  tfl:  fb  jeigenb«  bte  aUf  unb  ftonb  babeimen  ab  oon  üwerem  febe« 
rcn!  ^  SBaffenb  ir  bie  etwat^  baruKber,  fo  rebenb  ba^  frq  o{Fen(id)!  ba^  ifl 
lob«  t9<rt  i^ieruf  fagt  9lltriM:  ^err  boetor!  ieb  wiU  fid)  lü%tl^  antwurt 
geben:  iäi  weif  niit  barwiber.   Z)o  ruft  man  bem  oon  ®(attfe(ben;  e)  warb 


*)  tKrfcterit,  Äettt  fcbeften.   »)  «dtie,  ftitje. 

•)  911«  3tf(bof  @crenu^  »u  iDlatfnae  beverfte,  ha9  bie  Slßer  ein  ®e« 
genftanb  ber  Anbetung  würben ,  lk§  er  (te  au^  btn  jtttcben  nel^meii  utib  ^erflörtn* 
Vapfi  ®rcgor  ber  ®rofe  btdtgte  )»ar  feinen  eifrr,  ber  9(nbetung  ber  »itber  au 
wehren  ^  aber  tabcUe  t^re  Sntfernitng ,  ba  f!e  fiir  bie,  we((be  be$  £eien^  nnfunbig 
ft«en,  üU  IB&<ber  bienen  fonnen.  (Gregor  Mag.  £p.  7.)  b) ^einrieb  ^dttt« 
mann  (btefee  unb  einige  felgenbe  Flamen  na<b  ®ir)  II.)  e)  StbaHian  Aubr* 
d)  £  a  II  f e  n  ifl  un  tUiuH  3>orf  mit  bet  q^fartfitcbe  einer  jerdreuten  q^farrei»  am 
RbeinfaU  be^  ®(baffb4ttfen  im  9iirt<bgebiete.  S>itftt  ^famt  betpt  e{gent(i<b  hieran« 
bec  at^peerberg.  e)  «afpai  6(bti<bpfen  war  ^>famt  )u  ®(att{elben,  ei* 
|iem  q)f«rrborfe  im  ilanton  9utid^ ,  unweit  be«  einftuffe«  ber  2bur  in  ben  (R^in* 


494  3HM9te  MliwtflHim  |tt  3ftcft^« 

•U(6  Mfmtlumf  i«fr  et  ünm  untml^mtt  fear  mirectt  prtbscte.  l)«f  fsIR 
et  eud)  «ifmU^  ansd(|ftt ,  ob  er  wibtt  Un  ofit  geniAtten  orttfef  ttm$  «eben 
»eUte;  er  fftOt  oud^  onseigen,  tvdrtmf  «ie  fe^er  wdxivb,  To  et  eti  tmNttof 
»efAuIte.  Z>ef  ISugnet  et  feet.fafl:  et  ^Ate  nie  «at  tviber  tai  et^angtUum 
«e^teb^et;  et  n^te  jm  i&  »U  unAfeeti;  et  Mtte  «6et  ml  »on  unf^t  ^ 
iven  «eptebget:  et  fStc^te,  f«  toWtt  nit  mee  i>t(  seUen^  fimfl  ffiiti  et  nie 
ntit  fleptebget,  bol  utttedbt  w<te;  et  ßnn<  mebet  bebtfiifct»  liodb  gtirdjifilb ; 
tttib  fb  bann  btfe  r9ta(f)en  jod)  fct^on  nie  in  unfer  fanb  mäthit  tummeti :  fb 
fl&ttb  etf  nun  tyiCbeflet  bo^.  !Z>o  tebt  3winc)U  botuf :  ^tt  Don  ®(anft(benr 
man  (!d)t  unb  bbtt  am  fftman}  »oI ;  ma^  jt  füt  Hn  »oget  finb.  3d)  alouM 
n^o(  f  jt  l^nnhtb  beten  fptac^en  sat  gbeine.  3t  ^obent  abet  Don  bet  mtU 
Ift  flotte^  ({emrebget,  man  fd)ett  unb  oetac^te  man  ft}.  2>a^  geiacnb  an!  wo 
f(l  ft  ein  miet(et<nnf  toit  jt  <tet^  fütgebntb  on  sfdbttft  ?  2Ni  neifwat;  ^  bet  mbet 
«nfrt  ftowen  ifl:  fo  jetsenb  jn  cnl  toit  f{nb  wti  att  äbelbatan*  altf  fuft 
iemon  anbete.  (St  f«>ta^ :  et  wä^  ndt  batwtbet  t  et  wödte  nun  fSrbnt 
fttflf  (emen  unb  ftc^  ber  »atbeif  {iDfien.  9lebt  2>.  ^ebafltan:  (Bi  witt  be» 
rnn  Dfaffen  attein  um  bie  i^otii^en  be  beota  Dttgine  r  unb  fujl  menetum  ^ 
anbetfl »  iai  ifl  /  e<  »Ate  attetn  bet  btefl ,  baf  fn  nit  meet  fo  Dil  meifen  je 
lefen  b^ttinb  i^on  unfetet  ^owen*  «^ie  flänb  2).  ^oac^im  t)on  SBatt  t^on 
fam  ®aUen  uff  unb  tdft  ben  pfafm  mit  nameii  bat}u  ui  gbetf  unb  beftlcft 
(Inet  betten  r  unb  tAfl  jum  erijpen.  bem  betten  bon  debilen :  a)  et  (SUte  ba 
ansei()en/  »bUte  et  mibet  ben  iti  genannten  attifc(  fed)ten  mit  bet  gBttticM 
fi((ibttft.  Z>et  moUt  nitr  Wüi  nit  tufUg/^  funbet  büb  an  an  etid(eni  et 
Mtte  nie  nfit«  wibet  ba^  ei^ansettum  geptebget;  ba^  bejaht  et  uf  ollr  Me, 
fi>  jn  ie  sbbtt  Mfttint  2)o  flAnb  WH.  Motens  iXinsleti  lätptieflet  }u  (SsSi  ^) 
bat  unb  tcbet  a(fo:  i>ett  bon  9Bebt(en!  jt  babenb  ofmH4  n^ibet  botf  ci»an« 
«elium  geptebget  3t  r9(ii{enb  I90(r  baf  jt  uf  ein  jot  gcptcbget  banb  imi 
ben  tempten:  gott  fx>^  an  eim  Ott  etbitttidbet  bann  an  eim  anbten;  baf  id 
abet  nit  unb  etfinbt  (icb  nimmet  i  funbet  gott  ift  etbittU(b  an  eim  ott  »ie 
im  anbten:  batum  fo  tebenb  jt  nit  ted}tf  fo  jt  fagenb,  jt  babinb  nk  not 
toibet.ba«  ebangelium  geptebget.  34  »tU  äd)  bef  wqfen.  3t  »fifienb,  tote  jt 
>af  tot  anzeigt  ott  geptebget  banb.  2)a  ifl  ein  but  mit  einem  teflament  |i 
fldb  Summen f  bot  äd)  gebeten/  jt  fbOinb  jm  um  gottef  miUen  anjeigttti  loo 
bod)  ba^  im  teflament  gfc^tiben  flanb  i  baf  jt  geptebget  babenb.  3>o  6anb 
Jt  jm  ein  tefte  antwurt  gfben.  3nbem  etgab  et  fi*  <ef  i  et  bätte  baf  ge» 
ptebget  I  et  bAtt  ef  abet  in  bet  gfd)tift  gelefen ,  unb  jeigt  ott  an ,  fo  üc^ 
aber  nit  biejü  t^mcnb;  alf  9leg.  VI.  VII.  unb  im  ^talipomeno 
^unbe  tt  oudb  gfd)tib^n.  i^ie  tufl  man  bem  bett  Petent  ecbnpbet  iwu 
q^fcffilen.  c)  ©et  oetantwutt  ftc^  betgflalt :  (gr  »böte  unb  toüftt  nilt  »ibet 
bifen  attifel;  et  bÄtte  i>ot  ben  potbtigcn  gegtoubtf  iej  mufte  et  ben  te;tgen 

*)  temanb.  «)  b<fHfl  botgegen.  ^)  um  nfcbt*.  ♦)  geneigt 
•)  Sobanne«  Eo<bfleIUt  mt  Wmtt  in  SSejJfon,  einem  grofen  ffam 
berfe  am  «fefflfetf«  imÄanton  3««*/  Mn  n>el*em  ein  «nraffoptttl  btn  Sn««e« 
batte.  b)  Ölinglet  mt  au*  Äonwntual  lu  Äufnacbt^  unb  ftef  in  bet  6<blacbt 
)U  Sappel.  egg  Ift  ein  ^frttbotf  im  ebemad'gen  «mte  ©teifenfee.  c)  «f^fflfon  a« 
©ee  afeicbe*  SHamen*  foi  «anton  38rt*-  6*npber  mar  «itcbberr  bafeCbft, 
baib  änbober  be$  «h<benfote*.  »er  betnadE»  genannte  *fomr  war  bet  fogtnaniift 
£eutpiHef|et  unb  bief  3obanne«  fSagnet. 


' 


ftloitbetii  ttit^  n>Wt  tiit  >av»ib(r.   ®ab  m  Ufoidb  S^tagli  antmvtt:  9t 
iftrfmb  unfe  föUtnt  ttnmit  sloübettf  fittibev  beut  ^riUgcn  w^t  gottc«/  btm 
fbllenb  jv  fllouben!  3r  wbOcnb  aarownien  jtttt  nun  tictmffttnt;  iai  f«simfcr 
anf(t)(a3;  batf  tft^  ahn  ntt,  t^  miO  ntt,  M  it  »ebct  mit  noc^  anbtm 
wenfdKn  gloubinb,  funbet  (bUmb  jt  oOein  bct  g9tt(td)nt  sfctyHftf  bie  ntt 
fr  Im  mofl  r  sloubm.  «^ie  ru^  man  bem  pforrer  Don  ^effttcn.  2)er  cntfc^ti 
biget  futi  oud) :  et  bdtte  nie  nfit  n^iber  ba«  et)onae(tum  fleptebget,  mit  Pt( 
meet  motten ,  ttnb  w^üt  oud)  ntt  fed)ten.   2>a  täft  man  bem  befon  Pon 
<l(<|cira)  ob  et  batwibet  to'6\iti  biempt  et  fufl  uffertbotb  fafl  uncifcbitft 
Ȋte.    Z)et  tebt  btfe  metnung:  Džetc  boctot  unb  jr  oU  mine  betren!  wibet 
bifen  attifel  weif  tc^  gat  ndt/  id)  bab  ou(6  »otmalen  nie  nfit  fleptebget,  iüt 
tiit  tedbt  fpe ;  mie  too(  icb  gloub ;  id)  fqe  oertteit  ^  unb  oertogen  gegen 
üibi  mc  id)  prebge.   i>a^  tfl  ttol  ttat  f  bie  buten  »otftenb  ü(|>  fperten  ben 
tebenben  }e  geben:  bo  bob  icb  fi)^ennantr  fq  fSUinb  jn  geben:  e^  fqe  noc^ 
ArUf  ti  tväifenod)  niemanr  wo  bie  fod}  ut^gnng.    2)i$  rebt  et  mit  meer  wot^ 
ten.   2)0  fptdcb  Utric^  Sn^ingti:  S^ttt  befon/  toit  (tnb  lange  jot  gefeKen 
gfQn  t  unb  wbUenb^  i  ob  gott  will  i  länger  f^n  unb  biqben  r  aber  a(fo.  9Rtt 
^  f<(m(ic()e  un)ud)t '  nun  su  bem  bitferen  mal  t)on  üd)  angezeigt  motben  i 
baf  e^  mtd)  übet  an  fid)  oerbroffen  bot.  (£tf  Hagenb  (td)  aU  gdt  arm  gfeUen 
ab  fid)f  wie  jr  aUein  ber  fpenb,  ber  inen  groJTen  »Iber^anb  tb&je  beü  eüan« 
geltum^  ^alb ;  ba^  i(l  mir  fo  oft  fürtommen  /  baf  t^  ju  bem  bitferen  mal 
»ermetnt  bab,  id)  mäfte  ficb  felb«  oor  minen  berren  Perf(agen.    I>imxH  jt 
nun  ber  felbig  (tnb  i  fo  flunb  ti  ü6)  nun  wo(  an^  baf  jr  badfe(btg  bie  offen« 
Heben  ansetgttnb ,  wo  wir  bocb  irrgi enginb  i  ober  ob  wir  (e$et  wdtinb  obet 
nit:  ba^  wate  nun  cbtiitenlicb  unb  rec^t  tbon.    (Er  woHt  te  nit  barwtber. 
Do  ruft  man  bem  pon  9£rentf(bwp(.  b)  3>er  entfcbulbiget  üd)  fafti  er  b^tte 
nie  barwtber  gerebt;  ieboc^  besaget  jn  bef  ber  cammertr  Pon  SReUan/  bert 
i>t(ariutf:  c)  er  bätte  bie  lederet  /  fo  ba  fagtinbi  bie  mef  wäre  nit  ein  opfrty 
unb  anbet  arttfel,  fo  bann  d)ri(len(t(^  ünb.    i^err  SfcMi  flattfcbrqber  Pon 
SNntertburr  woUt  oucb  nit  barwtber  arguieren.  ^err  €Seeba(b  t^on  Xpburg  d) 
fragt  r  watf  er  tbän  föQte?  SRan  fagt  jmi  ob  er  barwiber  wbtTte  ^d)ten  mit 
ber  gfd)rtft?  Der  wollt  nit»  bub  an  unb  woHt  ungfcbidt  ft}n  Aber  ben  3>. 
3oad)tm  Pon  SBatti  baf  er  jm  gertift  b^tte;  permeint,  er  wäre  woC  riiwig« 
Def  petantwurtet  jn  ber  burgermeifler :  wa^  ber  boctor  3oad)tm  tbäte,  bat 
gftbebe  utf  gbeif  unb  wiQen  miner  berren  Pon  SAticb  unb  gar  nit  ut  eig« 
nem  wiUen;  barum  fbUt  er  bie  facb  (äffen  anfloui  ober  e<  würbe  jn  äbeC 
gerflwen.    Do  fpracb  Ulricjb  Sun!/  ein  bürget:  e)  60  bie  pfaffen  bie  a(fo 

^)  pctfcbtoo«t.   ^  Unbta. 

a)  IScrnbarb  SDletf ,  aui  einem  obcKcbett  ®efcb(e€bte  Dott  SuHdS».  (S(gg  gob 
ben  Sftamen  einem  dturalfapttef  oon  Sonflans ,  unb  n>ar  tin  9te(f en  mit  ®tabtre(bten* 
b)  fBfamp  im  Sftfcbentl^I.  Der  Pfarrer  war:  SSil^efm  ffucb^.  c)  $ifar{tt$ 
Xern,  Pfarrer ^s»  SReiten  am  3uncbfee,  war  frii^e  fcbon  ber  Slefonnatton  gnnflig. 
<')3obann0eeba(b,  fßfatrer  be^  f (einen  @täbtcben^f  mld}t6  bai  @tammfdb(#f 
ber  trafen  ))on  «pbueg  umgt6t.  e)  Utrt<b  ^unf,  einer  ber  S^erfaffer  be$  Oep« 
tenrupfen^ ,  warb  üRttglieb  be$  »Uintn  Statut.  1525  i8erwa(ter  be$  ^ugudinerffo* 
der«,  «üröfibent  M  e§egerid)te$ ,  ®efanbter  auf  5te  Disputation  )ii  S^rn,  9(bgf> 
orbnetcr  bu  fRat^6 ,  ber  3wtng(t  auf^  ©efpräib  ^u  9Rarburg  begleitete.  Cr  f{el 
in  ber  6<bta<bt  bep  Sappel.   (Uirael  Disq.  85  ^  87.) 


49«  3lK«te  mtMÜM  |&  2M^ 

»er  üdi  minm  ttcmn  voc^enb:  wk  yoAen^  f«  taim  crfl/  fe  (^  teMm  ffail? 
9Qi)t(r  ruf^  man  bcit  iK>n  tem  ptetiigevorbnt  unb  »m  ^  (Kirfuffttcn.  Dk 
tvoUtenb  tiit  bacwibctr  «fiet  jncn  wotf  att  fp  fdfltmb.  Vhtt  Ut  prioc  }& 
Im  9(tt9ttilinerc»i  a)  ber  woUt  ft(6teiii  uttb  fagt:  et  wüfu  nüt  bamibec  bmm 
u^  bcm  beeret;  fo  jm  iai  nat  f&Ute  fleitetii  fo  ^nb  ec  eben  »ie  ein  mtbcec 
fiäSfleL  ^  (Er  gfllt  ba  ein  biüinetion  ober  jwo;  mm  woUt  im  ntt  gern  lofenr 
tt  lämt  bann  mit  ber  g$tt(i(ben  gfc^rif^.  StvingU  jeigt  jm  oud)  ein  canonem 
IX.  bift.  con.  eSoli^:  baf  jr  eigen  re^t  ^ttei  mon  (SUte  nteman  glouben 
bann  ber  einigen  unb  onbetruglic^en  beiügen  gfi^rift;  a(fo  nberwanb  er  in 
mit  iinen  eignen  rec^n*  2>o  fogt  ber  prior:  i(b  muf  necb  eintf  (>arf9( 
bringen/  (&ii  ilat  alfo  gefd)riben;  3n  rebu(^  orbui<  et  bubiitf  eurrenbom 
eft  ab  febem  apoilotieam.  Slun  iü  ie  ba^  arbna  re^i  ja  arbiiiiTima.  €i9ta^ 
Sn^ingti:  Sieber  berr  pribr»  fagenb  un«  iai  sä  tfitfcbi  e<  wtrt  faß  bolbfclig 
(9n.  Dotebt  er:  ba^  nnU  ic^  tbän:  in  fc^weren  mtb  jwqfelbafNgen  btngen 
(oQ  man  ben  öligen  (ttU  }&  9lom  fragen.  9lebt  Sunngti:  »er  fagt  ba#? 
ftat  ba^  im  ei^angelip  gf^riben  ?  Da  (ad^t  ber  prior/  unb  bielt  ba^  (tlb$  fut 
narrenwerf  f  fpre^enbe:  Der  pap(l  fagte  f3mUÄ<*  SBermeint  ber  3nniigUf  fo 
mäfte  man  ba<  nit  gtonbenx  er  jeigte  bann  fbmlic^«  in  ber  bibli  m.  SRan 
flloubte  im  ou(^  nit^  fo  er  fagte  t  man  (3Ute  n^t  on  finem  rat  ^nMen. 
9lebt  ber  prior:  (Sgo  fum  bene  eontentu«.  9(rguet  aliu^!  ba<  iftr  er  »<irc 
»Ol  {ufriben  ic.  Da  ruft  mcn  bem  boetor  ^eter,  fkattarjt/  ob  er  etwa«  bar« 
»iber  wbUte  i  ba<  mbc^te  er  wo(  t^un !  aber  nun  mit  ber  g&ttUc^n  gfdbrifi«^ 
Der  büb  an  unb  fagt  be  eultu  latridr  buHdi  b99erbttUä.  ^ie  fagt  boetor 
SBaltaifar  Sribberger:  Kommt  tt  mi  nnber  biebuleni'  fo  »irt  e«  un^  em« 
fliegen*  <£<  ft&nbe  oudb  im  (Et^bra  an  eim  ort  bon  einem  enget  le.  aRon 
(ragt  jui  wo  e^  boc^  im  S^bra  ft&nbei  fo  wiiiu  man  t^  fii(&en;  tunnt  er 
nit  anseigen.  I>it  beiligen  mbcbtinb  oorgmalt  »erben  reprfifentatcoe  i  flgo« 
ratioe.  SRanJragt  ioi  wo  er  iai  geUfen  bätte?  fagt  er:  e^  »Are  tin  bubfd^ 
gebructt  biiti  unb  bieffe  tbeologkd  oeritate««  3a  ^^!  fagt  boetor  6eba« 
ftian  I  ti  finb  tbeologicA  prabitate^.  Derg(9(^en  tanb  bracht  er  barfOr  i  aber 
nät  u<  ber  gf(brif!^f  fo  man  nAmt  bie  beiUg  gfcbrifi.  Der  3»tng(i  bub  im 
uff  ba#  er  gefagt  bfitte:  (Er  gtoubte  bem  9(ri{lotett  a«  bil  unb  nit  minberi 
bann  (S^rifto«  Def  Ibugnet  er.  (Er  bätte  aber  gfagt:  man  mbd^  »o(  oa 
hat  ebangetium  unb  aUein  M  bem  9(riiloteIe  ein  gät  regiment  macbc». 
3wing(i  oerftbont  fine<  alter«;  er  fdgt  jm  aber:  er  »Are  ein  blafpbemu«  in 
beumi  iai  ifl,  er  »äre  ein  gott^MJbenber  menfd).  Dergt9(b<n  fp<n  etbo« 
bettb  ü(b  bier  boA  nfit  {u  ber  facb  bienenber  mit  bem  prdbtcanten,  eim  bor« 
fäffermfind^  oon  6teini  ber  oud)  nit  barwiber  fed}ten  »oUtr  unb  gefiel  im 
bie  fad)  wotf  ia  aU  er  fagte*  Do  fragt  man  berr  Kolben  i»  fant  ^ktcnif 
ein  eaptau;  ob  er  barwiber  mit  ber  gfd)eift  fecbten  w&Ut?  fagt  er  netur  ber 
begen  im  beft  wfir  im  }erbrod)enr  er  (örntte  nit  fechten,  i^e  (oebt  man. 
Do  ruft  man  beer  «Raufen  Gicbbnenberg.  Der  wad  nit  ba.  9(U  nun  nteman 
mee  ba  wa^i  ber  mit  gbttlic^er  gfcbrif^  wiber  bifen  artilel  fed)ten  »SOti  Unb 
Ü(b  bie  fa^  bi<  uf  bie  nacbt  berjogen  bati  ftunb  boetor  ^ebaflioni  ber  pr2« 
jibentr  uf  unb  rebt  alfo : 

•)  »Der  ^01  iVtcn  bee  aOceoeeniinftcfl  fPräbifant  ifi  afbn  )«  Stt^^f*^  (SButtingcr J 


3mptc  UJinitati9tt  a«  däxiä^  *91 

DfKMr  €!tbaiKan. 

ül  in  un^  r  ba^  tfli  in  (intm  btilignt  <(9ttlt(lb<R  nrorti  bcf  bet  b^Htfl  ^aului^ 
unb  bic  anbeten  ai>o<ie(  unb  /  ob  sott  wiü  i  wir  Organa  unb  initeumenta 
llnbr  bunt)  mldit  bal  göttU^  »ort  gebanbUt  wirt.  9(tt  et  bann  bat  tft  ou(6 
figbtff^  wotben/  tnbem  fo  M  iinem  beiügen  »ort  etfucbet  ifl/  ob  bie  bilb 
imb  gft|cn  unbet  bem  (^tiftenlicben  iwU  gebulbet  föOinb  metben-;  »ie  bann 
ftati  lutev  unb  gtunbUd^  etfunben  iüi  baf  fq  nit  fqn  föQinb.  2>atttm  tid) 
«tnm  gnäbigen  ^tten  gbein  fcbtiben  fqn  fott  (wo  iat  on  getttittung  betf 
fttben«  unb  bem  ebenmenfcben  nndtgetltcb  im  mag)  btefelbigen  gö^en  unb 
bilb  bknoeg  je  Cegen.  Unb  biewQl  ie^ntal  eUicb  ftotam  atnt  lAt  in  ütott 
tttinet  betten  banben  unb  gfdngnuf  ftnb  f  a)  bie  (td)  tion  inen  frtbtf  unbet^« 
»unben  babenb  fölid)e  bilb  abjetbunr  miemo(  (lit  on  gtoffe  jltgernuf  (batf 
mt«  bann  (eib  ijt) :  txtml  abet  bie  bilb  unb  gb^n  abtbun  nit  mibet  tat 
goftlicb  wott  tu  1  unb  a(fo  bie  fac^  an  jt  fe(b(^  nit  gottlos  noc^  uncbtiilenltc^ 
iHt  mewol  f«  mag  ätgetli^  beim  geted)net  wetbeUf  wiewol  gbein  menfc^ 
it  gwäffinen  utteilen  mag  t  ui  wa^  gtunb  unb  meinung  fq  ftd)  be$  unbet« 
»unben  bdbinb ;  unb  abet  in  betbotgnen  facben  ju  aUen  jottn  fxd)  M  beife« 
ren  }ü  iKtmeffen  tu  r  bef  wit  oucb  wxt  gegen  jnen  oetmeflfen  ^  föUinb :  bie« 
»m  fQ  in  fölicben  ftefenen  fälen  nie  etfunben  /  batbq  lange  29t  iej  i^on  mtU 
tet  Ulriken  unb  oon  meidet  Ibwen»  minen  lieben  btäbetn  in  SbtiflOi  u^ 
gbttttc^er  beiliget  gfcib^ift  in  jten  ptebginen  unbetmifen  ünb  /  ta^  bie  gÖ^eit 
unb  bie  bilb  nit  fqn  r^Qinbf  bätuti  jü  eta(t)ten  ifl/  fq  röli(t)e  fad)  unb 
tbat  ui  unbebacbtet  gfätligfeit  getbon  b<ibinb :  batum  icb  t'on  mtnet  betten 
mitotäfibenten  megeUf  be(^glt}d)en  fiwete  jween  eetmütbigen  pfattet  unb  meng« 
Heber  M  bet  eetwutbigen  pticfletfd)aft  /  fo  bie  gegenwfittigltcb  betfammteti 
fid)  unfer  gndbig  betten  ftflnbUd)  unb  bemutigli^n  bittenb,  baf  jt  gndbig« 
lieben  jnen  }ü  bem  beden  bie  fa^  mbdinb  etmeffeUf  unb  fq  ni  üwttm  ban« 
ben  unb  gfängnuf  gnAiglicben  etlaiTtnb.  Uf  f9mlid)e^  tebt  bet  bett  but« 
germetfler  9töu{l:  SRine  betten  wetbenb  bet  fad)  wol  tbüUf  fo  bie  nun 
flbetbitt  '  fummt  ^iemit  gebot  et  ben  täten  mit  fammt  ben  anbeten  /  bi) 
bem  t^otbrtgen  gebot/  motu  }u  ftujet  rat^^t  wibet  2<  etfcbqnen;  fo 
»utbe  mauf  ob  gott  wiUi  oud)  betmaffen  mit  bem  anbeten  attitel  bie 
mef  betreffenb  banblen*  ^iemtt  gieng  iebetmann  an  ftn  bctbetg.  &o  bi( 
ben  ctflen  tag* 

i^anblung  be^  anbten  tag^. 

9la(6bem  unb  fic^  menglicbet  nad)  M  butgetmeiilet^  gebot  am  jinftag 
am  morgen  }u  ftujet  tat^jqt  nad)  bet  ptebge  uf  bem  tatbu^  oetfammlet  batti 
bib  bet  bttt  butgetmeifler  SXouil  an  iu  teben  bife  meinung : 

Sutgetmeiilet. 

Serfamen  le.  gnfibigen  lieben  betten!  jt  bobenb  gefler  gebbtetr  wie  baf 
nun  etlte^  babenb  wbUen  baton  sieben  r  fo  (icb  bot}ä  nit  gejimotte«  28it( 
Ui  üäi  iäi  iet  ttfiwlicb  gebeten  unb  etmant  büben,  jt  wbUinb  fageui  fo  i& 
bet  fatb  bient/  unb  ba^felbig  mit  ernil  unb  jiiebten:  bann  bie  fad)en  (Inb 
grof  I  unb  gilt  ben  ernfl.    !Daf  (Id)  geiler  etlicb  ungfcbidlicb  gbolten  babenb, 

^)  an  tbnm  Mtfeben ,  »erttauen.    *)  )u  Snbc. 

ft)  tniflau^  i^ottingct  mit  ben  anbtrn  SUbctflitmiettt« 

9»iR8H'$  fämmtf.  6<briften  I.  SBb.  i% 


498  3»ei)te  bttviitatioii  lu  3itu^- 

Sfoirt  mimtt  hitttn  unb  bcn  pcjfttntttn  üM.  i^immi  fo  f{ti%  tooftr  m 
(er  foc^r  unb  fat^e  man  >m  attbren  ortitcl  »on  (er  mcf  in  <|Ottc«  namm 
an !  a)   2>o  ^änb  metftcr  Ultid)  3n>in(i({  ufi  unb  rcbt  HU  mcbiims : 

aReiflec  U(rid)  StvhiAtt. 
3nt  nantnt  sotMr  amen.  3t  u^eraaiun  btfiter  In  Sbttfto  ^efn! 
ttmr  Hebe  bat  seifet  gfeben  unb  abbtt,  wit  ba<  lutet  mott  sottet  f»  nn^IUb 
botfit  s^ttasen  id  Don  ben  s^b^n;  item  n^ie  e^  ou(b  tttumpNert  nnb 
fibetwußben  bat,  a(fo  baf  e^  unDcttucft  fton  blqbt  in  vmfiMt.  9flfo  boff 
icb  ottcb  /  ja  i(b  weif  e« ,  baf  t^  bfitbqtag  be^  attifet^  ba(b  ottc^  äbetwin* 
ben  unb  ttinmpbieten  tvitt.  hierum  fo  mttf  icb  ti(b  oudb  gebeten  mtb 
etmant  baben^  mit  min  bett  burgetmeiffet  angelesen  baty  jt  »eUinb  mit 
bet  gfcbtift  tummenf  unb  wblfinb  einanbeten  ntt  batt)n  teben:  bann  it 
banb  (leitet  gböttf  wie  oncb  bie  »dpiHicben  ted)t  {usebenb  /  baf  man  bet 
bet(i()en  sfcbtt^  ob^  aUet  menfcben  (fy  fQgenb  wie  beilig  f9  wSQenb)  sfcbtif« 
ten  slouben  foQ.  QSiewoC  t(^  nfit  bamit  ptobieten  will  t  fo  fotf  man  oud) 
fuil  nfit  benn  mit  bet  g9ttli(t)en  gfcbtift  banblen ;  ml^tt  WQ^ticb  unb  d)ti« 
flenlid)  Don  minen  päbioen  betten  ancifeben  iit  i  baf  man  nut  bann  ba^ 
lutet  wott  sottet^  batftit  ttasen  f5Ue.  X>et  mef  baCben  abet  fag  id)  alfo: 
3ti  bem  etilen  foU  men<)U(f)  tvüf^tii  baf  min  unb  mine^  btubet^  fieo  mit 
unfctem  btübet  3>.  (Engelbatbi^  b)  teb  Don  bet  mef  nit  bobin  bient;  nod)  in 
ewtgfeit  btenen  Witt  i  baf  einiqetteQ  bettug  obet  fatfcb  fps  in  bem  teinen ' 
b(ut  unb  il(jfd)  (]Fbtiili ;  funbet  bobin  (onget  aU  unfet  atbeiti  baf  t«  nit  ein  opfer 
fbe,  bo^  einet  fät  ben  anbten  mbge  ufopfeten.  Denn  oU  wenig  einet  für  ben  anb« 
ten  ttinfen  obet  eifen  mag ,  aU  wenig  mag  einet  ftit  ben  anbten  opfeten.  Sbec 
nad)  ünem  etifen  namen  fo  iil«  etn  opfeti  iat  iüf  ein  be^olung  fSt  unfete  fünb: 
fb  gott  iid)  felb^  ftit  unfet  ftinb  ufgeopftet  bot.  Oud)  wdife  menglid)etf  baf  bet 
nam,  mrf ,  folfcb  ifti  wie  wit  jn  im  btud)  babenb,  baf  einet  (wie  Dot  gfagt)  fut 
ben  anbeten  opfeten  mbge.  2)atum  fo  febenb,  jt  (ieben  btäbeten  in  Sbrtito,  baf 
bet  mifbtud)  gtof  iil|  et  bat  obet  Dil  ettteit.  !Defbalb  iit  bif  etn-tteff^nlt^ber 
banbel ;  bo«  geiitig  Don  ben  gbben  iil  ein  (inbifd)et  bonbelgewefen.  9(berbcf  ül 
ein  gotttfläiletlid)  ^ud ,  ja  ein  ent^tiil(i(b  wett ,  baf  wit  u«  bem  (arten 
ftonlpd)ftam  unb  b(ät  QFbtiiU  ein  opfet  mocbenb  $  unb  geU  batum  nemeitb ; 
lai  abet  gott,  Q^btiilut^  unfet  etlbfet,  oUetn  uM  i&  einet  fpt)^  unb  gu  einet 
wibetgebaid)tnuf  itne«  Ipbent^  unb  teilament^  gegeben  bot  3t  fbtfenb  tuät 
wüifcn,  bof  ti  bie  alten  oud)  nun  betgilatt  ein  opfet  genämt*  babenb  nad» 
finem  etilen  nomen,  bo  iicb  (Sbtiilu^  fe(b«  ffit  un«  ßnem  bimmelfAen  ^ctn 
ufgeopftet  bot,  unb  ganj  nit  betgUatt,  wie  wit  e<  btud)enb:  bann  b'tttnbl 
bie  alten  fiit  ein  opfet  gebebt,  fo  wdtmb  nocb  Dil  meet  pfoffen  wotben. 
Da<  iil  obet  bet  gtunb ,  utf  bem  wit  römli(b<^  mit  bet  gf<btift  etbalten  wUß 

^)  iibet^  Dot.  >)  in  bet  latiitifcben  ttebetfctmtS  belft  e€:  Macrasmcto  Ckrisd 
Mn^ne  et  eame. 

a)  „3)ie  fcbluftcb  war  biie:  £af  bie  mef  (ein  opfet,  unb  (t«b«t  anberü  hwu 
CbtiM  botpngfatt,  nitDiUnmif  belieben  galten  worbcnibg/'  (JBnatn^t.)  b)^etttt 
ti<bengelOatbmat  S)Pctot  bet  dtti^tt,  Seutpeteflet  am  Sfrauenmun^t  }u  ^irncb 
feit  1496.  Seine  Sl^orgerrenpfriinbe  om®tofmunf}er(lifte  ga6  er  grofmfit^ig  snSwthglt't 
®unflen  1521  auf,  unb  rtf  biefen  bamtt  au$  öfonomif<ber  SBerlegenbeit.  Sr  flanb 
9wing(i  immer  mit  ber  (lanbbaftellen  Xreue  bep.  Üt  (lotb  in  bobem  tOtit  15S1. 
(i^ott.  $elt).  AtrcbengefEb.) 


InA.  ffttiffutf.fDtic^t:  !Da(^  Mni  in  mtmr  flcMc^tnuf!  2)if  (c(|t  9au{u« 
Kam  ii9r  fo  er  fagt:  Co  oft  jr  ici  brob  cflimb  uiA  bot  Mdi  trtntetibi  fo 
»erffinbrnb  btn  tob  be^  bemit/  M^  (t  {ummt  1.  Sot.  XI.  26.  ^^  jft  btc 
flranb ,  M  Um  wir  erhalten  toerbtnb  i  bai  e^  nit  rin  opfer  funbcr  (in  wU 
bfrg(bdd)tnuf  (qc.  2>arum  fo  ieman  Mttoibcr  fcd)ttit  wbQttf  bcr  ftcbte  mit 
bm  toaffhti  fo  bitjii  birnertbr  bd^  tür  mit  bcr  g9tt«d)m  ()f(f)rtft.  S}icwo( 
fid)  geftcr  itltd)  bcfl<ic)t;  fq  babtnb  nit  gb&rcn  rrbttt;  ba<  i<i  nit  toar:  fo  fcv 
jr  nit  unnti^en  mtnfd)entanb  strebt  f^abenb ;.  fo  t^at  man  iid)  <)nä<|  lafTen 
teben.  hierum  fo  bttt  tcb  ücf)  um  gotte^  miUen  unb  vm  ber  warbeit  wtUenf 
bie  mite  erfuc^n  »&((enb.  ^drt  ein  reb  gotte^  bq  ä(6 ,  fo  tragenb  fq  ^ar« 
für  nnb  macftenb^  bett  f  bmnit  nteman  mi^ge  fogtn :  man  babi  mit  eignem 
»iden  erbauen,  euiäit  reb  tf)dt  ber  3wins(i  mit  bi(  fi^9nerem  onsufl; 
bO(6  fo  tfl  bif  bfe  fumm  baroon.  Sladbbem  ftänb  boctor  Soac^im  bon  QBattf 
ber  präfibenten  einer  f  uf^  unb  rebt  bife  meinung: 

!Doctor  ^oad^im. 
^err  burgermetfler  ic.  gndbiaen  lieben  berren !  2)iewt}(  man  nun  barbon 
foff  rebeu/  ob  bie  mef  ein  opfer  fqg  ober  nit,  fo  bebunft  mine  berren  bie 
präftbenten :  tt  wätt  }ä  bem  aUer  afd)i<fteften ,  ybaf  orbnung  in  ben  fragen 
gbalten  würbe,  a(fo  baf  man  an  ben  prdlaten,  äbbten  unb  barnac^  bon  einem 
jd  bem  anbren  fragte  /  wer  barwiber  wbUte  k.  !&i$  gfiet  nun  ben  berren 
too(.  2)0  fprad)  i>.  3oa(|)im  2u  bem  abbt  bon  Q^appet,  ob  er  etwa«  barwiber 
w9Ute?  0tunb  ber  abbt  uf  unb  rebt  atfo: 

^err  3Bo(fgang  fX&ptti  abbt  aü  SappeL  a) 
i^ert  burgermeifter  k  ,  gnäbige  mine  Ferren !  Dtew^t  idi  ba  i&  bem 
erfkn  angejogen  wirb  bon  minem  berr  boctor ,  ba$  ic^  i&  bifem  artitel  ßüt 
reben ,  fprtd)  iA  atfo :  ^  bab  gefler  geb&rt ,  wie  ba$  fo  mit  groffem  emil 
bie  beilis  gftttlk^  %id)tift  ber  g9|}en  unb  bilben  b^lb  botfür  getragen  i(if 
baf  iif)  groife  freub  barab  empfangen  bab;  td)  bin  ou<^  ber  meinung  gani 
unb  gar.  2>e<  anbren  artifelt^  bülb  bie  mef  betreffenb  bin  i(&  ou(6  ber 
meinung;  i<b  weif  t$  ouc^  ui  ber  gbttlid)en  gfdbtifti  baf  ti  nit  tin  ovfer 
iit,  unb  barfOr  in  feinen  weg  foU  gebalten  werben;  unb  nacb  miitem  lefeui 
all  i(b  mi(i)  bef  berflon,  fo  ifl  ti  nüt  anber«  (wie  bie  bor  angejogen)  bann 
ein  wibtrgebäc^tnuf  beo  Ipbend  unb  tobi  S^riiU«  3d)  bin  ouif)  bei  willenOi 
fb  fer  min  funii  unb  wä(fen  ber  gbttlid)en  gfcbrift  reichen  mbAt,  ba$  idi  bal* 
felbig  pcrfed)ten  wbllt,  wo  ic^  bei  erforbret  würbe*  hierum  fo  weif  i^  nfit 
barwiber  r  funber  gfalltmir  wol,  unb  ijt  re^t.  2>if  ift  bie  fumm  barbon. 
2)0  fprad^  boctor  ^oae^im  bon  28att  i&  bem  abbt  bon  6teini  b)  ob  er  ouc^ 
etwa«  i&  bifem  artifcl  reben  wbUt?  6agt  er  nein«  er  widlte  ndt  barwiber. 
^ie  fragt  man  ben  propfl,  ob  er  barwiber  wbUte?  2)er  rebt  bife  meinung: 


*)  SBBolfgang  3oncr,  genannt  9tiip(i,  fett  1519  9l6bt  au  Sappel,  war  ber 
6o^n  be«  @<bti(t^tiren  3onfr  hn  Sfeauenfrlb.  iSttt  ^tlfe  Suatngftl  wanbette  et 
hin  Moüti  in  eine  bö^ee  £e^ranfla(t  um.  dt  fiarb  auf  bem  6(b(a(btfelbc  in  Sapt 
pel.  (SEBtrs.)  b)  a)at>{b  oen  SBInfeUbctm,  9166t  in&tin  ftit  U99,  toaxAm^ 
»er  ®egner  ber  «eformotfön.  1625  u6ergo6  er  jwar  bfe  9r66tep  gegen  ein  Sabrgelb 
^  Regierung  oon  ^urtcb  /  fioi  a6er  6al5  barauf  mtt  btn  Seit frn  unb  jtoflbarreietit 
be«  Jtlpfterl  na(b  Stotol^ea,  wo  er  1526  flat6,  unb  Cefhelcb  6emadl^tfate  fidb  bann 
ber  auf  beutfcbem  Soben  gelegenen  (Stiter  be$  filoflerl.   (SBir)  II.) 


500  3i9(9te  bMytttotini  in  3tn<^ 

S^ttt  propfL 
SA  vtMittn  ift  in  mtaimt  Pcrftant  titti  baf  c«  ein  opfrr  fec;  f»  i)it 
f(6  btnncNCti  genir  tü0  c<  Me  alten  oud)  fQr  ein  ppfrt  ^bci^  «eftebt/  »tc  bmn 
ntrtihv  Ulrid)  ott(b  dfcit  M.  €>o  b^rt  man  btnnod)  wo!  r  bafi  »tt^  nil  bon 
nun^rm  onscfangen  bonb*  3Bie  i(l  aber  bct  epiikt  (StemniM  ab  Sfacobum 
featrcm  bominii  ba  ti  ouf|>  bc«  A(9<dm  ein  opfer  fpn  gendint  mirb?  3» 
famlid)eni  tebet  im  ber  2t9in%li  br9n  r  fprec^nbe :  i^  propt  r  nm^  iveUenb 
et  mine  betten  bamit  s«bnt^  unb  betümmeten'  mit  bet  epiflel  Ctementtfi  (• 
tt  bocb  apoct^pbum  ift?  unb  fitpete  eigne  tec^t  b<ritenbl  ouA  batfüt;  bievum 
fo  bcwdteM  nüt.  Uf  röKc^^  f<6tpei9  bet  ptopft  (Ha,  bann  ba#  et  bet  otb» 
nung  Mb  ond)  oniteben  »oUti  mie  wie  e^  ieg  nnd^tet  bnubttnb  unb  nit 
im  nacbtmat  wie  Sbtifhi^;  all  bann  et(i(6  betmetnenb,  ba^  fäme  ben  ftä* 
meffetn  »olr  bie  nit  getn  ftä  ufflonb.  Sfit  nmtb  im  »ibettebti  man  nnttbe 
ein  anbct  mal  bon  bet  Ptbnung  ptt(&  teben.  2>efi  VM  et  »o(  iaftibeof  vaik 
tpibetfoc^t  nit  meet.   Uf  ba<  tebt  Seo  3ub  alfo : 

fico  9ub. 

i>ett  ptop(l !  9Bte  bte  min  btubet  Ulttcb  angesogen  bat  i  bie  alten  bo» 
jbinb0  oud)  ettpann  ein  opfet  genennet  i  bamit  it  vni  anfed)ten  mSUenb:  fo 
babenb  it  »o(  i^ctilanbeni  baf  ^  bie  alten  nit  betgftatt  ein  opfet  gendmt  banb; 
wie  »it  bau  btut^nb.  !De^  G^lementii^  epcftel  bolb  nimm  id)  mid)  nit  m 
infonbetl.  9tbet  be^  ®tegotiif  Slmbtofti  unb  91ugufUnir  oud)  3obannitf  CFbtp« 
foftomi,  beten  nimm  icb  midi  an ;  bie  bab  id)  oucb  gelefen :  bie  beiiTcnb^  nit 
bet  gflalt  ein  opfet  mie  mit.  SBietPOl  (t(b  Sbtpfoftomu^  fafl  brudt  unb  »inbt 
mit  bem  »bttli/  femel;  iebocb  fo  blpbt  et  oud)  julest  bxf  bem  tnrt;  batf  abet 
etltd)  ttfilaffenb,  bie  batt^on  ui  bem  Sbtbfoilomo  fi^t^benb.  €btifht<  bot  üd) 
felb^  ufgeopftet/  fufl  mag  in  nieman  ufopften:  bann  mit  mbgenb  in  ntl 
tSben.  9ttfo  fagt  oud)  (£faia4/  bet  beitig  ptopbet/  an  eim  ott :  Obtatui^  eft, 
quia  ipfe  Poluiti  ba^  ift:  et  tft  ufgeop^tt  motbeu/  bann  et  bat«  gemötlt. 
4lBit  finb  ntt  anfanget  beten  bingeu/  ift  mo(  toat;  mit  mötfenb  unt^  abet  nit 
batpon  laffen  btingen  i  fo  mit  iod)  fd)on  bettcbt  metbenb.  2>ef  balb  ifl«^  eiil 
gttff  gott^Mftetlicb  (lucti  baf  mit  unl  ut^gebenb/  mit  opjftinb  fSt  bie  fBnbr 
itnb  macbenb  un«  mtttlet  }mtifd)enb  gott  unb  ben  fänben.  3n  Totalem  lai 
Ultjd)  Swingli  bie  mott  9auli  gu  ben  i^ebr&tn  IX.  11  —  28.  9{ad)  bem 
lal  et  oud)  bie  mott  /  fo  Q^btofoftomu«  battibet  gfd)riben  bot  /  unb  ^eigt  mi 
mie  (tcb  SbtDfoflomu«  felb«  btudte  unb  manbte  mit  bem  mott/  femel ;  ieboe^ 
)um  legten  fo  müft  et  bp  bem  tett  blt)ben  unb  fagen :  SRagit^  tamen  tecot« 
batio  ^1  ba«  ift:  iebocb  fo  ift  e«  meet  ein  mibetgeb£d)tnuf.  X>a«  bat  bet 
Picati  bon  Soften},  ^an«  ^abet/  oucb  in  flnem  bäcbli  tfitfcbt;  et  bat  abet 
ba«  lest  u«gelaffen,  ba«  mibet  in  ifl.  3d)  betnimmi  et  bab  ein  tfi«let'  bie; 
fo  bbtt  et  bennocb  oud)  /  baf  man  (inen  gebentt.  t)if  etfl4tt  man  mit  btl 
motten  unb  ansiigen  bet  gfcbtiften. 

Sfit  tebt  boctot  3oa(bim  pon  SBatt:    ^ett  ptopfl  bon  (Smbtod)!«) 

^)  ^tn  s,  auf^kfKn.    *}  ^mfi^n.    ^)  9ot(btt,  9(ufp«ffet. 

a)  S^tinxid}  Spennmalb,  6obn  bt« Stitgenneifter« ffelt): Stennmalb,  VctP0 
%u  Cnbtad!^ ,  einem  €bot^treiifKfte ,  f<bric6  eine  ebtontf .  St  begiiniiigtf  bte  Set 
f^nnation ,  befonbet«  oii<b  in  2ctta<btttng  feine«  in  £iebeeIt4)Mt  petfnnfcncn  6tiftr«. 
Cr  |l4r6  1551.    (iStt).) 


3iD(9U  btfpittdtton  p  BäcKi*  ^01 

»iUcnb  jt  ottd)  ctwo^  bor}&  tcfecti?  9tcM  er:  SRctiti  fmiM  <t  ftfttte  ttit  4n« 
^^  flii^tfbtn  ^  htm  iaf  t^  nun  etn  miBccscfeJhbtnnt  nnt  tut  ein  oofc« 
Witt  IC.  (Et  ftinimt  fai  üttet  fiftüli  mit  btm  obbt  tion  dmtl.  Z>o  ftoflt 
fe0ctoc  3oad)im  itn  commentur  von  J(ö^o(()f  ^  tt  lam  wiütt  rcten? 
t>t  Mnb  ec  uf  unb  foflt  alfo : 

Sommmtur  von  J(ö^ad». 
dbtiftti«  ift  UM  mm  (incm  bimmrffc^m  tMtcr  wA^tiifnt  }&  einem  e»i« 
sen  wrieikt  unb  t^oUfummnen  oi^fet;  baritm  et  fub  felb(^  einmal  bat  für  untf 
^nem  tratet  uffleo^fett»  unb  fin  b(ut  Mrgofl^n  an  bem  Itüif  bamit  un^  t»oU> 
lummenttcb  etld^tf  8e»2fdben  unb  seteimciet  t>on  ben  fänbeni  unb  »oUtum* 
menUc^  feli^  Stma^^t  €o  aber  ba«  »brtU,  ovfeti  nit  wiU  tietilanben  wer- 
ben Ott  blut  unb  toben/  mag  (Sbtiftu^  nOmmcn  mee  geopfret  werben:  bann 
er  mog  nfimraen  get&bt  werben.  <Er  i{l  einmal  oon  (tner  wätbigen  mätet 
jieborn;  wir  mSgenb  jn  nit  mecr  gebdreui  aber  wol  gebäc^tniii  fmer  gcbuxl 
balten.  (Sr  ift  einmal  gitorbeuf  wir  mSgenb  jn  nit  meer  toben  i  aber  wot 
gebdd^tnuf  fine«  flerben^  bellten.  (Sr  ifl  einmal  uferftanbeni  wir  miigenb  jn 
nit  meet  uf^rwetfen ,  aber  wol  gebdd)tttu#  (Inet  uftrftAnbnuf  b<ilten  unb  bet 
ttffart.  9llfo  oudb  bot  er  ü^  einmal  geoofretf  wir  mögenb  jn  tuimmen 
opften ,  aber  wol  gebA(|)mttf  balten  üne^  (qben^ ,  gne^  ufopfren^  fiir  untere 
rOnb.  3Be(id)er  menfd)  aber  ie.)  feiligttc^  gloubt,  ba$  er  für  jn  (ic^  (elbl 
bab  ufgeopfreti  bem  ifi  uf  ben  bütigen  tag«  (Mtcbe^  einmal  ufop^en  fo  traf« 
tig  unb  gut ;  att  ti  bojemal  wa«  bem  f(f)ä(t)cr ,  ber  an  ümr  recf)ten  fqten 
bteng ;  bemfelben  ifl  bie  mef  (ba^  ic^  näm  ben  front^Anam  (f brifli)  nu^ 
unb  gut:  bann  er  ba^  facrament  geÜKid)en  näfleti  ftcbtbarlid).  3>a^  meifett 
ift  fein  nä|f  tt  werbe  bann  oor  burc^  filidben  glouben  geifllid)  genoffen. 
3BeI(ber  fummt  sä  (Sbriflo  mit  boffnung  unb  iut^erficbtf  bcr  iiTet  ^n  fieifd) 
gciftlid);  welcher  gloubt  in  dbriflumi  ia$  er  für  ftne  fünb  gelitten  bab 
unb  gendg  tbon»  ber  trintt  (tn  btut  geütli^,  tiU  gefcbriben  fiat  ^obanni^ 
VI«  35:  SBe(id)er  tummt  }ti  mir,  ben  bungeret  nAmmen;  we(d)er  gloubt  in 
micbi  ben  felbigen  bCrft  nümmen.  ^er  feiner  fummt  }u  CFbriflo  ober 
gloubt  an  jn  i  benn  welken  ber  bater  iOcbt«  (Sin  ieblicben  iüd)t  ber  oatcr/ 
ber  fm  wort  b&rt  unb  lernet.  2>arum  (tn  wort  ßQte  ^u  bem  bScbften  getri« 
ben,  perfünbt  unb  geübt  werben  in  ber  Ariftenbett^  uf  ba$  bie  (briflen  bai$ 
birtinb  i  lernetinb  unb  ge}ogen  wurbinb  oon  bem  tratet  i  unb  alfo  gloubtinb 
an  Sbriilum ,  unb  tu  jm  burd)  bojfnung  unb  säoerftcbt  fämenb  ü\U  men« 
f<ben  I  i&  effen  ün  fleifct)  unb  }ä  trinf en  fin  blut  unßcbtbarticbem  Dann 
€bri(hi4  fblicb  ocrfänbung  ftnetf  worh^  befoten  bat/  ba  er  bie  mef,  ba^  iüi 
ün  fron(9d)nam  «nfa^t/  6)red)enbe:  60  oft  jr  ba«  tbünb,  (0  f&Uenb  jr  tt 
in  minet  gebäcbtnuf  tbün.  Oucb  ^aulM  bamadb :  €0  oft  jr  iat  tbunb, 
fo  werbenb  jr  ftnen  tob  oerfflnben.  2>arum  fottte  man  /  fo  oft  man  wbUte 
mef  balten,  ba<  ifl,  nieifen  fm  fleifd)  unb  blut,  oorbin  oerfanben,  wieSbri« 
tut  utt«  gemacbet  unb  oerorbnet  bellte  ju  einem  waren  teilament  unb  (e}ten 
willen  ober  gemAd)t/  oergebung  aUer  fänb,  gnab  unb  barmberaigfeit  bie  im 
29t  unb  bamacb  ba«  ewig  leben.  Da«  iit  unfet  erb;  tton  jm  i»erfprod)en , 
unb  wir  fmb  (ine  erben  barüber  gefegt.  Unb  baf  e«  traft  b^tte,  ifl  er  baruf 
geftorben,  unb  s&  tneerer  fic^rbeit  bat  er  un«  }ti  einem  ügel  unb  warseicben 
«ttgifel^t  unb  oerlafm  ftn  flti^  unb  blöt  unbet  bet  gftatt  wi»n«  unb  brot«. 
SBelidK  bann  burc^  f$(i(^  oerlfinbung  fefl  gloubenb  miditt  für  fq  gefd)^ 


603  3»Pte  büiwtattoii  in  3fitt<ff. 

(ctir  Me  Mttttit  tc}  gmofTcn  (in  fleifA,  utib  fletnstifm  (in  btfit  scifHid);  Me 
iii&d)tnit  barnac^  fHt  Mut  unb  ficifd)  ouct)  OÄtbatlicftm  njeffm  mit  grofptm 
titt^f  }tt  (^cfcfHscn  jmi  flloubeti  unb  ju  ntrirrm  jr  Uebr  r  unb  bol  toot  »au 
lid)  mef  (ibaltrnf  tvie  Sbtifhi^  bo^  uf^fc^t  6dt  i^krum  mm  tmvMtttü 
mai^i  baf  matt  (Si)ttflu(^  tiit  opfrtt:  btntt  wtld^tt  opfrrti  bet  gibt  cttvo^  ^o« 
bctt ;  fo  gebeiib  ti^tv  tc  nüM,  wontt  ti^iv  mtf  baltcnb/  funbcr  tvtr  empfabcnb  int* 
<|ebtttt()  bor  ftittbr  s^ab  unb  bantt^evstflteit  uob  botf  enriA  Icbnt.  2>fiirum 
id)  tvbUtCf  bdf  tndtt  flf(t)i<tU(4  bott  bet  ntef  rcbtci  batab  üc^  ntcman  b«U^ 
rm  ntbd)tc  r  fuitbet  oUc  meitfAen  bart^oit  sebc^tel  tourbinb.  2>tnn  i^  biuilt 
mtd)  em  bdtt  atcitttitent  ft)n  r  baf  ct(t<6  fagctib  r  bic  mrf  f utitme  bont  iäftU 
iinb  bft  tfifcl  t^abt  Ut  mümb  unb  btbnt'  semo(t)t  unb  erbost.  2)a€  Hl  mr» 
fltob  getcbt;  unb  ift  benno<^  ntcnsev  mund)f  ber  bic  futtnt  alio  mk<iti  «nb 
nfit  bed  mtnbtt  rin  d)ttfl  ifl.  Sebuntt  mi&ji.  fo  m<m  «trt  Utile  blieben  r  ivucb 
tttt  bil  fcbabnt  /  unb  nit  fo  unscfdnctüdb  unb  fttfntßd)  bart^on  vrbttn^.  SBiSf 
bie  uf  btm  Idnb  ft^enb  i  ntuiff nb  gar  ntcng^  bbten  webet  jr  in  bet  ftM. 
91  bet  ben  i  fo  fbntUd)^  getebt  bot  (til  btIlQd)t  nit  bte  in  bet  ituben  «eucn« 
tpfittig)  t  n^iU  i(b  ju  banben  nenten,  unb  mtU  jfat  botf  jwiifcbenb  jm  unb  mir 
allein  fogen/  »te  un(^  Gbttfhi^  seleett  unb  unbetn^tfen  bot  ^tf  Hl  fumnt« 
botbon.  Uf  fbmtic^c  teb  bon  ben  manchen  ongesogen  t  itönb  bet  Sn^ingtt 
of  alfo  fagenbe; 

mmtt  Ultic^  3»tng(t. 
Da<  min  (iebet  btäbet  unb  bett  Qngejogen  bot  bon  ben  munden  r  bcf 
(Stt  id)  »Ol  mögen  getaten  /  fptntal  e^  nit  ju  bifet  fac^  bient.  X^iewql  t(b 
(bld)^  felb^  id  bcm  bttfeten  mal  offenltd)  an  bet  fanjel  geptebiget  ^ab,  anfingt 
micb  ba^felbig  }u  Detantmutten.  X)ann  ie  üUt^i  batf  gott  nit  gleett  batj 
unb  bon  ben  menfcben  f ummt/  tÜ  ie  nit  gät  2)0$  abet  fölcbe  g(i)d)lnetq  t^on 
gott  nienan  gloubt  obet  qngefe^t  foe  /  til  bell  i  funbet  aOentbolben  geftraft 
aU  ein  fad)  i  bie  nit  M  gott  funbet  u<l  bem  tüfel  fpe.  9llfo  bab  iÄ  oud) 
geleett ,  ba$  alle  titbab  beti  guten  bon  gott  fqe  i  urbab  be^  böfen  wn  br m 
lebenbigen  tufel :  bann  e^  ie  nun  jmeen  btunnen  (inb  i  ni  tütldatn  hai  gut 
unb  böe  flie^enb  iit.  €fo  ifl  r6ld)e  glQd)^neti}  u^  feinem  anbeten  btunnen 
nit  entfptungen  bann  M  bem  ßetfd)  unb  etgennu^/  ba^  aUn^egen  oud) 
tttüai  fqn  »öHte  »ie  ^bam  im  potabid ;  batf  til  ie  ep  biametto  »ibet  gotti 
fo  ifl  ti  ie  u^  bem  ttifel :  benn  Tömtid)  feeten  (inb  ein  utfad)  einet  Anbetung 
eine^  ganjen  d)tiilenlt(ben  flanb^«  ^  2)a$  abet  uf  bem  lanb  unb  in  bet 
fiatt  etlicb  unafid^tiget  /  bann  fid^  gejimmt«  tebenb  bon  bet  mef  unb  bon 
ben  mund)en,  gfoUt  mit  nit,  unb  bab^l  nie  gelobt,  funbet  oHwegen  gefttafl.  a) 
3d)  »bltt  oud^,  bof  alle  ptieftet  (id)  füfftub  ben  einigen  Sbtiflum  batf3t 
je  ttagen ;  bab^  mit  bet  g^t,  fo  beft  wott  fh)f  geptebget  wutbe ,  alle  fetten , 
totten  unb  btben  mit  fammt  anbeten  mifbtud)en  bingelegt  wutbinb.  3A 
mii  »Ol,  unb  ifl  mit  leib ,  bof  etlid)  ungfd)i<ftet  batbon  ptebgenb ,  bann 
bi(lQd)t  etmann  gut  f^e.  $Sil  ftnb  beten ,  bie  allein  betglpc^en  »Ott  bon 
minet  ptebge  bbaltenb.  9tlfo  ftnb  oucb  beten  bilr  bie  bem  »olgeteetten  manur 
flWattino  fiutbet,  not  abletnen  »eOenb  in  finen  bild)eten  bann  bie  täffe* 

*)  ^ttflanb«  ht^  ebetflentl^iraid.    ')  ®(barf«  M  Calyti. 
m)  S>tef  unh  ba«  folgctibe  bat  befettbertlSejtebtiiig  auf  ®ee6el  tiitb  bcffett  f^toSr: 
"'^e  3rtetwbe. 


Ünrt  ivovtnii  tic  et  oft  M  ange}fin>tet  inbraniUfiev  (icbc  tfbt  %b<t  ba« 
fromm  tsiiw  ^cv)  i  fo  et  )ii  waver  %ittliäitt  toat^tit  unt  }u  bem  wott  goti» 
M  kati  i<a  toiU  im  {einet  oMetnen.  3(1  ntt  mmbet/  i^  bin  etwann  an 
bet  «f anjel  t4f ;  fo  bab  idi  bbc^  niemon  nebentb^lb  i»on  min  fe(b<  loeaen 
ttiütnt  3t  müfTenb  oudbr  toit  td)  licb  ^ü  t^otgegeben  bab  im  fiitbttt  bet 
betltgen  i  ba  icb  aUm^  gefptoc^en  b<ib :  ^(ogenb  iaa  dwetr  wem  jt  »eUenb^ 
i(b  wiÜ  ba^  minem  sott  Hagen :  iü^  min  ijt  gwuf  i  ba^  äwet  ungwü^ ,  bi< 
ie^unb  I  fo  i(b  tqcbUcben  mit  bet  flbttUc^en  gfcbtifi  bal  fätbitt  bet  beiligeii 
nmgftoiTen  b<Kb.  9((fo  bob  tvb  opottune  unb  impottmte  i  lai  ifl  i  mit  tiicbc 
onb  mit  ^äte  g(eett;  bef  b^b  icb  ein  ei:emoe(  im  $au(o  2*  £im.  IV.  2. 
SHfo  m$(bt  idi  wol  Ixütn,  unb  beget  ba^  u^  betjen:  ein  iebet  fl^ife  fxäi  je 
bmoen  unb  ntt  je  entbumeUf  unb  oetfänbe  hcfi  wort  gotte^  ftqfr  unb  tcbe 
batnad)  im  namen  gotted  i  wie  jn  bet  geift  leette*  2>a<  wa^  bie  fumm  Hnet 
wotten.    Z>et  commentut  lief  ftcf)  mol  benttgen. 

Uf  fbmlidiei^  flunb  boctot  3o<id}im  i^on  SBatt  uf  /  unb  etmant  abet» 
maU:  ob  ieman  batwibet  wöUte  wqtet  tebeu/  bet  m&cbt  ba(^  fclbtg  tbun! 
3ü  ieman  bie  t)on  ben  otten  ?  ^ett  pfatter  t^on  6d)affbufen/  weUenb  jr  wi« 
ber  bffen  attitet  mit  bet  gbttUcben  gfcbtift  fed^ten?  iai  mSgenb  jt  itj  nuti 
fr«  tbun.  2)0  ftiinb  meidet  SRatttn  6teinHi  vfattet  ju  Gcbaffb^fen^  uft 
unb  fptacb  alfo: 

Vfattet  »on  escbaffbufen. 

i^ett  butgetmeifht ,  eetfamen  i  bo(^e(eetten  ic  gn^igetti  (teben  betreq  l 
i(b  bin  att  min  tag  bet  metnung  unb  be^  finn^  gfqn  /  ba$  bte  mef  ein  opfer 
fije.  2^mtt  i(b  f6m(id)«  mit  gefcbicHitfbteit  bütfiüt  bttngen  mög ,  fo  toiU 
td)  JU  bem  etften  bewäten  i  baf  wit  atte  fQnbet  (inb.  (^i  fpticbt  bet  beilift 
3obannefl  1.  3ob.  II.  8:  SRine  fun^  fo  wit  fpte^enb:  wit  b^benb  ntt  gc«» 
ffinbetj  fo  oetfurcnb  wir  un<  fetb^r  unb  ifi  Um  watbeit  in  untf.  <E^fpttd)t 
oud)  Ut  ftinig(id)  ptopbet  2>aPib  9falm  XIV»  1:  jHt  mwxj^  bat  getebt  in 
itnem  betjen:  e^  i(t  fein  gott.  €9  ftnb  jerbto^en  unb  jä  fdbonben  wotben 
in  jten  weticn.  Slieman  iflr  bet  gut^  tbnt;  ja  nit  einet.  S0  itat  oucb  ge» 
fd)riben  (See(e(iail.  VII.  21:  di  iil  fein  geteebtet  uf  etbeur  bet  ba  gut^ 
tbiije  unb  nit  fänbe.  !Datf  f^at  2>aPib;  bet  ptopbetr  wo(  ettennt^  bo  er  fagt 
9falm  CXLII.  2:  ^rt,  0  gott,  gang  nit  in  ba^  geridbtmttbinem(ned)t: 
bann  Pot  binem  ange(t(bt  witt  fein  menftb  getecbtfetttget.  ^  3ob/  bet  beilig 
ptopbetr  fagt  oud)  XV.  14:  ti  fpe  nieman  tein  Pon  wuil^  (aU  bie  feptua» 
ginta  intetptetiert  babenb)  bet  fünben ;  ja  fo  et  fdbon  nun  etne^  tag«  alt  iit. 
3u  bifem  fpticbt  bet  beilig  apofle(  Vaulu«  9t9m.  XL  32:  0ott  bot  fp  att 
unbet'n  ungtouben  befcbtoffen  /  uf  ba$  et  ftcb  oUet  ttbatmt.  iDa^  flnb  ftatC 
btnbfd)aften  r  baf  wit  atte  fänbet  (inb  /  unb  nflt«  tei n/  Pon  un<  tummf 
nod)  gefc^ben  mag.  9Bie  wo(  nun  ieblicbet  menf(b  uf  etbtpcb  1  et  fpe/  wie 
et  wi\iti  ein  fänbet  iftr  wie  bie  Pot  angejeigt;  nit  beito  minbetr  welicber 
mit  bem  lebenbigen  glouben  in  Sbtiüum  (icb  felbt^  iej  obet  bienacb  in 
fanfUgcm  gibt/  bet  opfrtt  ficb  Ulbt  uf:  betfelbig  opftet  gott  (nad)  bet  ge> 
fcbtift)  ein  (ebenbig«,  betttg«  unb  ein  wolgefSQig«  opfet»  aU  wit  bann  b<t« 
benb  butcb  ben  beiligen  9au(um  ju  ben  Skimetn  XII.  1.  a(fo  fpted)enbe : 
Dt  btubet,  idb  bitt  äcb  um  bet  bormbetjigfeit  gotte«  Witten  1  baf  it  fiwete 

^}  gctecbt  erfunbett.   ')  Unratb* 


604  SkpcDtt  ttjpiitatioii  sn  3»tk9* 

IV^inam'hnrftrMtit  sett  üwtttm  ^emn  jä  ctnfin  ^iflgnii  nwlflcfSitl^icii 
Mfer ;  üwtt  iunfi  f^t  f^ttnüaftiq.    2)ec8f9(6m  opftr  dabtttb  ftcfe  Mb«  Vbcf 
unb  Sbat^ib  ufgebm.    2>dbtb  9fa(nt  LI.  19 :  Zkitf  epfer  i  ba<  gott  flcfStttg  i 
ift  (in  bttrttbttr  getfl.    O  sott/  bu  tottfi  ntt  beroc^ten  et»  (tcbctnuHActni 
itnb  rinm  gctbro^nm  seift.    2>e«flIqdKii  i^t  fid)  ftlb«  oudb  i^MLui  btnff^ 
ben.    9Sie  ivol  ein  iebltd)er  glbubiser,  bev  (tc^  feib«  betfleüalt  ufapfrrtf  ein 
t^etUs  unb  melgefdUifl  oofet  ift ;  fo  ifl  el  bod)  ntt  fibetaU  retnr  boUf ummen» 
tkl)  beilig  unb  (utec,  bann  bof  H  oUmesen  bennifd)t  ifl  mit  bem  ttnflat 
Itnb  mit  bem<»fi(t  bet  ftinben.    9Bie  bann  ^ulu^r  ber  htxH  f>ot  3efa 
Qt^mi  bon  im  felb«  (unbfcfeaft  sibt  SHim.  VIL  23:   3a  iiHirlid)  i(6  fNW 
Men  mit  bem  gemät  bem  sefa^  gotte« ,  aber  mit  bem  fletfd)  fo  bien  id)  bem 
flefa$  ber  fflnben/  mit  weld)em  aber  aUetn  ein  beilifl  opfer  mirt.    Uni  mt 
wn  bem  Vaulo  bie  flefagt  mtti  alfo  n^irt  eud>  bon  iebem  d)riüsl&ubi<im 
inenfd)en  sefagt,  et  ^c  confequenter  iH>n  ber  ganjen  <^riftett(id)en  f ild^n  r  bk 
110(6  im  fletfd)  lebt/  »eldbe  tt(d)  nüt  anber«  ift  bann  aUe  Artfislt^uNgen 
tttcnfd)enf  mit  einanbren  i^eteinbart.    iDamtt  id)  uf  bte  argument  tummei 
mit  bcnen  id)  bewären  mtd)  unberflon  bie  mef  ein  Opfer  fpn/  fo  tebt  gotti 
ber  ba  nit  liegen  mag  /  bur(6  9Dla(ad)iam  ben  propbeten  /  SRatad).  I*  10/  11/ 
ba  gott  bie  priefter  M  a(ten  gfa^e«  i^erwirft  unb  jre  gaben  /  ba«  ift/  opferr 
unb  erwält  jm  fe(b«  bie  beiben/    atfo  fagenbe:  3c6  bab  (ein  wiOen  gegen 
Ad)  (alfo  tiitfcb  id) :  9lon  efl  mtbi  bolunta«  in  Dobi«)  /  unb  bie  gab  mü  id) 
nit  nemen  pon  ämren  b'nben:  bann  min  nam  ift  grof  unber  ben  Reiben 
bon  ufgang  bid  ju  nibergang  ber  funnen;  an  aOen  orten  n>irt  faeriftcieit 
unb  ufgeopfret  minem  namen  ein  rein  opfer:  bann  min  nam  ift  grof  w^ 
ber  ben  beiben  /  ba«  fprid)t  ber  btrr  ber  beerjtigen.    9Cber  fein  menfUb  ift 
bal  rein  opfer:  bamt  ba«  opfer/  ba  0d)  ber  menfc^  felb«  ufopfret/  (wie  »er 
gefd)riben)  ift  nit  fo  ganj  rein  /  baf  e«  nit  Perma«get  fpe  mit  ber  moM  ^ 
ber  fünben.    3a  bie  ganj  d)riitenCi(b  tt(d)/  fo  itod)  im  fleifc^  lebet,  mag  fid) 
felber  oud)  nit  bergeflalt  ufopfren.    2>a«  ift  oud)  ber  oerftanb  unb  memitnft 
be«  tpolgeleerten  magifhi  Ulrici  3wing(in«,  mine«  bruber«  in  (Sbrifto ,  fb  er 
über  ben-canonem  mtfRl  fd)ri}bt/  in  benen  »orten  (bm  id)  beren  «orten 
red)t t)ngebent)  an  bem  ort/  ba  wir  in  canone  babenb:  «offerimu«  tibi  ic**" 
wir  opfi;enb  bir  uf  bon  btnen  gaben  unb  fd)entttngett  ein  rein  opfer  /  ein  bcitig« 
opfer/  ein  unberma«get«  rein  opfer.    S^it  fd)n)bt  ber  Stoingli/  baf  ber  gon* 
Sen  (^riilenltcben  ti(d)en  ntt  mäg(id)  f^e  ein  fBmUdK  boftiam  ufbpften*   ^o 
müf  e«  ie  bon  nöten  f^n  unb  nit  anberft  baf«  bon  Sbrifto  oerftanben  wcrb/ 
ber  ba  warltd)  ein  f&(td)e  boflia  unb  opfer  ifl.    S«  mag  ou(&  nit  gefagt 
werben  oon  ber  offen(id)en  unb  (td)tbarlt(ben  ufbpfrrung/  mit  beten  fkb 
<!brtfht«  fe(b«  gott  bem  bater  feme(/-ein  fart/  am  flammen  be«  trfi)e«  ftir 
unfere  ffinb  ufgeopfret  bot:  biewpl  ba«felbig .  ufopfren  an  einer  gmüffen 
{latt  ober  ort  namlid)  }tt  i>ierufa(em  gefcbeben  ifl/  et  ftc  confequenter  nit 
an  aUen  orten  oucb  ntt  unber  ben  beiben,    funber  in  duMIa  atteiii.    0o 
b(t9bt  ie  nocb  tibrig/  baf  ba«  ufopfren  ba«  rein  opfer  unber  ben  beiben  an 
«Uen  orten  fein  anber  opfer  ifl  bann  ba«  opfer  be«  aftar«,  welicM  bie 
gan)  d)ri(lenU(b  til^  unber  ben  beiben  gefe^^  unb  an  atten  ortrn  ietftftot« 
^urd)  ire  biener  bem  gbttlidien  namen  uf^v^renb.    SBir  bobcnb  ber9l9d)en 


<}9)cf((ruiis. 


StwDtc  bt<9iit(rtiMi  |tt  2^Mäi.  sos 

ond^  rill  onbm  flffE^rif^r  gar  not^  ottil^  tcr  ntritimig  mA  tmti  tvpvtnif 
IDcttt.  XVL  10,  11:  (Ein  »ittio  Opfer  Mitev  Mn^»  t(rt  ^tt  mit  uf  toirfk 
opfrmi  n<M6  tev  benrbqttitfl  bint^  tietrcn ,  unb  »ivfl  tffen  uiib  etfSttigct  bt)  bnii 
l^crmi.  60  nun  aüt  Mnfl  (wU  brr  ^aulul  ^^ttfbt  h  Sev.  X.  11.)  jnen  in  einer 
fünat  sefd)et)en  i(k  f  unb  bot  gfal^  fnit  ein  ft^tten  ber  }älänfiti(ien  binden :  benn  fe 
irtrt  ben  3uben  unb  maten  3fraeltten,  bal  iflf  ben  dbriflfltöubigeni  ge* 
boten,  M  bann  9aniutf  }ä  ben  9l9mem  in  bem.anberen  capitet  i».  28,  29: 
Der ,  fo  offenbcr  ein  3ub  ift,  ber  ifl  nit  titi  dub,  bie  bf^n^buns,  fo  tni 
fleifd)  flefd)i(^t ,  ift  nit  ein  bfd)n9buns ;  ober  welicber  ^imlicb  ein  3ub  ifit 
ber  ifl  ein  3ub,  unb  bie  bfd)n9bun<i  be<  betten«  ifl  ein  bfcbn^bung,  btc 
im  geift  unb  nit  im  bucfeihiben  gef(t)ict)t;  mid^ti  (ob  nit  ui  ben  menrdben 
ift  funber  M  gott.  9tun  mag  te  fein  d)ttft  ein  wiUis  o»ftt  opften,  fo  ber 
Arift  jod»  f(f)on  ^d)  felb«  ober  ba$  (in  ufopftet:  bann  um  ia^  äbettteten 
tolUen  Ui  etflen  oatert^  (oufenb  mit  üU  in  ein  notmenbigfeit  je  flerbem 
i^ietum  ift  Gbtifiuf  oUetn  bet ,  wie  et  t^on  im  fe(b«  fagt  3ob.  X.  18 :  SRiew 
man  nimmt  min  frei  oon  mit :  ic^  bab  gennitt  biefelbigen  oon  mir  je  legen 
unb  wibet  an  mi^  je  nemen.  ®«  flat  oud)  (Sfaj.  LtU.  7 :  (Et  ifl  ufge» 
opftet  wotben:  bann  et  bat«  gewftUt.  Detfelbig  ifl  ba«  unb  bie  ootgefagt 
«iUig  opfrrung,  bie  bie  3uben  am  ftüj  ufgeopftet  banb,  bie  (Sbtiflu«  ift^ 
geipefen*  X>üi  opfet  ifl  ben  3uben  nit  geboten  gfpn,  funbet  toibet  ba«  gebot 
be«  betten«  Z)ie»ol  nun  bem  alfo  ifl,  fo  blt}bt  uni^erructt  flon,  baf  bie 
Stiften  bif  wiUig  opfet,  namlicb  ^btiflum,  butc^  jte  bten<t  im  opfrt  beo 
altot«  ufopferenb. 

Die  anbet  utfa<^,  baf  bie  mef  ein  opfrt  A)e,  ifl  bie:  bie  mef  foQ  bet« 
geflalt  ptactieiett  unb  gbanblet*  wetben,  wie  fp  (£briflu«  ufgefe^t  bat,  bap 
fq  in  bet  (il(6en  gebanblet  loetbe.  (Sbtiflu«  f^at  bie  mef  ufigefe^t  M  ein 
opfrt.  (Stgo  bie  mef  ifl  ein  opfet.  2>a«  ift  offenbat  ^fdlm  CX.  4:  3ti> 
raoit  bomittu«,  et  non  tt.  2>et  bett  bat  gefcbwoteur  unb  e<  mite  in  nit 
getdioett :  bu  bifl  ein  ewiget  ptieflet  nac^  bet  otbnung  aOleCcbisebef *  <^  flat 
Ottc^  9en«  XIV.  18.  gefc^iben :  aXetebisebet  ttf  €alem  offeten«  ponem  et 
Mnum  K.  aRei(bi}ebef ,  bet  f flnig  &a(em ,  bat  wpn  unb  btot  geopftet :  bann 
et  UMi^  ein  priefter  Ui  b&<bflen;  et  b<{t  9(btabamen  »Ol  gefpto(f)en.  <S«  ifl 
ou(^  ein  befunbet  umt  eine«  ptieflet«  gott  uföpften;  bo  bat  bet  aRel(i)iacbc( 
^tt  mpn  unb  btot  ufgitopftet.  St  ab  boe  quabtat  glofta  otbinatia  et  in« 
tetlineoltl.  Dietoql  nun  Sbttfhi«  (ummen  ift  ba«  gefa^  gii  etffiUen  unb 
mt  uf^eldfen  SRattb*  V.  17.  unb  Suc.  XXIV.  41:  2>a«  finb  bie  »Ott,  bie 
id)  itt  Od)  getebt  b^b,  bo  iA  nod)  bp  üäi  mont:  bann  e«  ifl  not,  baf  alte 
bing  etfSQt  wetbinb,  fo  in  bem  gefa^,  in  ben  ptopbelen  unb  in  ben  pfaU 
men  oon  mir  gefd)tiben  flonb:  nun  bat  Sbtiflu«  ftn  blut  unb  fleifcb  unbet  bet 
geftalt  be«  »pn«  unb  be«  btot«  a(«  ein  opf^t  uffiefe^t,  uf  baf  bie  toatbeit 
bet  flgur  oeteinbatt  »utb.  (£«  mag  oud)  in  feinen  weg  gefptocM  wetbeur 
bof  Sf)ttflu«  (ittttcben  bie  otbnung  SRelAisebef  etffidt  bab,  in  bem  fo  et üd» 
tin  fatt'  am  Iräj  ufgeopftet  bat:  bamt  et  b^t  oil  meet  bie  otbnung  be^ 
niltm  .prieflettum«  Vaton  etflattet,^.  bet  ba  u«  gbeif  be«  gfiite'  tAbec 
imb  bbd  ufgeopfret  ifüt  mit  oergieffen  beren  btät  far  bie  ffinb  be«  oott«. 

Mng  aOefammen  finb  in  bem  Ipben  SbrifU  erfSKt,  in  »eUftem  S^rifln« 

^)  ieianbeb»  bemängelt.   ^  eimnobt.   ')  erfüllte 


fbttr  tof  (V  iik  mecc  ein  ptiefirt  nad)  Ut  othnmi  Varon  ift.  (St  blQbt 
«bct  ein  «wiefter  nacft  bet  orbnuns  SRelcbi^eM  in  etoistettr  «Ite  bof  er 
nac^  ber  form  unb  geilalt  be<  ufiop^m«  opJFret;  nnb  iai  «eMicbt  ldflli(6cn 
mücttborlic^  in  bet  mef ,  fo  bie  Krc^  ba^  Mut  unb  fleifd)  unbet  ber  seftatt 
be^  wtiM  unb  brot«  opfrct 

2)tc  britt  tttfoi^i  fo  mt(6  urfod^et  bie  mef  ein  opfev  f^n^  ift  bie:  Sbti* 
^u«  i)at  ben  jOnaccen  unb  ber  »ansen  tilcben  3o^.  XIV.  16,  17.  ben 
üeifl  ber  tnatt^tit  »etfteiifenr  alfo  f9red)enbe:  3d)  »itb  ben  bater  bitten  i  onb 
tr  Wirt  üdi  ein  onbren  triMler  geben  i  ber  tmtjiidi  b9  uc^  blpben  »irli  ben 
fleift  ber  toorbeil  i  ben  bie  well  ntt  mtnemen  mafi.  SBqtcr  fprt<6t  et :  60 
ber  tröftet,  ben  min  bater  üc^  fenben  tvirtr  tumntt  in  minent  namen:  ber« 
felbig  Wirt  d<i)  aUe  bing  leeren  f  unb  »irt'ä4  t^iber  in  9ebäd)tnuf  brinften 
üüti,  fo  i<6  äd)  ie  gefagt  bab.  (Er  fpricbt  oucb  3ob*  X.  1.  ff. :  Z)ic  fd)af 
fblgenb  beut  bitten  nacbf  ber  burd)  bie  red)t  tbür  in  ben  fd>af]|laa  gat:  benn 
(9  ertennenb  (in  fUmm ;  aber  bent  frömben  folgenb  (9  nit  nad)  t  funbtt  fi) 
(liebenb  bon  jnt:  benn  fq  ertennenb  bie  fUmm  ber  frömben  nit.  ^tem  SRattb« 
XXIV.  24:  (E^  »erbenb  falfc^  Sbrifii  uferfton  unb  falfd)  propbeten ;  f«  mer« 
benb  groflfe  jeicben  unb  wunberwcrf  tbun  /  ja  fo  grof  t  baf  oud)  bie  utfcrwäl« 
ten  in  einen  irrtum  m5(btinb  gefurt  werben  i  fo  t^  m5d)te  fon.  U«  btfet  ge« 
fd)rifi  folget  i&  bem  erften,  baf  ber  beiiig  getft  in  ber  waren  (^riüentid^ett 
tild)en  iflr  ber  bie  warbeit  leere  unb  in  teinen  weg  iai  unred)t.  Su  bem 
anbrcn.folgetf  baf  alle  birteur  fo  burd)  bie  war  tbür  in  ben  ftbafftall  gangen 
(inb  /  recbt  unb  nit  fa(fd)  geleert  babinb ;  bie  fd^af  bmb  biefelbigen  birteit 
eu(b  gebort.  3&  bem  brttten  folgt;  bättinb  bie  birten  falf4  geleert  1  fo  bät^ 
tinb«  bie  fd)af  nit  gebbrt:  bann  e^  nit  mäglid)  i(l  (atfo  su  fagen)/  baf  bie 
Merwdlten  fc^af  Perfurt  werbinb  burd)  falfdK  leer.  !Diew9l  nun  bon  nun« 
bunbert  jaren  t^at  bie  bitten  geleett  unb  gefd)tiben  ^nb  1  bie  mef  foe  ein 
opfet:  unb  bie  lange  mt  bat  (tnb  fp  bennocb  nit  aQ  falfcb  bito  bitten  gewc« 
feur  funbet  bil  ftnb  gdt  unb  wat  bitten  gewefen.  60  fp  bann  alle  falfcft 
bitten  gfpn  wdtinb  nnb  falf4  geleett  bdttinb,  fo  bdttinb  bie  fc^af  jret  leer 
nit  gefolget  nocb  angenommen;  unb  wätinb  bie  pfaffen  all  M  tfi^M;  bol 
wdre  mir  ein  grofTc«.  60  aber  nun  bon  nänbunbcrt  jaren  bar  bie  bi^ 
ten  geleert  t^abttit  9  unb  bie  fd^f  t^anU  angenommen  r  bie  mef  fpe  ein 
Opfer,  unb  banb  barpn  berwiUget:  barum  iilei  alfo.  2)iewpl  ^aulu^i  ber 
opoilel/  fprid}t  1.  ab  Zimotbeum  III.  15 :  2)arum  baf  bu  wol  wäifeflf  wie  bu 
<n  bem  bu«  gotte«  fölltil  wonen,  ba«  ein  Kleb  be«  lebenbigen  gotte«  ift,  bie 
ein  fuP  unb  ein  fefle  ber  warbeit  ift.  2>ann  warlicb  ti  ifl  aUweg  bem 
tirrib,  SReHorio,  ^etagio  unb  anberen  teueren  bon  ben  bitten  uiA  bon  ben 
fdiafen  wiberrebt  worben.  !Defbatben  cXitii  fo  mit  einbeOiger  fUmm  bo» 
bet  (ildKn  be«  lebenbigen  gotte« ;  bie  ein  ful  unb  ein  fitmament  bet  warbeit 
iit;  angenommen/  bie  oucb  bie  bitten  unb  bie  ftbaf  i}tifd)lu0et,  ba«  fott  ge> 
Mten  wetben  att  angegeben  bon  bem  beiügen  geifli  bet  bie  ttl(6m'ttt  Ux 
warbeit  leitet  9llfo  foU  nieman  baton  iwt)flen  1  baf  bie  mef  nit  ein 
opfet  fte. 

Die  biett  utfac^  1  mit  beten  itb  genbüget  witb  bie  mef  fSt  ein  opftt 

«>  6ätiU. 


It  Inlttttr  ift  btfc:  2>ie  tmf  t^  ein  trth|rgetji(i)tnii|  un>  ein  ongeiflttnf 
Ibd  («ben^  d^brcfUr  iai  ein  fort  offenUd)  ftir  itnfece  etlöfuns  sefcbe^en  i^ 
fiue.  XXII.  19:  S>ai  Iftunb  in  minet  ftebdt^uf !  J>itwpl  aber  ein 
leM  y  (b  etioo«  onjeiflt ,  mit  bem  namen  futnämt  witi  befTcn  i  bo«  el  am* 
jetflt:  (mie  bann  (unblid)  t{l  in  einet  abcontrafaetut  eine^  r(buUi)eifTcn ;  (• 
man  jn  abmalet/  fo  fast  man:  bal  iil  ber  fd)uüi)ei$  k.):  alfo  n^irt  «u(^ 
bie  mef  für  ein  cpftt  genommen  u^  ber  urfad)  i  baf  e^  ba^  opfet  d^^riftii 
am  trfis  flefd)eMf  anjetgt.  Unb  fo  etf  ein  mtifa  gcnämt  witti  fo  mag  ef 
ou(6  ein  faccifieium  genämt  »erben.  9(ber  wie  bie  fad)  an  jr  fclb«  ifl/  fo 
ifti  ein  opfer/  nit  nun  mit  bcm  namen  aUein.  !Dann  fo  etwa^  ein  aa« 
ber  bmg  Müti  unb  batf  bingr  fo  bebät  »irtr  oud)  realiter  ba  Ül  in  ber« 
felben  bebätung ,  bann  fo  ift  ba^  bing  mit  bem  namen  unb  realiter  ba.  0p 
bann  nun  eben  ber  Iqd^nam  unb  bai^  blut  S^riiU,  batf  am  trti.}  gcbang^t 
iftr  unb  eben  berfelbig  Sftriilu^i  ber  ba  gelitten  Mi  ein  opftr  reatiteti 
felb#  in  ber  mef  iil:  fo  iil  te  bie  me|  mit  bem  namen  unb  tpefenlid}en  ein 
opfer ;  unb  ifl  eben  ba^felbig  opfer  unb  ein  mibergebä^muf  betffelbigen  opfer«. 
Unb  bati  ifl  ber  (tnn  SbrQfoflomi ;  M  itnn«  ftnb  oud)  alle  d)riflenltd)e  leerer 
unb  boctoreil  fd^olaflici  unb  all  d)riflenlid)  ^o^e  fc^ulen  unb  uniberfttäten 
hii  an  2wo,  bie  alle  "bie  mef  für  ein  opfer  ^nb  unb  ertennenb.  !Die  ge« 
fd)riflen  bab  id)  nun  barffir  gebogen /  nit  um  minti  getpünn«  willen;  nein 
fSrtoar!  bann  iiti  bebarf  be^  nit.  60  i(^  benn  f^on  bef  bebörfte»  fo 
würbe  tnir  min  berr  bon  €d)affbufen  wol  gnug  geben.  3d)  bab  ba« 
ouc^  nit  um  weltlidKn  rum«  ober  lob«  wegen  gerebt  funber  allein  um  ber 
liebe  willen  br{iberlid)er  ^änbfd)aft  t  uf  baf  r  wie  wir  allefammen  ein«  ftnb 
in  (f()rifiO;  baf  wir  ouc^  alfo  allefammen  ein«  leertinb  unb  ()i€ltinb  bon  ber 
mef.  3Ä  6ab«  oud)  barum  gefagt,  baf  ic^  bie  offenlid)  red)nung  gebe 
mine«  glouben«  bon  ber  mef.  SDa«  rebt  er  mit  meer  worten;  bod)  .fo  ifl 
ba«  bie  gani  fumm  unb  ein  guter  oergriff  ^  ftner  reb.  9U«  er  nun  u«gerebt 
l}att,  ^nb  Seo  3ub  uf/  unb  rebt  alfo: 

fieo  3ub. 
i>erc  Pfarrer!  jr  ^obenb  fafl  bil;  boc^,  al«  i(6  boffr  u«  guter  meinung 
9ngesogen  /  ba«  boc^  wenig  }ii  bifer  fad)  bienet.  DanUf  wiewol  jr  bie  beilig 
gefd)rift  allent^lben  anjiebenb/  wirt  fq  bod)  wiber  jren  fmn  unb  meinung 
bon  ä^  gebogen  unb  gebrudt.  Unb  r6li(^  lange  reb/  fo  bil  id)  mic^  beftnui 
flat  in  bier  urfad)en  unb  ^ouptftutfen  /  bie  äd)  (al«  jr  fpred)enb)  bie  mef 
ftir  ein  opfer  je  balten  urfad}enb.  2>ie  erfl  urfac^  will  ic^  nad)mal«  bec« 
annourten  /  unb  firag  üc^  anfängtid)  ein  bing ;  unb  fo  jr  baruf  antwurtenb  # 
Wirt  nad^mal«  befler  Iqe^ter  alle  materi  berflanben.  3d)  frag  üd)/  berr 
Pfarrer!  fo  jr  fpred)enb  in  ber  erflen  urfa<6  unb  qnbren  propofttion  (al«  jr« 
nennenb),  gott  forbere  bon  un«  ein  rein  (al«  SRalacbia«  I.  10,  11.  fprid)t) 
unb  ein  willig  ppfer  (al«  SRoQfe«  fprid)t  !Deut.  XVI.  10,  11.):  SBon  wem 
fbrbret  boc^  gott  fölic^  rein  opfer?  bon  3uben  ober  bon  un«  (brifleUf 
bie  bon  beiben  ftnb?  €!pred)enb  jr:  bon  3uben  (al«  e«  bann  in  ber 
war^t  tfl):  wa«  gat  e«  bann  un«  d)riflen  an?  Slber,  al«  äwere  wort 
lutenb,  fo  will  gott  nit  bon  3uben  fblic^  willig  rein  opfer,  funber  bon 
bm  waren  3uben,  ttamli<^  bon  im«  e^riflen.    2>ann  wir  iej  bie  reefttet^ 


*}  Segelf ,  3iibalt. 


SOS  SH^eote  tHviit«Hni  )& 

itimicv  ttttb  üttt  0Otte«  fht^  (Imtn  lai  M0t  ^cftubd  iket  3t(fea  i  >er  gen 
tKTgicbtf  lobt  vmh  ttlmtit)i  oM  jr  bann  ui  htm  Voulo  sä  bcn  9t9imni 
n.  17 j  28,  29.  Qngtsosen  ^anb.  Zriffir  nun  bifr«  0)>fcr  un^  on,  aU  jr 
tveQenb:  fo  frag  i(^  n>qter,  ob  ctf  un^  aUgcmrinttd}  betreff  obtr  aUcui  cHMb? 
Uf  bie  frag  beftnnt  (it^  ber  pfarrer  ein  tox/l  unb  fagt:  un«  aU.  !Z>o  fragt 
fieo:  fo  bör  td)  wo(,  wtr  (inb  aU  priefter,  unb  mögenb  üÜ  opfren.  7t>am 
fo  mSgenb  jr  mit  ä»ereni  opfren  ndt  fc^affen;  ba  aber  jr  ben  prieftem  iviß 
sieben  wbOenb  i  fq  opfrinb  fSr  unO  ben  (q^nam  unb  batf  blüt  €^t{H; 
2>ann  btf  opfer,  ba<  aUe  cbrtflen  aU  wäre  prieller  gott  ufbpftrenbr  ijt  ein 
ftetiHtc^  Opfer,  at^  ir  felb^  oben  ni  Vaulo  9t5m.  XII.  1.  angezogen  Inmb. 
S^it  manbte  fidi  meifter  SRortin  unb  fprad):  nein!  e^  trtffet  ntt  gemeinlic^  aUe 
e^riften  an  funber  aDein  bie  prtefler.  2>o  antmurt  Seo  Sub:  X>a€  oerniag 
aber  ber  tept  !Dtalacf)idE  unb  2>euterononiii  ntt.  Unb  wk  wSUtinb  bie  prceftet 
bao  rein  unb  gemiOtg  opfer  ufbpftren,  fo  fp,  aU  td)  beforg,  bie  unretncfkn 
(inb,  unb  aber bif  i^on  ntentan,  er  f^e  bann  rein,  <Ai  jr  fprect^enb,  üfgeopjfrct 
nt ag  merben  ?  €^ebenb  jr,  berr  pfarrer ,  nne  jr  bie  gefcbrift  jiebenb  unb  btegenb 
toiber  jren  natdrlicben  (inn !  Unb  fo  i(^  nun  ba^  funbament  iboerer  urfad^en 
nibergelegt  unb  umteert  i^ab ,  wiü  i(^  eine  nac^  ber  anberen  beronttourten. 
2)ie  erfl  urfad)  flat  in  bem ,  baf  wir  <Ak  gemeintid) ,  nieman  utf ge« 
(ibloflen,  fdnber  unb  unrein  f^enb,  a(0  jr  bann  gfcbidlid}  unb  wol  utf  bct 
gftbrift  bewärenb.  "jöai  Uugnet  oud)  nieman,  unb  icb  gitanbi^  üdi  ouc^. 
€)0  jr  aber  glqclb  bama4  fprecbenb ,  gott  fbrbere  unb  w5Ke  oon  un«  babe« 
ein  rein  unb  gewidig  opftr,  unb  iai  mbg  jm  nieman  ufbpfren:  bann  wk 
fqenb  aüt  ffinber  unb  unrein:  befrdmbt  mid),  baf  jr  fo  unbeftnnt  (inb,  bof 
Jr  nit  mertenb,  baf  bie  prtefler  oud)  in  ber  sa(  ber  unreinen  unb  ber  (Qnbe» 
ren  ftnb.  2)ann  dwer  meinung  ift  ftettf,  bie  pfaffen  m9ginb  fSmlicb  tcm 
Opfer  ufbpfren;  unb  finb  fq  aber  oud)  menfd^n  unb  fihiber.  3tim  onbren 
founbert  micb ,  baf  jr  nit  getefen  babenb  ,  baf  9au(u^  ben  (i^beftrn  Spb- 
V.  25—27.  fcbrqbt:  SMftu^  babe  Üc^  fetber  fdr  fm  titcben,  ba^  tft,  für 
ftne  d)ri(ten(id)e  berfammlung  in  tob  geben  r  baf  er  fq  btiligete  unb  mufc^ 
tn  bem  bab  M  maffer«,  in  bem  wort  Ui  leben«,  uf  baf  er  jm  felb«  btret« 
te  unb  jurtiile  ein  eerlid)e^^  tilc^en  /  bie  ba  weber  motten ,  mafen  noc^  xwn^ 
len  b^tte ,  unb  baf  fq  btilig  wäre  unb  unbeflectt.  3(1  nun^ie  oerfarnrnfung 
aller  gläubigen,  bie  (^riflen(id)  til(b> beitig /  rein  unb  unbeflectt:  wie  mag 
fq  bann  nit  ein  rein  unb  unbefletft  opfer  ufopfren?  2)arum  berr  pfarrer, 
jpriA  id)  atfo :  9Bir  (inb  aU  fönber ,  befledt  unb  unrein ,  unb  ba<  u«  ber 
gerftbrten  natur  unb  anbmtgenbem  breiten  bon  9(bam  bor  in  nni  gefloffen. 
9(ber  fblcber  faU  unb  breft  Ül  in  mi  burd)  ben  einigen  Sbnflum  ^ngenon^ 
men  unb  bejalt,  aU  9ou(u«  }ä  ben  oon  Sorintbo  fpricbt:  3A  g(t)(t^  wpi 
wir  äffe  geworben  fInb  in  Vbam,  alfo  werbenb  wir  in  Sbriito  äffe  wiber 
(ebenbigi  unb  att  ber  tob  burd^  9(bam  tummen  iil,  a(fo  ift  lai  (eben  bttrA 
Gbriitum  «ngfÖrt  1.  (Sor.  XV.  22.  Unb  alfo  fInb  wir  unreine  funber  unb 
fMb  bo(b  tein.  Dann  bie  gnab  3efu  Sbrifli  iil  fiberfläflltger  unb  botOmtrai- 
ner  in  ben  gibubigen,  f«  }ö  reinigen  unb  tebenbig  }&  mad>en,  bamt  bie  ftiitb 
VbaxM  fqe  gfqn  mi  unrein  je  mac^n  unb  ja  toben  9tbm.  V.  15.  2)tf« 
balb  (itA  äffe  gibubige  menf4)en  rein  unb  (uter  in  jrem  boupt  ebrüte^r  ber 


tw^  1^11  flott  geben  ifl  iij  ümt  ancftUftleit,  }tl  einer  etI5(bng  nnb  fettig« 
tiKubung.  1.  So«.  I.  30.  Unb  (tfe  retniftung  gfc^iclbt  aUetn  tucc^  ben  (eben«» 
Mgen  ftlottben  9ict.  XV.  9.  et  mit  nun  in  Sbriflo  burc^  ben  »aten  gloii« 
ben  alfo  getetniftec  ünb :  fo  (inb  oud)  unfete  opfVe  1  bie  ^aului  iü  ben  9tft« 
mem  XII.  l.  anjeigtr  ond)  rein  nnb  unbeflectt,  unb  Onb  getfUid).  Unb 
fo  aber  jr  fo  befttg  baruf  bringenb  f  bof  ber  (pc^nant  unb  biiii  3efu  dt^xifd 
H$  einig  rein  nnb  unbeflcctt  opfer  ixfii  nnb  tein  menfd)  mdge  ein  rein 
ppfer  opferen:  fo  folgt boÄ  ntf  fimeren  eignen  orgumentenf  ba|  fein  menfc^ 
lüi  iieifd)  unb  blut  SbrifU  opferen  mi^ge.  Unb  bife  meinung  iil  fdr  unf 
nnb  gan)  miber  üc^.  !Dann  jr  flc^  nnberftonb  ]u  bemären/  ber  priefler 
opfere  in  ber  mef.  J)ai  mag  te  ntt  f^n:  bann  ber  priefler  iil  oudb  ein 
penfc^r  ein  fünber/  ein  unreiner^.-  Unb  befbatb  (bmmcnb  ir  )uU)t  babinr 
baf  jr  julaifen  ntufienb:  ba<  flcifdb  unb  hai  bttit  Sb^ifH  fqg  m  rein  unbe« 
fitdt  Opfer,  unb  uK  ber  urfact)  ni9ge  e<  nicman  ufopferen  bann  ber  reiuy 
ewig,  unbeficctt  priefler  3efu«  Sbriflul.  Unb  ba^  tfl  aber  aUein  ein  mal 
gefd)eben  uf  bem  attar  beti  ttüiti ,  ali  9aulu^  gnugfamUc^  betoärt  in  ber 
epiftel  ]u  ben  ^bräern;  »eld}e  bctodrnuft  idb  iejum  tiirje  tpitten  flon  (a#. 
iDann  nieman  bat  Sbriilum  mögen  opfren  bann  er  itc^  felber,  unb  iai  ift 
allein  femel,  cin.fart,  gefcbeben;  befbalb  ber  priefler  Sbriftum  nit  opfren 
mag,  aM  nun  btd  bcwärt  ifl. 

2)0  fliinb  ber  Sn^ingli  uf  unb  fagt :  (Bi  fbUte  gott  bonberen  unb  baglen 
fibcr  un«,  »0  »ir  bie  gfcbrtft  alfo  (icfftnb  buctcn,  unb  ba<  nit  Perantwur« 
tetinb,  wie  jr  mcifler  SDlartin  bie  tbunb.  Unb  ali  jr  anjiebenb  jmep  ortt 
bamit  jr  oermeincnb  ju  erobren,  baf  un^  gott  tin  rein  opftr  geboten  b<iby 
nanUid)  snalad).  I.  unb  2>cut.  XVI:  fprid»  idi  alfo,  baf  bife  ort  un< 
gar  nflt  betreffitnb  funber  bie  3uben«  Unb  biewijl  üÄ  t>il  ouc^  ber  geleer« 
ten  uf  bifen  fprud)  9Ralad)tä  buivcnb,  bie  me^  ein  opfer  )u  bewdren :  i^  notr 
baf  »ir  ben  tept  befebinb  unb  erluterinb;  bamit  menglic^er  febe  unb  mtdtf 
baf  ber  te)ct  nienan  bie  bar  bicnet.  fOHoiüdikti  ber  propbet,  ober  gott  burc^ 
jn  befd^aitt  bie  jübifc^en  priefler  mit  fammt  bem  Pol! ,  baf  fo  (fo  ft).  opfren 
»oUtenb)  ba^  bbft  unber  ber  b^rb  u^fud)tenb ,  aU  ba^  blinb  nnb  lam  ped>,  ^ 
}u  itnem  opfer,  unb  fpric^t:  &o  jr  mir  uÄ>Pfrenb  ba<  blinb  unb  (tecb,  ift 
bai  nit  bi^?  unl  fo  jr  ufopfrenb  ba«  blinb  unb  lam,  ift  ba«  nit  biil 
dring  ba«  binem  färflen,  bem  »eltlid}en  oberberren,  unb  liig,  ob  etl  jm  gc» 
fade  ?  3<b  bab  fein  gfallen  ab  flcb ,  fprid)t  ber  berr  ber  beertügen ,  unb 
mü  fein  opfer  Pon  droerer  banb  nemen:  bann  Pon  ufgang  ber  fonnen  bif 
)u  nibergang  iü  min  nam  grof  bp  ben  b^iben,  unb  an  allen  orten  opfert 
man  mir  ein  reinem  opfer :  bann  min  nam  ift  grof  in  ben  beiben.  Unb 
beift  offertur  (unb  nit  offeretur,  wie  jr  fitti  bargebenb),  bamit  ti  nit  uf 
mi  d)rtften  gejogen  werbe.  Unb  wtU  gott  ben  3uben  bie  jr  untrtiw  unb 
falfd)  Perwpfen  mit  bifen  Worten,  aU  w'iüt  er  fagen:  3r  fiUtinb  minu«» 
erwdlt  unb  befunber  geliebt  PoK  fpn;  unb  fo  jr  mir  opfren  wbUenb 
(bef  id)  bocb  nit  beger),  fo  bringenb  jr  mir  lame,  blinbe  unb  (ted)e  opfer, 
ba«  lein  weltlid^er  fürfi  Pon  üiiißt  gut  bdtte.  QSenn  id)  an  op^n  ein 
wolgefaUen  bötte :  fo  bin  id)  ein  folcber  (parapbraflteo«)  grofjfer  gott ,  unb  ifi 
min  nam  fo  grof  Pon  ufgang  bi«  iu  nibergang  ber  fonnen ,  ou(b  bp  ben 


(ejbm,  tof  f«  mit  tri!  beifere  ovfrr  tifovfrmt»  bann  it.  tH$  ift  tikt  m« 
${«d)ttnsr  bamtt  fq  gott  31I  fcftanbeti  modert;  bof  f«  bSfet  opfn^  Mngtnb 
bann  bte  bttbm;  baei  jnen  faft  abcl  onflat/  fo  (9  bod)  bd€  u#cno<U  Mit 
sottet  ftnb.  Unb  bie  tfi  }e  mcrfnt/  ba$  oblatie  mnnbo  bciftirii  ein  mi 
ttnbefictft  opfer,  boruf  bann  itr  mciflet  SRattinf  bringcnb/  funbct  ba#  ivdftiir 
munba  /  ba«  unfet  inttrDve«  alfo  tran^firrkret  bat»  btift  in  bcbtiKfe^c  fyrad» 
Zbebora,  ba^  iil  m  unfrtm  tutfd)  di  Dil  aU/  gan}/  9an<ibtUis.  ^  ^a#  b^t 
bet  (attnifc^  intftm^  aUentbatb  gmad)t,  munba  unb  mmatmtn;  cH  wa 
htm  Dfletlantm  »a<  bcn  3uben  geboten  (Srob.  XII.  S,  bof  fi)  fbCTHnb  tie« 
men  ein  Mmmlt/  ba^  jAfis  mdreunb  unbeMt«.  3{l  ntt  bit  nteinung  r  bof 
c«  tein  fletfen  föUte  b^ben  1  funbet  e«  fBUte  gan}  fqn  /  bof  im  nät  gcbriftf 
ftifcbr  Afunbr  ntt  Uinb,  Ait  tarn,  nit  ein  fetbltng  1 '  Ui  hin  breftcn  ob 
im  bätte.  2)tf  iil  ben  ^ebtdem  Mti  tbebota  ober  ib<Kbor  ober  tbamtm. 
9C(fo  bBtenb  nun  aHe  umfianber  /  baf  bifer  tevt  aRofa^iä  tf n^  nit  btritrt  r 
funbet  allein  bit  3ubenf  bic  in  bem  opfrt  bei  ffttvtn  ftottel  unttjto  m* 
falfcb  brucbtenb  1  jnen  felbl  bal  befl  bbaltenbe  /  bai  bdil  iiber  unb  niit  fH« 
(enbc  ^  bem  betten  gebenbe.  !Dal  i^etwQlt  jnen  gott  unb  bef<bä(ft  fq  botumi 
unb  iKtg(9(bt  bie  beiben  jtl  jnen ;  ja  bie  btiben  meet  fcbäb^nbe  1  att  bic 
bie  beffcten  unb  gangbeUigten  opfet  gebenb.  Unb  metfeiA  »o(!  t€  beift 
offettut  in  ptdfente  1  unb  nit  offetetut  fn  ftttuto ;  batum  mag  el  nit  uf  b^ 
tncf  gejogen  unb  oetflanben  wetben^  funbet  uf  bie  epfet,  bie  bojemot  b« 
ben  beiben  gott  ooQtummnet  unb  beffet  geopftet  wutbenb  benn  bq  bm  Sil- 
ben, ^te  tebt  bet  pfdttet:  9Bobitt  gbbtt  jocb  ba«,  fo  ftati  in  omni  (oco? 
8?un  iit  ie  Sbtiftutf  (mie  Me  oben  Pot  gfeit)  an  eim  otti  namUd)  ju  3^r«* 
filem,  ufgeopftet  wotben.  Vntn^utt  Sivingtt :  3d)metl  »o(/  »0  äc^  nKtift; 
jt  mbUenb  bamit  bal  (pben  GbtifH  unftu(btbat  macbeur  unb  »ettenb«  gm 
Setufalem  binben  1  g(Qd)  aU  ob  (in  («ben  nun  benen  }ä  3etttfa(em  gät  unb 
nubticb  gtvefen  fqe.  tU  Atvtet  meinung  wutbe  folgen  r  baf  vmt  bit  si 
Sfiti(b  unb  anbetimo  bal  Iqben  Sbtifli  nit  ftu(btbat  mäte«  Z>atum  muitt 
et  bt)  um  ou(b  tvie  jä  3ettifalem  ufgeopftet  wttben. 

3(b  »eif  Vtiti  ob  jm  bet  Stoingli  bie  ftantbtit  ettaten  bat  ober  irif : 
et  tebt  nttt  batmibet. 

Smingti  fut  ffitr  unb  etflAtt  im  bal  dnbet  otti  Pon  jm  angesogen  2>eiit 
XVI.  M,  11.  alfo  fagenb :  I>at  anbet  ott  M  bem  2)eutetonomio  /  oon  äcbr 
bett  pfattet  1  angesogen  1  bamit  jA  bewAten  bie  mef  ein  opftt  fpn  1  Permag 
bal  nitf  funbet  jä^t  (i(b  üUein  uf  bie  cetemonien  bei  alten  gfaftel ,  Me  b« 
«nl  d)tifien  abgetbon  (inb.  Unb  bif  mag  ul  bem  ganjen  capitel  in  ben 
botgebnben  unb  nad)gebnbeff  »otten  HatUcb  gfeben  metben.  S>enn  mon 
mul  nit  ul  bet  gfd)tift  uit^in  tupfen/  nun  mal  unl  gät  bunft  jd  unfer 
meinung  bienen  t  funbet  foU  man  Pot  unb  nad)  etgenlid)  ben  (bin  bfd>omen. 
tllfo  bic  oucbf  unb  ttdmt  bie  gf(btift  allentbalb  ein  gemillig  opfrt  baf  9pfet# 
bal  tin  iebet  ftqel  wit^enl  gibt  unb  bringt  f  all  ul  bem  btbtäifcben  ipottitr 
mbeff  Petflanben  mag  wetbeur  ungeswungenr  Pon  ftpem  betseur  nac^  bcr 
benebpung^  bei  bttteu/  bal  ift;  nad)  bem  jn  gott  befd)eett:  »adyit  jm  Pili 
fo  gebe  et  befiet  meet !  H.   (El  foU  ein  iebUcbct  all  Ptl  btingen  unb  opfreni 

i>      I  I  ■      I     I    I  ■ ■■    .  I      ■  ■     I.'.  li      ■  I  I       I    ,    ■        I  ^«  I        .—  —  I..  I    .    ^^ 

^)  toHfornnc n,  ft^ktM.   *}  8l()ebtenber,  0(bio{nb|itcbtfflet.   ^}  ni<btltongeiibe^ 
mcbtlioertbe.  ^;  Segen. 


3tM9te  MJiNitation  iä  Sitrii^  Sil 

Mii  tent  jn  ^ott  I^efcbertr  ot^  im  gUett;  man  foU  tcittni  twinqßn  fo  iM 
ober  fa  DU  gt  geben.  IDife  nteinmtg  finbt  man  im  enb  bef  captteU;  biil 
aetgt  et  oud)  mit  etnft  mt. 

9tad)  bifet  teb  ü&nb  8eo  3ttb  »cbetum  uf ,  bie  tibrtflen  gegenwärf  metf 
9er  {Dlartin^  ge  berantavurtenr  unb  rebt  alfo :  Sneifter  a)larttn !  t4  wiU  für}« 
(t(6  bie  anbren  urrad}en  t  fo  jr  entgegen  werfenb  r  betantwurten«  3n  ber 
anbten  ucfac^  bringenb  jr  battjn :  QtiMni  habt  btc  mef  ufgfe^t  att  ein 
opfer  [meijter  SRartin  fagt:  ti  ijt  warL  bef^otb  r6ainb  mir  bie  brücken  ali 
ein  ODfer.  J>tn  erfien  teil  bewdrenb  jr  M  ^fa(.  X.  4,  ba  Z>abib  (priest: 
®ottbot  gefc^moreni  unb  wixtin  nit  geraden:  bu  bifl  ein  priefler  in  emig« 
Uit  nadi  ber  orbnung  aRe(4t}ebef.  !Dar}u  ftimmt  oud)  bie  ^iflori  @en» 
XIV.  18:  SRelc^ijebet/  berfünig  ®a(em,  bot  brotunb  mn  geopfret:  bann 
er  tva^  Hn  priefier  be^  ^5d){ien.  Uf  bifet  gib  id)  alfo  antwurt :  SBar  ift  r 
baf  S^rifhtt  ein  priefier  ifl  in  emigteit  toie  anelc^ijebef  /  aU  Dabib  anjeigli 
aber  ba$  er  geopfret  bat  totjn  unb  brot,  bat;  Pemein  i4.  !Z>ann  ber  tt%t 
®en«  XIV.  fprid)t  nitf  Offerent  r  wie  jr  jn  )wtngenbf  funber  proferenf. 
i^err  pfarrer ;  b&renb  }u !  et  ^eift  proferent  unb  nit  Offerent,  [fyit  rebt  mei» 
frrr  SRarttn :  id)  mein  /  et  beiffe  Offerent.]  SSuffenb  jr  r  wü^  proferre  un<^ 
offerre  für  ein  unberfc^eib  bot?  proferre  beift  fÜrbar  tragen r  offerre  beift 
ttfopfren ,  b^brdifd)  ^ojia ;  unb  iil  bie  meinung :  ^brabam  i  aü  er  bon  bet 
fd)(ad)t  ber  tflnigen  wiberteerti  »at  er  bcUig  ^  unb  mäb,  unb  }0(^  ba  fiic 
6alem.  2)o  Um  t^atn^  ber  fänig  ber  felben  flattf  aRe(Ai}ebet,  unb  irtig 
barfär  brot  unb  WQU/  ertitft  unb  fpQtt  9(brabamen  unb  bie/  fo  bq  jm  warenb: 
bann  er  wat  ber  pogt  unb  oberer  in  ber  felbigen  ftatt.  t>ai  wir  ^abenb  im 
latin  facerbot,  ftat  in  bebrdtfc^er  fprad)  coben;  ^eift  nit  aUein  ein  prieitetr 
funber  ein  bogt  unb  fSrweferr  bat  ift:  er  toa^  ein  amtmann  in  ber  ftatt 
Unb  tfl  bat  gmein  unb  gwon;  beneu;  fo  bon  einer  fAfad)t  wiber  beim  (ee« 
rmb  I  n$  ben  (Idtten »  fUr  bie  ixj  jiibenb  r  brot  unb  w^n  ober  f9i}t  ju  bringen 
bon  ben  obren  u^  ber  ftatt.  ^ie  mertt  man  flortid)  r  baf  bift  gfc^c^t  SReU 
c^tjebet  nit  mag  uf  bat  opfer  ber  mef  ge}ogen  werben,  ^ie  rebet  ber  Sivingtt 
oud)  bar}ä ,  alfo :  2)ife  gfd)i(f>t  bet  Idnig  9Re((lbi)ebet  mit  bem  SIbrabam  ift 
g(Q^  alfo ,  wenn  unfer  trfiw  eibgenoff^tn  bie  fdrjubinbr '  unb  man  brdeftt 
^m  wt)n  unb  brot  ober  anbert  entgegen  }il  einer  fMnbfc^afl.  9Ufo  ifl  ^ic 
wd)  gfd)eben  mit  bem  9(brabamen  k. 

Seo  f&r  für  in  ftnem  berontapurten  unb  fpracl :  9au(ut  i&  ben  i^ebrAem 
V.  6.  unb  VII.  15,  bo  er  aRe(d)i{ebet  bem  SbrHlo  im  prieflertum  be»* 
g(9d)tr  fogt  gar  nfit  bon  bem  wqu  unb  brot,  funber  berglQtbt  Sbtiihtm 
aXe(d)t)ebef  in  brq  bingen.  3u  bem  erften  b^f t  meld)i  ein  (finigi  unb  jebetr 
8red)tigteit ;  aRe(d)i}ebeti  ein  tflnig  ber  grec^tigteit.  2)ifer  fanig  ber  gred)< 
Mgf eit  ift  Sbrifluti  ber  unt  bon  gott  ein  grec^tigteit  worben  iil.  1.  Sor.  1. 30. 
3nm  anbren  t»at  er  aneid^i  6a(emr  bat  Htf  ein  fänig  betfVibent.  98er  ift 
ber  anbert  bann  S^riflutr  ber  fribfam  Gatomon,.  ber  atfe  bing  fribfam 
macbt  1  unb  unt  ben  bater  wiber  sufriben  fleHet  unb  begnabct  ?  3nm  britten 
Wirt  et  berglQc^et  bem  fun  gottet ,  bef  ba(b  baf  er  on  bater  unb  muter  wat; 
unb  blqbt  ein  priefier  ia  ewigfeit  weber  anfang  nodb  cnb  ^abenbe.  !Z>if 
ifl  nit  gerebti  baf  SRel^i^ebef  weber  bater  nod)  mäter  gebebt  ^ab,  funber 

^)  crbibt»   ')  Potbey  )tf^n  würben. 


sia  9i9(9te  MvHMtoo  i«  3in4 

tef  (bi  ikMcv  Wßib  tnotct  nicuioii  bctcttiit  btfft  r  viA  cc  W(6  ttiMtütuit  rat 
ein  ^5mbttiifl  unter  bm  3ubcti  vna.  Z)af  oi^cr  itf  ämet  mctntms  fttoffa 
otHnatta  unb  itiutlintmi  auabticci  ^  »iU  it^  foAtvot  «toubcn:  bonii  foU4 
Mfni  banb  fSUct  ftiennt.  *  SStr  fint  tiit  ^ic  btn  flloffctt  fiiobet  ^m  ipott 
gMcf  {f  lofcn.  Z>t  tckt  bet  pforter:  nun  (tat  c<  fUitU4  im  tcirt  (dl  nu» 
^)i  offtttnl«  9l(bt  3»ins(i:  ^rt  pfamr!  bat  til  nit  wac  ba^  toott  fecifl 
9r«ftrail  unb  nit  offmn«.  SBflifcnb  it/  toa«  »vofecte  ^ift?  btc  faulet 
»fiffcnb«  bpd)»  (E#  »dtr  itmat  fcbabi  bof  un^  bie  fonn  anfcbtnc;  je  nrir 
bic  gfAtif^  a(fo  ItrflTuib  fdlfd^n  unbtrmilmurM.  ^ic  bcfocb  man  btc  biUi 
imb  ba#  ort  IDp  bi(|  c^  profrrcn«  r  n^i<  btr  3>vinftli  flcvcbt  f^tt  ttnb  nü 
•fftrcn^f  »ic  bcr  pfarrtr  »(rmctnt.  3cbe<i)  (091  Swinfllti  er  bAttc  e#  utf  bcm 
wfponforie  corporis  fUftifü  ic  fieo  mttouricl  fdrtcr  unb  fast:  SEB^tcr 
(prccbcnb  jr:  Sbrifhttf  ^be  (in  blut  unb  flciftb  unber  bcr  gilatt  bc^  broM 
unb  iP9n^  ufgefciti  uf  baf  bic  ivarbeti  bcr  ügur  Pcrctnbarct  tpurbc.  3» 
bifcm  rcb  icft  alfo:  (Sbriftu«  bat  M  itlbi  am  (rät  ufacopfrct  om  frpt«g> 
nit  dm  bpnftag  im  nad)tma(.  (Ein  tcfiamcnt  mad^cn  unb  fpp«  unb  tront 
geben  ift  nit  opftrcn;  barum  ift  Ui  opfcr  crft  mom '  bcf  gfclbcbcn  nit  im 
Mditmal.  2)c|bo(b  ma%  ba<  brot  unb  iP^n  1  unber  bem  wir  ntcffenb  fki 
ffeiM  unb  b(ttt|  nit  ein  opfcr  gendmt  »erben.  Ou<6  reicht  bie  figur  SReU 
4)i)ebcf  nit  uf  (S(>rÜtum  M  brotl  unb  m^n«  balb  funber  anbrcr  bingm 
ttolb  I  att  bann  gniigfam  oben  gefeit  ift.  J>amit  ift  ou4  gcanttvurtct  bem 
iM^gcbnben.  Sbriftu«  iü  Varon  im  opfer  unb  nit  SRelt^isebct  ocrgbKbct. 
2>ic  britt  urfadb  {(igt  an  1  mt  Sbriftu«  ben  jangeren  ben  gcift  unb  bec 
gonjcn  tU(l)cn  Pcrbeiffen  bab|  bcr  fi)  leeren  unb  berichten  werbe  aUcr  mm* 
Iciti  unb  jnen  i&  bcrflon  geben  i  wat  er  jnen  bormaU  gefagt  bat  3^^  bem 
rcb  itb  a(fo:  X^if  i(l  tvar  unb  tvibcr  Selb*  2>ann  SbriMi  tvic  er  ben  apoiU 
Icn  ben  geift  bcr  tvarbeit  Pcrbeifien  batf  alfo  bat  er  jnen  ben  ou(^  gefd)i(tt 
unb  gcfenbet  am  ftinfiigeflen  tag  na(^  bcr  urfMnbe.  2>erfelb  getft  bot  bic 
woitlen  unbertoifen  unb  gteert.  8tun  finbenb  mir  nienan  in  bet  apofUm 
Uitf  baff  bie  mcf  ein  opfcr  f^c.  IDa«  ift  ein  an}eigungr  baf  fD  bcr  getft 
»er  mar^eit  fbUb^  nit  berid)t  bat  2>ic  d)riftenlt(i)  (t(4  bat  oud»  ben  gdft 
bcr  »arbeit f  bcr  f9  bic  nmrbeit  unb  nit  hai  unrecht  leert,  ba<  ift:  er  leett 
ft  nüt  anbcr^rbann  ba^  er  bic  apofUen  gteert  bot.  Diefetbig  tilc^i  bic  ben 
geifk  gottc«  ffoti  bie  leert  unb  febt  niti  baf  bie  mef  ein  opfrr  foc.  2>ic 
Mttb  aber,  bie  ba  fe(}t  unb  fprid)t,  baf  bic  mef  ein  opftr  fpg,  ifl  nit  bic 
Ariftenlidb  (il4 1  tvirt  ouc^  nit  burc^  ben  getft  gotte^  gf&rt  unb  geleitet 
2>a«  ir  fprcübcnb ;  bie  fcbaf  fotginb  bem  birten  nacb  burd)  bie  reebtc  tbuti 
wA  crCemtinb  fin  fürnm  unb  nit  bcr  frbmbeni  ifl  war.  U«  »clicbcm  fotgti 
baf  bie  nit  wäre  Wirten  ftnb  funber  bieb  unb  mbrber,  bie  nit  burd)  ^ 
rcd)tcn  portcn  ungcgangcn  finb  3o.  X.  1/  att  btci  bie  ein  opftr  u^  bcr  mef 
flmad)t  babcnb.  3ttm  britten  metnenb  jr :  wenn  fcbon  bic  t^tltn  übel  gleert 
unb  bcrfärt  b^ttinbr  fo  b'ttinb  bodb  bie  fAdfli  nit  geirret  9Bic  fpridit 
bann  Sbrifiul:  60  ein  blinb  ben  anberen  f&rt,  fo  faUenb  fp  beib  in  Me 
grüben?  anatt^.  XV.  14.  fiuc.  VI.  39.  gSSUenb  jr  aber  fpredten,  bie  ul* 
crwilten  fpenb  nit  berfurt?  2>a«  ift  war:  bann  no(^  uf  ben  bätigen  tag  (wie 
mo(  bic  pfajfbcit  wpt  ab  bcr  re(i)ten  ban  geirret  ifti  fo  ft  Mf  facroment  f« 

«)  fibetcinfUnme.   <>  4^«itb(a6eii.   '1  moige«. 


3io(9te  ttfpntatitn  ^  Z^ti^  513 

Hn  09frt  htudjt)  ifH  böd^  bcr  arm  flttitm  (a«  nit  bctfibt:  tettii  Me  faqm 
ttufbcnb  bijl  n<t  für  ein  opfcr  fandet  {al$  td  ifl)  für  (in  fp^d.  SRon  bot 
0u4  in  <tttd^  bunbrrt  iarm  gar  i»t(  geUntec  frommer  funbcni  bic  fd(id)# 
wüxt^Hi  lU  m<f  tiit  ein  opftr  fQtir  fllecrl  i)abcnbr  unb  bcnm  f9U(bc  bcrfft« 
rifd)e  leer  miffaUm  bat  jDaf  bie  btrtcn  nänbunbcrt  jar  glcert/  unb  ed  bic 
fa>if!i  anflcnommm  b^ibenbr  bic  mcf  f^g  dn  opferr  ud  brm  fo(3l  nit/  baf 
cd  barmn  red»!  fiMI  •  bann  Mngc  bcr  Mt  mad)t  ba«  b5d  unb  irrfal  itit  flöh 
(Ed  tfl  ou4  ntt  aU»cg  a(fo  gcmjcfen;  baf  ben  teueren  Vrrio  unb  anbcrcn 
i^on  brn  bitten  wiberflrebt  fi)e ;  funbcr  ber  meerteil  btrten  r  ber  papfl  unb  bet 
faifer  felber  ftnb  in  benfelben  tel^erpen  gemefen  unb  ber  feiert)  unb  hrrfaf 
angbangen.  2)arum;  fo  ^ubn^  fpridjt:  bie  ti(d)  M  lebenMgen  gotted  fpg 
ein  ftfle  unb  flarfe  fut  ber  morbeit;  wert  Mu  oerflanben  Pon  ber  atlgemei«  s 
nen  (brifienitcben  trieben  i  beren  boupt  Sbrtiltt^r  unb  färer  ber  getü  ber  »ar> 
bcit  ift;  ber  laft  f^  oud)  nit  irren:  bann  f9  bort  (tn  ftimm«  2)te  titcb  abev 
ber  carbindien  /  bifd)ofrn  unb  pfaffen  bot  biet  getrret:  bann  fp  tefet  nitbem 
einigen  wort  gfjtted.  2)amit  tft  oucb  berantwurtet  i  baf  jr  fprecbenb :  ja  wie 
t3nnt  gott  bie  menfcben  fo  lang  geirrt  laifen  baben?  3d)  fi^ricb:  biUi(b  ift 
t$  r  ba$  nni  gott  in  blinbbeit  unb  in  ein  perteerten  berflanb  laffe  fallen ;  f^ 
tük  ftn  Inter,  ttar,  beU  wort  Pertaffenb.  (Bt  fpricbt:  ed  ig  ein  gebflcbtnuf 
nttnen.  60  fprecbenb  wir :  tt  Ül  ein  opfer.  !Z>iewpl  wir  nun  ba<  ttar  liecbt 
bcd  gSttttcben  wortd  Perlaifen  b^benb,  iil  edbann  ein  wunber,  baf  wir  irrenb 
unb  in  ber  Ünücrnuf  wanblenb?  !De$bolb/  biewpl  bie  gfcbrift  ntenan  anifi^tr 
baf  bie  mef  ein  opftr  fpe  /  foll  iebermann  baran  jwpflm  1  ja  nieman  foi( 
glouben/  bap  fp  ein  opfer  fpg. 

2)0  rebt  Ulrid) 'StPingli :  ^err  pfarrer!  jr  babenb  ba  ein  wort  gerebti 
bod  üd)  fail  äbet  flat.  !Dann  alle  gottlofen  rebenb  1  wie  jr  bie  gerebt  banbf 
unb  nit  anberil:  ja  f6(lttnb  unfere  borbren  all  geirrt  baben;  fo  wArtnb  f« 
bocb  alle  perbammt.  2>ad  iil  fcbwer  unb  t^  je  reben ;  alfo  rebenb  oUe 
fpenb  gotteUf  fo  bie  leer  Sbrifti  gern  Perbaffet  macbtinb.  SDer  rebtr  baf  A) 
berbammt  fpenb?  Ob  fp  fd}on  ber  gftalt  geirret  banb/  fo  flat  nit  be^  min« 
^tt  jr  feligwerben  in  bcr  b<mb  ober  gnab  gottcd ;  glpd)  aU  oucb  anbrcr 
menfcben  1  bie  ba  fünbenb  1  feligteit  an  gott  flat.  2)arum  wir  barin  nit  urtei» 
Im  fötlenb.  SBarum  grpfenb  wir  gott  in  ün  urteil?  warum  urtettenb  wie 
bcn  ober  btfen  berbammt  ?  9Rag  nit  gott  in  mitten  bem  irrfal  bie  (inen  un« 
Perlest  bebtiten?  alü  bte  brp  jüngling  in  bem  beiffen  ofim.  !Z)ocb  iü  nit  swp« 
fetf  la^  bie  anbeber  HHicber  bingen  unb  irrfllen  Pon  gott  gefiraft  werbinb« 
Darum  jimmt  unt^  bie  nit  frefenlicb  }u  urteilen/  wer  berbammt  fpg  ober  nit; 
fenber  TöUenb  wir  bad  gott  in  (in  urteil  fc|cn.  2>af  getrret  fpg  t  iil  tlar  genüg» 
!Z>ie  Piert  urfacb  Pon  ber  abcontrafactur  eine«  fcbultbeiffen  bient  biebat 
nit:  bann,  M  Porgemclbti  bat  Sbriilu«  im  nad)tmal,  bo  er  fm  fieifcb  unb 
Mut  }u  einer  fpp«  geben  bat,  nit  geopfret,  funber  am  nocbgebnben  tag  am 
Mi.  2)arum  bebät  bif  mal  unb  tränt  nit  ba«  opftr  funber  bie  fppfung 
nnb  ba«  nacbtmat.  Oucb  betft  nit  ein  ieblicb  bing  bem  nacb;  ab  bem  e< 
abgmalet  id:  bann  fuil  war  ein  gmatter  menfcb  oucb  ein  menfcb-  2)it  fo«  v 
Pbiften  aber  taifenb  nit  nacb,  baf  bomo  pictu«  ein  menfcb  fpe.  t>xt  alten, 
bie  bie  fpp«  tin  opfer  nämenbrtbünb  ba«  ber  meinung,  baf  fp  wbtlenb  fo« 
gen,  e«  fpg  ein  wibergebdcbtnuf  be«  opfer«,  ba«  Sbtiilu«  ein  mal  getbon  bot. 
®lpcb  al«  wenn  wir  fprecbenb:  i>ät  iil  bie  geburt;  but  iil  ujfetflänbnuf 
SwingH'«  (ätnmtt.  edftifttn  I.  fBi.  33 


514  3t9e9te  >tö])tttatipn  tu  3An<^* 

SMfti;  lai  ift  fo  bU  gmM:  tf&t  btqpvib  tvfo  ein  gtbA^imtfi  Icr  geftttctr  bct 
uf^rfidnbnuf  Öf^rtfUf  bie  ein  mal  gfd^e^m  ift.  !Dcr  maf  ttbenb  btt  alten 
barüon;  aber  nil  baf  mit  opfrtnb  ober  bet  pfaff:  bann  ba<  opften  til  .allein 
ein  mal  gfcbeben.  !Da^  ift  fnmma  t  fo  jm  ^tetuf  geantri^iittet  marb  t^on  bem 
3»ingli  unb  pon  fi&men  3ub.  3ebod)  fo  befci)a(i)  H  mit  tl&seten  an« 
gasen  unb  mit  funberem  etnfi«  2)o  nun  bet  pfattet  nit  mee  bariotbet  »uft 
obet  mod)tr  ilunb.bet  Stvinsti  uf/  unb  etmant  in  (|)tiflenUtt)en  unb  btii* 
betlid)en  bet  sflalt:  <i>ett  pfattet!  it  ^anb  nun  iu  bem  guten  teil  »ol 
oetflanben ,  wie  baf  ütoete  Qn}tig  ^  unb  gegenwatf ,  nt  bet  flf(i)tift  gtt^on  i 
mit  bet  gfd)tif^  umgfioifen  unb  abtoeg  geleit  (tnb :  fo  bitt  td)  üd)  nun  um 
flOtt<^  »tUen  f  it  toSUinb  fut^cn  ätoet  fünft  unb  gf(^i(tUgteit  ]ä  gutem  anle» 
gen  ünb  nit  mee  mifbtud^en*  !Dann  iib  ^ab  äcb  gern  g^9tt  iu  minem 
teil ;  mit  ift  t^il  Pon  äd)  gefagt  ^^ietum  t  liebet  bett  pfattet !  fo  tbünb  mit 
fiwetet  fünft  r  ba«  it  ivol  mbgenbic*  Uf  ha*  tebt  bet  pfattet  i  et  »oUtt 
jm  tec^t  tbun.  ^ie  ftunb  boetot  Soacbtm  oon  QSatt  ufi  unb  ftagt,  ob 
f eman.  meet  toäte  i  fo  etma^  wibet  bifen  attitel  teben  wWi  i  unb  ftagt  in 
funbetbeit  ben  pfattet  Pon  fant  ®aUen :  wai  et  bteju  teben  tooUt,  iai  mod)te 
et  iti  ftp  tbun.  Z)o  ftunb  bett  Senebtctuti  iSucgowet/  pfanet  ju  fant  @aU 
ten  a)  uf  unb  tebt  alfo : 

pfattet  Pon  fant  ®aQen. 
i^ett  butjietmetftet  i  gnAige  mtne  betten  t  unb  ftSnblidben  btfibem  in 
€btifto  3efu !  2)et  gtoepen  atttflen  balb  i  buttb  ädi  r  mtne  gn jlbigen  betten  r 
tt<gefd)ttben  i  aU  bet  bilbet  obet  gb^en  b<tlbf  oud>  ob  bie  me$  ein  opfct  in^ 
meif  td)  mtnet  petfon  b<ilb  nit  funbettf  je  teben  r  obet  will  fp  ntt  mtbetfedh* 
ten.  jDann  i^  bife  sween  attifel  PotmaM  in  minet  betten  Pon  fant  ®aUm 
ftatt  al^  ein  lutptteftet  geptebget  unb  gebalten  bobr  beten  bolb  id>  Pon 
mine^  gnfibigen  betten  Pon  Soften)  Ptcatio  Joanne  ^abto  citiettf  unb  bat« 
Pon  ni  gfd)tift  teb  gebatten  b<ib;  ali  benn  etUcben  petfonen»  gegennmtttgr 
»tiffenb  mag  ft)n.  2)ann  id)  bet  bilbnuf  bolb  fölid^t^  U0  (Epob.  XX.  4. 
unb  Deutet.  IV.  15  f  16.  etletnet  bab,  ba  uni  bte  bilbet  lu  mad^eni  anje» 
beten  unb  jü  eeten  Petboten  (inb.  i>ann  gott  allein  alle  bt ng  in  um  mutft ; 
IDeutet.  XXXIL  21.  unb  «fai.  XLIV.  9.  fp  nOt  ft}n  etletnet  »itt,  unb 
bie  eet;  inen  etjetgtr  altl  toix  fp  im  btu(6  b^nbi  ®ied).  XVI.  24,  2S  butcb 
gott  Petboten  ift :  bann  gott  ein  getft  ifti  unb  butdb  ftn  tvott  allein  cttmnt 
tvitt  3o.  IV.  24.  Jiti  anbten  atttfeU  bolb ,  antte^nb  ba«  opftt  bet  me#i 
bab  id)  PotmaU  gebalten  unb  geptebiget  i  ti  fpg  allein  ein  t9ibetgebid)tnttf 
beü  I  fo  «btiftu«  etnift  getbon  büb  fiue.  XXII.  19.  Snattb*  XXIV.  K. 
aRate.  XIV.  22.  L  Sot.  XI.  24 ,  aU  et  bann  ein  etoig  gnug  bejalig  opfet 
iicb  gemad>et  bot  in  bie  ewigteit  ^ebt.  VII.  IX.  X,  baf  et  unfet  fünb 

^)  dtnmnbnngfn. 

m)  iBcnebfct  Surgancr,  geb.  U9i  )u9Rae6a(b  im Rbtintpat ,  1515  — ISU 
Vfdttct  baftlbft,  unb  feit  151S  Eeutprteftee  iu  @t.  ®aaeii,  flfreunb  Sabian«.  IBe^ 
oHee  SHeigung  5ur  9iefbnnatton  bettelt  er  bo(b  Vorliebe  au  geiotfTen  Ee^ren  bti  Ut 
t^olifcbtn  itlr(benglan6ett« ,  befonbet«  Don  htt  Icibltcben  ®egentDart  eMfH  im  9ibtnbi 
inal^(,.iutb  toat  batuin  {mmee  fm  6treit  mit  feinen  Slmt^genolTen.  S>U9  mar  bte  Ur: 
facbe/  warmn  er  ff<^  1528  von  6t.  ®a(len  nacb  6<bofFbaufen  ^qah,  top  er  bie  als 
ten  geloben  fürtfttte.  1531  entfagtc  er  enblicb  biefem  ®lattben4fa(e.  (^ottiftger  «ib 
SStra  itir(bengef(b.) 


3t9eQte  bi^pntation  ya  3üri^  6iS 

getragen  unb  f3x  um  gebeten  b<{t  ^faj.  Lin.  12,  unb  eröffnet  uM  bte 
gfi^rift  nit  non  dm  epfer  ftmber  Don  einer  wiberge^Ac^tnuf •    Darjä  ou(6 
nteng{td)em  }e  Ȋffen  tfl:  aU  ic^  ffir  einen  lebenbigen  nienfd)en  nit  nttf  ^ 
fpi}^  ober  tranff  baf  el  im  }u  flatten  fumme^  unb  er  DarPon  erffittiget  werbe; 
be^g(q(^n  foU  ein  teber  d}riftenmenf(b  btfetf  ^oc^wüi^ig  facroment  felber 
niefien  unb  empfaben  }ü  einer  fefien ,  fldten  befe^gung  (tne^  gtouben^ ,  bar* 
afi  e^  gottr  Sbrifln^  ber  teflamentterer  r  ufgefe|et  unb  georbnet  bat.    3a,  fag 
icb,  er  foU  e^  bergeflalt  empfaben  aU  ein  wort  unb  jeicben  g5ttlici)er  per» 
betflfung  unb  jfifagung  btr  gnaben ,  }u  Perjqbung  ber  fänben  /  barjü  (wie 
iti  gefagt)  e^  georbnet  ift  SRatbäi  am  (ejten  capiteL    9((0  ein  ieber  für  Ttd) 
fe(b0  getoufet  wirt  unb  feiner  für  ben  anbren;  a(fo  oucb  in  ntiffung  unb 
empfabung  bif  facrament^  aU  eintf  teflament^  ^efu  Sbrifii.    3um  anbren, 
att  einer  warf enben  traft  (tnb  ber  touf  unb  batf  facrament  be^  altartf,  ju  glQ» 
iber  WQ0  i(b  für  minen  batet  nit  touft  mag  werben  jm  )ti  bei( ;  berg(t}cf)en 
fiBr  bte  tobten  wirt  ba^  facrament  nit  genoffen,   ixif  icb  aber  (eiber  bor 
onberfl  geleert  bab ,  oergic^  id) ,  baf  icb  nit  beffer«  gewäft  bab ;  bmq  micb 
ou(b  barbi),  wenn  icb  ^int^  anberen  unb  befferen  u^  ber  gfcbrift  berid)t  wurb, 
bamt  fp  wiU  icb  bife  min  meinung  unb  balten  faUen  (äffen ,  unb  batf  beffev 
gern  bon  berjen  (wie  biUicb  ifl)  annemen.    Unb  gfaUt  mir  bie  meinung 
meifter  Ulricb^  unb  meifter  &5wen  wo(.   ^err  burgermeifler,  mine  gndbtgen 
berren  bon  Süricb,  unb  lieben  getrilwen  brubern  in  Sbriflo  3efu!  !Darum 
min  berv  boctor  3oacbim  bon  QS^dtt  unb  icb  bie  ftnb,  erfcbt}nenb  wir  ali  bie 
berorbneten  unferer  berren  einer  flatt  fant  ®a((en ,  bie  un«  uf  iiwer ,  minet 
gnibigev  b^ten,  frfinblicb  erfud[}en  jäsebSren  berorbnet,  unb  nit  befofen 
funbrrtf  Se  banb(en  bann  (ofen  unb  b5ren  unb  igegenwartigteit  }&  erjeigen. 
iDenn  ftfinblicben  unb  bienfUicben  wiUen  flcb  }u  erzeigen  ifi  jr  wiQ  iu  a((er 
}9t  flöt  ttt  bcrglQcben  unb  anbrem.    €iumma  (tner  reb.   Uf  (bmlicbe  reb 
gab  jm  ber  burgermeifhr  Sti^ufl  antwurt  a(fo  fagenbe :   9Rine  berren  bon 
Stirtd)  werbenb  tt  in  gutem  unferen  (ieben  (Eibgnoffen  bon  fant  ®a((en  nit 
bcrgeifm,  unb  e^  oucb  wiberum  berbienen«    Gprad)  berr  Senebict:  Stirftcb« 
tiger  IC.  berr  burgermeifler !  Unfer  berren  berfebenb  ficb  gegen  ficb  M  jren 
Heben  berren  aUer  frflnbfcbafit  unb  lnunft,  unb  wir  gefanbten  mit  jnen* 
i>ic  tfift  unb  ermant  boctor  3oad}int  bon  9Batt  aberma(en  bie  pfaffitn,  baf 
fq  barfür  treten  w$((tinb,  unb  biewiber  bie  gfcbrift  bringen.    9ber  bie  tifM 
gar  nicman,  ber  fljib  reben  wbDte,  unb  warenb  ftummenber  bann  bie 
fifcf».    91(0  nieman  meer  wo((t  festen,  rebt  einer  (bef  namen  icb  gern  ber« 
fid^w^g) :  9Bo  ftnb  ie}  bie  pfaffen,  fo  on  unberiaf  gott  (Aflrenb  unb  fprecbenb, 
fb  ft)  aUentba(ben  in  ben  wirt^bäferen  bt)  bem  w«)n  fibenb :  gott  babe  für 
«ufere  fänb  nit  gniig  getbon.    jDarum  fo  mäf  man  täg(icben  barftir  ufopfren 
im  amt  ber  mef  ?  ^arum  (tonb  ix  nit  barfQr?  (E0  woUt  ftct)  aber  feinet 
erftbrceten  (äffen ,  ber  barwiber  wbOte.   3nbem  flünb  boctor  0a(taffar  Srib« 
berget  »f  alfo  rebenbe: 

IDoctor  Sa(taffar  Stibberger. 
i>ett  burgermeifler,  unb  anber  (ieb  br&ber  in  G^btiflo!  Uf  ben  gefhigen 
tag  i^  mo(  unb  grunb(i(b  txt  ber  gefcbrift  an  ben  tag  tummen ,  baf  bie  hiU 
ber  nit  f9n  (b((inb;  unb  icb  warlicb  felbt^  toiUUt  baf  fein  bilb  in  bie  cbri« 


516  3tt(9te  bi^ptttation  lu  3üri<^. 

fimftth  nit  tmitmcti  ivArc.  Z>aim  bet  Uft  Spob.  XX.  4.  ift  (cifcft  ttiA 
Hari  et  (tat  otu^  ftft  tote  ein  tnuti  Ut  bann  mit  imepen  unbcrfcbibUc^ 
»erboten  eiflenlic^  oetbfit  nit  aUrin  bie  onbetung  ber  bitben  funber  oudb  it 
madiung.  Slod)  tlSm  wtrt  e«  an  ben  tc^  bracht  IDeut,  V,  6.  ff. ,  hi  gcftt 
mit  btt)  onberfcbibUdben  betboten  fagt:  3(i)  bett/  bin  flottf  ber  bt(6  uiflefurt 
tt^  bem  (anb  9(egqpttf  bon  bem  hui  ber  bienflbarleit.  3um  anbeten :  2>tt  foüt  bit 
nit  ein  bilbmif  obet  einiaetlei)  fleilalt  machen  aUet  beten  bingcn,  fo  ba  ünb 
oben  im  ,bimme(  unb  unben  uf. erben.  3um  britten:  J>u  foUt  jnen  nit 
eer  enbieten  nod)  jnen  bienm:  bann  ic^  bin  ber  berri  bin  sott/  ein  «friaer 
flott.  SRan  ünbt  oncb  /  bof  gott  nit  ottein  bie  eerenbietung  i  fo  bfc^cbt  bcn 
bilben;  boffet/  funber  bie  ma^uns.ber  bitbnns;  berbalb  er  fi)  beif t  oerbren« 
neni  unb  ben»  ber  fQ.macbt;  oerflic^t  er  Deut.  VII.  2S.  unb  XXVII.  IS. 
Unb  aOe«  oolt  foU  ^aen:  9(mem 

i^ie  fagtenb  etficb  in  ber  (tuben:  9(men. 

Zkirjä  »iU  icb  oucb  tbun  ein  moqfifcb  argumenti  »elicbetf  mit  (Inen, 
iweqen^  bbmeren  bie  bilber  fafl  umfloffet»  unb  ba<:  eintweber^  bie  btiber  2t 
batten  i^  geboten,  ober  nit.  €iinb  fq  geboten ,  fo  ieigman  bie  gefcbrift  an! 
fo  enbet  ficb  aUe  frag.  €!inb  f9  aber  nit  geboten  /  fo  foUenb  fq  nut€. 
2>ann  Mtt  ba^r  fo  gott  wcber  mit  toorten  nodb  werten  un<  geleert/  foU 
nät  unb  iil  oergebenli(b.  t>anni  wit  gott  allein  gut  ifl/  alfo  muf  aüti  ba^i 
fo  gut  iüf  aUein  oon  gott  barfiteifen.  SBelcber  anber«  fagt/  ber  lugenitrofk 
gottf  ben  oaterr  ben  fun  SbriÄum/  unb  ben  beiligen  9^u(um.  ®ott  oottr 
rebt:  SBa^  id)  btr  gebät,  ba^  tbü  aUcin/  nät  barsu,  nat  baroon!  2>ettt. 
XII.  32«  ®ott,  ber  fun,  b^t  gefagt:  (Sin  iebttcbe  pffanjung,  fo  nit  gepffan^t 
bat  min  bimmlifcber  tiater,  toirt  u^gertttct  SHattb*  XV.  13«  3tem  ^aulu« : 
ibai  nit  gefd}icf)t  u«  bem  gtoubeu;  buwt  jum  ewigen  tal  ber  oerbammnut 
9t5m.  XIV.  23.  9tocb  ein^  ifl  borbanben :  dint  müf  fun ,  bilber  ünb  un« 
nfib  ober  ndb  tn  ber  tilcben.  &inb  fi}  unnü^i  watf  will  man  iren?  einV 
fV  nü^i  fo  bat  gott  bie  warbeit  gefparti  fo  er  fpricbt  burd}  Sfaiam  XLIV.  9: 
baf  bie  bilber  nienarju  nüli  fpenb.  ^^  ift  ou(b  ein  gott^läfterung  i  fo  man 
bem  bolt  fürgibt  r  bie  btiber  bcrufinb/  beipeginbr  (abinb  unb  )tebinb  im«i& 
anbad}t.  S)ann  Sbriflu^  berttfi  bcn  ffinber,  er  bewegt  jn  felbtf  allein  ju  gvtemi 
er  labt  jn  uf  bie  bocb}t)t;  gott^  ber  oater,  jdcbt  bie,  fo  iä  Sbriflo  fummenb. 

Öo  aber  ie  bie  bilber  in  bie  Kleben  tummen  ftnb,  bat^  mir  oon  bergen 
(eib  iil  oon  wegen  Jbcr  t)ilfalttgen  mtf  brdeben ,  bie  ba  gefcbeben :  ba  ift  »o( 
unb  eben  uficlugen ,  baf  man  recbt  bamit  Umgänge  r  uf  baf  nieman  j»er« 
jirgret,  no(b  bruberlicber ,  d}riflenli<jbcr  frib  betrübt  werbe.  2>ann  bil  men« 
fcben  finb,  Ut  ben  bilben  no(b  befttglid}en  anbangenb.  3>arum  foH  m<Mr 
ba^  tlar,  beilig  wort  gotte^  wtber  bie  btlb  unb  gbben  im  alten  unb  im  näß 
wen  teilament  ernfilicb  unb  of)  bem  oolt  mit  forg  unb  flqf  anzeigen.  3M 
Wirt  ün  traft  unb  gewalt  6ben  unb  mit  ber  )t)t  alle  bilber  }uru(tftoflen. 
jDann  e^  iü  unmoglid),  fo  lai  wort  gotte^  geprcbget  wirt/  baf  tt  nit 
wdrte  unb  frud}t  bringe  (Sfoj.  LV.  10,  11.  in  bem,  barum  etf  t>on  gott 
gefanbt  ift.  9llfo  bat  9aulu^  getbon  ju  ^tben  unb  in  anbeten  orten,  »ie 
man^  finbt  in  ben  gefd)icbten  ber  beiligen  boten.  &o  ba^  befxbid)t,  wirt 
ein  iebet  cbtift  bvj  jm  felb^  erftnben  unb  ettennen,  baf  bie  bilbet  gat  nit 
ndt  ftjcnb  unb  iavnadi  ein  ganje  tilcbmenge,  Derfammtet,  on  allen  ufrut 
einbelliglid)  bef(blieiTen,  baf  man  bie  bilber  binweg  tbug  unb  feblafen  lege. 


9(ttbann  (Kit  ba(  flmaltig  gottt  mtt  ftn  fciu^t  atwflvfti  tecttm  t«  »on 

2)0  nun  bifrt  boctot  ün  ttb  seenbet  t^attt  fragt  boctoc  3oa<^im  i»on 
OBatt  ben  boctov  ^n^  3»t(ten  oon  Soiknj  r  a)  ob  er  out^  <t»a<  borsu  rc» 
bm  moUt.  2><r  fogt  bte  ntcmung:  (£^  tvdtt  fafl  )u  i^criounbcrm  i  ja  e^ 
»an  ein  fiberu^  grof  munbcr/  baf  un«  ber  UfUg  tSfel  mit  ib(d)en  nfitri« 
fcben  bingen  in  ein  f^Ucbeni  groifen/  föi&Ud^tn  irrtum  qngefurt  ^ätte;  teboc^ 
ib  toixt  ba<  ein  flrof  gotte^  gemeftn.  Unb  lobt  gottf  baf  fbltc^  artitet/  bie 
iwr  oft  gemetbt/  fo  äberflüfitgticben  mit  ber  gefc^rtft  erbotten  »ärinb  i  unb 
gefiel  im  bie  fa^  tt^  berjen  »oL 

^te  fi^agt  boctor  bon  QQSatt:  ob  ieman  unber  ben  cftorberren  »Srei  ber 
ctwirt  barjti  wbUte  reben.  t>o  flunb  berr  9(ntoni  SBaiber  b)  bor  unb  rebt: 
<Er  töäre  g<m}  ber  meinung/  ber  g5|en  unb  ber  meffen  kMi  nun  ein  göte 
Wt  gfpn ;  iebo^  fo  tyerftänbe  er  ti  iejunb  oU  (Mrer  ni  ber  gefcbrift  bann 
i»orbin*  (Er  möHte  (bmlicb^  btlfen  banbbaben;  fo  fer  im  (qb  unb  gut  (an« 
gen  m5(bte*  2)ann  wir  (inb  }u  bem  bitferen  mal/  fvrad)  er,  be^  ortileM 
balb  oon  meifier  Ufoicben  unberrtcbt  unb  gewieget  worbeUf  baf  icb  baean 
leine  imftl  mee  bab«  IDad  rebet  er  mit  groffem  ernft.  JMqfxtdjtn  rebt 
oucb  berr  ^einrieb  Utinger/  Suftor:  c)  ^i  toätt  im  oucb  tin  befunbere^ 
grofie  fröub;  baf  e«  ben  we^  bon  gotte^  gnaben  ergriffen  b^tte/  unb  wiüt  tt 
Ott^  mit  aOem  (inem  bermbgen  beifen  befi^trmen.  SReifter  ^n^  ^agno« 
toer  d)  wct  ber  fadb  oucb  mod  M  er  fprad^i  jufribeni  unb  begnägt  im  an 
ber  barfdrgetragnen  gefcbrift  wol  /  unb  woQt  nit  barwiber  tdmpfen.  2>em« 
nad)  warb  ou^  boctor  Slieflif  fcbulberri  e)  gefragct^  toai  er  ju  bem  ortitel 
reben  »bUte*    2>er  fcbiüg  an  unb  fagt:  (B9  »bUtt  in  bunten  i  bie  facben 


bann  ^>fatut  ^  Sonfian},  gab  ^mingU  1522  9fla<bticbt  oon  ben  Mtfättinbtrtf^cn 
®crii(btcn,  bie  nbee  i^n  Detbecitet  looebtn,  unb  (lanb  fcitber  mfe  t^m  in  Qkebtnbung. 
Ce  mäe  efnn  bee  octflrdcbflen  Slcfoematotcn.  Sief  (twttfrn  tme^  )maf  locmg  be* 
rannte,  aUx  Dot)ug(l(be  6(btiften.  „D.  2fol^nnetf  9mld Sefenntntf  ber  12  9(eH(e( 
hfi  Oiaubentf  Don  Sefirt  S^tlftntf  )u  beut  äQn]a<bttgen  &ott  im  S^immtt,  btnd^  btn 
«an  bie  in  9tit  fromm  unb  nacb  biefee  3^t  feltg  mitb»  3n  ffta^  t  mtb  ®e6etn»e{fc 
fiie  junge  unb  efnfälttge  Eeute.  gftanffurt,  ben  6.  Sunt^  1S31.  63  Stattet  80.«< 
Unb:  „üfleue^  ®efattg6u(b(ein  toon  totelen  ^>falaitn  unb  getflltcben  Siebetn  burcb 
etftibe  S)ienec  ber  Att(be  ju  €onfIan)  unb  anber^wo  gemehrt,  gebeffctt  unb  in  gefibtcfte 
Crbnung  ^ufammengefledt  ^u  U(5nng*unb  Stau(b  ibeer,  au(b  anbecer  dbei^flcben 
JtitdKu.  9itti(b/  Sfrofcbouee  1640,  mit  einer  Dortrefflicben  Sorrebe  üon  ^widP  )u 
Scttbeibignng  bti  Attcbengefang^.  9(ufer  Sonfian^  6ef8tberte  er  i>dr}itgK(b  bie  Sie* 
formation  be^  Sbutgautf ,  unb  ^atb  1642  aH  Pfarrer  ju  Stfcbof^eU,  mo  et  bie  Vats 
ten  ber  Wefotmitten  miebet  befefitgt  ^atU.  l^widi  Stiefe  unb  e^tifttn.)  b)  ains 
ton  fS alber,  Cantor,  ein  f&t  SwtngN  gunfHg  geffnntet  Cborbetr  bepm  ®tofmfins 
flet,  unb  SDlitatbettet  an  ber  Slefbtmation  feinet  fiftifteO;  ^e(  ^u  Sappe!  1531. 
€)  ^einticb  Utinger,  Cbotbetr  am  ®tofmiin^er  uvb  dtiAM  beOfefben,  Soctor 
ber  fRtdftt ,  ber  erfie  Sefötbetet  beffetn  UntetticbtO  in  ^uricb.  Sr  toat*6 ,  ber  9wingH 
i»or^gK(b  an  bie  £eutpttefierfleae  nad()  9utt(b  befötbette,  unb  immer  fein  fianbbafhtt 
ffteunb  unb  eifriger  Sefi)tbetet  ber  Siefbrmatton  btteb.  St  flatb  ben  6.  6ept.  1536. 
d)9t.  9 am  $agnauet,  Cb^^tben  unb  AeHetmeifiet  beO  ®rof mnnflerfitft^ ,  ge^ 
flotben  ben  11.  Oct.  1639.  e)D.  Sobonne«  ülfeffi,  Scbufbett ^  Scholasticus 
beo  ®rofm&n|}erfHftO ,  (Segnet  ^wtnqli'O  unb  ber  Wc^tmatton;  M  btefe  entfcbieben 
Mr ,  re^gnirte  er  leine  CborbcrrenfieSe,  uub  jog  1625  t)on  9uri(b  toeg. 


519  3to<9tc  btJimtatipn  (u  3ärt(^ 

toMvib  i&  frfi  angehebt  3)atm  ti  ibatmU  (b^  itit  r  b«f  «an  mit  fMd»m 
fd)t9ctcn  r<)d)tn  alfo  iv5Ute  «leit  on  (rfaniunttf  etnt 0  gtmdnni  concitt» 
umi.  <tK  ttlt  Pttd^ :  99}ie  mciilcr  Ulrid)  atiftf {ct ftt  bitte  1  toai  ein  conci* 
Itum  t0ätti  itnb  bitte  bie  tildb  »o(  ettUrt  im  fd^n^ben  unb  im  urctgeiL 
S0  fbUte  ou(6  fein  sHommettbetÄfttna  bev  btfAofen ,  carbtnjltai  mib  väilttn 
ein  coneiltum  genAmt  »erben;  ti  to4re  bamtf  baf  (9  nät  bonbbttnb  Usm 
allein  ba<  mar  »ort  gotle«:  funfl  »Are  e#  nit  ein  eoncilium  funber  ein 
concittabttbim.  Der  Swingli  f^Ute  no((  ÜM  tbtnif  unb  (iUte  ^  anitcl 
ber  liieren  gufcbicten  f  unb  (bUt  f«  jä  (atin  rnoAen  unb  pro  et  conera 
fd)ri}ben.  (Sr  bitte  itlb$  oucft  seorebget  bon  ber  tild)enf  unb  bAte  ben  m^ 
berfd)eib  anteigt  /  »elc^e^  ein  eoncilium  ober  ein  coneiliabnlnm  »drc :  bann 
ti  wSx  fein  eoncilium^  ti  wätt  im  beligen  fleifl  oerfammlet.  3n  funraia: 
(Er  tiermetntr  ie  ti  gejirnntte  »eber  bem  3>oinflU  no<b  anbren  nie  etnnio  0* 
ein  ganj  eoncilium  j'banblen.  Ibüi  fagt  er  mit  Ott  mee  loorteur  bie  mit 
bte  }ä  ereilen  nit  muglicb  ift.  6in  reb  bient  ou<b  flor  nit  lü  ber  fac^: 
bann  f&mlicb^  rebt  er  on  aUen  ansug  ber  sefd)rtft. 

!Z)o  (länb  Stoingti  uf  unb  forad):  Sr  bitte  bifer  (iner  reb  »o(  tiriiqta  gf» 
raten  1^  unb  oerantwurtet  btefelbigen  bergeflatt:  J^err  ft^ulberr!  baO  jr  bit 
«ngesogen  banb;  t(  fqe  }&  fr&,  baf  man  mit  benen  facben  (btte  banblen: 
bann  f9  fqinb  fdbwer;  ba<  ift  ti  nitr  funber  ti  jtmmt  ftcb  aUoeg  unb  aOc» 
2Qt  r  bof  bie  (briften  mit  bem  »ort  gotte«  banblinb ;  obglpcb  ein  eoncilium 
Otl  ein  anber^  ertannte,  iai  bann  oft  gefcbeben  ift.  SNb  batt  gar  ntü  of 
bie  concUia;  tt  (tnb  ou<b  ber  meertet(  nit  concitia  funber  conciliabulaf  bo« 
ift,  be0  tCife(0  gemeinben:  bann  ba  »irt  (übet  mit  bem  »ort  gotte«  gebanbCet« 
iiai  jrfagenb:  e^  foelein  eoncilium,  ti  fpg  im  bettigen  geiit  oerfammkt;  »o« 
mit  »bUenb  jr  ba^  probieren?  ja  ber  minber  teil  ift  im  betligen  geifl  oerfomm« 
(et.  SBarum  macbet  ie{  tai  eoncilium  bife« ;  glqcb  balb  fo  lummt  tin  anber^i 
ia€  macbt  ba^  »iberTpil  /  unb  tbut  ab ,  ba<  ba«  ooi^rtg  angenommen  bot? 
Co  bbr  i(b  »ol/  ber  gcift  gotte«  ifl  »tber  (icb  felbt.  (Erempli  gratia:  2>a0 
eoncilium  }e  Soften}  biat  ben  frommen  manui  ^nfen  ^uf ,  oerbrennt  unb 
für  ein  febtr  ertennt;  barum  (ifl«,  aU  fo  fagcnb)  baf  er  gefagt  bati  man 
(SUte  ben  laqen  ba<  focrament  na^  ber  uffa^ung  gotte«  unber  beeben  geflaL' 
ten  geben,  be«  »^n«  unb  be«  brot«.  ^at  er  ba«  geleert  unb  gfeit,  fo  bot 
er  ;e(bt  geleert.  3(b  rtb  vnb  leer  ba«  oud) :  e«  ift  ebrifienlicb  unb  »o(  gc* 
leert.  Unb  ifl  er  barum  ocrbrennt  »orben ,  fo  ifi  er  ein  jAnerlicbet  mart» 
rer  oor  gott,  unb  iil  um  unfcbulb  getbbt  »orben.  9Rtner  artiflen  balb  fag 
icb  dlfo :  f>txt  fcbulberr !  macbenb  jr  fq  jü  latin,  unb  fcbictenbo  bann  ti»rem 
gott,  bem  papfl!  3r  TöHcnb  contra  f(bri)ben!  3(b  bab  pro  gef(bttben«  3(b 
babft)  oud)  ber  ttl(ben  jugefdjitft,  ba«  iil,  allen  frommen  d^riften.  3Kb  »i0 
oucb  ermarten,  ob  ieman  bar»iber  »blle  fcbrqbeni  unb  »itt  ben  minbitcn' 
ebriflen  ju  eim  rid)ter  baben  ic. 

6^bl(b  fpitt  erbubenb  ftcb  f^iti  aber  nit  jäberfacbbienenbe,  be^balbon 
not*  bie  je  f(brt}ben.  3ebo(b  fo  »oUt  ber  fd}ülberr  fdr  unb  f3r  reben.  Z>o 
rebt  ber  burgermeifler ,  ber  »ol  ermeffen  tonnt,  baf  (in  reb  nit  jd  ber  fa<b 
bienen  »oUt  (e«  »a«  oud)  it)t  }e  morgen  eifen:  bann  bie  b^^Ib  (htnb  gegen 
ben  {»blfen  batt  ftd)  oerlofftn),  unb  fagt,  er  fbllte  bie  fpin  etti  onber  fart 

^}  tnttatf^n,  ft(b  —  enthalten.   *)  g^ttngfhn,  nicbttgfieii. 


3tt)ei)te  .Hipntation  hü  3utt4).  5 1 9 

ts<rid)tctt.    iXebt  Bn^in(|ti :  Stf  c^fMt  mit  woU  b<sS  et  fc6m)}<i;  et  mi^ne  baAn 

mit  bet  <)fAtift  {t(f)ten,    60  et  abet  in  ftnem  ungcfÄictten  tanben  futfaten 

»9Ui :  fo  mi^c^te  idi  tttid)  nit  enthalten  1  id)  liiuf  U  e^  Detantwutten.    2)ann 

tct)  weif  wo(,  »ie  et  etil  Metme^^  tfl;    ic^  t)ab  fötid)«  bot  bebac^t;  baf 

cir  mit  mit  üd)  geMeben  tvutb:  ifi  mit  botmatt  ouc^  oft  bot  äd)  besegnet. 

2>ef  belügt  fic^  bet  Stoingli  uf  ein  siattj  capitet.    eölid)  teben  sc  betbuten 

tebt  bet  butcietmeiflet':  (E^  mdte  fpat  im  tag;  befb^^lb  ihbc^te  tool  tebetmann 

an  iin  ^etbetg  gon  }&  motgen  eflen ;  unb  gebot  1   wie  bot ,  ben  täten  unb 

butgetn  oud)  anbten  wtbet  tif  ba«  tatbutf ,  fo  e^  eint^  fd^Iuge.    2>o  ft&nbenb 

alle  menfc^en  uf  r  unb  gieng  man  binweg.    &o  bil  botmittag  hti  anbten  tagir. 

9lad)  bem  effen  tam  iebetmanitf  wie  bet  butgetmeifiet  geboten  batti  flpfüg  wi« 

tet  uf  ba^  tatbutf  f  einen  Umgang  bif  angebebtcn  atttf  ett  je  betnemeui  bon  bet  mef « 

9Itt(t(i)nunetniebet  gfe^t  obetgfleUtbatti  bubbett9Ratt9löufo  butgetmeiftet 

an  }e  teben  bie  meinung« 

SntgetmeifHt  9t9u(t. 

3t  mine  betten  t  bte  ptäflbenten !  it  babenb  wo(  gebfttt  1  wie  ü  bliben 
ift  be^  ie}  fütgenommenen  attiteU  t^lb ;  olfo  baf  et  nad)  minem  bunlen 
gndgfamlid)  mit  bet  göttlichen  gfc^tift  etflätt  ift.  Damit  ficb  abet  nicman 
mdge  nageuf  et  babe  nit  flatt  gebebt  }tt  teben :  fo  mbgenb  jt|  bie  ptAftbenteUf 
bte  fad)  wol  wtbet  anbeben  im  namen  gottetf.  !Z>emna(^  üunb  3).  Sbti« 
iioffel  6d)appe(et  oon  fant  OaUen  uf  1  bet  einet  bet  ptä^entetl  wali  unb 
ttmant  mit  etnfl  bet  geflalt* 

!Z>octot  6d)appetet. 

(Eetwatbigen  betteni  unb  ftAnMic^eni  geliebten  btAbeten  in  ^^ttfto  3eftti 
itnfetm  feljgmad}et !  SBie  jt  büt  t)ot  effen  unb  gefletn  ben  ganzen  tag  gniig« 
famlic^  ja  übetfiufltgtid)  ge^Ött  babenb  1  wit  ba^  wott  gottet^  mit  jfo  etnil« 
lid}et  betnunft'  unb  gtoffem  flQf ;  bet  cfifytn  unb  bet  m^  balb,  botfät  ge« 
ttagen.  3t  babenb  ouc^  gefeben  unb  gebbtti  wit  e^  bidb<>t  äbetwunben 
^t  r  ou(6  on  jwQfet  in  ewigleit  unubetwunben  {bn  blqbt.  ^iemit  ftöi  abet 
ttieman  (nac^  minetf  betten  butgetmeiftet^  teb)  flogen  m&ge :  3m  foe  nit 
fleilattet  nad^  lufl  jü  teben:  fo  etman  id)  äd}  bie  im  namen  mimt  betten 
mttptäftbenten/  it  wiUfinb  tapfetlid)i  unerfd)totfen  batwibet  mit  bem  wott 
gotte^  fecbten.  i>ann  minet  betten  manbat  bon  3iitid>  lutet  allein  uf  bie 
beilig  gbttltd}  gf(^tif%»  bie  f^Uenb  jt  &u  bifem  fln^t  obet  tampf  btud^en. 
^ut  00t  eifen  ifl  ti  an  ben  d)Otbetten  bliben;  batum  ift  teman  wi^tet  bon 
jnen  übrig  /  bet  biewibet  wblle  teben  1  fo  ttete  iejunb  ^atfüt  unb  btinge  bie 
pf9l  bet  göttlichen  gfd}tifit  mit  jm.  2>if  fagt  et  mit  tlügen  unb  (Inften 
tpotten.  9la^  bet  etmanung  ftunb  metflet  Sontat  ^ofmann  uf  r  unb  fteng 
ein  fail  unnü^en  tanb  ctii  wie  et  bon  einem  Hwa^  ge^btt  bätte»  ba0  ficb 
geilet  betloffen  ^att;  bef  wbUt  et  ftd)  te}  oetantwutten :  bann  et  gebötte 
Abel;  bamtt  et  nit  ou(6  in  ba^  gt^tentupfen  a)  täme  u.  !Z>e0gt9cben  büb  et 
an  ui  eim  gefc^tibnen  gebel  )e  lefen.  SDlan  lofet,  ob  e«  u^  bet  gfd}tift  f^n 
wollte;  ba^  wat^  t*  nit.  Z)o  bief  in  bet  butgetmdilet  unb  bte  ptäftbtnten 
fcbw9gen ;  et  wollte  bann  mit  bet  gfcbttft  gotte^  batfUt  tummen.  2)ocb  fo 
fut  et  fät  f  unb  betmeint ,  bie  bon  Sätid)  TöUtinb  mit  ben  eibgenoifen  unb 

^)  9ött(cr.    >)  Uebeelegung. 

»)  a)ie  6pottf<bttft  ber  ftcbcn  faiign  oon  ^ueicb  gegen  9a bei.  e*  oben  be« 
bei  elften  2>i^putation  6ette  108. 


520  3»(9te  Himitatton  |u  3<nid^- 

mit  bcnt  Itgatcn  ton  9tom  an  btn  papft  um  ein  conct(iam  ttmvAm^  Wf 
ta^fclbtg  tu  tuxitta  flcl)iiUcn  mürbe;  Me  eitflenoffen  9enne(^nb  mol  (o  M 
cm  pop^f  taf  eil  gefc^elK*  iOlon  gab  im  anlwuri:  (£r  iSUte  rutvifl  fen; 
mine  betten  »utbinb  ietmat  ba^  tbtinr  unb  f9U(i)<  miltinb  f9  je  Peronl* 
iPtttten  Pot  menfl(td)en.  Gaget  i^ofmonn:  Wwi  fo  geb  dd)  goit  fliäd! 
SXebl  SminsU:  Z)a^  ivitt  et  on  fotg  tbum 

9iU  nun  bife  teb  flbet^tn  ^  tarn ,  nnb  bon  bcn  dborfKtten  niemon  mcc 
ipa<  I  bet  ba  toiütt  feci)ten  #  fragt  2>.  €Sd)appe(et :  tb  neipivat  pon  ben  capU» 
nen  Sttgegcn  wdtef  bet  Mtju  teben  toeUt;  bet  mM)te  ba^  on  entgeltmt$  an« 
gligen.  2)0  fhinb  9Bo(fgang  ®tutetr  ein  caplani  ufi  unb  fagt  bie  meinung: 
i^ett  butgetmetfteti  eetfamen  ic.  lieben  btubetn  in  Gbriilo!  Die  »qI  nun 
nieman  meet  unbet  um  ift  t  bet  gü  bifem  atti(e(  teben  m8U  i  fo  mti#  t^ 
(bie  tvpl  bie  capMn  bie  etfotbetet  ^nb)  etwatf  im&  f<tft^n.  2>if  ottitet«  balb 
unb  anbetet  bin  id)  wol  {efriben ;  ieboc^  in  funbettf  bet  mef  balb.  IDomi 
f^  mir  oft  miner  eonfeien}  ein  bfunberen  fAmcrjen  gebom  W  Iü$ 
meflen  unb  ba^  mejgen;  »iewol  id)  oft  (bert  ptopft  metfonb!)  bat}u  genS« 
Üget  wotben  bin.  i>it  »pl  (id)  nun  f&mli<6<  pon^  gotte«  gnaben  mit  bet 
gfc^ttft  etfunben  bat,  bie  mef  nit  ein  opftt  funbet  ein  mibctgebdcbmuf  ftnif 
utfo  baf  bet  lap  wie  bet  pfoff  unbet  beiben  geita(ten  ba«  empfaben  fott: 
befbalb  fo  miU  bie  offentid)  anjetgt  babeu;  baf  id)  binfiit  allen  menfÄcnt 
fo  i(b  etfotbetet  »itb/  ba<  faetament,  ba«  ifli  ben  ftonlpc^nam  unb  hai 
Hut  (Sbtifti  I  unbet  beeben  geilalten  geben  wiU  na(^  otbnung  unb  pnfa^ung 
gottc«!  unfet«  betten.  Unb  toit  (id)  SR.  Sontat  ^ofmann  ^e  bejfigt  bat|  et 
w&Ue  be«  papft«  eib  balten;  alfo  wiü  id^  ^ie  nnbetum  bin  eib  gotte«  bitten ; 
unb  bp  ftnem  wott  (ob  et  tviU)  belpben.  (Et  fagt  oucb  t  toie  et  et(id)  pfoffcu 
^eimfiid)en  w5Qt,  unb  ba  b9ten,  wa#  fp  bo(^  jten  unbettbonen  ptebgettnb. 
ibiempf  fp,  offenließ  bie  etfotbteti  nit  teben  mbUenb:  fo  »dUt  et  feben,  baf 
«t  jnen  bte  banb  im  fad  etipfltfcbte. *  Slamlid),  fagt  etf  et  wSttte  ju  bcm 
etilen  gen  SBäbtfd)wp(,  gen  ^ftiftfen,  gen  SBe^ilen,  gen  (S(gg  ic.  4>tt 
rebt  jm  bet  butgetmeiftet  btpn;  oetmeint,  fin  teb  w5Ute  nit  )u  bet  fa^  bie> 
nen,  unb  bief  in  fcbwpgen.  Det  ptopil  woUt  ftcb  ouc^  petantmutten  M 
anjug«  ba(b  i^on  b^tt  9Bolfgangen  befd)eben*  2)o  »atb  jm  oucb  batpn 
getcbt:  et  fSUte  e«  uf  (in  ipt  fpaten;  bann  fo  föUtinb«  mit  einanbeten  nad) 
notbutft  batbon  teben.  !Dal  gefcbac^.  9((l  nun  nieman  unbet  ben  eopld' 
nen  n»a«,  bet  batwibet  teben  tioiUt:  ftaget  boetot  6to{ftl  &(bappe(et|  ob 
netfmat  unbet  ben  d}otbetten  Pon  (Smbtad)  wate,  fo  etwa«  bie}ü  teben 
wbUte.  2)0  flunb  b^tt  3o«  ^a«  bat  unb  jagt:  e«  gefiel  im  woL  3>ann 
bie  atttfel  Pon  bet  mef  unb  bon  ben  gS^en  witinb  wot  unb  geftpictlic^  et^ 
tldtet,  alfo  baf  et  nfit  batwibet  wupte ;  et  wdte  oud)  bargu  getdil,  fo  ftt  et 
petmöcbt  aUe,  fo  wibettebenb,  mit  bet  gefd)tifit  je  wibetfe(^ten.  3n  fumma: 
e«  gefiel  im  woU  ^tcfjjt  boetot  6(bappelet :  ob  leinet  mee  wdte,  fo  batwibet 
ober  barsu  wftUte  reben ;  ber  föKte  ba«  tbün !  0tttnb  meifler  QlBilbelm  XtU 
ler  bar,  unb  entfd)ulbiget  (id)  jiner  iugenb,  baf  er  bie  reben  f&Utt;  unb  ge» 
fiel  im  ber  banbel  oud)  u«  berjen  wol;  er  welle  ou(b  bp  benen  artttlen 
blpben  (in  leben  langi  wie  bann  eim  frommen  cbriften  juitat,  unb  welle  bet 
betreu  oon  3urid)  geborfamer  fpn  nad)  allem  (tnem  berm&gen.  i^ie  fragt 
boctor  ®d)appelert  ob  boetor  (j^ngelbart,  ttttpriefler  jtt  bem  Stowenmäaftetr 

*)  oorubcr  atng,    »)  emrffcbte. 


3ttt9U  IHimtattoii  ju  3itet(^  53i 

cMiKtf  tatsfi  tvifftt  ctbtn.  !Dct  t&t  bic  mcinuttfl:  3<ib  (tob  in  atfct  bcUiflcn 
gcft^cift  niti  baf  btt  mef  ein  opfcr  irfti  funbtt  oHttn  ein  totbttgtbAc^tniif 
M  tffkotnenM  unb  pocW  gotte^i  unfcr«  bcrvtn.  9nfo  ou(6  ber  g&^tit  Nlb 
fiiib  id)  I  baf  f9  oitc^  aQ(nt^(dbcn  (lotc  ftir  oben  angcigt)  in  btt  gtfd)rtft 
flOtM  »erboten  unb  ntl  f^n*  foUenb.  2)arunt  fo  miU  td)  nit  banotbet 
funbec  botmtt  fpn:  bann  id)  bormaM  mit  meifiet  Ulriken  beten  unb  an« 
beten  atttflen  fidlb  dbfletebt  ftab.  ^it  fta<)t  boctot  ec^aooebt  bttt  ^an« 
fen  Sontat  3tntenfeti  cuftot^  Ui  gottfbu^  9(Uetbei(igen  au  Sic^affbufen  r  a) 
wai  er  batju  fa^te?  Det  ftänb  uf  alfo  fo^enbe: 

Sttflor  t>on  €!(bafFbufen. 
i>err  butflemteiftet  tcA  Uf  föttc^^r  fo  itb  angeftagt  bin  bet  }weqen 
ottiHen  ba(b|  }u  bem  etilen  antteffenb  bie  btlbnuf  gotte^  unb  ftnet  b^Kiflenr 
antmutt  id)i  bof  föltdiet  bet  etft  attilelf  fo  ftt  unb  i^  mtc^  bet  flefc^tifi 
vetfloni  <)tunblid)en  balt,  baf  bte  btlbnuf  gat  in  (einetleQ  weg  unbet  ben 
ebriihn  foUtnb  gebolten  wetben ;  wie  bann  bef  f unbfcbaft  genugfont  bit  oben 
ansetgt  tft,  baf  nit  wqtet  not  ifl  biefelbigen  gu  me(ben;  welcbe  silgnuf  bet 
fütidftift  ntid)  t^otmaW  unb  te}  nod)  gtunblid^et  röld)et  meinung  unbetrtc^t 
banbr  an  weicbet  id)  (einen  iwxiftl  gat  nit  bab.  J>ti  anbten  atttfeW  b<i(b 
bie  mef  antteffenb  bait  id)  ou^  gtunblicb  u^  (utetet  gefcbtif^i  wie  un€ 
bann  bef  gtunb(i4  unb  genugfamlicb  unbetti^t  bet  bnlig  9au(u^  i&  beft 
i^ebtdetn  am  IX.  unb  X.  cap.  oucb  an  anbeten  oil  orten  mee ;  be^glqcbeit 
ou(b  4nbet  gtunbltcb  gefd)ttften  i  fo  bit  oben  anzeigt  ftnb.  U^  midien  icft 
gtunb(td)en  ba(t|  baf  bie  mef  fein  opfet  nit  föKe  nod)  mbge  fqn.  !Z>ann 
tote  Qfbrifluf^  nun  einmal  geflorben  ifl  fär  unfer  ffinb  f  alfo  bat  er  (td)  felbit 
nun  etne^  ufgeopfret.  2)ann  fo  er  mee  bann  einmal  ufgeopfret  würbe  (ati 
lange  gqt  oon  oilen  Ol  gebatten  worben)»  fo  mufte  er  oud)  mee  bann  titi» 
mal  derben  I  ba^  bo(^  luter  wiber  bie  wort  9auli  ifl  9l5m.  VI.  10.  2>ann 
faerjfieare,  bat  bann  opfren  beiftf  befcblüft  in  (leb  (ierben.  @9licb  unb 
anber  Pil  mee  bewdrt  gefcbriften  urfacbenb  mtd)  oucb  (9mlid)en  artifrt 
grunbltc^en  {ä  balteu;  oudb  bife  iej  jween  obgemelbten  arttfel  bem  PoK  an 
ber  tanjel  fürsebalten  r  fo  WQt  mir  gott  gnab  Perlt)d)tf  unb  mtd)  Pon  ben^ 
felbigen  nit  laffen  abfuren  oon  iemaUf  fo  lang  btt^  icb  bur^  bewdrt  ge» 
fd)tifiten  (bat  i6)  nit  getoub  mtiglicb  fpn)  eint  beffeten  bend)t  wetb.  Unb 
«bglpd^  wot  min  gnSbtget  btrr  Pon  ^dbaffbufen  mir  ein  anbert  gebutte  i 
warb  t(6  jm  in  fbtcbem  nit  f^ulbig  fpn  geborfame  se  balten  nad)  tut  bet 
tporten  bet  brittgen  9etrt:  Oportet  beo  k.  Wlan  foK  gott  mee  geborfam 
fpn  bann  ben  menfcben  3tet.  V.  29.  QSiewol  ber(etbtg  min  gnäbiget 
bett  pon  6d)affbufen  b)  mid)  feinet  anbten  in  fblid)em  unb  anbetem  nie 
unbettitbt  bat  }u  ptebtgeUf  bann  bat  gbttltcb  unb  cbtiftentid)  ifl.  3d)  weif 
outb  minen  gnäbigen  bitten  bet  meinungf  baf  aUet  bat,  fo  }ö  bem  glou« 
ben  unb  tifnung  bet  gbttlicben  gefd)rift  f\d)  jteben  mbcbt  i  et  aUwegen  un» 

^)  Stifitt,  (au6  Gustos  g<ma<bt.) 

m)  einte  ber  a(6gc0rbnetcn  P^m  9iatbe  hU  6<baffbauf^n  auf  bie  2){^putat{on  > 
Knbfinflet  be^  alten  ®lauben4 ,  aber  gcmöf igt.  (Aiecbgoftr.)  b)  S>tt  9lbbt  Iti  aiU 
lee^iftgenfliftt«  ^u  6<baff^aufen,  SRicbael  ))an  Sggenfiotf,  war  ein  auglci(b 
froimnct  unb  aufgeftärttt  SRann ,  ber  mit  weifet  9täf tgimg  hit  Äit^benveebeffcrung 
fBebcKt,  tinb  fcban  152«  ber  Stabe  fdn  Atofiee  mit  bcffen  ®&tteii  —  freplt(b  h^ 
fte(bli(ben  9ioedcn  unb  nitbt  attetaattgut,  fibergab.  (Airtbboiir,  6<baffb*  3abeb.) 


822  3tM9tc  Wivntitimi  |ft  3fici(t 

flcfport  f&fimii  iratbc.  2>ol  ifl  ttiitt  tncinung  »on  tifm  {»eijcn  MÜttni. 
SBtU  mid)  bimtil  fiif)  aUm  (icbnt  br&brctn  in  Sf^tiilo  befokti  kan.  tüü 
tcM  et  mit  f(i)bmrcn  »orten;  ietoc^  fo  ifl  bal  furnntu  Mrtron. 

2>o  ftüAt  boctor  6i(bo9pe(er  t>on  fönt  Rolfen:  ob  iemun  met  wätti  ber 
ttmai  batmibev reben  »bitte f  bet  f9Ute  lai  anseilen;  unb  ennannt  ie^rman 
d)riilen(t(to  unb  br(iberli(l)  i  baf  man  on  fordet  b(e»ibec  mit  ben  pfi^len  gott« 
lid)ec  gefcftttfit  ftarfür  tummen  »5Hte:  bann  (»ie  bormalen  o^  gtmelbt) 
bei  menfAltc^en  tanbl  unb  einel  ieben  sAtbunten  »bUttnb  mine  berrm  mm 
Sfirid)  nit  baben ;  unb  ruft  biemit  bem  boctor  tfon  Srangorten ;  a) 
ber  wa$  nit  ba.  €iagt  einer  unber  ben  burcieren  babinben  in  ber  ihibnt: 
er  fSife  babeim;  unb  eife  jtoparten.  ^  (Etlicb  fagtenb:  er  wätt  uf  bet  (ira§ 
gewefeni  unb  ficb  ba  einer  trantbeit  angenommen  i '  bamit  er  ficb  felb«  omi 
btfem  (ampf  loima(i)en  mb^te :  bann  ti  im  on  s^Pfel  ühtl  cntfeffen  ^  bot 
üner  bocbpbcbcftcn  ^  bet&mung  flatt  unb  nacbtummung  ge  tbfin ;  inbem  fo  er 
ficb  }um  bidern  mal  offenlid)  berumt  bot  ben  SwinsU  unb  anber  gu  Bäricb 
mit  brqen  »orten  je  (teilen«  2><r  ruft  man  bem  pfarrer  oon  VppenjeU ;  b) 
ber  »al  oud)  nit  bai  »iewol  er  (aU  etlid)  »arlicb  fStgebenb)  in  bet  ^ott 
ifi  0e»efen. 

60  nun  uf  ba€  oilfaltig  erfbrberen  nieman  meer  »ar  r  ber  flgib  bar* 

loiber  »oUt  reben  i  fhinb  meifter  Seo  3ub  ufr  unb  ruft  berr  ^nricM 

®olbfd)mtb  oon  QSintertburrc)  baf  er  anjeigtei  »er  bie  pfaffen  »ätintf  fo 

uifertbalb  bie  fe^er  fcbutttnbf  fo  ba  fagttnb  bie  mef  nit  ein  Opfer  f^n.    2)o 

flttnb  berr  ^einrieb  uf  unb  rebt:  er  bdttt  m  jar  jü  fingen  geptebget 

III  befelA  itntr  berren;  ba  bdtte  er  oon  ber  bqcbti  oon  fOrbitt  ber  beiligen 

Unb  oon  ber  mef  gefagt;  bef  bab  jn  berr  itattfd)rqber  }ä  QSintcrtbur,  ja 

9ud)  anbercr  fo  (Bmlid)!  prebgenbi  ein  feber  gefc^olten.    Slun  mdcbtc  er 

tool  Iqbeur  baf  er  fdlicbl  offenlid)  t>or  menglic^en  anseigtef  unb  bat  in 

barbi)  att  (tnen  bruber  in  Qfbvtfio ,  bof  er  fbmlid)^  an  in  nit  »öllte  gütiini. 

6agt  Seo  3ub:  ^r  ^an^i  flattfcbrqber!  3r  bbrenb  »ol|  »a«  bifet  bte 

offenlicb  oon  üd)  feit.    QSai  rebenb  ir  batjä?  einb  »ir  feber:  fo  »Dftnb 

uni  bef;  fo  »SUenb  »ir  unl  gern  belferen.    &inb  wir4  bann  nit:  fo  fo» 

genb  bari  »arum  ir  nM  bann  fcbeltinb  ?  4>ieruf  gab  er  antwurt:  (titoätt 

»ar;  oermeint  aber»  bte»Ql  anber  mit  im  bi$bar  ber  meinung  gfpn  »jlrinb 

ber  mef ;  ber  göb^n  i  ber  beiligen  i  unb  anbrer  artiflen  b<ilb  i  fo  bann  ntto* 
- '    ■  . '  '   '     •    <  — "" — — — — 

^)  Heine  fCfloumen.  *)  bie  SKntoanbelung  einer  Aeanf^ett  Mtgege6en.  ^)  entfe^t, 
gefur^tet.   ^)  pratilettfcben. 

•)  D.geibolin  einbauet,  Pfarrer  ju Scemgartm.  Sr f<bimpfN onf bte Re« 
fonnatoren .t>0n  bet  J^an^el  ali  lte(ee;  prallte,  baf  et  9^in^li  nnb  feine  ®ebilfeii 
mit  breo  SEBorten  )um  6<b»ttgen  bringen  »oQte ,  nnirb  barum  auf  bie  3>tlptttattoa 
gelaben ,  unb  erfcbien  nun  nt(bt  unter  bem  9)orn>anbe ,  bof  er  nur  parte^tfcbe  9it(btcr 
^nben  »iirbe ,  unb  ti  au<b  nur  mit  grlaubnif  be«  fBifd^ofi  unb  ber  Sibgenpffen  t^un 
burfte;  bit  ainnage  löugnete  er.  (Sffitr).)  b)  S^eobalb  ^utt^r,  fdt  1611  V^ 
rtr  SU  Sippen^ ,  ein  beftiger  Siferer  miber  bie  Stefbrmatton ;  Don  htm  9ibbt  o«n 
et  &aUtn  itibfk  ein  ebrf&ibtiger ,  unruhiger  SRann  genannt.  St  battt  Kt  ^ou 
nebmen  im  £anbe  auf  feiner  (Seite.  1S2^  )»erlief  er  feine  9fan(ietle  ^u  ^ipptni^fL 
1528  mar  er  »ieber  9famr  bafelbß,  unb  befanb  fi<b  auf  ber  3)i4putat{on  )s  Skr«, 
üU  einer  ber  oier  oom  Watb  i»  9Ippett)etI  babin  Mrorbneten  9^Abt!anttn.  (Jtlarcr 
bei»  6fmm(er  I,  3,  812  f.  $ott.  Itir^engtfd^.  III,  SSir^)  c)  2)er  eigentli<be  9fass 
rer  oon  BBintertbur,  nacb  SSirj  II»  155;  aber  obne  Seipei^Qe. 


8io«)U  >t4iHitatiMi  ija  3öct<i^t  523 

tUti  tefmtf  Wt  imlat  tilt  lü  nc^M  birimt«  iSt  6<tte  geivtct;  hf  te» 
taniit  er  ii^*  -Bo  er  aber  i^ienad)  fimlt^l  tebeti  nmcbe  nad)  crtantitcc 
toarbcUf  bann  fo  »Ate  e^  nit  unbiUic^f  fo  t$  jm  }u  fd^aben  unb  unflatten 
rtfc^ttfl^.^  SBir  »Arinb  bitbat  aU  bet  meinung  sewefcn;  et  to'iütt  fiöi 
beifetm  unb  nit  nteet  batwtbct  teben«  9(ntouttet  Seo:  <ti  wäxt  mar;  wit 
bättinb  M  geictet.  Go  »it  nun  bie  »atbeit  qptM  etfanntinbf  unb  nit 
brfter  mtnbet  ftttbin  mutwittigltc^  »öQtinb  ttten :  fo  n^tinb  wir  M  tt^i 
0Ottc4  nit  wett.  Unb  lobt  bifen  i  baf  et  ftc^  bei  itttuml  begeben  b^tte.  . 
J^te  ftaflt  boctot  6i(6appe(et:  ob  neifwat  unbet  ben  batfuifeten  »Attf 
fo  ttwai  biemtbet  teben  wbUt  i  bet  mbcbte  bat  ie}unb  on  aUe  engeltnuf  i  on 
allen  fcbaben  unb  nacbtetl  i  offenlict)  bot  menglt Aent  offnen !  iXebt  bet  bett 
butfletmeiflet:  3(t)  mein  niti  baf  ntine  nacbbuten  ti}ib  batwibet  tebtnb 
obet  fiitb  nüm  ntacbtnb.  2>o  (lunb  (Sno<b  9Re}get  /  tin  batfuffetmanc^  i 
bat)  unb  bettagt  ßcb  etnftlicben  i  wie  in  bet  gatbian  aUein  um  bet  iuteten 
»ottt  gottet  »iUen  fünft  on  a((e  utfacb  ut  bem  Iloftet  t^etttiben  bAtt. 
9lun  begette  et  flqffiglt(6  unb  mit  bobem  etnfl  an  jn  um  gottet  »tUeni 
ba$  et  offenlicb  bie  möQte  teben  i  ut  »at  utfac^en  et  obet  anbte  (ebet  m jU 
tinb.  2)0  flunb  bet  gatbian  uf«  unb  »oQt  ftcb  entfcbulbigen  bef ,  fo  (Enodf) 
dbet  jn  getebt  bdtte;  oetmeinti  fdmltcbet  mutbe  unbiUid)  oon  jm  gefagt  k. 
6b(id)  fpdn  unb  {»ittacbt  je  ffitfummen  a(t  nit  }it  bet  facb  bienenbei 
#änb  boctot"  Gebaflian  bon  Gcbaffbufen  uf  unb  tebt  alfo:  9atet  gatbiaui 
jt  fSUenb  f(c6»9gen!  ^ett  (Enocbr  jt  f^ttenb  ou(^  f(b»bgen!  Catet  @at« 
biaur  tebenb  nit  meet!  man  meift  wcli  mai  bie  utfacben  finb.  Gagenb  anl 
SßöUenb  jt  »tbet  bifen  attttet  teben  i  fo  fagenbt  bie  offtnlid) ;  wenb  jt  bat 
nitf  fo  fagenb  mit  (utsen  wotteu;  urb  ma^enbnit  oil  gefcbtei)  batut!  3d) 
wiü  nit  batioibet.  2>atum  bitt  icb  fieb  i  liebet  oatet  gatbian !  amliäü 
bab  td)  muffen  tbän  f  Vwnl  jt  oud^  minet  otbent  ftnb.  di  tebt  oud)  bet 
butgetmeifict :  ^Attinb  fq  etmat  mit  einanbten  je  fcbaffen  i  bat  eintwebtet 
tiit  ettqben  mScbt,  fo  fiiUtinb  fq  tag  etmetben  fiOt  bie  betten,  unb  bafelbft 
jt  fad)en  battb&n  na(b  notburft.  Ütfacb:  et  wbUte  ft^  nit  gesimmeni  baf 
man  ein  fölicbe  eetfame  menge  mit  fSIicbem  }anf  ufbube. '  Unb  batumi 
bett  gatbioii  i  wbQenb  jt  ^temibet  i  fo  fagenbt !  iXebt  bet  gatbian :  et  »bUte 
unb  wäfte  gat  niit  batwibet.  ^ie  ftagt  boctot  &d)ao9elet  ben  ptiot  }ä 
bm  ptebgeten:  ob  et  bie  wtbet  ben  obgemelbten  atttlel  teben  toiütti  bot 
fbUte  et  bie  um  bet  matbeit  miUen  anjeigen!  Uf  bat  tebet  bet  ptiot  )u  ben 
ptebgeten  bie  meinung :  2>iewq(  icb  bie  etfotbetet  »itb  ouc^  {u  bifem  atti* 
le(  IC  teben:  fo  gebdtt  et  fid)  nit,  baf  icb  gan}  fcbwbge;  unb  ndt  batjA 
iage  aU  tin  bleuet  bet  otbent;  fo  fag  i^  alfo:  SBibet  bifen  attitet  »eif 
i(b  nüti  unb  mag  nit  batwibet  i  iA  foU  ouA  bon  gbttUcbt  tecbtt  wegen  nit 
batwibet  fecbten;  funbet,  wie  bdt  unb  gefletn  anzeigt  ijl,  alfo  bin  icb  gant 
bet  meinung.  SBte  bat  mine  bitten  mac^enb  unb  otbnenb  i  alfo  gefallt  et 
mit  wolr  unb  wiU  jnen  gebotfam  fqn.  Co  ifl  bennod)  nit  minbet/  unb 
mM)t  bat  wot  taten  i  baf  jt ,  mine  betten  i  eben  fStfdbinb  unb  fl^ftiglic^ 
mit  gätem  etnfl  tatfc^lagtinb:  bann  bie  facben  finb  gtof  unb  k.  ibai  ift 
fumma  finet  teb.  2)o  ftönb  Uttid)  Stoingli  uf  alfo  tebenbe:  ^ett  ptiot! 
jt  fiUenb  }u  bifen  facben  leinen  tat  geben  i  funbet  batfelbig  minen  b^ten 


t2k  3tot9te  MJputaHoB  lit  3fiti(^« 

UUn  felDiit.  3r  ^btnb  scf<H)t:  jr  ivdVittb  unfe  m^ginb  tiU  banvtkcr.  Ibcx» 
hxi  la^tnU  belqbcn !  (g€  m2tt  bann  r  baf  jt  etwo€  »a^ttnb ;  fo  (a^cnb^  fq 
l^artt«!  di  föUenb  otu^  ntinr  f^rtren  fein  fltfa^  ftitf4)t9b(n  anbttü  boim 
tt^  btt  fitiliQtn  unbetrugltd)m  gt fc^rifk  %otM.  QQBo  (9  baran  fämig  mw> 
binbf  unb  ein  onbetl  etfanntinb,  ba«  id)  nit  f^iyff:  fo  »itb  t4  ntt  beficr 
ininbet  {h)f  mit  bem  mott  flOtte«  wtber  f9  ptebgen. 

2)<il  vebt  ber  StoinsU  barum  (aM  nti(b  bebunfen  »iO)  1  bof  ntsn  (tli4 
tetmeinen  woUtenb:  mon  (bUte  fSmlid)«  »cn  gebot  »egen  bet  Vetren  m 
Sätic^  ^(teni  unb  ntt  ofl  ntee  »on  gebot  n^eget)  gotte^i  unfets  regemabcUf 
bem  a((e  gebot  unb  tatfc^lflg  menfc^Ud^et  oemunfk  unb  niigbett  btUiibn 
»9C^en  unb  flatt  geben  foUenb.  pu  fragt  boctot  &<^9i>eler :  ob  ettooc  ii 
ben  9(uguilineren  w&tti  ber  bietvtber  Mmpfen  wbQte;  ber  f9Dte  bie  p^( 
g5tt(td)er  gefd)rift  b^^tfdr  bringen:  bie  wurbtnb  etn^al  an  btfem  fampf  tw^ 
mögen!  2>o  fagt  ber  prior  9[ugu(Uneren«orben^  bie  meinung:  ©näbige 
liebt  berren!  bie  bing  gefaUenb  mir  n^oU  Z)tf  rebt  er  bcimlid).  Do  fpracb 
man  su  im:  er  fbUte  (ut  reben!  fo  möAte  man  ^reUf  m^  er  fagtc.  9lAct: 
tx  Watt  beifer,  möct)te  nit  (titerer  reben.  [  e«  rtbt  ein  burger :  er  märe  vorn  fufer  ^  (ciRc 
mrben.l  Unb  bätte  i^  bergl^cben  bon  minen  fd)ulmei|ler'en  ge^brt  unb  ge» 
lernet:  fo  bätt  icbTömltcb«  oud)  geleeret.  iDa^  man  mic^  geleert  bot,  hcai 
^ab  ict)  }u  bem  aHertrawli^eften  geprebiget.  iHi  gefbrigen  arttleM  t^i 
bie  göb^n  unb  bie  bilb  betrefj^be  1  bin  ic^  wo(  }tlifriben.  'Im  onberen  a^ 
titele  balb  fo  bebuntt  mtcbf  ber  cahon  mbge  ntt  oerworfen  metben/  tvte 
bann  bie  b^iligen  ofiter  batffelbig  angefeben  b<mbr  unb  ou^  im  beeret  gef(bri> 
ben  fiat.  [S^it  fagt  einer:  ti  toatinb  fitcfb&ter.]  ^tlic^  fagtenb  }U  jm:  M 
beeret  unb  bie  eanonei?  patrum  »urbinbl^ie  nflt  gtltm;  man  toivt  titt  oön  M 
beeret^  funber  l^on  be^  (uteren  »ort^  gotte^  neigen  bie:  bann  man  bitte  M 
papftt^  bucb/  ba^  beeret  1  bie  canone^  ^erbrenttt;  a)  bef  bitt  man  jtn  otub 
tecbt  getbon.  Siebet  ber  prior:  60U  bann  ba^  beeret  ntit«:  fo  mttt  tebmm 
fUblin  oud)  mit  wärmen;  e^  gi(t  mir  bod)  funjl  ntt  meer.  3ebod)  fo  vM 
id)  ein  canonem  anjeigen  (rebet  er)  be  3aeobo.  3m  felbtgen  canone  fofll 
einer  oon  3aeobOi  mie  er  einen  babe  geteert  mef  baben  le.  (E<  wSxt 
bdbfcb  fünft  oud)f  ba$  »ir  aUe  ein^  »ärinb  ber  mef  b<i(bfa:  quia  in 
fcelefta  militante  nibil  bebet  effe  inorbinatumi  ba^  ifi:  in  ber  Kleben  f  fo 
nocb  uf  erben  lebt;  foQ  nät  ungeorbnet«  fqn.  SXebt  ber  Smngli:  fyxt 
prior !  baf  jr  bie  ben  canonem  Don  Sacobo  anjübenb/  wo  (tat  er  bod)  ge> 
fi^riben?  fo  wSQenb  n^ir  jn  befd)Owen.  9(ntwurt  ber  prior:  (Er  (tat  ntifM 
im  bud) ;  id)  weif  nit  an  wetidbem  ort.  6ud)enb  jn  ou(b  aU  tangi  ol^  iib 
jn  gefugt  bob!  ^prad)  Sn^ii^gÜ  veAt  im  namen  gottetf :  <£r  ftanbe,  100  u 
mlU;  fo  Wirt  er  un^  ndt  angemünnen.  ^  fyati  einer  oom  3acobo  g^ 
fArtben :  warum  batu  Sacobu«  nit  felb^  gefc^riben  1  biewpl  er  bo4  ein  eigne 
epiilet  gefd)riben  bot?  9Bdre  e^  ein  war^eit/  fo  bitte  3acobu^  la$  nit  ttnao> 
fltjeigt  getaffen.  9Rin  grofmäter  bat  mir  oud)  oft  ein  fabel  gfeit:  wie  9^ 
tru^  unb  unfer  Herrgott  mit  einanbren  gewanblet  babinbi  unb  bab  9etnti 
cUweg  muffen  bobor  am  bett  ligeni  unb  f9g  ber  bcrr  ba^inben  baran  ge* 


1)  neuer  gSbrenber  iSefn. 

a}£utber  iu  IStttenberg,  Itn  10  S>ec.  1520. 


b(tm.  Datm  fo  fmn  Mc  6u4ftow  alt  morgen  unb  vuvfl  nun  bm  borbte^ ' 
flrn  bQttt  Itaxi  unb  wttft  in  uf.  SSire  bu«  war:  fo  ^dttr  9rt¥U«  batf  ntt 
i^rf(t)wtgen.  2)ef  i^alb  fo  tft  btf  ouc^  nun  ein  fobet  /  wie  oud)  ba^  üwec 
ein  fabel  i^  2>em  frag  tc^  nit  nadbt  bof  e«  int  beeret  ftat  2)a«  beeret 
foU  ntitf  unb  bermag  b9  mir  ouc^  nfit  je  bemcfren.  Urfac^:  ti  ifl  ein 
faifcbf  nfit  fMIenb^  buc^.  eagt  ber  Drior:  3fl  bann  bad  bu^  falfd),  fo 
jtnb  bie  nit  boetorefi  fo  im  felbigen  bud)  boetore^.ßnb.  .2>a  facjtenb  etltc^^ 
3a  biefe(bigen  boetore«  geltenb  aU  bi(  i  a(d  fi)  mögenb.  9lad)bem  emtont 
boetor  .6c6a99e(er  abemtaten  iebermonn:  ob  ieman  mee  toätti  seifUic^  ober 
ireltlicbi  fo  etmad  biewiber  wüftt  ni  ber  gefc^rifi  göltet  r  ber  fbttte  baitfelbig 
um  ffiM  miUen  anjetgen! 

9(U  nun  nieman  ujib  meer  nad^  fblic^t  c^riflenltc^er  emtanung  wtber 
ben  oft  gemelbten  artitel  reben  woQt  i  ben  man  aUein  mit  bem  »ort  gotte« 
}e  erbaCten  begerete :  bo  ftönb  lUricb  3»tngU  uf /  rebt  alfo : 

Swingli. 

3r  berreu;  bie  prclitbenten !  it  wäffenbf  wie  ba$  mine  berren  oon  S^tic^ 
bifer  fad)  ju  gutem  M  (brtilenlicbem  fSrnemen  ttlid)  bifcbof  tefcbriben  banbf 
unbcr  benen  ber  bifcbof  Don  (foilenj  oud)  befc^riben  r '  baf  er  nac^  bifcbofli« 
(bcm  amt  bie  bQ  und  erfcbine,  unb  und  bie  gbttlicb  »arbeit  ud  ber  gbttlid)en 
gfcbrift  bulft  erfud)en  /  bad  bann  ein  einig  amt  bed  bifd)of^  iit  !Z)ann  ie 
ein  bifcbof  (wie  ber  btilig  9au{ud  (Eob-  VI.  14.  fcbr^bt)  foQ  gegärt  unb 
ufgtfcbiirjt  f^n  mit  bem  »ort  gotted;  badfelbig  foUer  aOweg  in  ftnem  munb 
tragen!  bamit  antwurt  }e  geben  nacb  eined  ieben  erforberen  SRalacb*  H*  6, 7.  9lun 
lodUte  gottr  baf  er  in  mitten  bie  unber  und  fl&nber  unb  ade  reb  unb  »iberreb  bi« 
fcr  )»eqen  artillen  balbr  oon  menglicbem  barftir  getrageui  gbbrt  bätte:  fo  ber« 
nime  er  on  }»t}fe(  nät  anberd,  bann  bad  d)rifhn(i(b  unb  wo(  getbon  HL 
<£d  möd)te  DiUqÄt  et»ar  meinen  i  id)  »är  ein  urfacb  miner  perfon  balb 
bifcr  bingen  aUerfamttten ;  bad  aber  nit  iü/  unb  ftcbi  ob  gott  »iU/  niemar 
mee  crfinbt.  9Bie  bann  in  bergangnen  jaren  gfd^eben  iü  mit  bem  ffeifc^ 
effcn:  bo  i(^  on  aUe  gf&b  unb  un»difenb  mit  etUcben  jflc^tigen  frfinben  an 
ein  ort  lummen  biUf  ba  bann  nit  }tt  »oUuft  bed  I^bd^  nit  gu  erfSttigung 
bed  btt^d,  funber  allein  }ä  einer  anjeigung  d)rtflen(i(ber  fr^beit  ein  »enig 
iIHfd)  geffen  »arb  i  bamit  man  gott  /  ben  aUmäcbtigen  /  bocbgrtobt  unb  gepri« 
fm  bati  bäf  er  und  ud  bifer  babt)(onif(ben  gefSngnuf  päpfAiäitt  fttidtti 
crlebiget  unb  udgfärt  bdtt.  SBie  »o(  ic^  bed  felbigen  fleifc^d  nit  oerfiicbt, 
bo  td  mir  fd}on  färge(eget  toai  )ä  effen«  9((d  nun  etlicb  foän  barud  ent«. 
ilanbcn:  fottt  i(b  bo  nit  mit  bem  »ort  gotted  benfe(bigen  bqgüanben  fqn? 
foUt  icb  fo  »ie  ein  unfrütiger  birt  oer (äffen  baben?  bie»Q(  iöi  f^mli^d 
bor  offenlicb  an  ber  eanjet  geprebget  batt:  9(Ue  fpQd  »drinb  atfen  d)ri|lett 
iü  aUen  jDten  g(qd^.  9Hfo  ift  ed  ieg  oucb  ber  gi^b^n  balb  ergangen.  3>annf 
foU  man  bad  »ort  gotted  (uter  unb  b(U  prebgen  (bad  id) ;  ob  gott  »il(/  min 
(tbm  lang  tbun  »iU)i  fo  mit(fenb  bie  gd^eu/  bie  mef f  »ie  man  f9  ie}  brucbtr 
unb  anberd  oi(  meer  /  ab»eg  getbon  »erben ;  »ie»o(  id)  »o(  b Jitte  m9gen 
(Qben  t  ber  banbe(  i  mit  ben  g5ben  befcbeben  i  »Are  erfpart  »orben.  &o  ed 
gott  aber  alfo  georbnet  f^at :  fo  lann  itb  im  nötd  tbun  r  bann  baf  icb  fagen 
mu|:  bie  gb^en  unb  bie  bilb  fbttinb  nit  f^Ui  unb  bie  mef  fqg  nit  ein  opf^r. 

^)  taugenb.   <)  berufen. 


S26  Sieevte  bttpntatmi  |ft  3iRi^ 

2>ic»9(  »ic  nun  (3mU<|)«  ninuiit  hat  lann  ni  kct  sdMtifefn  gfdftvift  erfi* 
<bni  loSacnti  fo  f%ttte  ein  bifAof  t»9n  Soitcnj  bitticft.  totbq  fqn.  2>ie»9( 
er  aUx  fätfßti  et  babe  tef  titt  gwalt:  fo  nentimm  idb  givfifticbi  »ie  kf 
be<  »i}d)bifd)of^  capfam  bon  Soften)  bie  f9ef  bamit  er  lofe/  wa^  bod)  gebaab* 
bl  wecb.  ^at  er  nun  smalt  einen  Ifltfler  bor^efAicten  (»iU  nie  fnAcn  r  bof 
er  in  nWdt  babe);  unb  bat  ntl  gwatt  einen  barjercbicteni  U%  etooi  ju  MffD 
foc!ben  rebe:  iai  wäre  mir  ein  recbt  ihitf  ui  ber  fammer  i^on  9loni.  Uni 
baruntf  jr  bmen  präitbenten!  fo  frasenb  jn«  ob  er  barwiber  wiUt  rebeni 
ober  wai  er  bie  }e  tbun  babe.  !bo  räft  im  boctor  Cdnipoeler:  wärt  et  is 
ber  ftubeni  fo  fbUte  er  barifSr  gon  unb  fasen»  wai  er  bie  tb^te ;  ober  ob  er  mtkt 
btfen  arttlel  reben  mbUlr  bol  mbcbte  er  oud)  »o(  tbun!  Statte  tangem  ff> 
fbrbren  rebt  ber  caplan :  wie  er  oernommen  b^tte  r  ein  bifputotion  jdEänfti( 
f9n  }u  Sfi^id)  f  bef  er  ittb  berwunbret»  wai  bocb  ba  (9(Ite  gebanbfet  wv^\ 
ui  bem  er  bann  bewegt  urtoub  oon  ßnem  betreu  f  bem  tv^cbbiftbof ,  etiub 
tag  erforberet  unb  genommen  bab  et»a^  )e  fcbaffen;  unb  bab  finero  betrm 
nit  onjetgti  wobin  er  im  ftnn  baber  gen  Sürid)  ober  anber^woMn.  IM  b^ 
er  im  i^ergbnntr  unb  bab  in  »eber  fin  berr  nod)  fuft  nieman  b<urgefd)t(br 
fttuber  fqg  er  ni  ftnem  eignen  »iUen  on  menglid)«  topfen  bocbimmatf 
unb  »5Ue  nit  barwiber  in  (einen  weg  nit.    t>ai  gloubt  man  jm. 

9(tt  nun  nieman  meer  wai  i  ber  bietoiber  loiMrte  reben »  fUliib  Qtricb 
3»ingU  ttf  unb  fagtr  wie  er  gebeten  wäre  toorben-oon  tmtm  frommen  r  gt» 
kerten  manur  fo  oucb  in  ber  ftuben  wArer  baf  er  bal  ortr  fb  im  fiRatocbia 
1. 10,  11.  gfcbriben  ftat,  erlMrte,  alfo  (utenbe:  3(b  bab  (ein  bcrt^jo  iicbr 
fdgt  ber  berr  ber  beerjtigen ,  unb  bie  gab  wirb  t(b  nit  nemen  ooti  öwer  bonb« 
Dann  Pon  ufgong  ber  fonnen  bi€  i&  ntbergang  ifi  min  nam  grof  unket 
ben  beiben  i  unb  an  aUen  orten  wirt  minem  namen  ein  rein  (oUatto  munko) 
opfer  ufgeopfret*  2>ann  min  nom  ift  grof  unber  beu  beiben  #  fpri<bt  t(t 
berr  ber  btersugen.  2>if  ift  nun  ber  tert  hti  propbeten  r  ui  wctttbem  M 
oud)  Pi(  ber  gleerten  unberftpnb  je  bewAren  bie  mef  ein  opfer  fmu  tt$ 
9nni  (inb  ou<b  etlicb  bO(bfcbtUen,  fo  eigenttcft  oermeittetAf  bifer  ttjet  aRoMHi 
mSge  in  (einem  anbren  weg  perftanben  ober  erfütft  werben  bmm  im  oofit» 
ren  be<  altar<;  wie  batm  ber  pfarrer  pon  ^ebaffibufen  bat  oud^  angeiogm 
bot  00  man  aber  bifen  tett  eigenUAen  beficbt,  unb  bie  Por  unb  nacbfolgm« 
ben  wort  wo(  ermeifen  finbr  fo  beftnbt  fid)  bamt  ((articbi  baf  bifer  fptu^ 
foIfcbliA  ttnb  unreÄt  i&  bifer  meinung  gebruAt  wirt  £l  befinbt  M  oa<br 
baf  bie  an  bifem  ort  bie  uf  ben  boben  ü^ülm  ben  propbeten  nit  petfonb 
ebet  nit  Petfton  wbUenb.  !Dann  gott  wiQ  m  biftm  ort  nfit  anbcrl,  bona 
ben  3uben  unb  ben  iübifAen  pfafN  ire  mif trfiw  unb  falfA  /  fo  ft;  im  opfe* 
ren  bruAtenb,  Perwpfen;  wie  bamt  (lartid)  ni  bem  tept  bewifen  wirt:  ba 
wir  in  unferem  tept  babenb,  munba,  ba  bat  ber  ^ebraifA,  tbebora,  M  if 
ali  bi(  bp  uni  ali  gfunb,  frtfcbf  nit  grinbedbtr  nit  jcbAbecbt  ^  le.  JAft 
meinung  wirt  Har  ui  ben  nacbgebnben  Worten  i  bie  g(pA  bie  naAfoIgenb: 
SBerftucbt  ift  ber,. ber  ^  betrug  btuAt  im  opften,  fo  et  ein  ttanU  unter 
bet  betb  bat,  unb  balfiftbig  bem  betten  opftet!  2>tf  ettMtt  ber  3wing(i  mit 
febbnen  Worten,  bi(  nit  not  }A  f^rpben;  bie  wpl  bie  bor  balfelbig  oiub 
gnägfamUA  jum  teil  anzeigt  unb  bef^riben  ift«  Q^r  fagtr  ti  Witt  ein  fprwb 


mmmmmmmmam'mmm^mmmim 


«)  t&Mi ,  Mt<8. 


3ttt9te.(tfpittaKoii  sä  3ftri(^.  S27 

ht  (et  AtMii  ben  nun  ein  (onge  j^tniemon  i»n;ilanbm  ^fttt;  bcr  ftötibe 
<i^tob«  XXIII.  15:  9lon  apparcbt^  tn  confpectu  mro  oocuu^f  ba^  t<t:  2>tt 
foUi  i^or  ttitnem  angeftcbt  ntt  (et  etfcf)9nen!  9((fo  babenb  wit  jn  t^etfldtiben» 
60  man  nun  übet  ben  bebtatfc^en  tept  (ummtr  fo  fbibt  man  fltab  ba^  nrf« 
betfpil:  baf  gott  ntt  wtUt  baf  man  ntt  mit  (eten  b^nben  r>ex  im  etfc^^nen; 
tvbU ;  funbet  gött  ivftUe  ba  ben  3uben  ein  ^eta  «nflecten  1  baf  fq  fti\x(i<b  ^ 
gü  im  f ummen  wbUtnb  one  fbtc^t :  bann  fin  angfic^t  »etbe  niemat  one 
hnäii  gefeben  tc. 

^U  ilttnb  SR«  SeHp  Stp ,  ptovft  jum  münflet  r  nf  r  unb  begett  an  beti 
3»ing(t  /  baf  et  ben  fptucb  1  Snala^iä  III.  1.  gfcbtiben  1  interptetiette  unb 
umlegte  I  a(fo  lutenb :  SRtmm  wat !  i6)  wirb  mtnen  enge!  fd)iden  1  unb  ec 
toirb  jätfiften  ben  meg  Dot  minem  angflc^t;  unb  bet  bertfc^et;  ben  jt  fu« 
(benbi  wittbalb  ju  ftnem  tempel  f ummen  i  unb  bet  enge!  be^  tefiament^i  bef 
jt  begetenb.  9ltmm  tpat !  et  lummt/  fagt  bet  ^ett  bet  beetiiigen.  Unb  wer 
mag  gebenlen  ben  tag  (inet  julunft?  Unb  wet  mag  jn  anfeben?  bann  er 
tft  g(i}tb  mt  ein  fd)melsenb  fiit,  unb  aU  ein  ftut  bet  mald)et.  (St  witt 
rtcf)  fe^eUf  unb  Witt  ba^  ft(bet  iet(a(fen'  unb  fäbtett;  unb  et  »itt  bie  fän 
Sei^t  teintgen.  3)tfen  fptuc^  weQenb  etßcb  nun  uf  bai^  fegfät  sieben  \>on 
U^  einigen  »öttlim^  wegen;  fo  bie  gfc^tiben  ^ati  putgabttf  et  witt  teinigen 
obet  fflbeten.  Datum/  meiflet  Ulticbi  fo  bitt  id)  äd)i  jt  mftUinb  un^  bif 
etfcbeinen:  fo  b^^enb  oucb  anbete  ptie^et  bie  gegenwüttig,  baf  bifet  (ocu< 
nit  uf  ba«  fegftit  teicbt  k.  9(ntwutt  3wing(i:  i>ett  ptopflf  jt  tbünb  mit 
ein  bien^  unb  ein  funbet  wo(gefaUen  batani  baf  jt  mit  bie  ein  utfad)  unb 
ein  ansug  gebenb  uon  bem  fegftit  je  teben.  Unb  büb  an  aOe  bing  }tt  ettM« 
tm.  Slamücb  fagt  et  1  baf  gott  an  bifem  ott  butcb  ben  ptopbeten  nflt  an« . 
betfi  wöUte  anjeigen  bann  bie  sutunft  ftne«  funtff  unfeti  ettöfett^  Sbtiftt* 
IDad  wutbe  beU  1  fo  man  bie  mott  am  anfang  btf  capiteU  wol  tbäte  beftcb« 
ticien.  2>enn  bet  tept  fagt  Hatlid)  i»on  3obanne  1  bem  tbufet  1  ben  Q^btiihK 
felb^  anattb.  II*  SRatc.  I.  Suc.  Vn.  angticbt.  9((fo  toiü  gott  bie  fagen: 
60  Sbtiihs^  fummt,  ben  id)  fenben  witb/  betfeibig  mitt  nibet(!ben  (bal  ift 
nun  mdi  bet  eigenf<bafit  bet  fptacb  gtebt)i  unb  »itt  ba<  ftlbet  teinigen  unb 
bie  fiin  fiei^i;  ba^  ifl:  ®ottf  fo  et  menfcb  witt;  fo  »itt  et  bie  pfaffen  bet 
3uben  t^etwetfeui  bau  tft:  putgabit  filiol  fieui.  2)et  gflatt  bat'«  oud)  i>it* 
tont)mul  t^etflanbenr  bet^  ou(b  nit  uf  ba^  fegftit  gebogen  bat;  ba«  et  on 
}t9«fe(  getbon  bätte,  fo  e«  ienen  bätte  mögen  fqn.  Z)if  ettMtt  bet  Sn^ingti 
oucb  mit  t>il  f(b9nen  ipotten  unb  anjägen. 

9lad)bem  fltinb  Ulticb  i'on  ^tepben  a),  (titptieflet:  bafelbü;  ufi  unb  begett 
an  ben  S^ingUr  et  fdOte  ben  fprud^ :  2>ominufi  bucit  ab  infeto«  et  tebucitf 
ba«  tit:  ®ott,  bet  bett/  fätt  in  bie  bbU  unb  wibet  binu«i  1.  ßam.  n.  6. 
oucb  etKdten.  2>antt  Dil  wAtinb  beten  pfaffeur  fo  mit  bifem  fptucb  ba« 
fegfSt  )ä  bewAten  unbetilunbinbf  bef balb  baf,  tebuciti  ba  ftat.  9(ntroutt  ber 
Swingli:  baf  bife  gfcbtift  nät  tobUte  bebäten  /  bann  baf  aUt  bing  an  bem 
einigen  gott  bangtinb.  (Et  fagt  oud)/  e«  ipcite  ein  fd)ema  1  ba«  i^i  ein  figtit« 
liebe  teb,  a(«  ob  fp  fagte:  Stimm  t0ct\  gott  macbt  einen  }&  eim  betten, 
te)  mad)t  et  jn  wibetum  i&  einem  bettlet;  ie}  febt  et  einen  Mnuf,  glqcbfo 

^)  fteitbig.   *)  fcbmel^en. 

a)  @t&fa,  Mne  ft^r  gtofe  ietfireute  Vfattgemetiibe  am  9&t{dfifee. 


S2»  dm^  Mpumtim  iü  3tti(|. 

M(ft  et  in  wibcr  kinabi  k  nad^  (iiicm  »olgcfaUcii.  SMc  Mm  iUA  tuOt 
Mfntt  fptuc^  scfcftribcn  flat:  !Z>omtnu<  bitat  et  potipcttm  factt/  ^umittot  et 
fubUi^atf  iai  iil:  ®ottf  bet  mad)!  arm  utib  tt)4r  er  tiibret  ttiib  ecMMI)ft, 
loie  e«  ftnetn  flSttttcften  totUen  gefAttig  ifl.  «I^ieritm  (o  ouig  birer  f^nd» 
ottd)  nit  uf  bei  fegfut  btenen.  2>ann ,  att  toenig  aU  unil  mäglic^  i(t  etnen 
(tecntn  an  ben  Mntmet  je  beften  i  alt  »entfl  ift  un«  mfisltd)  bat^  fcAftir  uf 
ber  beiliflen  ii^tift  jn  probieren.  2>tf  erddrt  er  ou(^  nttt  langen  unb 
tlugen  Worten. 

2)0  flänb  boctor  &ebaflian  nf  unb  forad^:  (Sr  toiUtt  ica  amt  einei 
prS(tbenten  ie}unb  s'mat  oon  im  tbun/  unb  wWt  oud)  etsoa^  i>om  fegfur 
reben  fagenb:  ERac^  ber  leer  Sbrifti  wiU  mtc^  anfebeu/  ba$  bte  fcel  nit  Don 
(tunb  an  ju  gott  (umme.  2>ar]ii  urfac^enb  mtc^  oi(  gfd)rtfren.  2)ann  ie 
sott  tft  rein.  ®o  nun  icman  bq  im  woncn  toiüi  ber  muf  ou^  rein  ftn. 
S)a^  gfd)itbt  aber  nit ,  biew^t  wir  im  fleifd)  (ebenb  ic.  hierum  fo  mäf  bte 
feel  süüor  gerctniget  »erben ;  e^  fpe  bann  bie  ober  bort.  2>ar}ä  fo  (terbenb 
Die  menfc^en  unglQc^  k.  X)a^  mit  ot(  motten  um  ber  unerfarncn  willen. 
Swingli  antwuttet:  ein  meinungen  mätinb  u(fertba(b  ber  gfc^rift  aber  nit 
inntttbalb  gcgttinbt.  ^ut},  e^  wdtinb  }ween  weg,  einet  jü  bet  fe(igteiti 
bet  anbet  jü  bet  Detbammnuf .  S)ii  probiert  er  ftbon  u^  ber  gfc^rtft  gottetf 
3o.  m.  16 :  &o  (ieb  bat  gott  bte  weit  gbebt  /  ba$  er  ftnen  eignen  fun  fSr 
f\}  geben  bat  i  uf  baf  aUe/  fo  an  in  gloubenb/  la^  ewig  leben  babtnb.  f^it* 
turnt  welker  im  glouben,  ba^  ift/  in  einer  (td)eren  ungejwqfleten  Hoffnung 
gu  gott  (litbt ,  baf  Sbriflu^  in  erl5fet  bab ,  ber  ifl  fd)on  feiig ;  weld^er  nit 
im  glouben  flirbt/  ber  iil  fct)on  iejunb  be^  tflftU.  2>er  reinigfeit  balb  fa^t 
ter  Stvingli  ouc^ :  Hit  gflirn  am  bintmel  wdrinb  oor  bem  angftdbt  gotte« 
ttit  rein ;  gott  würbe  bte  (tnen  wol  butc^  ben  glouben  reinigen  k.  2)t$  bat 
(tc^  lang  berjogen.  &o  ift  tt  bennoc^  nit  not  bie  baruon  je  fc^r^ben,  fo 
t^  nit  i&  bem  artifel  ber  mef  bienet.  9tlfo  tetmetntenb  etlic^ ,  e^  würbe  not 
fqn  unb  wol  au  ber  facb  bienen^fo  man  ein  befunbere  (tunb  fa^tt,  in  berm 
man  oon  bem  fegfür  reb  bi((te  M  ber  gfcf}ttft|  biew^l  boc^  fuft  oil  prtefler 
ba  Jtigegen  wArinb.  €o  mufte  man  f^  bienad)  nit  nocb  einmal  befcbrqben: 
bann  etlic^  bättinb  wenig  gelt^ ,  unb  Mme  inen  äbel ,  fo  fp  fo  oft  befd^ribm 
wutbinb.  2)arum  fhinbenb  ettic^  uf,  unb  begertenb  an  ein  eetfamen  rat, 
baf  man  wibet  }öfammen  fäme  nad)  item  gütbunten.  &agt  ber  butger« 
meiflet :  3m  namen  gotte^ !  fo  bann  bifet  artifel  ubetbin  ift ,  fo  werbenb 
mine  betten  getn  lofen.  Unb  fcaget  alfo  in  bet  gmeinb ;  bo  wai  tebetmonn 
willig.  3)e$balb  gebot  et  motu,  fo  e^  }w5lfe  fcblug,  wibet  bt)  bem  ootbtt« 
gen  gebot  uf  ba^  tatbutf ;  fo  wutbe  man  (ob  gott  will)  oon  bem  frgfur 
tta^  notburft  reben. 

^ie  {lünb  Q^onrat  ®rebel  uf,  unb  k^ermeint,  man  föUte  ben  priefteren 
ein  befcbeib  geben,  biewul  fQ  no^  bo.  einanbren  wärinb,  toit  man  ßd)  nun 
binfür  mit  ber  mef  wbOte  bitten:  bann  e^  wäre  vergeben,  fo  man  nit  ein 
«nber^  mit  ber  mef  anbüb.  SRan  bätte  oil  oon  ber  mef  gefagl;  t$  wäre 
aber  barum  nieman ,  ber  bon  bem  groifen  gräwel  gottet^  fton  wSttt.  3^ 
bem  fo  wdrinb  nod)  oil  groifer  mifbrütben  in  ber  mef;  bon  benm  mi^ 
man  ou4  fagen.  9lebt  Swingli:  SHine  berreu/  bie  werbenb  erfennen,  mit 
wa^  fugen  nun  binftir  bie  mef  fistle  gebrückt  werben.   Uf  ba«  rebt  eimoit 


6ttitii9f:  a)  iDldibr  Ulrk^r  jr  Unh  (rflett  tiU  gwalti  ta^  jt  nrineti  urteil 
^4  ttvlMt  in  it  ^attt  sebiitb ;  funter  ba«  utttU  ifl  fc^ott  geben :  ber  seid 
ftottel  itvtetlet.  &o  bdnn  miite  Herten  ettoa^  etfennen  tourbinb  unb  urteile«! 
lai  mibec  bol  urteil  gotted  wdcei  fo  »iU  ic^  S^riftum  um  pnett  geiil  bittetti 
ttnb  wiü  bactvibet  {eeten  unb  t^tin.  Vntwurt  StotnsU :  X>ai  tfi  rec^t.  3di 
t9iU  Ottc^  barmtbec  prebgett  utib  t^uit  1  fo  fq  etn  anber«  eefannttnb.  3(^ 
gib  jiten  ba^  urteil  nit  in  jr  ^jfnb;  fq  föKenb  ou(^  über  tat  wort  gotte« 
gmi}  nit  urteilen,  nit  nun  allein  fi)  1  ja  oud)  alle  weit  nit.  !Dife  sufammen# 
berufung  ift  ouc^  nit  barum  gefc^e^en ,  baf  fQ  barin  wStfinb  urteilen  1  fun# 
ber  ein  »tiffen  baben  unb  u^  ber  gfcf)rifi  erfaren ,  ob  bie  mef  ein  opfer  fqg 
ober  nit.  2>annet6in  fo  merbenb  fQ  ratfct)lagen:  mit  mad  fugen  ba<  }ä  bem 
oller  fommlic^eflen  on  ufrur  gcfd)eben  mög  <e. 

91M  fid)  nun  bie  fac^  bil  uf  bie  nact)t  bertogen  batt,  unb  nit  »qter  flatt 
ioa€  lt$  tag«  balb  ju  banblen:  fagt  ber  b<tr  burgermeiiler  r  man  Hellte 
mom  }u  ben  jmölfen  nachmittag  (bann  ti  wai  ein  fqrtag)  loibcr  uf  H$ 
xatf^ni  f ummen ;  fo  lourb  man  »9ter  bon  benen  facben  reben.  <E<  mftc^te 
ieimal  wol  iebermann  an  Ott  bc^rberg  gon.   "Jbai  gef^ac^ 

£0  bil  ben  anbren  tag. 

^anblung  bei  britten  unb  legten  tagf. 

9Bie  ber  burgermeiiler  geboten  batt,  baf  alte  menfc^en  »iber  }tl  ben 
}»ilfen  uf  iai  ratbul  Mminb,  alfo  warb  el  (lofTtglid)  gebalten.  2>o  ftd)  nuti 
übermalen  ieber  nad^  fiatt  *  gfe^t  batt,  büb  ber  burgermet(ter  an  je  reben  bergflalt : 

$5urgermeifter. 

Sieben  gnibtgen  berren,  ir  prAftbenten!  jr  mSgenb  nun  bie  fac^  wibee 
tm  namen  gottel  anfo^en  ber  me$  balb.  2>attn  id)  berffc^  mic^  beffeti 
tpotf  wir  »erbinb  bfit  nit  bil  pom  fegfür  reben.  2>o  rebt  boetor  3oad)im 
pon  2Batt  bon  fant  @allen,  unb  ermant.biei  fo  ge^r  etwa«  wpter«  ber  mif« 
bräcben  balb  angesogen  bdttinb,  baf  ixt  iej  baifelbig  wiber  mit  anbrec 
gfc^tctligleit  unb  iü  bem  farseflen  w&Utinb  anjiebcn. 

g?ad)bem  fiunb  ber  burgermeiiler  wiberum  uf  unb  rebt  bie  meinung : 
sandigen  lieben  berren  unb  guten  fränb!  jr  banb'  gef)9rt,  u«  wai  gmut 
bife  fd^  angbcbt  i^f  mit  e«  oud)  mine  berren  ]um  aUerlürjeilen  im  manbal 
begriffen  banb/  baf  biewiber  ftd)  nieman  bermeifen  foU  je  reben/  bann 
aliein  u«  bem  nfiwen  unb  alten  te^ament .  hierum,  lieben  berren,  fo  erman 
unb  bitt  täi  ficb  1  Jr  wetlinb  bp  bem  manbat  belpben  unb  nfit  barpn  tteben  r 

fo  nit  }tt  bifem  artiM  gbdrt.    SBitt  man  bicnacb  bom  fegftir  reben  ober  bon 

■  ■       ■    ....»■..■-.■■■. 

^)  iDtbnung  /  Wang. 

a)  Simon  @tumpf,  ^fomc  ju  ^öngg  tS2t,  foO  aui  ffranfen  geb&rtig 
fEpn;  war  fibon  1519  in  Sricfitccbfel  mit  9)oingtf;  PctbrcitcttSut^er*«  &d)tifttn 
in  ber  @<bwet);  unfeticid^ncte  mit  bemfdbcti  bie  Sittfcbttft  um  f&uf^buns  be4 
Cöltbat«,  unb  bettatbete  a(«balb  barauf.  3bR  ubernabm  bülb  bte  ^cbmöemrcep; 
er  begegnete  feinem  SoSdtor,  bem  9166t  Pon  SBerttngen  unge6tibtlt(b  t  tobte  gegen 
bie  q^Lrtefler  ( » bte  man  tobtfcblagen  feSte ,  ^  meinte  er) ,  unb  fHffet^  Unruhe  unte< 
bem  2anb\>oIf  bttr<b  feine  Veebtgten,  worin  er  bemfe(6en  fagte:  baf  fte  ßfnfe  unt 
Sebenten  ni<bt  mebr  f(bulbtg  fepen  ^  er  trat  fn  9)erbinbung  mit  ben  OBiebertaufern , 
unb  warb  btn  25.  3)ec.  1523.  pom  Statbe  )u  3uri<b  abgefegt  itnb  be6  Eanbe«  tnv« 
wiefen ;  6(»t  Swingli  bann  niebttg  bf miitbig  mn  gnäbtj^fe  3ur6ttte ,  obne  9ru(bt  -« 
onb  flreifte  bann  in  3)eutf(blanb  um^er.    {^oit  unB  iSir^,) 

Swiiigli'l  fdmmtL  ecbriften  L  Sb.  S4 


130  3»<9tc  (tfputotion  |H  3ftti^ 

mübttn  Musen  I  fo  fc(  ntati  tnnfelbigcn  ein  befuntcttn  togvfo  nmftoib  nrtnr 
t^mm  üüW9itn  öc^  bo^ftlbig  gcnt  »ctgtoncn  unt  lofcn.  3ft  ntt  minbc?: 
d  babenb  bU^at  a»cr  rtttcb  nun  fa(i)cn  batvn  w9ttcn  litbmi  bie  ober  Mfcir 
artiM  nit  betteffimb*  Da^fcibig  (a^  ein  iebcr  nf  f!n  mt  fton !  ennmta  toc« 
i»on.  .Z)ife  metnuns  cebt  ou(6  boctoc  3oad)tm  bon  SBott,  e«  m5(btf  em 
iebtrt  et  »dre  fletdlic^  ober  wtUti<bi  nod)  bütbvtafl  nriber  bife  ortiM  reben^ 
boct»  üUein  u«  bet  9fd)rift  gotte«.  Z>e|f)alb,  je  fo  bermeinenb  i  e«  fqenb  nodi 
fti(  mi^brä^  ber  ntef ,  >on  benen  man  oucJ^  reb  boUen  mitflfe  i  ntSgenb  b«« 
felb  itimal  »ol  wibet  antieben  unb  offnen ! 

X)o  flünb  Soncat  ®rebel  uf  r  unb  rebt  bife  nteinung :  Sieben  brütet  in 
Cbciftor  unferm  fcUgmacItee !  Diew^l  bie  ntef  nit  ein  opfrr  i^i  aü  ftd)  be- 
funben  unb  snugfamliA  ni  ber  gi^Mic^en  gfc^rift  erfMret  ifl:  fo  finb  ben» 
nocft  nod)  bil  ber  mi^btflif^en  ^  bie  ber  tfifel  ou(6  ^er$il  getragen  i>atf  t^on 
benen  man  oud)  biUic^en  reben  mäf :  bann  fiwer^  miner  berren/  manbat  (utei 
nf  aQe  mif bräd)  ber  meife.  i>ierum  fo  miU  icb  bie  ba<  berebten  um  goib 
te€  »iUen.  gebeten  baben  (bann  ic^  nit  »o(  berebt  bin^  unb  ein  bSfe  geNEdK« 
nuf  bab)/  fq  »SUtnb  batfelNg  bie  eröffnen.  3nbem  ftönb  boetor  Sattofior 
Sribberger  uf  a(fo  rebenbe: 

2>octor  Oattaffar. 

00  etliche  mif brtic^  in  ber  mef  (bie  id)  bocb  lieber  ein  teftament  QF^rt^ 
ober  etn  i9ibergebä(t)muf  (tne^  bitteren  tobi  nennen  wiU) :  fo  muf  on  jtovftf 
bifer  ber  bouptartilel  fqn  bei  mif bm(bl  i  baf  mir  bie  mef  für  ein  oi^r  ni* 
rüftnb.  2>armtt  id)  aber  bat^  oucb  rebe  i  fo  mir  anligtr  unb  i(b  in  bemfelben 
bon  allen  d)riflgl5ubigen  bur^  gotte«  wiUen  begerei  bod)  burd)  bie  gfd)rif)i 
ae  unbermifen  merben^  bin  i^  iti  je  mal  nit  anbcrü  nnberrid)t|  bann  baf 
i(6  mit  mtnen  lieben  br&bern  in  Qfbtiftoi  ^ulbrid)o  S^ingUn  unb  fieone  ^nbf 
bef ennen  muf ,  baf  bie  mef  nit  tin  oofer  ft)e  r  funber  ein  t^erftinbung  bei 
teftament«  Q^brifUf  in  bem  gebad)t  »irt  jtne«  bitteren  li)ben€  unb  finer  felbf* 
ufboferung  /  fo  er  ftd)  „e  i  n  m  a  1''  nfgeopfret  am  trfij ,  unb  fSrbtn  nimmer 
geopfret  tvirt,  unb  ba€  burc^  ein  ulmenbig  ftcbtbartic^  marjeid^en  unbfigiOf 
burcb  hai  mt  gdnjlic^  tKrgtvfift  werbenb  ber  oerj^bung  unferer  ftinbe*  Unb 
»etidber  anberfl  mef  balt,  ber  k^erftglet  ein  brief,  ber  ba  nod)  nit  ifl  gefd)nben. 
SDie  ifignuf ,  fo  micb  fölid)«  bewegt  je  reben,  fnbt  man  SRattbdiXXVI.  26—28. 
8ue.  XXn.  19,  20.  SRarc.  XIV.  22-21  1.  Cor- XI. 23— 26.  i&ebr.  VH. 
unb  IX.  Sbrifu«  fprid)t:  ^oe  facite;  er  fpric^t  nit,  boc  Offerte. 

Ul  bem  erfolgt  erfllic^:  baf  bie  mef  ali  ein  opfer  »eber  tobten  no<b  (eben^ 
Mgen  nüli  -  ift.  !bann  toie  idi  fQr  ein  anbren  nit  glouben  tann  i  alfo  mag 
i^  nit  für  jn  mef  balten;  fo  boc^  bie  mef  ein  }eid)en  bon  (Sbrifto  ufgefett, 
barburc^  befefHget  wtrt  ber  gloub  M  gloubenben  menfd)en. 

3um  anbren:  bietODl  ber  Iqb  unb  bal  blüt  SbrifU  tparjet^  unb  (tgill 
|<nb  ber  wortSbrifU,  fo  in  ber  mef  gefpro^en;  berbalb  fSUe  ber  priefter 
nät  anber«  in  ber  mef  oertflnben,  bann  ia€  pur,  tuter,  Har  mort  gotteli 
bef  bie  jetc^yen  fQenb.    SBeUber  anberfl  meffet,  ber  balt  nit  rec^yt  mef. 

3um  britten:  ioeld)er  nit  oerfunbet  ba«  mort  gotte«,  ber  balt  nit  mef. 
X>ci  besagt  Sbrifhi«  unb  Vautu«,  ber  e«  oon  jm  gelernt,  SRattbAi.  Suc<k. 
wie  oben :  2>a«  tbunb  in  miner  gebdd)mu$ !  m  oft  jr  ba«  tbunb  i  fo  ber« 
fflnbenb  ben  tob  be«  beeren!  2>er  nad)folger  mäf  mar  flgn,  ober  dbrifbil 
mAf  tPQ^en. 


Sunt  sietften:  tvir  ben  SoHmrttt  Uc  tittf  (athttf^  foD  sctefen  wetten  f 
dfo  ben  SSalen  tvdlfd);  ten  SEutfd)en  ttitfc^.  Jiann  on  jtoqftt  S^tiflttd  ntt 
calecuttfd)  mit  ftnen  jt<ngeren  ob  bent  nac^tmof  gevebet  f^ati  funbcr  tut 
itnb  betiianb(cd).  Go  ouc^  mef  ^a(tetf  tfl  ein  teftomentbrief  lefen.  CpbMid)  ^ 
iltt  einem  Zfitf(f)en ,  ber  nit  (attn  tonn  /  tin  (attntf(ben  brtef  botf efen :  bonn 
l<a  iil  be^  Ferren  betfdttvpgen  /  ben  ht  bet  fdtt  mefbalten  unb  nit  bertän« 
ben.  9quIu0  wtUi  bof  man  berfldnbttd)  tebe  in  ber  tilc^enr  unb  besert 
meer  fSnf  wort  mit  berflanb  je  nu(  ber  ti r(i)en ,  bann  ge^entufise ,  bie  nit 
berjlanben  werbenb;  bamit  bat  bot!  unberwD^t  merbe^  unb  möge  fagen :  9(mett. 
1.  Cor.  XIV.  19. 

3um  fünften:  welker  re^tmef  Mtetr  foU  nit  atfein  (td^  felb«  funber 
oud^  bie  anbren  geifl^ungerigen  unb  burfUgen  fpQfen  unb  tränten,  fo  ti 
begerenb,  unb  ba^  mit  beiberteq  gflalten.  IXA  ^at  un«  S^riftu^  mit  Worten 
isnb  werten  gleert  fprec^enbe :  Srintenb  M  bem  oUe !  (Selber  nun  anberil 
(eert  ober  tbut  i  ber  flicht  S6ri{lo  ein  (oc^  in  ftnen  teflamentbrief.  SBelcbe« 
Weber  tim  enget  bom  t)immel  }ti  tbän  gebärt;  noc^  weniger  einem  menfdben 
uf  erben.  ®a(.  I.  unb  III. 

Sieben  frommen  (grillen!  Z)a^  ftnb  min  meinungeur  fo  id^  ie}ma(  u< 
ter  gfcftrift  beriet  bin  /  nam(i(^  bon  ben  biloeren  unb  bon  ber  melTe.  9Bo 
bie  nit  red^t  unb  (griflenüd)  wflrenbr  bitt  ic^  tid)  aU  burd)  3efum  ^^rifiumi 
ttnferen  einigen  feligmad)er,  iö)  bitt  unb  ttmanüdi  burd)  ba^  iängft  gericbtr 
weUenb  mic^  bröber(id)  unb  (i)riflenli(6  unberwpfen  mit  ber  gfc^rift.  i>ann 
ifb  mag  irren,  id)  bin  tin  menfd) ;  aber  ein  te^er  mag  id)  nit  fqn.  3d)  will 
mi(6  (unb  beger  ba€  bon  bergen)  unberricftten  (äffen,  wid  oud)  ba«  bon 
meng(i(6em  }e  bobem  bant  annemen,  min  irrfat  betennen ;  unb  mid)  ü6)  nadi 
bem  wort  gotte^  wiUigftd)  unb  in  atter  gborfame  unberwerfen ,  oud)  dd)  M 
ben  nac^foigern  G^tifti  trflwlid)  na(6fo(gen.  3(&  Mgerebt:  urteilenb  jr,  unb 
wt^fenb  mic^ !  wid  ic^  Sbriihtm  bitten ,  baf  er  un€  fbtidb^  ae  t^ün  fin  gnab 
ber(9^e.  (Sr  fagt  oud),  er  wäre  eini  gangen  jar«  nit  batf  erfrbuwt  worben,  bann 
bo  er  bernomtkten  iab ,  man  wbUe  i)ie  bon  ben  mif  bräd)en  ber  mt$  reben  i 
beren  nod)  bit  (tnb,  wie  Gonrat  @rebe(  angeigt  M«  Uf  fblic^«  iidnb  U(rid) 
SwingU  uf ,  unb  rebt  bife  meinung: 

SwingU. 

Sonrat  ®rebe(  ^at  bon  nnt  erforberet  ber  mifbrfid^en  6a(b,  baf  wir  bie« 
felbigen  anguginb;  fag  i6i  a(fo:  Vtttii  fo  on  «nfal^ungS^rifli  Qngeriffen  ift  unb 
tögetragen,  lai  ifi  ein  warer  mifbrud).  Co  man  aber  biefelbigen  nit  ein^matt 
üb  weg  t^iin  mag,  fo  wirtnot  fk}n ,  baf  man  wiber  biefelbigen  lai  wort gotte^ 
(h)f  unb  ^nblic^en  prebige.  Slamlid)  fo  iil  e^  ein  nArrifd) ,  unnti^ ,  ja  ein  bin« 
^ergdgtgtf  bing  bon  bem  waren  gott^bienfl,  ba^  nfit  fBQenb  gfang,  fo  man  aUent« 
^(ben  in  ben  tempten  rügtet,'  ba^  nit  allein  ber  gmein  mann  nit  i^erflat  fun« 
ber  ott(6  bil  ber  pfaffen.  9?un  fagt  ^aulu^  1.  (£or.  XIV.  19.  Ilarlic^en ,  er 
wSUt  Heber  fünf  wort  reben,  mit  benen  er  anbere  erbuwe,  bann  fufl  geben« 
tuflg  afftin  mit  ber  gungen  btabren.  9lun  fbffte  man  ie  nät  in  ber  gmein 
(anb(en,  bann  bai  bon  aOen  berflanben  mbc^t  werben.  2ia9  i{l  ein  mif brucbr 
ber  wcl  gü  anberen  wflre.  2)er  gpt  fyAhtn:  ba^  teflament  fo((  an  tcin  gt)t 
aebunbeti  f^n,  funber,  i&  we(id)er  {lunb  einer  bef  begert,  fo  mag  er  ba^fe)« 


S22  3M<9te  tidpHtation  in  3uti(^. 

bis  mvfüften.    ttlfo  out^  ber  Qeibcrcn  6aH^  Me  bcr  »faff  mhati  fo  et  mcf* 
fet;  »ietool  icb  l^on  crfli  to  ic^  bom  canone  sfc^ribcn  bi^bi  bitfelbigm  naät» 
ScloiTctt  mn  btt  f(^»ad^gl9ubiscn  totOcit  titmif incnb  (  fq  ein  anaeiguita  fqn 
brt  (9bni«  SbtiiUr^  tote  bann  im  felbi<ien  buct^li  wxjttt  etflitt  tft.    2>te»9l 
id^  nun  »on  etlichen  tintf  onbren  bcrid)t  wucbf  bife  beHcibung  fi)8  abgejoscn 
bon  ber  Uctbunfl  be^  pcieflet«  im  alten  gfa^  i  bannetbar  ein  dtoife  urfac^ 
ent^anben  bie  mef  für  ein  oofet  }e  balten:  be|ba(b  id)  biefelbifl  min  notbrise 
meinunfl  ber  Ileibec  .balb  berwanbkt  unb  mibevrüft  ^ab.    2)iewql  bann  tot* 
bet  bdt^  flfang  webet  bie  fleibet  nienarju  gue  ift  anbetfl  bann  )u  eim 
ab}u<i  betf  tecbten  waren  gebetelr  ia^  ifl/  bet  ufbebung  be^  gmut^  )tt  sott: 
fo  muf  ba^felbig  bin  unb  abweg  gleit  toetben  i  ja  }tt  ftnet  jQt  i  bamtl  ntt 
ufruten  nod)  einigertet)  uneinigfeit  unber  ben  c^rifhn  ent^anbe«    2>ann  bet 
täfel  fa(t)t  unb  binbergat  un<  oft  mit  fpöttlicben  bingen  i  wie  bann  boctot 
4Km^  3wi(t  geflet  getebt  bat.    X>ai  bolt  muf  }ät)ot  mit  bem  wort  gottef 
unberticbt. werben f  baf  webet  bie  Ileibctr  no4  ba^  gfang  jtt  bet  mef  biene. 
Dann  t  föllte  einet  iea  on  ein  mef gwanb  mt^  baben ;  fo  würbe  tin  uffottf. 
Z)e$b<ilb  f  getrdwen  i  u^erwdlten  i  lieben  brubern  in  Sbtiilo  3efu  i  txm<m  i<b 
üib  um  gottef  willen  r  jt  wellinb  ba^  wott  gotte«  an  bie  banb  nemeuf  unb 
baUfelbig  flweten  unbertbonen  }ü  bem  aUertlarlid)flen  fürbatten  unb  prebgmi 
baru^  ivj  erlerninbi  wa^  bie  mef  fqe^  oucb  baf  man  on  bie  ftciber  biOicben 
mbd)te  mefb^^ben«    &o  bal  boll  alfo  erbuwen  toitti  bann  fo  mbgenb  bifi 
bing  on  empbrung  binglegt  werben.    2>if  rebt  nun  ber  Swingli  mit  btt 
onbren  Worten*  Uf  hat  rebt  Sonrat  ®rebel:  t$  wdtenb  no^  anber  mtfbtficb 
oucb  on  bie  r  namlicb  fo  wbUte  et  getn  ein  wfiflfen  baben  9  ob  ba^  brot 
gcbeblet  obet  ungebeblet  fvn  mäfte:  bann  in  wbUte  anfcben  Sbtiiht^  habti 
gcbebkt  btot  gnommeui  bemnacb  ou(f}bte  bettigen  bAem  9(ntwutf  Swingli: 
et  mi((bte  ba«  nit  ptobieten  1  wetcbetleq  btot  e^  gewefen  wäre  1  t$  Mge  nit 
tnl  barmt  I  ein  iebe  fitcbb^re  mbcbte  ft(b  bef  bereinbateui  wa^  btotibbtudmi 
wbUtef  gbebleti  obet.  ungbebtet^«    i&etmetnt  ®rebel:  etf  wäre  wo(  211.  geben? 
f en  I  bann  H  (I6nbe,  pani«/  im  tctt/  unb  TöUte  nit  (tnwel  ^  fqn.  9lebt  3»(ngli 
wie  pot:  abet  bet  gjlalt  balb«  baf  leben  ftnwel  fqn  möftei  ba«  w4te  unteebt; 
et  mbtbte  wol  iQben  1  man  näme  gwont  btot  batjii  1  bocb  fo  wdt  baton  nit 
gfanbet    9lebt  @rebel:   alfo  jlunbe  e«  aUtt  an  ber  liltbbbre.    Stntwurt 
Swingli :  ja  ti  fiat  aUi  an  ber  tilcbbbre    n>a$  mit  bem  beUen.  wort  gottel 
nit  ift  ulbructtf  fo  feri  baf  bau  wefenlicb  nienen  geänbret  werbe;  ali  mit 
gbebUtem  ober  ungbebtetem  brot  Perbanbten  liit  allein  an  bet  filc^bi^n 
btud):  benn  baran  liit  wenig.    ®pra(b  ®tebel:  baH  ift  oud)  ein  gruwef 
gotte«/  haf  man  in  lai  bliit  Q^btiili  waffcr  fcbuttet  on  grunb  unb  onjug 
aller  gbttlicber  gfcbrift.    9lun  bat  gott,  ber  aUmäcbtigi  M  Perboten,  W  ade 
cbriflen  ddt  unb  feil  balten  fötlenbi  baf  wir  nut  barjü  ober  barPon  tbuinb. 
ERebt  Sn^ingli :  Q^onrat !  bu  rebft  recbt  1  man  foll  ba$  waffer  nit  barjö  bru^ 
d)en.    6agt  ®rebel:  bif  ifl  oucb  ein  mifbrud)/  ba«  pnftolfen/  fo  bie  prtefht 
ben  lapen  tbunb/  glpcb  all  ob  wir  nit  banb  babinb,  unb  uni  nit  jimme  ben 
Ipb  SbrifU  fo  wol  an}erüren  all  ben  pfaffen.    9lebt  S^vingli:  baran  ifl  gar 
niit  gelegen ;  wir  babenb  fein  beitere  gfcbrtft  barum.    2>arum  t^at  mm  Mo« 
eonoll  bal  ift,  biener;  gbebt,  bie  balfelbig  ulgeteilt  babenb.    Der  ®rebe( 

'  ■*  ■  ' ,   ^    ,      \ 

^)  ®cimnc(. 


^(m{^  mffc^tifl  (ontf ,  c^  iiUU  ein  itber  ba«  felb«  nemm.  Oaat  eimt  in 
ttr  ftubm :  fo  mit  aber  aUefammm  lern  mätinb  i  fo  mu^tntb  wit  einen  ba« 
beni  bet  um  lat  factament  bute  unb  Qnilief.  SmingU  fagt  wiei^ot:  wir 
mddbtinb  ia€  nit  ui{  bem  wort  gotte^  wüffen,  ob  Sbriflu«  On  Iqbben  jfin« 
gerrn  tn  b'^onb  geben  bob  ober  nit.  2>enn  obfcbon  occtpite,  bo4  eil,  tientenbi 
ba  (tat:  fo  mag  bod)  boru«  nit  eigen(id)  berflonben  werben ^bofi  fq  e«  in 
b'banb  genommen  tiübinl.  Jiann  e^  ftat  ouc^  gfd>rtben:  aceepit  aeetum 
Sbrijlu«^  in  cruce  i  ba^  iil,  Sbrtflu^  bat  ben  effidb  om  crtis  empfangen.  9lun 
batSbrifltt^  ben  eiftc^  ie  nit  inb'bänb  empfangen:  benn  f^  warenbim  ange^ 
naglet.  !Def  balb  e^  einer  ieben  f  Ud)böte  beim  gfel^t  werben  mag  f  wit  f« 
lüi  w5He  brucben.  Sonrat  ®rebel  }od)  wpter  an :  man  wbUt  jm  ben  geiii 
gottet^  an  bie  jqt  binben ;  inbem  fo  man  nun  am  morgen  bormittag  unb 
ba^feibig  nud)ter  ba^  faerament  empfaben  mttf t»  ba<  4iber  Sbriflu^  im  nad)t« 
mal  gebruebt  unb  ufgefe^et  bätte.:  €tf  wäre  ou^  }ä  erbarmen;  ba$  bic 
meffenben  pfaffen  aHein  ben  geifl  bättinb  an  benen  tagen  i  fo  in  jrer  p^unb 
botationbrief  befUmmt  wdrtnb ;  u^  bem  wol  ;ä  ermeffen ;  baf  f9  aUein  bon 
ber  pfriinb  unb  aOetn  um  geM  wegen  mef  b^^tonb.  3wing(i  antwurtet  t 
la«  facrament  wäre  nienan  an  ba^  gqt  gebunbenr  ba<  fSbe  man  wol:  benn 
bat  bitte  man  {u  ben  acbten  mef  r  morn  }ü  ben  sed)nen«  &o  er  aber  alfo 
<ng(Hg(i(6  bieruf  bringen  wöHte ,  baf  e^  ber  gflatt  unb  mt  balb  gebrucb^ 
würbe  I  wie  el  Sbriftu^  gebrückt  bat :  bann  fo  wArinb  wir  an  ba^  jqt  ge« 
bunben  unb  mftftinb  eben  bie  Heiber  anbaur  bit  Sbriflu^  ongbebt  %att  unb 
muftinb  borbin  einanbren  bie  fitf  wfif4)en.  i^ierum  fo  wdre  ba^  oud^  fro 
einer  ieben  (ildbbbrc  in  funberbeit  gelaffen.  91ber  ba^  facrament  foUte  man 
nUen  menfcben  unber  beiben  gftalten  geben  wie  Sbriftu^.  2>er  pfafi^n  b<rtbr 
fo  aUein  uf  bflimmt  unb  gwQf  tag  mef  b^ttinb  i  ba€  wAre  jm  boo  ber jen 
leibf  baf  ieman  ba^  }Qt(tÄ  gut  fo  tieb  wäre;  baf  ertarum  gott  berf oufit. 
3cb  bin  in  boffnungr  rebt  Swinglir  jr  mine  berren  werbtnb  bit  meftnedbt 
abfteKen  nnb  ft)  in  gutem  friben  abwerben  laffen«  Urfad) :  wdfger  unb  beffet  • 
ifti  man  geb  einem  ieben  nocb  ein  pfrunbr  bof  er  nit  mef  bab;  bann  baf 
er  meife.  (Sin  f&licber  grtiwel  ifl  ba^  gott  mengen  unb  pertoufen.  QEonrai 
®rebe(  bermeint:  e^  Mit  fein  pfaff  fid)  felber  fpiHen.  9(ntwurt  Swtngli: 
ti  mbd)tf  ein  ieber  nacb  pngebung  be^  beiligen  geiil«  ftcb  felber  mo(  fpqfen 
unb  tränten.  2)ann  Sbriftu^i  ber  bat  mi  ba«  felbfl^  bon  bem  wir  etf  emp-^ 
faben.  2>if  ifl  fumma  bife«  {anM^  fb  bie  entflanben«  9M  (tcb  nun  Son« 
rat  @rebeC  bernAgen  lief/  flünb  meifler  (Sonrat  6d)mibf  commentur  li  Xuf • 
nacb  am  ^ütidiittr  uf;  alfo  mit  groffem  ernft  rebenbr: 

^rr  commentur« 
OBtewol  bie  jween  bemelbten  artifel  r  namltc^  baf  man  bie  btlber  nit 
(iffe  ma^eur  b<iben  ober  eeren/  oucb  baf  bie  mef  fein  opfer  fpgci  fo  Reiter 
unb  nar  (inb  erlütret  unb  bur(b  bat^  gSttlicb  wort  fo  fefiigticb  erbalten  bon 
meifter  Ulridben  unb  meifler  Söwen ,  baf  barwiber  mit  Worten  nit  mag  ge« 
Ibcbten  werben.  2>aru«  ettid)  fo  bi^ig  ünb  worbeui  baf  fq  bermeinenbi  man 
(tUe  ond)  mit  ber  tbat  in  föltd)  fad)en  grqfen  iinb  dnbrung  macben  on  ber- 
tug.  3Beli(6e«  miA  anitd)t/  nit  fruchtbar  fpn  fo  qlenbtf  äjib  umseftoffeni 
ni  bem  grunb  i  baf  bie  menf Aen  (Inb  i&  bem  meeren  teil  aUentbalb  fo  wpt 
tummen  in  ben  mif brad)en  d)riilenli(ber  bingen  i  baf  ft)  lb(btlid)er  süliefTtnb, 
Aon  tb<ttb  bie  mef  f  otfd)  gar  nad)  Sbriflum  felb^Mnwegrweber  bic  ftirbiti 


fi34  StvcDte  tt<9titati8n  }u  3Ati<t 

Ict  bcittfitn  mit  jtrr  NIbtmf.   T>0m  ft  (Htb  beto  blnibMtr  M  fv  b<rt  MA 

Sbtiüt  ndmenb  gotti  unb  bM  bt(b  SRartA  ttcnnmb  itnftre  litbt  frowr  utft 

«inberr  btlb  ouc^  beit  btHtgcn  tiad),  ba^  t(t  0t  9etcti  6t  Sttclau^i  6t» 

@crtriit  K.  ftl^d^  aU  ob  fb((^  bt(b  bie  btiUsm  fDcttb*    2>attttn  (9  Mn  teC} 

ititb  ftetn  fptc^cnb:  brv  btlis  an  bcm  ober  an  bifcm  ort  hat  mir  fic^olfm; 

ba^  ift  ein  flnabcnrQC^  ^eiU«  bi(b:  fo  c«  boc^  nun  ein  bo()  ifk*   Unb  tvo« 

ber  bi{bbou»er  barab  gefAnitten  bati  ift  oerbrennt  unb  bab9  Q^Mitt    ZM 

anber  teil  ad)tenb  (9  a(fo  btilid  unb  gbttlicb  1  aU  ob  ti  gott  f98.    60  man 

fbUd)^  obtbit  on  n^9ter  ttnberw9fmi9f  beren  nod)  bil  menftben  mangfmb, 

wurbenb  f9  fpre^en:  man  tiat  bie  beiligen  abtboui  gu  bem  unfere  ftoior 

bte  n^ärbi(t  muter  gottel;  oucb  iü  flott  am  trfi}  ntt  (tcber  oor  bem  i^olf. 

^arburdb  ba^  ei^angeiton  mee  tourbe  gebinbret  bann  ge^rberet   2>anrai| 

berr  burgermeifter!  frommen  i  fürficbttscn  1  »9fen  berren!  geifUie^eni  getecr« 

'ten  I  lieben  oAem  unb  br&bem  in  Sbrifto !  bebuntt  micb  not  f9n  r  bof  mon 

atioor  ben  (brifien  ein  »9teren  berid)t  gebe:  n^ie  f9  Sbri^m  in  jren  brrjen 

fBKtnb  bilben  unb  mad^eur  toofdr  (9  in  fiiOinb  balten  unb  ad)tetti  loao  fq 

jm  (KUinb  oertruwen  1  mi  f9  fieb  i^  im  berfeben  foUinb ;  ou^  wofür  man 

bie  betHflen  fSUe  ffoni  be«sl9d)en  ire  btlbnuf  r  toit  fblcbt^  alfo  tlor  u^»9«t 

batf  flbttUcb  worti  ba€  un^  QFbriflum  so  einem  st(  febtf  b9  bem  wir  aOc 

bins  fötttnb  ftnbeni  unb  bie  beilis^n  anieigtf  f9  babinb  ou4)  aüt  bing  fim« 

ben  b9  bem  ;i(  unb  ou(b  flberf ummen  inen  felbl  1  nit  mir  ober  eim  anbren. 

2)arum  id)  b9  inen  ba«  nit  (Acben  foQ.    IDanUf  bAtte  mir  gott  bilf  unb  troft 

an  ein  ort  gefebt/  unb  hin  weg  barsü  sejefflt:  witt  er  nit  ein  ftlritd)ti- 

der  trfiwer  gott.    2)arnm  wie  9au(u€  nni  bal  anjeigt  (Spbef.  X.  10,  gibt 

utt(  bierin  guten  beri^ti  fo  er  fagt:  ba|  gott  um  babe  [ommenbaft  oerfaflet 

aHe  bing,  bie  im  bimme(  ünb  unb  uf  erbr9Ai  in  Oefu  QfbtiftOi  g(9(b  aM  ob  er 

fprdcbe:  3r  (inb  teflhbwt  gewefen  jä  bi(  abgftttifcben  bilben:  einer  ift  um 

ein  not  in  hai  oberlanb  getoffen  i&  bem  beiligen  1  ber  anber  um  ein  anbrt 

*  not  in  ba(^  nibertanb  }ti  ienem  bWIigen  1  ber  Zütfcbt  in  SBAf(t)lanb  1  ber  SSfilfcb 

tit  Xfitfi^anb.    3it  färbin  nit  meer  not  alfo  bin  unb  bar  um  iiwer  not  li 

loufen.   (Sott  bat  äcb  Mt  bing  jufammm  gefeit  in  Qfbrifto  3efu;  ba  finbenb 

jr  aUe<  bali  fo  ir  bebbrfenb,  b9  einanbren  fammenbaf^.    6tonb  ab  ton  bem 

ftudwert!  (oufenb  }ö  bem  recbten  boDtummnen  brunnen!  loufenb  an  ben 

rtcbten  bufen  be^  trofll  unb  bilf^!  Sßel^er  nun  Sbriftum  in  ftn  ber}  wc* 

f äffet  f  att  ob  nit  aöe  bing  b9  im  funben  werbinbi  ber  ma^t  U0  im  ein 

abgott    2)ann  er  im  ein  anbre  ^bmbe  geaalt  gibt;  unb  we(i<^er  bie  btHi* 

Aen  oerfaft  in  ^mm  btr}en  r  alt  ob  er  b9  inen  finbe ,  ba^  aUein  b9  gott 

^inben  wirt,  ber  machet  ui  ben  b^iiigen  abgbtt.    SBelcber  bann  bp  ben  bU« 

ben  fößcb«  fucbt  unb  bertruwt  se  ffnben  1  bem  (inb  bie  bilb  reifte  abgitt: 

bann  a(fo  (aft  man  Gbriftum  3efum  nit  berr  unb  meifler  f9n  in  (tnem 

ri}^.    60  nun  ir  lieben  berren  babenb  gendgfam  gebbrt  gbttlicbe  gef^rifif 

baru«  ir  gott  re^t  ertennenb :  (tnb  ir  fcbulbig  gebot  läifen  ul|gon  in  uwe* 

f en  gebieten  t  baf  man  in  allein  eere ,  anbete  unb  anr&fti  wie  ber  Nnig 

9lebulabne}ari  oM  im  bä(b  2>anielil  gefcbriben  ftat    60  balb  er  gott 

ertennet  burcb  ba^,  bo  Cabraebr  SRefad^  unb  Vbebnego  in  bem  bränntnben 

Ofen  unoerfeert  blibenb:  lief  bon  ftunb  an  ein  gebot  ufgon  in  finem  r9(bi 

baf  iebermann  ben  waren  gott  fbUt  eeren;  unb  welcbtr  ben  Ufirett  mit  et« 

mm  worh  ber  fbUt  berberbt  werben  unb  ftn  t^nt  «er^brt   Cn  iw^fel  bmtb 


Stockte  Mii»ntaHpn  |ä  Sttti^  S^S 

• 

Mdi  mh^H  MitiB  fUN  Mn  äffe  antte  oftflStHfc^e  UI».  Oud^  »er  MtiM 
2>attu^  ttn  felMflen  Üc^i  to  et  ettonnt,  »of  gott  2>aiiit(em  M  6ef(^itmt 
<it  Ux  grub  i^oc  bell  flttmmetiben  butiAetftobten  ^  Urnen  i  ml  jn  ui  in 
IStoetisrub  evlbfet :  lief  et  xiUnH  ein  gebot  u^gon  in  fin  gan}  nx^ :  baf 
iebetmann  föQte  ben  einigen  maren  gott  ftitd)ten  nnb  eeten,  bet  ben  Donic* 
lern  etldft  Mtte;  bann  ^n  tqc^  ifk  ewig,  unb  et  wäxt  ein  etlftfet  nnb  be« 
hattet,  eo  bie  btibenf(^en  tegenten  babenb  /  fo  bolb  fi)  gott  etfonntenb  r 
«ebot  (offen  n^gonr  man  f90te  in  Mtin  eeten  nnb  fi3td)len:  wie  bi(  meet 
iiütni  bann  bie  c^riftenUc^en  tegenten ,  fo  iej  ben  (^tifhnlic^en  namen  tta« 
flenb,  aM  balb  fy  Qfbtifhim  ettennenbr  u^gon  (aifen  gefdjtiflUc^  geftot  unb 
ttnbettic^t:  baf  man  in  jrcn  (anb  unb  gebieten  nieman  foU  anbeten  r  antu« 
fen  unb  eeten  bann  allein  Q^btifhtm  r  ben  für  ein  einigen  ttSftet  unb  not« 
l^elftt  ettennen  unb  ün  betten  übet  alle  bing;  oud)  baf  man  bie  bilbev 
(ttenne  ftol)  nnb  ftein  /  baf  batin  fein  ftaft  obet  btiligf eit  fpe  r  me  bann 
9au(ul  fStgibt:  Co  »it,  fpti(i)t  eti  gbttlicfKt  att  finb/  riUinb  wit  nit 
meinen  r  bie  gottbeit  fpe  glQd)  bem  golb  obet  bem  filbet  obet  bem  fteinin 
bilbwetf  bet  menfc^lic^  lunft  unb  bic^tung  Vct«  XVIL  39.  Unb  fo  man 
hvAöit  mttbei  baf  in  ben  bilben  fein  gnab  noe^  ^eilij^t  ifl:  f^Ute  bama(& 
^nen  nieman  fein  eet  tbäur  fein  hui  absieben^  fein  fnfiw  budeui  feine 
IMtittt  btenneui  fein  opfet  bringen  r  fein  fatt  betbeiffmi  nit  jti  bem  bo() 
ebet  ftein  fagen:  bilf  mit!  2>ann  aUein  jü  bem  namen  ^tiftt  foUenb  (t^ 
Megen  aUe  fnäwr  btmmetifcbei  irbifd)e  unb  b3Uifd)e;  ba^  ganj  betj  fott 
im  anbangen  f  ba€  gant  gemüt  foff  üc^  in  jn  betfenfcni  aUe  ftAft  foUenb 
M  an  jm  üben  unb  btu(ben.  Unb  Tölicd  unbettid)t(id)  gebot  in  gefd)tift 
ftatlicftetf  bann  icb  batbon  fagr  aUen  pfatteten  befolen  (IpiTigUci)  bem  bolt 
t&  oetfiinben  ju  ben  bideten  malen  bq  betlietung  jtei  pftVmbeni  botu« 
^nn  b<in>ifd)  unb  frSmb  fo  \>ii  berieft  toetbenb  unb  etfennenbr  baf  fq  fei« 
net  beiUgen  bebStfenb  }u  fätmtinbetn  i  no(^  oil  minbet  jtet  bUbten  notwen« 
^ig  ünb  —  nac^  r5(id)em  gebot  wutbe  bann  gät  batin  bonblen  mit  bet  tbat; 
«ibÄtinb  bann  on  untäm  unb  mibetmiUen  Mt  mif  btflc^  gtbeifett  unb  ge« 
Anbett  wetben.  £)u(6  mengem  ba^  »utb  gefaUen  unb  bon  im  gelobt  r  bem 
t€  on  r6licf)en  betidjt  mif fallt  unb  bat  Übel  f(bi(t.  ^tum  }A  einem  an^ 
fang  t  baf  <lbtiflenli(t)e  leet  in  aUet  lanbfc^afl  iimet  minet  bmen  glqd)f9t« 
ttiig  geptebiget  metb  bon  allen  pfaffeui  Witt  not  fqUf  baf  man  ba<  in  ein 
bucb  betfaffe  unb  uf  ba«  lanb  fcbttfei  ben  ptiefteten  gebiete  i  baf  fq  f6li(f)t 
tKtfönUnb.  69  fe^tqenb  fuft  in  ewigfeit ,  fq  babtnb  ba«  ebangelium  ge« 
KC^^ct;  fo  fq  fd)on  bon  menfAentanb  gfeit  b^nb  nnb  be^  belügen  ebange« 
Uoni  nie  gebacbt.  9(lfo  tummt  bie  (eet  Sbtifti  nit  tecbt  botfüt.  3t  (U- 
Icnb  ^lle  Pfaffen  ^ffen  ptebigeur  ba«  Cbtiftu«  finen  jOngeten  empfolen  fyxi 
Se  ptebigeuf  jm  jfignuf  je  geben;  baf  et  fdt  uni  geftotben  fqe  unb  wibet« 
mt  ufetftanben:  wet4)e  ba^  gtoubinb  fSt  fq  gefc^ebenr  bie  wetbinb  feiig  ic. 
ffiJiewol  bte  bife^of  fbUtinb  fSlicb  befetc^  tbun  unb  geben  äffen  ptiefteten 
im  Nftum«:  fo  weetenb  fq  unb  betfolgenb  bie »  foba«  ebangelium  ptebgenbf 
tpetfenb  fq  in  gfingnuf •  €iq  waffenb  biUqd)t  unb  empfinbenb  iui  bobm 
9ompi  ein  abgang.  2>annr  foff  bet  atm,  bem&tigr  blutig  QEbtiftu^  bem  botf 
»ettanbt  wetben  1  fo  müffenb  bie  tqcften  bec^factigen  gulbinen  biftum  je 


$3$  SntCQte  Mvutotion  vk  3<tetA 

finttife  flMi.  63ffctib  f«  bann  iifrc<()t  U^bnif  fo  w&f  dbriM  icatML  MI 
tuflgcn  foUen.  !Dann  e^  mag  Un  ilid)  ntt  länger  enthalten;  ü  mH  cinf 
lai  atiitt  umflcffcn.  X)a  muf  ik  nKlttic^  banb  ftft  iKbeni  M  Sfrrtftni 
Mfrecbt  blQb  unb  ufgcri^t  mti^b ;  <(b  mein  i  4m  »ort  unb  Ictrc*  &  giont 
t^or  s^ten  oud)  alfo  i  baf  bifd^of  bcn  ct^angeKfc^cn  prcbgtren  »eericnb  i  aitb 
nienan  Ucflenb  bhjben;  aber  bie  »eltlkben  befd^irmtenb  f^i  »tt  »tr  bann 
9(ct.  XXIII.  (cfcn*  2)0  ^dulutf  fär  bcn  beben  bifcbof  ge^t  marb.  mb 
ba  er^fiUi  wie  im  Sbriflit^  befolen  b^ttt  jn  )u  t^ertanben:  fagt  ber  btfd^of 
}u  benen/  bie  um  ben  9au(um  (lunbenb/  fQ  foUtinb  jn  uf  ba«  mul  fdilüktn. 
Unb  ciii  rotti  M  bifd9of0  fuppenfrefTerf  fcbwurenb  jefammen  bem  btfd}of  s» 
wolgefaUen  f  ft}  »bUtinb  färbin  ntt  meer  efen  ft?r  trtnien  i  bt<l  fp  Vaittttot 
umbtficbtinb.  9(ber  bte  tvcUlicben  bfcbtrmtenb  jn^  bet  oberfl  bouptmonti 
geleitet  tn  in  ba«  beerlageri  unb  fcbictt  in  mit  etm  reißgen  }äg  bem  lanb«« 
berren  Sfelip/  bafi  er  in  tot  ben  bififtofen  befcbirmte*  2)te  getftU(6cn  i»<la« 
ten  babenb  bie  prieiler  ulgefenbt  uf  bie  pfrunbeui  gh)dKrmq«  »tc  ein 
bouptmann  (ine  fbtbner  u«  uf  bie  Ufrung  ((bietet:  fi}  f^Uinb  ft(b  bebrtfnt 
mit  fpt}«  unb  tranf*  €!o  fq  aber  wqter  grqfenb  bann  uf  fP9«  unb  tränt  f 
•beroubenb  bie  armen  (ut  gari  fummt  Hag  für  ben  frlbberren:  (b  »eerct  er 
jnen  nät;  er  beforget«  fo  er  fq  barum  fhafitef  wurbenb  fi}  ein  gröffcrtn  fotb 
forbereUf  baf  fi)  b9  im  im  frlb  blqben  mikbtinb.  9(lfo  banb  bie  btfcboff 
übbt;  pri(pfl  unb  bie  (tift  bie  priefler  uf  bie  (if^ung  gfd)t((tf  baf  f«  ftdi  be« 
l^elftnbf  mt  fq  migenb*  €$9  stibenb  ben  gebnben  gar  bannen  i  unb  (afRiA 
ben  prieflern  ütmi  {(ein  unberbaltung;  bo  babenb  bie  pfaffen  mäifen  tAtn* 
ten  i^DtiDar  meifen  PerfoufeUf  unb  gu(bin  meffen  erbacbtf  btt  noeb  nt^ec 
fiuftenb;  babenb  erfunben  librum  PitAi  mucbenbrtefi  fdbabrbbcli  fibinbjebcl 
itnb  bcrg(Qd)en  PiL  X)o  babenb  fp  tn  ben  prebgtnen  bcr  »arbeit  müfftn 
perfcboneuf  baf  bifen  bingen  fein  fd^aben  befcbecb«  9Bo  bann  Hdgbe^  fiür  bie 
prdlaten  fam :  fp  fbOtinb  bie  priejter  ni  ben  gebenben  genugfamiitben  perfc« 
ben;  fp  tpdrenb  ber  weit  flberlegeni'  baf  fp  ben  gebenben  fbUttnb  geben 
unb  bargü  ben  priefkr  u«  irem  eignen  feetel  ou(b  ergteben ;  gü  bem  fo  »erbe 
jnen  ba«  epangelium  nit  geprebget:  bo  babenb  bie  prAIaten  inen  ba«  nit 
»eilen  weeren  unb  ba«  ePangelion  ge  prebgen  befrlen*  Urfad) :  »ann  fp  bot 
itPangelion  retbt  erwutfAtinb  unb  barftir  guginb  belter  unb  Aar:  fo  nmrbe 
Gbriilu«  »iberum  baburd)  in  fin  berrfAaft  gfebt  unb  ufgericbt  2)tmt  fo 
m9d)t  er  bte  ftinb  ^  nit  bp  im  bulben ;  er  »urb  e«  alle«  gc  bufen  üoffrn. 
Co  bie  geifUi(6en  nit  bargu  t«5Uenb  beifcn  i  baf  Sbriftu«  wibrum  gang  unb 
ufgericbt  werbe;  wirt  not  fpui  baf  bie  mlAiibtn  ba«  unberftanbinb.  9r 
babenb  bi«bar  i  Heben  berren !  mengem  weMicben  fürften  gebotfen  wtbrum 
in  fin  bcrrfcbaft  um  gelt«  willen*  v  e!o  betfmb  nun  um  gott«  willen  (Ebnftaf 
unferm  berreu/  wiberum  in  (tn  berrfd)a^f  baf  er  in  äwren  gebtetm  4iQete 
iperbe  angebetet/  geeret  unb  angeräfii  unb  in  un«  .Triften  aUcin  becrftbc 
itnb  regiere  i  unb  werbe  barfur  geartet  unb  gebalten  Pon  ben  äwren ,  boriä 
in  ün  Pater  gefegt  bat  unb  un«  geben  a(«  f9r  ben  einigen  wurm  mttUerr 
erlSfer  unb  notbelferf  Unb  nemenb  bie  fad)  tapfer  unb  ^riftenlid)  tn  bte 
bdnb !  2)(inn  bif  ift  bie  retbt  eer  ber  beiltgen  r  baf  man  Gf ^ftum  (äffe  berr 

<bn  über  fp  unb  Ober  ade  bing  im  bimmel  unb  uf  erben.    (£«  ttognib  M 

■'■ "  II  ■  ■■■■■■ 

*)  ATäge.   *)  utttWia-   ^  Srffitbmi^p,  tlftt. 


3toe9Ü  btt9Qt«Uofi  iö  3fici<^  iil 

fl 

» 

>Hf  mm  »SVe  Ml  ^etUsm  tiH  (ofTm  Ui)6cni  tinb  (9  Sä  htft  maiiben.  3<i^ 
Hag  tni(^  btt  mctri  bafi  man  ^Mflum  3rfum  stt  nOt  mad)t;  baf  er  ba| 
nie  mm  flttti  barjti  er  gebrit  iil  ton  ftm  toter;  baf  er  fott  tergeben  seftor^ 
bm  fpn/unb  flar  M  brm  mittel^  geworfen  td/  unb  man  bie  beifigen  aber 
in  bat  erbebt  »tber  jrcn  »tUen  unb  nnber  loi  göttlid)  gebot;  batf  bie  grbf» 
fc(l  cr}Ömmig  ift  ber  betltgcn  unb  ein  geüHtcber  btebflal/  gott  (In  eer  fteteti 
unb  ben  beiUgen  geben.  fitefTe  man  Sbriflum  alfein  berr  unb  meifter  (^n 
über  atfe  bing!  unb  fo  er  untf  alfo  rttwiglicb  mbd)te  regieren  unb  ftn  merl 
tn  tmi  »erbringen:  fo  bSttinb  mir  unber  einanberen  brttbertid)e  rnw/  ebri« 
(teniicben  friben  1  g5ttlid)e  bulbe  unb  gnab  bie  im  }t}t  unb  barnat^  ba^  ewig 
leben.    Z)af(  terlqcb  ücb  gott  unb  aUen  (briften !  9(men. 

0lQ(4  uf  bife  reb  fpracb  eebafHanutf  ^ofmeifler  i  boctot  unb  prAbicant 
ton  €!d)afbufen :  ®ebenebQet  iü  bie  reb  bineil  munb^! 

2)emnacb  (liinb  2).  3oad)im  ton  QBatt  uf  ernfUicben  ermanenbe:  ob 
tentan  meer  in  ber  ftuben  mdrei  bem  nit  genÄg  befcbeberif  baf  er  iejunb 
um  gottetf  »iUen  unb  um  ber  warbeit  miUen  b<(^tiv  tviUtt  treten  unb  ba^ 
frlbig  offnen.  Spit  wai  nieman  übttoUt  ber  djib  bitwiber  toUltt.  9(tt 
nun  tAermann  fdbmeig/  flunb  Sn^ingß  ufi  unb  ermant  ein  eerfamen  rat 
bergeftalt: 

Swingtt* 
Eerfamen r  gnAbigeUf  (ieben  Ferren!  unb  getrtiwen  Utern^dlten  bruber 

in  Sbriilo !  3(!b  ermanen  ad)  2u  bem  aKerflDffigejlen ,  baf  jr  gott  weOinb 

laffen  n^alten  in  benen  bingen  1  bie  ber  geift  gotteü  (eert  uitb  beif  t.    !Z>ahti 

ie  aUetff  ba<l  gottf  unfer  einiger  troft  unb  fetigmacber/  (eert  unb  unbermifcn 

bat/  bem  foUenb  biUid)  aOe  xbriflen  gef5(gig  ft}n.    fia(fenb  fid)  nit  erfcbre« 

dtn  1  gnäbigen  lieben  beeren !  ®ott  ftat  an  unfer  fqten ;  ber  mirt  batf  ftn  »Ol 

befd)irmen.    9d)  fann  wol  erfennen  1  baf  üdit  mtnen  berreui  til  }tt  banben 

ftof t/  batf  aber  wenig  bebenfenb  /  aUtin  um  be^  lutren  »orttf  gotte9  »iUen. 

Slun  im  namen  gotte^!  mon  müf  ben  berren  (äffen  wa(ten;  ber  mirt  bie 

finen  in  ewigteit  in  feinen  n9ten  nit  ter(affen.    ^ab  »Ol  ternommen  1  wit 

baf  geiler  je  nacbt  et(id)  bin  unb  miber  geloffen  (inb  unb  gefagt ;  man  wiUt 

tejunb  batf  b(ut  unb  ben  (Qc^nam  SbrifU  in  bie  f(^(aftränf  {teben.    Det 

meinung  ift  nieman« 

2)if  rebt  ber  3»ingli  mit  fo  groffeth  emft  unb  mit  fo  getriiwem  ge« 
mfit  sä  (brifhn(id)er  einigfeit  r  baf  et  ficb  felb^  mit  til  anbren  bemegt  )& 
iteineni  alfo  baf  er  nit  ivijter  termocbt  ju  reben.  2)0  flunb  £eo  3ub  ufr 
unb  rebt  nit  mit  minberem  emil  bie  meinung: 

2eo  3ub. 

Sieben  mtne  brfiber  in  Sbtiflo!  jr  babenb  gebSrtf  tote  baf  un^  mtnc 
berren  ton  Särid)  anfangt  bif  banbe(0  gfe^t  babenb  menglicbem  antwurt 
ae  geben  ber  gegenwfirf  balb  /  fo  ton  ticb  barfär  getragen.  9lun  erman  icb 
fi(b  um  gottet^  miUeUf  jr  »eUtnb  miner  unjucbti'  fo  itb  tiHqcbt  btucbtf 
fiberfebett/  unb  wiU  ein  ieb(id)er  ba^felbig  bergefialt  unb  mit  f5licbem  ge« 
mfit  ton  mir  ufhemeur  in  bem  e^  ton  mir  gefdbeben  ifi.  3(b  ecman  ü^ 
bieb9  ottAf  jr  »bUinb  bem  »ort  gotte^  on  unber(af  ob(igenr  unb  baiffelbig 
dweren  unbertbonen  (t^f  prebgen  unb  färbalten  nadi  ber  einfaltigen  mei« 

^>  SRittaung,  Sennittttung.    *)  Unbcfcbeiben^tt. 


ntfiifl  (S^tifU  sü  Meriinfl  unb  ttit  }ft  Mrenni<|.  V|(b  »fO  i4r  ^  SM 
»Uh  uMcttudi  b9  itm  tvcrt  som^  b(qbm  unb  min  leben  borb«  laffetL 
Mietnon  iii«<i  ber  fee(  fd)aben,  bem  (9b  mbsenb  alle  menfiAeit  fAabeii.  Uab 
itf  fo  ber  flefd)t<ft  i^erfldttbig  finb,  »bUenb  ba^felbtg  ttit  gA  jont  (aU  bamt 
tUUit  tbäitb)/  ttit  sä  boAntuti  futtber  }&  einigfcit  unb  ibeiferuna  ütotnt 
ütten  unb  be^  n^^ften  menfcben  btu(^!  3r  mine  betreu  t^on  Sartc^  fi>(- 
lenb  Ottcb  <i9f  f  tvie  cbtiften  aebtitti  bq  bev  (eet  ftotte^  Upben  unb  bef  «od 
befcbitnien.  3r  (bUenb  outb  fcb^ffeui  baf  bif  in  äweven  gebieten  ben  Shk^ 
fcn  geiNrebflet  »erbf  unb  man  beut  manbat  nacbtumme  ifm  ticbi  mtnea 
bemUf  u^gansen*  60  ba«  befcbicbtf  fo  witt  gott  gewafier  focb  in  eoifltett 
bq  flcb  fton  aU  bq  (inen  u^emditen.    Gumma  (Iner  ceb. 

Swingli  begett  oudbi  man  (bllte  im  ftner  ungefdbictten  tvorten  tmsobcnt 
tvmant  OM<b  bitf  fo  (icb  bev  geMtift  unbetneminbf  baf  fq  nit  meer  »blltnb 
t^ttifeUf  bann  gfit  foe*  IDann  et  fbmiicbe  arbeit  babe  jä  afnen  ba<  tvorl 
gotte^f  bie  ttieman  betannt  fqe  bann  gott  unb  im  aHein.  €rmant  cwSi 
liebqi  e^  wbUe  nieman  t»on  fin  felb^  getralt  äjib  banbieui  tvte  bann  ie) 
mit  ben  gbben  befibeben.    Gumma. 

Ra(b  bifem  allem  fHInbenb  bie  bti)  boctore^i  btc  prißbatfcni  ufi  tmb  tibi 
boctot  Soacbim  Atfo: 

Z>oetot  3oa<^im. 
'  i^etr  butgermeifbr!  Ateui  gcflrengenr  ftonrnieui  (iebeni  cerfamenr  i»Q« 
(ht  unb  gndbigen  betten  r  t^on  fletnen  unb  gtoffen  tdten  btfer  löblichen  ftott 
Bfitid)!  9(U  bann  üwete  eetfome  mii^beit  un^r  mietvol  fleinfugeui  in  oiw 
fang  be^  anftcbtigeUf^  tteffenlicben'  unb  (btifienlicben  banbel«  )u  Dtiitben« 
Icn  unb  fcbiblflten  tetotbnet  unb  beftimmt  bat ;  befetenb  mit  mine  berrcn 
boetoten  unb  mitptdftbenten  1  fi(b  bet  eeten  balbf  oud)  geneigt^  unb  gnä» 
Mg0  willens  f  uf  ba<  bbAft  unb  obteft  ge  banfen;  enbietenb  (icb  beifelben 
balbi  unb  id^  mit  fammt  inen^  fblicb^  um  tiwet  eetfara  »q^beit  )ü  bef(()ub 
ben  unb  gii  i^etbienen;  n^&llenb  ou(b  unfet  gnAbig  betten  gebeten  baui  i^n^ 
t$M  unfet«  beikn  Detmbgentf  nacbt  fo  mit  nit  gefpattr  fut  gut  gu  b^bcn. 
Sü  bem,  aU  it  min  gnfibig  betten  fammenlicb  unb  funbetli(b  bie  bUpo* 
iation  bet  gmeqen  bouptattitleui  namli<ben  oon  beti  bilbnuffen  ober 
gbb^nr  ou(b  i^on  qnfe^ung  bet  mef  unb  mifbtflcben  bet  felbigen,  ieg  uf 
btittbalben  tag  etnfUid)  unb  ftqfllglicb  gebanblet,  gebbttf  t^etnommen  unb 
»etilanben  banb,  wie  unb  in  wai  maf  bie  mit  utfad)en  unb  mit  oermeiu- 
ten  gefi^tiften  angefochten  1  oucb  n^ie  fq  ton  ben  geleetten,  meifter  lUrtcbeii 
3»ingli  unb  meidet  Seo  S^ubi  fitveten  »dcbteten  unb  ptebgeteui  befcMtmef 
unb  bebalten  (inb:  will  mi  bebunfen,  unb  bonb  bef  »atlitb  uit  gmqfÜ,  bie 
leilig  gefcbtift,  iüi  gbttlicb  »Ott/  metbe  nad)  finem  inbatt  fbyf  unb  unübet* 
u^unben  btqben*  2)af  abct  un«  in  bifet  fac^  gimmen  unb  gebären  »blle 
ägib  gü  fpte<ben  obet  utteilen ,  bat  totU  e«  nit :  wir  bonb  oucb  bef  »on  ficb 
uocb  ieman  anbete  feinen  befelcb*  Unb  ettennenb  »ol  1  baf  »it  fblid)«  on 
atgwon  eine«  ftefeM  unb  t^etmeffenbeit  nit  fütnemen  mbcbttnb.  i&ietumi 
gnAbigen  betten !  febenb  toit  ieg  gebieten  b<mbel  gu  ii»et  eetfamen  »q^ 
beitr  ben  gu  etmefien  unb  ben  gu  bemdgeu/  ^  mit  gtoffet  boffhung,  gottr  bet 
aUm2(bttg  I  »etbe  fi ^  r  aU  ben  obten  r  ou(b  geneigten  unb  n^iUtgen  gu  be* 

0  anfebttli<beit«   ^  loicbtigctt.  ^  enoSgett. 


3^<9t<  Mutation  ad  Bfiri^  €39 

4iltmtn  Ml  wat%titi  ma^tttn  unt  fStfc^ta^ni  mittet  imt  m^]  tard^  Mt 
^a0  »ort  gotte^i  iai  (in  ftlM  r{d)tcr  tfl  mi  fvn  tviU/  gc^anbi)abt  itn(  fli* 
frtligrt,  batjA  bie  sntfibtfic^/  fo  lattflt  tut  u<  bct^dii<icn  M  govnl  sottc« 
9iificmad>fcn  itnbf  Ott  bcctej^ung  bcr  btöbcn  tti  ümt  (onbfd)aft  obstücnt 
itnb  binsctftoii  werbtnb*  SB^tcr  b^eUnb  mit  mine  fetten  unb  brfibcr  mit» 
IMPdfibnitcti  }e  ttUn  mit  gcifUid)cit  iinb  mliUditn  f)it  gegmwtittiflcnr  ft 
tofMIinb  cUt^>  ba<r  fo  wir  gebanbfttf  im  btflcn  attmmen  unb  berfton/  unb 
nit  fflr  ubcl  b<m  r  ba#  wir  nac^  erbcird)un<i  ber  orbnung  i  oud^  utf  befclicft 
f tn^  bntc^tmtifttti  unb  täten  i  ttlic^  mit  jtrm  nomen  anjogen  /  unb  jncn 
an  Jtifputictcn  p(ob  gegeben :  wann  ba^  nit  u^  ^of  ober*  uffal  i  att  biO^c^t  c^ 
Ii(^  ^obenb  wetten  betilou/  funbet  utf  gtitet  meinung  jti  ettunben  ben  gtunb 
mb  motbeit  befd)eben  iil;  unb  mol  gu  betilon^  baf  »it  M  unbetfebnem  sd» 
fstf  }u  bifem  omt  etwältr  benen  bet  meetteit  bifrt  menge  tinbetanntf  tljib 
flfltlid)^  b<mb(en  nit  bobinb  m9gen.  ®bUenb  bie  foc^  <t(fo  mit  bef(^(ofTen 
i^aben,   2>emnad}  fiänb  bet  ^ett  butgetmeifiet  ufi  unb  tebt  alfo; 

S5utgetmei{let. 

®nJlbigen  Heben  fetten!  unb  guten  ftiinb  in  S^tifio  3efu!  QNbo^enb 
fiwet  etlict)  fachen  batqn  gebogen  nit  ii  bet  fad)  btenenbe/  bie  id)  bob  gbeif* 
(cn  fAmQgen  unb  abilon.  SBitt  id^  fid}/  jt  »öUinb  mit  batfclbig  betj^bm 
nnb  nit  }u  argem  ted)uen.  3t  mine  fetten  ptjffibenten !  fiRine  betten  bon 
3ätid)  bantenb  äc^  }ü  bem  aUetbbdbüen  r  fo  (^  betmbgenb  r  baf  jt  jnen  gd 
»Hlen  wotben  ftnb.  &«  etbietenb  fiA  oud)  fö(i(6<  gegen  üd^  aUen  unb 
flegen  eim  ieben  infunbet^  iu  betbieneur  too  fp  ba^  fbnntinb.  Z>e€g(t)d)en 
eud)  itf  mine  betten  oon  Sätic^ !  foUenb  ici  »ott  gotte^  tapfet(i(6eni  mann« 
lid}en  i  on  aUe  fot(ftt  annemen.  ®ott ,  bet  aQmA(btigr  Witt  dA  gldd  geben. 
3(^  tann  nit  wol  t>on  ben  fad)en  teben :  i(6  teb  eben  batbon  toit  bet  bCinb 
Mn  ben  fatben ;  iebod)  fo  miif  man  ba^  wott  gotte^  teb(id)en  an  bie  b<mb 
nemen.  Unb  bittenb  gott  aUfammen  i  baf  e^  wo(  gang !  X)if  tebt  bet  but- 
Aetmeiiiet  9t5uft  mit  gtoffem  etnfi  mit  Hügeten  unb  mit  meet  wotttn. 
2>if  ift  abet  fumma. 

i^ie  fhinb  bpctot  3oa(6im  wibet  uf  a(fo  fogenbe : 

Z>octot  3oa(biiti. 

i^ett  butgetmeiHet  unb  gndbigen  betten!  9Rine  betten  mitbt&bet  unb 
9v4itbenten  befelenb  mit  i  fiwet  eetfame  wp^^eit  ttäw(id)  je  bitten  um  gotteo 
»iUen:  3t  wSQinb  bet  atmen  gefangenen  i  bie  fo  (ange  jpt  fd)wet(i(4  gele« 
geUf  gndbig(t(b  pngebent  fpn  in  maf  unb  geflalti  wie  am  m5ntag  )tl 
obenb  betgangen  boctot  &ebafUan  bon  &d}afÄufen  in  unfetem  namen 
fiwet  wp^beit  fütge^alten  bot. 

2)0  flunb  bet  abbt  bon  Sappet  ufr  unb  etmant  bie  fetten  bon  ^ütiäit 
baf  f)}  bie  facben  be<  ebangelii  unetfcbtoden  anneminb  i  unb  batffelbig  (wie 
bet  commentut  gfagt  ^at)  betfdyaffmb  geptebget  wetben.  Dann  bil  bet  pfaf« 
fen  wätinb  ungeleettet  i  bann  baf  fp  tönntinb  obet  mbcbtinb  ba<  et^angelium 
ptebgen.  3Ba<  in  ünem  betmSgen  wätti  ba«  wbttt  et  nit  fpaten  funbet 
mit  firbuben  eignet  petfon  batfhreden :  bann  etf  muf  te  geptebget  wetben,  wbUt 
man  dc^t  Atijien  genAmt  wetben.  2)et  gfangnen  bolb  begett  et  ouA  r  baf 
man  f9  nm  gotte«  wiUen  bet  gfdngnuf  r  fo  nun  ein  gute  ipt  gewdtt  ^tte. 


S49 


3lö(«te  UlimMtipii  !&  3AcU|. 


Düf  tcgctlciib  otid^  ^t€  9tcv§i  ux/b  bct  crantinliif  om  Mf« 
suu^.  a) 

i^ic  üt  }tt  bcm  aVctlfir}cftcn  He  flani  fumm  mib  in^aft  birrt  MfptitattM 
•Nt  scfprAc^^f  >^  s^J^munb  bct  mcf  balbi  bcstiffhif  fo  i^ot  rim  cttfamm 
<^riftcttlt(I)ett  ftcfcfimi  tat  Ut  loHk^tt  fhilt  3flH(b  wd^  fünft  »ot  mmAii« 
cbcm  Mrloifim  uttb  s^Mibbt;  obglm^  mo(  t>il  oitbcre  tebnii  inm  ctftcbtn 
li<Mm  I  nie  gfc^tbm  ftonb.  3ft  btc  utfacbr  b<if  fi}  nit  su  bct  fa4  ftcbimt 
babcnb  ^  btf  bolb  id)  fq  ungefAttben  mtaitcn  bab*  Scfd^bcn  tif  {9t  inib 
lüg/  wie  bot  fiemelbt.  i^temit  bcft((b  i<b  nitÄ  oUnt  s^ümcn  btmntn  CFbttiU 
to  ix  gebet  mit  begetn  etUbigung  jtet  gwiifnen.  b)  9(nno  MDXXELL 


•)  ^ifiaui  i^0tt{nger  warb  auf  itoty  S^bee  üvtt  bem  ®c6tet  i»9n  9iiti<b 
tcfbannt;  c6<n  fo  btt  fBtUx  ^Ofbcuttttcr;  $ani  Ofcnfup  crbttU  ctRen  ^Bas 
wct«  tin  iUetnem  nnb  ®rofciii  9?ati.  Sic  mnfttii  «Sc  gcnetnfibAftft<b  btc  Softes 
be^^Icii.  Sic  crnflc  straft  bifligtc  Sipinglt  ti»  htx  Uwfiänbt  willen*  ^ottingtr 
begab  ft(b  in  Me  £oiibt>9gtfV  S5übtn,  too  ce  an  nKl^tcrcn  Crttn  eifrig  mibe?  Sil  bct 
nnb  9Reflc  fpracbi.bcf wegen  warb  et  t>om £anbt>ogt  gflecfenftein  tuen  £u^n  gefangen 
genonnnen,  nnb,  M  ba«  £anbgett<bt  ^n  0aben  ibn  nicbt  ^um  Sobc  Dcnitt^fen 
«Mtttt,  ben  Ctb^gendfftfcben  (Bcfanblrn,  auf  einem  2age  )tt  2n^tn  Mtfanmelt, 
Bbettntwottct,  ik  t(n  bann  ^mn  Zobe  iHtntt^'f tr n  nnb  enthaupten  liefen.  <2BttQtngtf«) 
h)  IBnStngct  betnft  ({«b  beq  feinet  ganft  fatictt  St^äblvilg  M«  biefet  S>i^9iitatifa 
anf  btejen  au^fiibHtcben  Skticbt  ^teti. 


54t 

Mc  ein  ccrfonter  rot  bor  (iatt  3^^ 

hn  feetfotsem  nnb  Dtibicanten  in  iren  flitten  (otiKtn  uni  fittteteit 

toon^aft  lödefanbt  ^bent 

tomit  ft)  tie  ci>angc(if(bc  worbcit  nnbtQifl  füicbin  i>cr(iinbinb 

unb  jrtn  unbtttbvmn  vccbtsmb 

tt^flondttt  nf  btn  17.  tag  novtmbril 

MDxxm. 


Cbne  VufTcbub  lootb  nun  nacb  b«  IDiipntaKon  i»on  bem  dla^ 
in  3&tic^  bte  9(nbabnuna  gettoffen :  bai  ba4  ^ir^entoefen  in  feinem 
Qtbim  fit^  oKmAbKa  (nttoiddnb  fo  gehaltet  n^ecbe,  ba§  tf  bm 
©ronbfa^en  (ntfpce(^e ,  Meiere  von  SnJingK  nnb  feinen  ^rennben  oK 
fi^ti^&^ig  bebauptet  Mutben  i  nnb  bpn  ibren  @egnem  nic^t  tvibee* 
legt  kpeiben  fonnten.  3n>ind(t  erj&blt  felb^  in  einem  abrief  an  9^ 
bion  (ii/91pv.  1S23),  xoit  Ut$  untecnpmmen  nxtrb.  2>ie  S^ecatbung 
tporb  Pier  @(iebem  Ui  Xkinm ,  Piet  bei  gtpfen  9latb< ,  3pner ,  tCbbt 
ppn  (Goppel  I  S^renntpolb,  ^rpp^inSmbracbr  &^mi^,  Spmmtbntin 
J(i^§na(^t,  nnb  ben  bre9  Ctabtpfamcn,  3n>ing(i,  ^getbocb  nnb  Setf 
3ub  äbettrasen.  Sinmi^tbig  befcbtpffen  fte:  bntc^  eine  (urigefaite 
(üiKeitung  au(b  bie  bi^bct  uniPtüenben  pbet  n^ibriggefinnten  ^fomi; 
ppn  ber  cbri^Iic^en  $cebigt  nnb  @ptteft»erebtnng  sn  nntecric^ten. 
S)enn  —  fagt  S^uKinget  —  «in  bem  gefprÜ(^  nnb'  PU(^  fu^  bot 
man  Pi(fa(Kg  Pecßanben,  VPie  meerteiK  bie  pfaner  uf  bemlanb  nn« 
belefen  unb  unbericbtet  gpttei  MPtt&  iDornm  tpacb  angefibiagen,  einem 
(ucjen  beriebt  )u  gellen ,  tPie  f9  bem  gemeinen  mann  mbd^tinb  f pmm« 
Ii(b  unb  einfältig  bie  UHirbeit  petfänbigen."  3u>inglt  Petfertigte  biefe 
stinleitung"  aufi  fcbleunig^e.  6(bpn  am  9.  SBintermpnat  tparb  fit 
Ppt  dlatb  geUfen  unb  genebmigt;  ben  17.  erfcbien  fte  gebruttt,  nnb 
tparb  aKen  Pfarrern  bei  @ebtetei  jugefanbt.  i)ann  tparb  Perprbnet: 
bau  ber  ^bbt  ppn  €appel  jenfeiti  bei  ^(bii ;  ber  Q^pmmtbur  ppn  jti^fl« 
na(bt  in  ber  3äri(bfeegegenb  unb  in  ber  Sanbfibaft  ©rAningen ;  S^ingK 
ober  im  Sanb^i<b  gegen  6(baffbaufen  unb  SIburgau  prebigen  fpttten  1 
vpp  ei  ibnen  nbtbig  fc^einen  mbge ,  ber  dlefprmatipn  Eingang  tu  Per*. 


9lim  ivpRm  aicr  ber  Reifte  ZW  M»  9etill{(^  ^  ber  6tdkl 
tti^t  me^r  9}U§  galten ,  unb  ein  gro^et  Z^nl  M  3)o(tt  an  becfelba 
nidit  me^r  2b<t(  nehmen.  2)«  ERatb  befc^Iof:  bie  (@eni&^lb(*)  taitüt 
fpitten  tKtfi^Ipffm  luib  bK  Silber  nid^  mclt  bwumgefcogni  loeeben? 
ti  fotte  einem  jeben  fte«  fUben ;  «b  et  3Re§  balten  »otte  9bec  nt<^ , 
Mvtiejlee  aber  nicbt  befd^impfi  toerben;  bie  »c^'cipdK  (Sinlettung' 
foKe  ben  Sifi^bfen  ))on  Sonflani ,  Cbur  unb  95afel ,  ber  UnitetfU&t 
SNafel ,  unb  ben  ^ibgenoffen  mit  bem  %nfu(^en  Aberfanbt  toerbe» ,  bie 
mi  ber  ®d|)nfi  iu  mac^enben  d^imoenbungen  gegen  biefeCbe  mitiut^ 
(en:  bann  foKi  na^  einem  balben  3abre,  bie  0a<be  leider  ju  ent* 
fi^ibenbem  (^ntfc^Iuffe  Mtgenommen  teetben.  SDiefe  xoti^  unb  milbe 
9(nbabnung  ber  dieformation  mitüel  ben  6(^to&rmem.  2>er  Unmbe 
fiftenbe  6imon  6tumpf  toocb  be^  Sonbet  i»eAoiefm.  2)em  STonrOb  ^* 
manui  ber  m^  immer  im  SI$Aerfpnt(^  gegen  3^ingß4>e^rde,  toorb 
eine  befonbere  ibi^vutation  mit  bemfelben  i»or  9latb^(iebem  unb  Qe* 
(ebrten  geftottet.  3mmer  allgemeiner  brang  nun  bie  9{eformatton  m 
M  aSoIf.  SDlDeonius  «ert^eibigte  bie  22)i<putation  unb  bie  berfelbe» 
(olgenben  93er^gungen.  in  einer  2)rutff(^rift  mit  bem  2tte(:  AdSacer* 

dotes  Hdyetiae,  qui  Tigurinis  male  loquuotur,  suasoria,  ut  male 
loqui  desin^nt  Tig.inaedibusChr.Froschoveril524.  MenseFebr. 

igt  fr&gt  bie  ®egner:  ^orurn  man  ber  9(uforberung  Hi  dloibc^  t)o« 
BAric^  »mit  ber  beil.  6^rift  ^e  eioei  S^effem  iU  belibren'  iNm  €eite 
ber  S^ifd^bfe  unb  ber  ßeifllic^  ni^t  entjfpriKlien  babe? 

$on  ber  «d^riillicbcn  Meitung*  iji  nur  eine  ^uJgabe  befosnt 
Gtoatter  gab  eine  fatinifd^e  Ueberfe^uog  berfelben  in  Zwingüi  Opp. 

T.l  Fol  264,  a  — 278,  a. 

9Ba  ber  ^utitmtlfitt  i  tat  unb  ber  gtof  raty  (0  matt  it<ittt  bie  tmq* 
bunbrtt  ber  (iatt  3flti(b  1  enbietenb  oOeit  uitb  tcbcn  1  scifUtcbctt  itttb  »Mu 
(fKtif  preKoMt;  Abbtttti  bcf^atttttt^  Ifitprtefttm  y  frtiforgrrmi  pforrmt  tntb 
bc<  sMli(l}cii  »ortef  iKrlfiitbcnti  in  ittifcm  flfittmi  (onbeii  imb  sdidfii 
mttfiibnt  I  tmfern  ^rüf /  gtntft  ttttb  otfel  gfiti  t&wt.  Uttb  att  jr  im  Icitoif 
yon  uti*  Ott  iid)  u^gangnem  manbat  unftr  bcfdc^  tcrnommen  t  imb  borm 
Ptrflattbctt  I  toic  toir  tUb  (fo  ba(b  ba<  f^n  m&g)  i^erbciflctt  babcnb  ein  turje 
«tt{e{tttttfl  I  burd)  bie  geleerten  ni  ber  s9Mtd)ett  gfcbrtft  gesogen  r  in  bem 
bruct  je  f(!bitfett :  a)  ift  uf  unfer  »erorbnung  fb(id)  gfc^rtf^  gfteUt;  bie  tmt 

«)  »yUf  ba^  flefpr&ib  «ef  eitt  utfamtt  tut  i»on  guHcb  ein  manbat  u^gen ,  bonnimi 
oQeii  pfomrn  lolbermn  getettn  ipatfe,  aflcut  i^i  göttfttb  t^ptt  te  ptcbtgcn,  unb  nh 
bee  bie  artifct^  bic  t^  in  tm  gefprücb  ntt  ec^((tn  mSgenb,  trit  f<bina<bU(b  n^  tft 
lArifcb  u)ib  |aiib(en ;  fo  toerbt  man  jnen  in  rnriem  ein  pnlcitimg  ftnben ,  ntcb  bem 
ein  lebet  ({«b  tonffe  je  batten.^  (SuBinger.) 


•etft9tti  mit  unfev«  Mtmltni  u$  g9tt{td}et  ttxmitUiint  sfi^rift  M  nüwm 
unb  alten  tcilamrnt«  olfo  träfHalid^  gccirflnbtf  taf  wir  ä^  Ixt  tiac^  unfrnn 
gbeif  ntt  t^ctftaltcnb ,  (unter  fid)  smeinlic^  unb  ic>cm  infunbrril  biemit  }&■ 
gefcbidt  w&Qcnb  boben  ic.  hierum  fo  ifl  unfcr  crforbrung  unb  meinuns: 
bail  jr  bem  jdn^flcn  ob  angr}ddtrn  monbot  nac^f umminb  /  unb  btfe  unfcf 
ie^iflc  ücb  su3cfct)i(tte  ankttung  unb  pufurung  trfimlicb  brrlc(inb  i  bie  ü>an* 
geUfd)tn  gfcbrifttn/  bartn  anscaciflt,  in  beto  originol  mit  jlijf  no(6  bey 
(toae  befebinb ;  guter  Hoffnung  i  fq  »erbinb  üdi  unb  tnenglicb  in  erfanntnuf 
»oter  g'öttlidier  3fd9rift  toxjttt  füren.  2&  bero  wir  äd)  mit  allem  ttnfk 
unb  um  gottetf  wiUen  i^ermanenb/  wie  bann  ttnü  ieben  amt  utf  gotte^  orb« 
nung  unb  befe((b  Sbrifli  erforbret;  bamitbie  war  ertanntnuf  unb  eer  gotte«, 
^riilen(fd)e  (iebc  unb  einigteitf  ou(6  befferung  unferer  fttten  u^  bem  wort 
gotte^  gelernet  werbinbi  oud)  für  unb  fflr  jttneminb.  2)ann  ie  unftr  mei« 
nung  iftf  ba§  fiwer  leer  mit  bem  eoangelium  in  unfern  gebieten  aUent^alft 
babin  trnfUidb  reiche  unb  einbelttg  fqe.  Ob  aber  unber  üdi  ieman  wäre^ 
ber  fumig  ober  wiberwdrtig  fqn  wbtlte  i  unb  ba^  on  grunb  ber  beiligen  g3tt« 
liefen  unb  et>angelif(^r  gfd)rift  banblete  /  wurbenb  wir  wiber  btefelben  bef 
maffen  uni  erjeigen ;  barmit  f9  befunbinb  unrecht  unb  wiber  bie  leer  Qfbri^ 
get^on  baben.  Unb  wie  wir  i^or  in  gmeiner  berttinbung  unb  dwer  aUtt 
lüfammenberAfung  beeber  artitlenr  ber  bilben  unb  ber  mef  /  balb  unfer  gnd* 
big  berren  i  bie  bifc^of  bon  (Sofien}  i  Sfrur  unb  Safet  f  ouc^  bie  unit>er{ttAt 
bafelb^  f  be^glt}d9en  unfer  geträw  lieb  eibgnoffen  bon  ben  }w9lf  orten  /  ou<b 
mber  ^iinblic^  befd)riben  unb  erforbret  ^abenbf  baf  ft  un<  burc^  jr  gleerteti 
botfc^afiten  in  benen  artiflen  burd)  bie  war  g&ttli^  ebangelifc^  gfc^rift  be« 
rid}t  je  geben  bulfinb  k;  alfo  ftnb  wir  nac^matt  begierig,  wer  nni  bur^ 
bie  warett  göttlichen  gfdbrift  be(fer^  ober  anber«  berichten  fann,  baf  wir 
fiü^ti  mit  funberm  banf  unb  fr&uben  bon  jnen  gutwillig  ufhemen  wU» 
(enb.  3Bir  bittenb  ou(6  ^iebq  abermaln  aUe  unb  iebe,  fo  un<  ienbert* 
befunbinb  wiber  gott  unb  fin  wort  M  ^eiligen  eoangelii  geirret  baben^ 
ober  unrecht  baran  }e  fQn,  baf  fp  ba<  um  ber  eer  gotte^/  ber  warbeit  unb 
AriilenliAer  liebe  willen  f^finblic^  ui  bem  rechten  wort  gotte^  unb  eoangelU 
wdUtnb  anieigen.  0bli(i&<  werbenb  wir  {u  bobtm  banf  onnemen  unb  empfabem 


(an  furie  <|riflen(i(^  Dnleittms. 

• 

9(nfang<i  fo  ein  ieber  wot  merfen  mag,  baf  bie  bütigen  fp<n  aVein  uf 
ctlie^  unberflanb  entforingenb;  unb  aber  alle«  menfd)lid)  leeren  bergeben 
ift,  ti  fqe  benn,  baf  gott  ben  menfc^en  inwenbig  erltlc^te  unb  jiebe:  fo  fotf 
ein  ieber  AriflenmenfA  befunber  unb,  fo  man  gmeinlicb  betet,  gott  dnglKg« 
lidb'  onritfen,  baf  er  ba«  lied)t  jlne«  wortetf  barfQr  lachten,  unb  um  ar* 
men  unwfifienben  menfc^en  mit  iiner  gnab  sieben  welle ,  baf  wir  jn  reAt 
(eminb  ertennen ;  unb  fo  wir  jn  ertennt,  recibt  lieb  gewfinninb,  unb  bemnad^ 
ta  liebe  fin  alle  unfere  bdnbel  nad)  ftnem  gefoUen  rid)tinb,  unb  nacb  bifem 
Wt  jn  b&rt  ewiglich  pnneminb,  niefTmb  unb  beft^inb.  Co  Wirt  un<  gott 
(ütic^er  bitt  gewdren.   2)enn  er  bat  un^  oerbeiffen,  worum  wir  jn  anr&flnb, 

<}  irgenb  worin.   *}  angelegettHi<b. 


SI4  C(a  fiRie  (^tifteii(i(^  pnldtufi^ 

mOf  tt  fleben  SRattft*  XVm.  19.  Ou(b  fptfa^  er  fiuc.  XI.  IS :  eo  jr,  tfe 
bft^  {tnbi  gute  gaben  ümttn  ttnbeii  fbnmnb  geben  r  tok  M  mee  loirt  fiivcr 
Mntmetfiibet  irater  ein  beligen  ober  frommen  geifl  geben  benenr  bie  in  anräfenb. 
fti  fprtidbt  ou(6  ber  beilig  3acob  I.  5.  6 :  Ob  äwtr  einer  wQ^^eit  mongletf 
fo  begere  bie  oon  gott!  ber  gibt  aUm  menf(l)en  (uter  unb  etnfattigli^  one 
ttfbeben:  fo  wirt  fp  im  gegeben.  (£r  foU  aber  im  gtouben  ober  oertriwen 
begeren  nfitt^  swpflenbe  k. 

Demnach  gebürt  fic^  one  {tvDfel  bie  leer  gotte^/  ber  maf  dt^xiftat  an« 
gefangen  batr  ansebeben.  Sinn  bat  Sbtiflu^  alfo  angebebt:  S5e$renb  tld>! 
ba^  r9d^  gottetf  ift  genabet  SRattb*  IV.  17.  SRarc.  I.  11  9(Ifo  fSUenb  oti4) 
»ir  one  iwqfel  in  bifer  fänbigen  weit  fcbrpen!  Sefrenb  äd)!  3a  aU  3obannel 
tbufer  bar}ü  bot  getbon  SRattb*  DL  10 :  Die  ar  tft  fd)on  in  bie  würgen  ber 
bbume  getbon.  (Em  irber  boum  i  fo  nit  gut  frucbt  bringt  i  wirt  abgebouweii 
mib  in  ba^  für  geworfm.  Damit  aber  ein  teber  wfiffei  warum  er  (tcb  bocb  bef- 
ren  {bUe :  ifl  notf  baf  er  ün  fcbulb  erfenne.  Darum  ift  not  am  erften  ben  ur« 
fprung  ber  fünbe  )e  wiiifen ;  unb  nad)bem  wir  ben  f{|ib(mb,  fo  wirt  ein  itber  bq 
jm  felbtf  fidk  f3t  einen  fänber  oerurteiUtf  unb  ücb  an  bte  ei^ärmb  gotte^  ergeben. 

Die  funb  (emet  man  )wifa(tigUd)  ertehneni  einifl>on  ber  geburtb^ir; 
tum  anbren  finbenb  wir  fp  in  unferen  anfecbtungen.    93on  ber  geburt  %at 
ünb  wir  aUe  fänber:  benn  wir  ftnb  alle  oon  9Ibamen  geborn.    Sinn  tfl 
9(bam  I  ee  er  ie  gebar^  in  bie  fflnb  r  breiten  unb  tob  gfaOen ;  a(fo  fo(gt  ouc^i 
baf  atte,  bie  oon  im  fummenbf  fblcben  breiten  opn  im  erbenb.    Dom  ott 
wenig  ein  menfd)  einen  enget  gebären  mag  i  alfo  wenig  mag  ber  gefüDm 
fflnbig  9(bam  einen  unfänbUc^en  menfcben  geboren*    9(bam  i^  alfo  gefnUen 
®en.  II.  17 ;    9(U  im  gott  im  Darabi^  ba^  boU  ber  fünft  ^  betf  guten  unb 
bbfen  oerbotr  fpracb  er:  9Selcbe<  tag^  bu  baoon  effen  wirft,  fo  wirft  bu  bei 
tob^  ober  )e  tob  fterben.   9{un  mag  gott  nit  liegen.    Unb  bot  Sbam  bie 
iKTbotnen  foqtf  gefl^n,  fo  ift  er  oucb  ie  tob  gftorben.    J^ie  babenb  wir  ben 
tobten  9tbam.    60  aber  gbein  tobter  einen  lebenbigen  geboren  mag :  fo  ift 
ou(b  funbbarr  baf  alle/  fo  oon  3lbamen  bar  geborn/  tob  ftnb.    Vbomi^  tob 
ift  nit  allein  Iqbli^  1  wtewol  berfelbig  oud)  mit  ber  }ot  bamo^  f am ;  fun« 
ber  beif  t  er  an  bem  ort  („fo  wirft  bu  }e  tob  fterben*')  batf  oerlieren  ber  ^ulb 
unb  fränbfcbafi  gotte^/  hau  oerlieren  be^  inwonenben  unb  berrfd)enbett  ober 
f&renben  geift«  gotteti  ba^oerlieren  ber  wotgetbonen  qnfabung*  menfd}ti<^ 
naturr  unb  ben  fall  in  bie  fflnb,  ba^  i^i  baf  9tbam  unb  alle  ftne  nocb« 
tommen  nacb  ber  jerbrocbnen  natur  niit<  gäte^  oermogenb:  benn  f^  finb 
breftbaft;  unb  beift  b't  fdnb  nät  anber^  weber  ben  breften  be^  fotfi  unb 
lit  onmacbt  unfern  fleifcb«.    9lbm.  vn.  17:  3cb  warf  ba^ftlb  nit  funber 
bie  ffinbi  bie  in  mir  wonet.    Da«  ift  ber  breft  /  ber  mir  anerbom  ift.    VU 
welchem  fall  ber  fflnb  barnacb  ber  tob  in  ün«  Qngangen  ift.  9l9m.  V.  12: 
Die  fänb  ift  burd)  einen  menfcben  in  alle  menfd)en  Qngangen ,  unb  ber  tob 
burcb  bie  fdnb.    9tlfo  ift  ber  erft  tob  9tbam«,  baf  er  bie  bulb  gotte<(  oerloren 
bat.    9Bo  bie  nit  i^i  ba  ift  gbein  beil  funber  ganje  oerjwqflung;  bao  «ud) 
ftn  fd)am  ber  nactenbe  ^  bebfit.    Do  im  ber  berre  räft/  fpracb  er :  ^err,  id) 
ban  bin  ftimm  gbSrtf  unb  bon  mir  gefbrd)t/  baf  tcb  nadenb  wa^r  unb  bab 
micb  oerborgen.    ®t(bf  wai  ift  bife  bl5ife  9tbam«i  fo  in  bocb  gott  nacfenb 

— i^—        »     ■  — — — — M^^— 1^— ■^■^^—M — —— ^— —  I      I   ■  ■  ■  ■  ■  ■  — »^1— — i.— ^.^ 

I 

>}  Sefcnntnif«   '}  wo^lgcwacbten  einrt«bttin0.   ')  9latft^lt. 


Gin  lurse  c^ttilenlic^e  «pleituna.  549 

9(f4»af!ht  6atf  utib  not  jm  alfo  smanbUt?  attiw  antet«,  Ittm  la^  tx  in 
bcn  tobr  funt,  äbcttrctrn,  jameri  breiten  unb  onmad9t  gefaUen  wa^i  unb 
cn  jm  fclb^  näil  fluM  fadb»  unbtc  tvc(d}e^  fc^irm  ober  mqntcl  er  börfite  füc 
flOtt  fummett.    QBelcber  (9b(i(!btr  tob»  mtinil  bui  b^ttc  9Ibatnen  fo  wee  ge« 
^otii  ber  in  fcbneU  bätte  u^  ber  fc^am  genommen,  aU  ber  tob  be^  unbeiW, 
fdl)anb  unb  breiten^,  in  bem  er  »or  fiott  bat  muffen  flon  unb  atte  itne  nacb« 
fommen?  Unb  babenb  etniserte«  gute«  nit,  bamit  f9  fi(^  bebeden  ober  Wvt* 
men  mb^tinb ;  barum  tfl  bifer  erfte  tob  Dil  ber  fd^werer.    2)er  anber  tob  ift 
ber  iQblt^;  berfelb  xü<M  ün  fhof  ber  ffinbe  un^  oon  gott  ongetbon.    Unb 
fo  flwiif  Mt  menfcben,  bte  in  fünben  empfangen  toerbenb,  (lerben  muifenb: 
ib  gwdf  itnb  f9  ou(b  9(bam<  (inb  be^  übertreten«;  ftinbi  onmacf)t  unb  nat* 
tenbe  balb.    2)enn  tt!ir  (inb  ein  (uter  9tifA  r  att  gott  rebt  ®en.  VI.  3 :  SRin 
jgeiü  »trt  bq  bem  menf^en  nit  blpben :  benn  er  ift  ein  fleifc^.  €!o  mir  abtc 
iUe  mflifenbf  baf  jleifc^  nüu  foH,^  niit«  oermag,  nüH  gdte^  gebirt,  unb 
aber  wir  nflt  anberi  benn  ein  ffeifd)  ftnb:  fo  folget,  baf  wir  oon  natur  bar 
ntit  ocrmbgenbi  hai  »eber  red)t  no^  g&t  fqc,  d«  »enig  aU  9Cbam;  funber 
aUe  nnfere  neigung  b^Ibet  *  M  nun  ju  bbfem  i  ato  gott  felb«  cm  oori gen 
ort  rebt:  VUtt  gebanf  Ui  kmtni  wai  ju  bem  böfen  geriebt  i&  aUer  ir^u 
Unb  batnacb  ®tn.  VIII.  2L  fpricbt  er :  Die  oerildnbnif  unb  rotfcblag  be« 
menfdittAen  btrsen«  ift  bbtf  oon  jugenb  uf.    3(1  fq  nun  böif  oon  tinbdwe« 
fen  bar:  fo  muf  e<  i^on  bem  erb  bar  M  ^bamen  !ummen.    Unb  ifl  ba« 
bie  tec^t  erbfünb  ber  faU,  batf  fibertreten,  bte  onmaAt,  ber  oerlurfl  gottelr 
ber  breft,  bie  fänb,  ober  mie  bu  e<  nennen  miQt.    Vlfo  ifl  {(ar,  wit  wit 
atte  fammen  oon  natur  bar  tinber  be<  jorn«  ftnb  (£pb.,II.  3;  ouc^  wie 
wit  aUe  fammen  gefünbet  babenb  9lbm.  lU.  12;  oud)  wie  tptr  atte  fammen 
nnnäb  (inb,  unb  gbeiner  gute«  wärCt  9fal.  XIV.  1.    2>enn  wir  finb  oon 
itatttr  bor  atte  fammen  SIbam«  fun ,  unb  ftonb  an  ber  iibertretenben  partt)  f 
unb  mag  gbeiner  ber  natur  balb  niit  gute«  no(b  ferfunltd}!  ^  weber  für  fi((» 
110(6  ^t  anber:  benn  wir  ftnb  att  fdcber. ' 

3um  anbren  mal,  fo  m5genb  wir  ber  ftinb,  ba«  ift,  be«  brefkn«,  bet 
tnmacbtic*  in  un«  innen  werben:  benn  wir  empfinbenb  an  un«  felb«,  baf 
f9  in  un«  wonet.  Denn  aUbtewqf  wir  in  bem  (qcbnam  wonenb,  fo  gebirt 
bec  ererbt  brefl  für  unb  fdr  b5fe  frfi(bt.  9?un  tft  ber  brefl  unb  faU  tummen 
tt«  iinorbenltcber  begirb;  namlicb,  bo  9(bam  ou(b  wottt  wäffenb  unb  grof  r 
ja  gott  gb)(6  »erben.  9C(fo  nocb  bfitbtjtag  ifl  ein  teber  menfcb  etgennflbift  i 
iüktt  jm  fe(b«  farer  ^  }&  eer,  namen,  gwalt,  rqcbtag,  ruw;  gefattt  jm  fe(b« 
bo«i  benn  er  wert  ift;  bat  ftdb  barfär,  anbrer  mcnfd)en  arbeit  fbtte  jm  bie* 
tioii  nnb  f{(bt  boma^.  2>a  bitf^  gbrin  Ibugnen.  SSerbör  ein  ieber  menfd» 
(in  dgen  begirb:  fo  finb  fq  fo  grof,  baf  fq  nieman  erfättigen  mag.  9Bo 
aber  ber  menfcb  in  ben  finden  nit  Perbergt,  ^  ifl  nit  finer  funber  gotte« 
Iraft«  2>arPon  wtrt  bamad)  fummen;  wir  rebenb  bit  Pon  bem  menfcben 
unb  finer  Pernunft ,  anfcblag  unb  traft ;  bie  febenb  nad)  jrer  natur  ^ümn 
uf  fl4)  f<^ib«  ium  erflen ,  {fibenb  jnen  felb«  gum  erften  jü.  Jtur} :  fq  tbunb 
nflt  red)t«  funber  qtel  eigennübig«.    9(lfo  fpricbt  9aulu«  St 5m.  VII.  18: 

3(^  weif,  baf  in  miri  ba«  ift,  in  minem  fleifc^,  ntit  gute«  wonet.    St«  ba« 

■       ■■  '      ■        '  ■        ■   ■  ■  I.  -  ■■  ■      ■   ^.  .1  ■■   ..  ■■ ■  ■■■  ii^ 

^}  nii^ti  tauat.    ^  neigt,  fenft  (Pon^albe).    ^)  oerfö^ncnbe^.    ^)  Scbulbtge, 
*)  fiir^r,  nir^tn,  oorwart^.    *)  t»erbee6t,  perwiifiet. 

9minBiVi  funmtf .  6(beiftcn  I.  Sb.  35 


546  (Sin  turse  ^rifienlic^e  Qtileituns. 

ganj  cai^ittU  wirt  t>il  t>tvftanU  Itv  btngen  c^thäxtn.  tiavum  wibttftttit  hvt 
toiQ  beer  fletfd^^i  ta^  i%  M  ittbtoijntn  mcnfci)m^/  aUtPcg  wiltt  gott.  i>etf t 
un^  gott  üerf^cn  f  (qbcn ;  bufbcn  i  fo  beftnbcnb  wir  a(fe  tooli  tote  fuf  un4  bat 
bunft.    ^ummt  aUe<  bon  bem  breiten  M  erfien  faU^  unb  etgennfi^ige  ^or. 

^ie  fprict)fl  bu:  3(^  wttf  mtr  ob  eigennä^tae  red)t  ober  unrecht  ift. 
SBie  tann  td)  bettn  empfinbenr  baf  bie  fänb  in  mir  ifl?  SBarum  foQt  idt 
nii  gum  erden  mir  felb<  i&iicf^tn'i  bie  natur  (eert  mi^t  boc^.  (Et  berfe^enb^ 
boci)  bie  unbernun^tgen  t^ter  jum  erden  jnen  felbt.  9(nnourt:  'i>u  reb(l 
red)ti  baf  bie  unberntinftigm  tbier  jnen  felbt  }u}{ebinb;  aber  bamit  Utvärft 
bu  nät  anbert ,  benn  r  fo  bu  et  ouA  tbud  /  baf  bu  nut  anbert  t^ud  bcnn 
ou(b  bie  tbier  i  bie  nät  benn  ein  fleifd)  ßnb.  2>aran  bu  benn  ftcbd  i  baf  bu 
fflr  bid)  reibt  oiid)  nüt  benn  ein  ficifd»  bid/  wie  G^ridut  3o.  III.  6.  rebt: 
^ai  bon  bem  fleifd)  geboren  mirt  i  bat  id  (ieifc^.  Unb  (inned  nut  onbtrtf 
benn  bat  fleifd)  xft.  ^ie  öffnet  flc^  erd  tlar  bin  bred-  60  bu  bcmfistftis 
bid  f  fSOted  bu  wol  merten  1  baf  bu  one  swqfel  bil  anbert  ftnnen  unb  für» 
iiemen  foOted  benn  bie  unbernünftigen  tbitr.  @o  bu  aber  in  btn  onftd)« 
tungen  jnen  g(t)d)  bidr  9fal.  XLIX.  13:  2)o  ber  menfd)  in  eeren  matf 
f)at  er  et  nit  bcrdanbeuf.  funber  id  er  ben  unwqfen  tbieren  glqd)  morben: 
fannft  bu  ml  merten  j  baf  ber  bred  neiwann'  bon  eiher  (ranfbeit  barCum« 
men  muf  1  bie  unt  eigenüd)  antut  unb  anerbom  td  1  bat  id  ber  faU  9(bomt. 
€qtma(  aber  unfer  flnn  bon  jm  felbt  bat  rec^t  unb  g5ttlid)  nit  erftnnti 
bat  unt  ^ott  bat  gfa^  geöffnet^  barin  »irfe^inb,  wot  red)t  ober  unred)t  wärt. 
2)enn/  alt  ^aulut  9löm.  VII.  7.  fprid)t:  3(^  6an  bie  fänb  nit  crfennt 
benn  aUein  burd)  bat  gfal^.  !Z)enn  tc^  wäft  nit  1 -baf  bie  begirb  ffinb  ivat; 
bat  gfa|  rebte  benn  alfo :  !Z)u  fbUt  nit  begtren.  Damit  aber  bif(  meinung 
beUer  werbr  id  notf  baf  wir  oud)  bon  bem  gfa^  rebinb« 

2)at  gfa^  id  nät  anbert  benn  ein  offhung  bet  wilfent  gottet*  iSSOItc 
nun  ber  will  gottet  ewig  td/  olfo  id  ouc^  bat.gfa^  ewig.  9(lfo  rebtnb  wir 
bie  allein  bon  bem  gfa^,  bat  ju  frommfeit  bet  inneren  menfd)en  bient.  3>üi 
ifl  ja  nät  anbert  benn  ein  Öffnung  bet  ewigen  göttlid)en  wiRent.  S3Qfptl: 
2>if  gfal}:  bu  follt  binen  nAd)den  alt  luf>  baben  alt  bid)  felbt!  td  nät  an« 
bert  benn  bat  gfaft  ^er  natur/  bat  alfo  fprid)t:,  SBat  bu  wilft  btr  gttboit 
werben/  t^u  eim  anbren  oud)!  unb  barwiber:  wa^  bu  nit  wiUt/  tf^u  oud) 
nieman !  3a  bif  gfa^  ber  natur  /  bat  gptt  fuf  bat  gemacht  mit  ber  (tebe  | 
muf  aUein  bon  gott  tummen.  Unb  ob  et  gl^c^  bie  bciben  oud)  annemtnbi 
bennod)  tummt  et  nit  bon  bet  menfdben  bernunj^;  fp  faginb/  toa^  fp  welftnb: 
bann  biefelb  fld)t  nun  ftd)  felbt  an  /  unb  ^qlt  flc^  nit  barfär  /  baf  fQ  andrer 
fdUe  fpn  /  funber  anbre  fötlinb  jro  fpn  unb  bienen.  2)arum  aOc  gfa^ ,  bit 
ben  inneren  menfd)en  fromm  gflaltenb  /  mögenb  bon  nieman  fpn  benn  bon 
gott.  Q3erdanb  aber  alf^/  baf  bie  gfa^  nit  mad^t  f)abenb  ben  menfc^en  fromm 
ober  gerecbt  }e  machen ;  funber  fQ  jeigenb  jm  allein  an  /  toit  ber  mcnf(4 
fpn  foU/  fo  er  nad)  bem  willen  gottet  Ubenber  fromm  werben  unb  }&  gott 
tummen  welle.  SX&m.  VIL  12:  T^aü  gfa^  t^t  heilig/  unb  bat  gebot  oucb 
t)eilig.  iRun  mag  et  nit  heilig  fpn  /  et  tumme  benn  bon  eim  ^eiligen.  6q 
frr  et  bon  unt  tämtt  fo  wäre  et  nit  beilig:  benn  wir  ftnb  nit  beilig.  2)a« 
rum  fpric^t  wibrum  ^aulut  balb  barna^  b.  14:  SBtr  wäffcnb  /  baf't  gfab 

I 

^)  forgeit  — für.    ')trgenbwann,  trgcnbwo. 


«eiilli«^  t{l.  &o  abtr  wir  ein  flcif(b  ftnb;  ift  offenbar/  tafj  gfa^  ntt  uon 
ttnn  fqn  ntafl.  2)tf  reicht  aUc^  bat)in,  baf'^  gfa^,  botf  btc  tvarcn  tttncren 
frommfeit  (eert  i  allein  u^  bem  g&taic^en  wiUen  flüiTen  muf . 

Särer:   60  wir  nun  ba<  afa^  ^anb,  fo  Onb  wir  barum  ntt  grec^t. 
Denn;  bie  ba^  gfa^  ^örenb  1  tverbenb  ntt  fär  fromm  ertennt  /  funber  bte ,  fi» 
ba^  flfa^  tbunbr  merbenb  fromm  gerechnet.    933o}ä  tft  benn  ba^  sfa^  gut? 
9(ntwurt:  9l9m.  III.  20:  !baf  man  bte  fänb  erfennl  burc^  batf  gfal|.   93er« 
ftanb  ba0  alfo  mit  Um  bqfpil:  2)u  foQt  niemand  gut  noc^  eegma^el  bege« 
ren!  geigt  bir  on  jwQfel  an;  baf/  fo  bu  bte  btng  begeril/  fänbeft.    Unb  tvdft 
bo(6  bte  begirb  nad)  btnem  bunten  ntt  fänb :  benn  bu  meinfl,  fo  bu  bid)  Dor 
ber  t^at  ^ättil,  fo  babifl  bu  nit  gefänbet.    eic^  aber  unferen  f(t)a(f !  ^  3Bir 
fmb  aUetn  ber  äiferen  tbat  ftalb  fromm  1  unb  iil  aber  ba<  ber}  inwenbig, 
fdbon  cebröd>tg ,  fc^n  lu  eim  bieben  /  wud)rer  ober  rbuber  worben.    T>tm 
bSrft  er  /  fo  ti>clt  er.    9?un  ift  unfer  gott  nit  blinb :  er  fic^t  bie  bergen  ber 
menfcben;  ünbt  er  bte  begirb  ober  anf(^(ag  barin  i  fo  ift  er  oor  gott  fc^oti 
verfaUen. '   (S<  ift  un<  bargegen  nit  m5g(i^  1  baf  wir  one  anfedbtungen  un& 
begirbtn  fqinbi  cüt  bie  w^t  wir  ben  9ibam^  balg  tragenb:  benn  ba^  fleifc^ 
gebirt  fflr  unb  ffir  ftne  frfid)t.  9nfo  folgt/  baf  wir  aOe  an  unferer  frommteit 
tiergwt^flen  mtiifenb*    2)enn  ba^  gfa|  ftat  ftqf ,  laft  ftd)  nit  ftärgen  nocb  bie« 
gen:  Jbix  foQt  niemand  gät  begeren!*'  Unb  mögenb  aber  wir  u^  unferer 
fcafit  on  bie  begirb  nit  fqu/  fo  ftnb  wir  oud)  Übertreter  unb  in  ben  jorn  unb 
böf  gotte«  gefaUen.    Z)if  aüti  wirt  in  ben  Worten  9au(i  9l5m.  VII.  8  ff«. 
flar:  Z)ie  fänb  wa^  on  ba^  gfa|  tob  {Hi  ift/  man  weift  nflt  oon  ber  fänb/ 
too  gftcin  gfa^  ift).    ^  bab  ou(^  etwann  gelebt  on  batf  gfab  (ba^  ift:  bie« 
W9C  wir  nocb  nit  mit  bem  wort  gotte^  berid)t  ftnb/  üU  bie  tinber  ftnb:  fo 
(ebenb  wir  on  ba($  gfa^).    9ntf  aber  batf  gebot  tummen  ift  (batf  ift:  na(^bem 
aber  un0  ba^  gebot  geöffnet  wirt)/  bo  ift  bie  fxinb  lebenbtg  worben  (ba^  ift: 
bo  f^ab  id)  gfebeu/  wa^  fänb  ift);  unb  bin  aber  i<6  geftorben  (ba^  ift:  bo  i(ft 
ba^  gfa^  erfenntf  bab  id^  wo(  gfebeu/  baf  id)  Iti  toUi  gf^n  bin).    Wo  ifl 
ba^  gtbot  /  ba<  mir  gü  gutem  gegeben  tft/  mir  gum  tob  worben  (batf  ift :  baf 
icb  baran  gfeben  bab/  wie  td)  be^  tob^  wärbig  bin/  fo  id)  e^  nit  erfäUen 
mag)  IC.  Sa(b  barnac^  t>.  14  ff:  S8ir  wäffenbi  baf'^  gfd|  getftlid)  ift;  unb 
bin  abrr  ic^  fleifd)(id).  2)enn  i(6  bin  unber  bem  breften  ober  fänb  (t)erftanbr 
ben  wir  oon  9(bamen  barbringenb)  biugeben  ober  Dertouft.    2>enn  bat  /  fo 
i<b  fd)on  tbäUf  bat  gefaUt  mir  nit.    Denn  i(^  tbän  ntt/  bat  icb  wiU/  funber 
id)  t^uu/  bat  id)  baf  (bat  ift:  fär  baf  ^  id)  bat  gfa^  unb  wort  gottet  gebbrt 
bab,  fo  will  icb  benn  bie  fänb  mqben/  unb  (aft  aber  micb  bat  breftbaft 
fleifd^  nit  babin  f ummen).    €!o  id)  nun  bat  tbun  /  bat  iä)  nit  will  /  fo 
ntitbett  ic^  ^  bem  gfa^  /  baf  et  gwar  gut  ift.    "^ai  aber  i6)  barwiber  tbun  / 
hai  t^ut  bie  fänb/  bat  ift/  ber  breft/  ber  in  mir  (igt  ober  wonet  tc.    Salb 
bamai^  0.  21  fp:  9{lfo  be^nb  icb  /  fo  iäi  gätet  ober  red)t  will  tbän  /  ut  be« 
ridjt  bet  gfa^et/  baf  mir  bat  bi)t  anligt.   2>enn  icb  bab  ein  luft  an  bem 
Sfa^  gottet  nad)  bem  inneren  menfd)en.    3cb  ft(b  aber  in  mincn  gliben  / 
tat  ift/  in  minem  lt)d)nam/  ein  anber  gfa|;  batfelb  wiberftrt)tet  bem  gfa| 
bet  smätt  /  unb  ftirt  mie^  gefangen  bin  unber  bat  gfa^  ber  fänb  (bat  iiti 


^)  SSo^fffit,  ®(belmere9.   *)  In  Strafe  gefaQen.   ^)  t)on  bttn  an,  bai  -* 
*)  (Kmme  tcb  ubcrctn  mit ,  l^montere  leb  mit. 


548  Sin  furie  (^rijlenlic^e  ^nreitung. 

M  bttfitni)t  tM  In  mintm  loc^natn  wonet  3(^  ormfcUget  tnenfc^!  wt 
Wirt  mi(6  eclöfctt  utf  Um  Utper  be^  toM.  3(i)  fag  gott  banf  i  baf  td»  er 
(p^t  wirb  tutd)  .3cfum  dbtifhm ,  unfcten  Ferren.  Cid) !  m  bcr  mcimtng 
9auK  ctfcftmb  tvir  unt  tmpfintcnb  unfcttn  tiqmn  brcfhn  unb  omnac^t  60 
<ü»et  ntcm<in  ju  gottfummm  mag,  bcnn  bec  g^ein  mafcn  bat  9fa(.  XV.lff. 
unb  »tr  nit  otie  mafm  ft}tt  mftgenb:  fo  folget  f  baf  mtt  an  nni  fclb^  {it 
gott  je  tuntmen  berswqften  mitifenb.  ^ie.  toirt  itcb  bit  gnab  gottetf  1  burd) 
Qijfti^nm  un^  beivtfen ,  uftbün.  Unb  folgt  icj  bon  bem  ebangelto.  2>emna(b 
»eUenb  mir  wtbtum  anjcigen  f  »el<ben  weg  bo^  gfa^  abgetbon  fqe* 

(Ebangeltum. 
Vli  nun  bet  aOmdc^tig  gott  mit  (tnem  bolf  bon  te  weiten  ^or  btl 
gebanblet  unb  gerebt  bat|  unb  aber  babq  bte  onmac^t  unb  brefl  Vbami  fo 
grof  ifl  gewefen  /  baf  finem  wort  nieman  bat  mögen  natbtummen ;  baru5 
oue^  folget/  baf  nteman  i&  gott  bat  mögen  fummem  jDenn  wtewol  et 
barmber jig  r  tfl  er  boc^  babq  gred)t  ^fal.  CXn,  4 :  Der  b^rr  ift  ein  milber 
trbarmer ;  er  tfl  oud)  greebt.  2>ef  balbf  fo  wir  glQcb  in  bifem  iQt  (ine  gebot 
boQf ummenliA  mbcbttnb  erfäUen  /  börftinb  ^  wir  niit  bef  minber  (tner  lttt> 
ren  gnaben  1  baf  er  uni  lai  ewig  rQ(b  unb  frbub  gebe.  2>ann  wie  grof 
jocb  ber  berbtenfl  wtfr  r  bAtt  er  bennocb  gbein  recbnung '  gegen  bem  ewigen. 
8l9m.  VIIL  18 :  !Dte  l^ben  bife«  jpt«  fmb  nit  wurbtg  gegen  ber  tänfttgeit 
ter  f  bie  in  un^  eröffnet  wirt«  fZBtr  wbUenb  bie  ber  gröjfe  ber  eeren  unb 
iftöuben  gf(b»Qg<n.  ®o  wir  aber  nacb  bem  allem  ba^  1  fo  ftn  gred)tigMt 
erforberet/  nit  allein  nit  erfüllen  mbgenb,  funber  gar  nit  erreichen  vor  ben 
bbfen  anfecbtungen  unb  brefteur  unb  muf  bocb  ber  gred>tigtett  gotte«  gnug 
befd^eben:  nimm  war  r  wie  einen  wqfen  rat  bat  bie  gbttlicb  wQ^bett  fSrge« 
nommeu/ber  fo  wunberbar  iftf  baf  er  menfd)li(bem  berflanb  nit  btgrpfltd) 
nod)  glöublicb  t(l ;  gott  erltid)tt  benn  be^  menf^en  berftä'nbnuf  1  nnb  ncme 
jm  ftn  ber} ,  unb  madye  iaü  glöubig.  1.  9lbam  bat  u^  boebntut  gefunbet« 
ber  aber  burd)  bie  gbttlicben  wt}«beit/  bie  ber  fun  gotte^  ift,  gefd)affcn  warb. 
2.  Unb  wie  er  in  ben  fcbwereren  tob  ber  ungnaben  gotte^  unb  breflen^r  oucb 
in  ben  löblichen  tob  gefallen r  barum  baf  erbäte  gebot  gotte^  übertreten  bat: 
alfo  ftnb  wir  alle/  bie  fine  finber  finb/  breflbaft/  in  ungnab  gotte^  unb  ieN 
Webern  ^  tob^  aU  eigen  aM  er.  3.  Unb  ob  wtr  glqc^  fromm  wjtinb  unb 
one  unfere  gebreften  /  unb  bientinb  gott  allen  unferen  Ubtag  nacb  ftncm  g^ 
fallen:  nocbift  M  menfcben  lebtag  ber  langen  ungemefnen  ewigfeit  ntt  wür* 
big.  4«  Ou(^  ift  biuinielfcbe  frbub  fo  wunberbarlic^  grof  unb  beiUg  unb 
fcböttf  baf  bie  gbetn  bicig^  leben  berbienen  tbnnt/  ob  wir  glQdb  gute  nfi|e 
Inedbte  wdrinb.  Cidii  wie  warlicb  ^atSMflut^  gerebt:  e«  foe  ben  menfd^ 
unmögticb  feiig  it  werben.  &t4)  aber  bargeg^eui  toit  wq^lid)  gott  aOe  va^ 
fttt  brcflen  in  ^i^tifto  3efu  erfe|t  bat:  1.  (]^briftu<  ift  gebemittiget  bii  in 
ben  f((6m2d)ti(^  tob  M  Itüitt  VbiUpp.  n.  8;  unb  bat  ber  ba<  ^tragen, 
biircb  ben  wir  gefe^affen  finb  /  um  unfert  willen.  9tlfo  ftnb  wir  buccb  bie 
wm^t  gotte^/  burd)  bie  wir  gefd)afen  ftnb/  unb  wtber  bie  3lbam  gefiinbet 
bot/  wibe^m  erlMt.  2.  i>at  Sbriftu«  gbein  fd}ulb  einigerlei)  äbertreten< 
nie  ttf  jm  gebebt.    2)enn  er  bat  gbein  fünb  nie  get^on  /  unb  ifl  gbein  un« 

trfiw  in  finem  munb  nie  erfunben  1.  9et.  II.  22.    <Sr  bat  oud)  gbeinen 

.  .  ^  .. 

<}  beburften.    '}  a3erglct(bung.    ^  Mbti.   «)  bieflg. 


CSin  furie  (|tiiien(ic^e  «nUituns»  549 

f&tiiUdim  (teilen  Itt  jerbtoc^tten  notisr  an  im  sftebt:  bettn  et  nit  ttt  fänbcti 
unb  Snamtf  oertna^flett/  (imbet  Don  bem  beUiflen  geit  ernDfongen  ifl  tn  Im 
tetnen  (qc^nam  ber  jungNwen  SRarid.  X)atum/  fo  cti  burd)  ben  wir  ge« 
fc^affen  ftnb  r  (td)  fUt  un^  gegeben  ^at;  fo  bejalt  et  bcv  gfUtttd^n  gtec^Hg« 
fett  fat  ben  fc^weren  tob  be<;  faO^f  be^  breften^  unb  mignab  gotte^/  unb 
maebtr  bo$  (Ine  becttumten  ben  lijblic^  tob  ftSlid)  ufhemenb  um  fimnoiU 
len.  3.  (Emige  fettgteit  bat  er  allen  menfc^en  erworben.  Denn  (q  ^b  alle 
bur(^  jn  gefAaffen/  bur(6  jn  erlitoh  Unb  wie  er  ein  ewiger  gott  i%  atfo  tft 
er  tur  unb  wert  gnüg  i  aOer  menfdien  fdnbe  in  bie  ewtgteit  binjenemen  unb 
tn  ewig  fetigteit  qn^efuren  ^ebr.  IX.  unb  X«  4.  (Er  ift  ouA  btc  fdiiktc 
unb  anbtlb  ^  be^  bater^  ^eb.  I.  3.  Unb  bat  ftcft  ober  fo  j<mer(t(t^  (a({ea 
verfpäweni  t^erfpotten  i  t^erbergen  um  unfertwiUen;  bo«  Stfaja^  LIII.  2. 
rebt:  (Sr  bat  weber  gftalt  nod)  }ier,  Unb  bat  bo(^  er  unfer  breflen  unb 
f rantbtiten  war(ic^  getragen ;  ber  oud)  bat  beil  iitr  be#  fi(^  bie  enget  erfrbu« 
wenb  ansefeben  1.  9et.  1. 12.  3a  alfo  tft  er  um  unfer  Witten  berjamereti 
baf  er  uM  bie  ewigen  fr&ub  unb  sier  erwürbe.  ZMfe  wenigen  flutf  gebenb 
ein  Qnlettung  i  bte  ewigen  wq^eit  gotte^  /  bie  er  um  unfer  ertSfung  wiHeit 
i^erbanbtet  bat/  anjefeben  unb  je  Derwunbren.  IDenn  fuft  mag  bie  mcman 
ergrtinben  ober  u^fprecben ,  9{9m.  XI.  33. 

3(M  nun  ber  beüanb  aller  menfcben»  dfitiftuii  bon  ber  beiligen  unbe« 
fledten  magb  iSlaria  geborn  ift»  wie  Suc.  II.  10.  flat:  bo  bat  ber  engel  sä 
ben  birten  gefprocben:  6ebcnb!  icb  berffinb  fid)  groffe  fröub,  bie  bat(  goni 
bott  baben  wirt:  3>tnn  äd)  ift  ein  ^eitanb  geboren  ^  ber  tft  Sbriflu^f  bee 
berre  ic.  3)annen  j)ar  wirt  ber  gnäbtg  banbet  gotte^f  ben  er  mit  un^  burc^ 
iinen  fun  ooUenbet  batf  ei^angetium  genennet:  ba§  in  aller  unfer  not»  on» 
mad}t  unb  üerjwQflung  ber  fun  gotte^  untf  t^erfünbt  ifl  fummen  fqn  tin 
bcilanbi  ber  all  unfer  breflen  arjnete.  Unb  ifl  barum  ^fat  genennet  f  bat 
ifl/  ein  btilanb^  baf  er  bte  menfd)en  gfunb  gemad)t  bat  üon  jren  fOnben 
SRattf).  I.  21.  *^ie  banb  wir  tur^lidb  ben  ganjen  grunb  be#  ebangelür 
namlic^  bai^ :  9lad)bem  uM  armen  menfd)en  M  unferem  oerbienfl  umn9glt(& 
mi  iu  gott  {e  tummen  i  bat  gott  ftnen  fun  für  nti^  menfd>lid)e  natur  i^er« 
orbnet  annemen  unb  für  un^  btnjegeben  in  ben  tob :  benn  er ,  ber  aUentbalb 
t^oUf ummen  unb  on  alle  mafen  wai^  i  mod)t  all  unfer  mafen  binnemen. 
^et^er  ben  banbtl  fefliglicb  gloubt  >  unb  (td)  in  bie  türen  ^uc^barfeit  bet . 
Iqbentf  Sb^ifli  oerlaftf  ber  bat  ie)  bem  eDangetio  gegtoubtr  ber  wirt  feiig; 
ber  fid)  baran  nit  la^t  i  ber  wirt  berloren  isiarc.  XVI.  16.  Iknn  et  ift 
t»or  gnug  anjeigt  /  baf  wir  nilttf  gätti  bermögenb.  Vlfo  mi^enb  oui^  un« 
bie  wert  be^  gebotet  nit  feiig  mad)en :  benn  wir  m5genb  ft)  nit  erfüllenr  wie 
gott  erforberet.  ®al.  11.  16:  Mt^  flcifcfy  wirt  nit  gred}t  crfemtt  ut  ben 
wetten  be^  gfa^e^. 

!Z)ifen  gnäbigen  banbeli '  namlic^  baf  wir  ni  unferen  werfen  nit  feiig 
wctbinb  f  funbet  u<  bet  lütten  gnab  gotte^  but(b  ben  be}a(enben  betten  3e« 
fum  (Sbriilumi  banb  wit  gtunblicb  im  wott  gottetf.  2uc.  XVII.  10.  ft>rid)t 
(!btiilud :  Qßenn  jr  bie  bing  alle  tbunb  /  bie  üd)  geboten  (inb  t  fo  fored)enb 
benn:  wir  (tnb  unnäb  (necbt  tc.  3obann  tbufer  fprid)t  3o.  I.  29:  €Si(b  bat 
lamm  gotte^ !  fid) !  lai  ifl ;  ber  ba  binnimmt  bie  fiinb  ber  weit.    Stimmt  er 

-    • 

^)  Cbenbtlb.   ')  ftlnorbnung. 


f«  bin:  fo  nimmt  (^  Ut  MMcttü  tttifcm  lottfcn  tiit  üü.  C^rüto  fimdX 
3o.  X.  11:  34)  bin  lummcn/  bof  Me  mmMen  ba«  Ubm  bdbinbi  rnib  oud) 
rDd)(tc^  babtnb«  3o.  V.  24:  SBotli(b  fafl  i(^  fid):  »eUbec  in  mtd)  »ct^ 
truwtf  ber  bot  ewig«  kbtn.  3o.  lU.  14:  6o  id)  erbi(bt  witb  i^on  bon 
VrttQd)  r  n^itb  td)  aUe  bing  ja  mir  jieben.  3o.*  VI.  50 :  !J)a^  tft  bte  fo^tf 
ober  brot  i  bie  i»on  btmmcl  btrab  f ummt  (t^rrflonb  bte  fpqi  ^^  »ortc^  M 
ct^angeUi)  i  unb  gibt  bcr  mit  bal  (eben  k.  SKattb*  XI.  28 :  Xummenb  su 
mir  oUe  k.  Z>tc  »ort  SbtiiU  itnb  ber  metnung  i^oU  oUentbalb.  2)ar}u 
bat  jn  für  anbre  all  ^anlu«  in  ber  eptfle(  )un  fXbmeren  unb  in  bero  gun 
Öalatern  unb  in  anbren  beiter  furglegt  unb  erfodbten ;  ^  bte  foU  biUii^  ein 
ieber  pforter  erniHtd)  erburen. 

i>te  (tnb  aber  bi(  falfcber  ober  blbber  '  cbrifhn  /  bte  fprrd)enb :  Co  nun 
unfere  toert  un^  nit  feltg  mad9enb|  funber  bie  einig  gnab  gottt^,  bie  uni 
gegeben  unb  berftdiret  ift  in  finem  fun:  fo  b&rfenb  mir  nfittf  gute«  mee  tbun; 
funber  (affenb  un«  fflnben!  ober,  wie  fRim.  III.  8.  ftot:  laifenb  nM  Dil  bdfM 
tbun  /  baf  gott  bi(  gutee  tbuje  mit  berj^ben  bureb  3efum  Sbrijlum !  ober, 
toit  9löm.  VI.  1.  fiat:  (aifenb  un«  in  ber  funb  blqben!  9(nt»urt:  QBeldH 
alfo  rebenb,  babenb  nocb  nit  empfunben,  mie  fuf  ber  berr  Ül;  babcnb  ouÄ 
bte  bimnielfd)en  gab  ber  tetlbafte  ^  M  beiligen  geifle«  nit  oerfäd^t  ^ebr.  VIA, 
Dann ,  tvelcbe  jren  breiten  bon  9(bamen  bar  unb  ben  eignen  inneren  falfd), 
bcn  ein  tcber  menfd)  bQ  jm  felb«  tool  weift,  erfennenb,  bte  febenb  jren  jamer 
'  unb  onmad9t  jur  feligfeit.  Unb  fo  ft»  bargegen  bie  gnab  unb  bei!  in  3eftt 
Gbrifto  febenb ,  unb  ber(a(fenb  (td)  baran ,  bie  (tnb  ies  u«  gott  geboren  3o. 
I.  13.  Cinb  (V)  nun  ftin  gotte«,  fo  werbenb  fq  bie  art  ber  funen  boben; 
bte  fitjffenb  ftd)  M  wiütM  jre«  batertf,  nad}bem  fq  mtbrum  M  bet  ungnab 
jü  gnab  tummen  ünb.  Der  oerlorne  fun  fiuc.  XV.  21.  fprad)  nit:  bater! 
id)  weif,  baf  bu  mir  bersvtbil ;  barum  will  id)  fdnben  unb  ntutwiUen  r  fun» 
ber :  tater !  icb  bau  wiber  gott  unb  bid)  getbon ,  baf  icb  nit  wurbig  bin , 
bin  fun  gentfmt  werben.  &id)!  im  fummt  nit  in  ünn,  baf  er  fxiii  ber 
borbrigen  miftbat  wiberum  bermeffe,  ^  in  bero  er  itcb  wiber  ben  battv  twr« 
fd>ulbet  bat.  ttlfo  rebenb  oucb ,  bie  fid)  unber  bie  fun  gotte«  fefHg(id)  glou* 
benb  ge}dlt  ft)n.  iBater!  fo  2rmlid)  (tat  e«  um  mid),  baf  id)  nit  wärbig 
bin  bin  fun  genämt  werben.  9(ber ,  fo  bu  binen  fun  fSr  micb  gegeben  baft, 
swar  ba<{  b9^fte  gut,  ba«  in  bimme(  unb  uf  erben  ift,  fo  mag  t(b  gebenfen, 
baf  bu  mir  ntlt  abfd)(dd)fl  9löm.  VIII.  S2.  Dann  wie?  bat  un$  gott  nit 
aUe  bing  mit  jm  geben?  0o  bu  nun  ben  för  unfer  fänb  gegeben  baft:  tntxt 
id)  wo(,  baf  td)  in  ben  fänben  nit  mee  (eben  mag.  Denn,  fo  icb  borbtn  in 
ben  ftinben  fo  ber^wpflet  geftanben  bin,  warum  wo{(t  u!b  mee  bartn  wanb' 
(en?  &o  id)  fro  bin,  baf  id)  M  bem  tat  ge(upft^  unb  gewdfcben  bin,  »a« 
rum  wo((t  id)  micb  wibrum  bart)n  werfen?  '^a^  ift  bie  meinung  9auU 
9l5m.  VI.  2:  SBir,  bie  in  ber  funb  tob  (tnb  gfqn,  wie  woUtenb  wir  furer 
barin  (eben  ?  Unb  giicbt  bemnad)  gar  fd)bn  bar^n ,  baf ,  wie  Sbtiftutf  ge« 
[  ftorben  unb  uferflanben  id,  a(fo  oud)  wir,  nad)bem  wir  in  bem  touf  gfxidi 

cli  mit  jm  bergraben  (inb ,  ou(b  wir  bamad)  ufrrilanbinb,  Unb  ein  nfiw  le- 
ben fürinb  tc.  Denn ,  (tnb  wir  uf  (Sbriitum  ge(a(fen ,  fo  ift  ba«  mit  gölte« 
fraft  zugegangen.    9Bo  gott  ifl,  ba  ift  aiit  arbeit,  wie  mon  bon  ben  (Bnbcn 

«)  emicfttt.   *)  f(bwa(bftnnigec.   ^)  ©tmeinfcbaft.   ^)  etbeetfle.   0  geb^fecn. 


@tn  furje  (^ri^eiiKc^  ^nleituna*  55 1 

f Ultimi  9((ro  folflt,  bo$  feie,  fo  olfo  refeenbi  in  (S^ciflum  nit  gtaffen  {tnb, 
cb  (t)  gl9^  mit  fecm  ntunb  xtUni ,  fi)  ft)enb  (f)rtflen.  t>cnn,  tvelcf)rd  einiAcc 
trofi  unb  }ut>c((t(^t  gott  ifli  ber  ntaa  nit  er(qben  nun  }ü  gebcnfeni  baf  gott 
äbclt^at  flcfaUe. 

00  man  aber  bie  fpttd^t:  ber  gflalt  m&c^t  aber  nteman  ju  gott  lummen. 
^enn,  ob  ber  menfcf}  at)}c^  in  flOtt  getafTen  ifl:  fo  faUt  er  bennoci)  täglich 
in  fiinb/  fo  berf({)attet  er  barna<b  bie  gnab  gotte^  liberum.  tKntmurt :  'i>ai^ 
f il  war !  2>iewQt  wir  (ebenb  r  fo  la^t  uM  ber  fd)elm  i  ber  (9ci)nam  i  ntemar 
mee  frommltd)  (eben  ber  anfe^tung  balb.  60  wir  aber  in  gott  bur^ 
C[I}ri{lum  bertruwt  {inb,  fb  mögenb  und  bie  früd)t  bed  fletf(f}ci  nit  in  ber« 
bammnuf  fäUen  1  funber  1  wie  Sbriilud  }u  ^etro  fpr^^ :  9limm  war !  ber 
tufel  bat  ud)  erfud)!/  ^  baf  er  üd)  rt}trete^  wie  ben  weisen;  aber  id)  bab 
für  bi(jb/^etre,  gebeten,  baf  bin  gloub  nit  fällig  ober  breilbaft  werb:  alfo 
muffenb  wir  fefl  in  bem  glouben  blQben,  bie  fänb  werbe  un<l  aUe'  burd) 
S^rtfiitm  bergigen,  ob  und  g(qd)  ber  tufe(  unb  bad  fleif^  r^tret,  unb  mit 
'  ber  fiinb  }u  bersw^flung  reijet;  unb  wit  $eterd  udwenbig^  t>er(öugnen  in 
nit  in  berbammnuf  gebracht  bat:  alfo  mag  und  oud)  fein  fänb  }u  ber« 
bammnuf  bringen  benn  bie  einig  ungtoubnuf.  .^ie  fpredyenb  aber  bie,  wa« 
ren  und)rtfien :  3^  g(oub  fcfliglid)  in  Sbriilum ,  unb  tbunb  aber  ntit  c^ri» 
ilen(td)0;  baran  man  itd)t,  baf  ft)  nit  d)riflen  ftnb:  benn  man  erfennt  ben 
boum  bxj  ber  frud)t.  2>arum  mert  }u  eigen(id)erem  uerflanb :  SBeid^er  itd)i 
wie  bor  oft  anjeigt  i(i,  nad)  erfanntnuf  ftned  breitend  an  bie  gnab  gotted, 
burd)  (Sbriflum  itd)er  ber(a(fen  bat,  ber  mag  ttit  one  bie  (tebe  gotted  ftjn. 
SBcr  woUt  ben  nit  (ieb  t^abtn ,  ber  jm  (tuen  breiten  fo  gnäbiglid^  binnimmt, 
unb  in  sum  erilen  i^at  angbebt  lieb  baben  1.  3o.  IV.  20,  unb  ju  im  jie« 
ben  ?  Q3}o  nun  bie  (iebe  gotted  ifl,  ba  iil  gott:  benn  gott  iil  bie  liebe  felbd ; 
unb  welcber  in  ber  (iebe  gotted  iil,  ber  iit  in  gott  unb  gott  in  jm  1.  3o. 
IV.  17.  3ft*  nun  gott  in  bem  red)tgl5ubigen ,  unb  fünbet  nüt  beil  minber: 
fo  folgt,  baf  ed  jugat,  toit  ^aulud  Sflöm.  VIIL  10.  fprid)t:  &o  nun  Sbri« 
flud  in  lid)  ift ,  fo  iil  ber  li}d)nam  tob  Pon  ber  fiinb  wegen ,  unb  lebt  aber 
ber  geiil  ober  bie  fee(  bon  ber  red)twerbung  wegen.  S>ife  re^twerbung  iil 
nüt  anberd ,  bann  baf  (td)  ber  menfd)  in  bie  gnab  gotted  gelegt  unb  ergeben 
bat ,  unb  iil  ber  war  gloub.  ^(fo  iil  bie  metnung  Vauli ,  baf  unfer  Iqc^ 
nam  aUweg  tob  iil  unb  töblicbe  ober  fünblicbe  wert  gebirt;  aber  biefelben 
ftinb  m5genb  und  nit  oerbammen ,  fo  wir  im  glouben  grecbt  finb ,  baf  wir 
ber  gnab  gotted  gwäf lid)  bertruwenb  burd)  ben  berren  3efum  Sbriflum. 

98ir  weUenb  bie  }ween  menfd)en  ^ü  eim  bqfpil  feigen ,  bamit  man  berilon 
fönne,  wie  ed  bod)  m5g  }ugon,  baf  ber  gl&ubig,  fo  er  glqcb  fünbet,  nit  ber« 
bammt  wirt,  funber  bie  funb  Hnb  jm  ein  fall  ju  einer  urilänbe  unb  befferung. 
Z>ann,  welche  gott  lieb  babenb ,  benen  mitwärtenb  aUe  bing  }u  gutem  9l5m. 
VIII.  28.  ©argegen,  bie  ii*  fromm  fcba'ßenb  ud  jren  werfen,  benen  bie« 
mnb  jre  gdte  wert  }u  argem.  Stimm  ben  pbarifäer  unb  ben  publicanen  Sucä 
XVIII.  10.  3)er  pbarifäcr  fd)a§t  fine  eigne  werf,  unb,  wit  er  itd)  befacb,  meint, 
er  wtlre  gered)t ,  unb  fagt  gott  bani ,  baf  er  nit  wfire  wie  bie  anbren  men« 
jf^en.  :Der  publiean  b<it  an  aUer  fmer  frommfeit  beriwpflet,  ober  an  gott 
nit;  funber  fprac^  er:  ®ott,  bid  barmberjig  mir  ftinber!  3>ifer  iil  bon  Sbtiilo 

«) nacbgcflcKt.   ')rcitttte,  ftcbte.    3) ouf crli(bed. 


SS2  <^ui  turie  i^ct^cnltc^  ijiiMtiiiid. 

frommer  gcurtrirt  hnnbetvNHfXerf  itit/  M  er  ot^Ud^r  vUbt  MttCi 
funbctf  (a|  er  qptt  für  fo  barmftetjtft  unb  nnir^aft  ^iclti  tof  er  jn  crt)ircii 
v^utUi  WH  er  un<  ftAtte  jdsefett  6t<bi  ^e  i9trt  bte  war  fiete(i)ft8^it  M 
^louben<  erfd^i^nen.  Der  p^arifSer  l^ertrumt  in  ftne  n^crt:  barum  reW  er  ndt 
tenn  iatt  l^oc^fartf  unb  buwt  uf  erbn)(6.  i>err!  ic^-fag  bir  bontr  bof  t(fe 
nil  bin  wie  anbre  menfdbcn.  6i(b  r  wie  ttnfere  flered)ttsi>eit  gä  boc^mtit  Me» 
net!  bannenbor  fp  nit  ein  flered)tigbeit  funber  ein  grufomt  ftbii(b  tft:  bemi 
cisenfcbab^  ift  bie  rec^t  fflnbig  ort  wiber  flott.  ^«(6  aber  babq  bie  sere<|)tig« 
bcit  M  fl(Miben^!  baf  f«  nfit  anber«  bcnn  (t4)  felb«  »ernrirft,  WSd^t  fuf) 
binber  {tdl)i  unb  (oft  itd)  oUein  on  bie  erbärmb  gotte^i  unb  buwt  uf  ben  frtfen. 
3e}  nimm  mir  Hifen  bubtieanen  i  ber  fo  trtUicb  in  qptM  barmberjigteft  tKr^ 
ttnwti  unb  (af  jn  nodb  (onge  gQt  in  bem  l^Anam  leben:  fo  tfk  er  ber  anfe4« 
fünften  bed  fteifd)^  nit  on;  er  berj wollet  aber  nie  an  jneni  fnnberi  fo  oft  ym 
fünb  sufoUenb  f  fo  bemutigenb  ft)  jn^  unb  fpridbt  aUweft:  O  berr!  irie  leb  tcb 
fo  fcbnbb  inbinem  anfteft^t;  no(b  ba(t  id)  mi^  biner  erbärmb.  X)tf  rniits 
iü  ftott  louftn  unb  Hagen  weert  allen  (afhren  mee  benn  (ein  onbre  bat  ober 
^ewarfame. '  2>ann  ftotte^boffnung  iti^t  Mt  ftinb  an «  oerrat  ben  btfmItttKn 
fd)a({  im  bergen  innen  /  baf  er  ft(^  nit  für  fromm  gebar  U0fteben  r  niad^t  jn 
te  mee  unb  mee  fi^ambaft  i  baf  er  mit  ben  alten  laflren  fQr  gott  iiiH  (ummt 
6t cb  ben  emftgen  nbtigen  mdcbteri  btn  glouben!  2)ife  metnung  flnbft  bn 
9lom*  VI.  12.  Da  leert  ^aulu^ »  baf  »ir  »amemen  fbUinb  i  baf  bie  (unb 
in  un<  nit  berrfcbe;  baf  wir  nit  betf  ffinblic^en  anfecbtungen  unbermorfen 
n»erbinb.  Dann  berrfcbenb  bie  anfed)tungen  be^  breitend  i  menn  mir  fi)  un« 
gebinbertf  ungerecbtfertigetf '  unabgefd)nitten  (aifenb  muten  i  unb  weUeabr 
barnac^  mitunferen  merfen  bejalen.  ®o  (blieb  ftirnemen  iftr  ba  bttbAngt 
man  ben  fünbeur  unb  fudbt  txm  anbre  mert;  bie  mitt  man  bamoib  gon  i^* 
floifeni  ^  er  fbUe  f«  ftir  unfer  fflnb  nemen.  99o  aber  ber  trtlwe  wää^t 
ber  gloubf  iflr  ber  in  jm  gott0bulb  unb  fbrcbt  begr^f^t  ba  (tnjtet  man  fSr 
unb  fdr  mit  bem  feifcb;  ba  macbt  man  unb  (rüget  ba«  detfd)  mit  (men  an« 
fecbtungen  ®a(.  V,  Zi.  eidu  alfo  gat  e«  gUf  baf  ben  gl^fubigen  bie  (Unb 
nit  fcbabenb.  Unb  mag  ou(b  ber  allein  feiig  merbeur  ber  (bliebe  gAbrrii<bt 
SU  gott  bat  <^iebQ  erlernet  man  oud)  /  baf  nieman  geneigter  mirt  ütb  inm 
tag  ge  tag  ge  be(Teren  i  benn  ber  all  (in  guber(t(bt  gd  gott  bat  Der  »A^ler 
but  *  unb  manet  (let«  on  unberlaf ;  fo  babq  ber  felbigerecbt  (ine  funb  an* 
fcbrbbt  unb  abrechnet »  mie  er  miU|  unb  t(l  tm  «tele  gottlofe«  Der  glbubig 
ift  ut  bem  getfl  gotte«  glbubig;  mo  nun  gott  ifti  ba  »irt  immerbar  göiei 
gemeeret  unb  ma^^«  Unb  ob  mir  gl9ib  ctti(6  febinb  i  bie  bem  mort  gotie9 
glouben  gebenb;  unb  befferenb  aber  (id)  nit:  fo  befd}t(j^t  ba«  eintmeberff  baf 
(t)  nit  glbubig  itnbr  unb  gl«d)(enb  {tcb  ^  aber  bor  ben  menfcbnif  d€  fqgtnb  fq 
glbubig ;  ober  fq  finb  nod)  Hein  im  glouben ,  merbenb  aber  gunemen  rnilb 
loacbfcn ;  bid  baf  fq  ba«  boUtommen  alter  nad)  ber  (Idrfe  Sbrifti  erlangenb. 
<£pb(f.  IV.  3.  Denn  ba«  i(l  (urg:  mo  bie  liebe  gotte«  idi  ba  ifi  (b  all 
menig  ungetbon  ^  al«  ou(b  bie  ungücbHg  li^blid}  liebe. 

3u  meerer  erfUIrung  unb  feftung  be«  glouben«  fvricbt  Vautu«  9tbm.  Vül, 
Sl :  ^0  gott  uf  unfer  f^ten  i(l  i  ba«  ift ;  fo  un«  gott  fo  günflig  tft :  »er  miS 


•^mfm^^^^^ltfmi'^^^W^^^''^^^^'^^ 


^)  grofe  SRctimitg  t»on  (I(b  felbd.    ^  JBor(I<bt*   ^)  itngerfidt.   *y  «nfbrisgoi. 


®in  ftttic  (^viflcnlH^e  «nlettunfl«  6S3 

»ttet  IHM  fqn?  UAl  taf  wir  Wnii  tote  er  un«  ganiUfl  ijl/  fmri^^t  er  W9- 
ter:  (Er  ^at  ftm  eignen  fun  nit  aberfebeni  ^  (unter  jn  ftir  un<  aUe  Eingegeben. 
mt  ^ter  an«  nit  atte  Nng  mit  jm  gegeben?  911«  ob  er  fprid):  SBie  »Ar 
ba^ein«;  baf  er  ben  ^dc^flen  fc^at»!  ftn  eignen  funr  bftte  fBr  un«  gebeni 
unb  t9iüH  ie}  bemnac^  un0  enoa^  abfdKabett  ?  XWiniit  leert  un«  gott  bard) 
ben  munb  'liiiuU  i  ^Itc^  unb  »erlruwt  ju  im  lummen.  6inb  wir  einfoU 
tigi  ftontnb  nümit  gott  reben:  fo  iftt9  gnug,  baf  wir  nun  unfer  bertruwen 
iu  gott  bur^  3efum  SbrÜhuaiin  ^rjen  anjeigenb;  ber  färmänbet  fär  unl 
»er  gott  mit  ftif^eni  Me  wir  nit  ermeffen  tdnnenb  9t9m.  VIII.  S4.  (Er 
ift  W9<  gnug:  benn  er  iftbie  göttlid)  wi^^tititi  unb  ifl  aber  unfer  worben; 
barum  tjl  er  unfer  w^^beit.  6f nb  mir  ungerecht  unb  wäfl ,  fo  iil  er  grec^t 
wmb  rtin  /  unb  bat  fiir  unfer  ungered)tigbeit  be}a(i.  6inb  wir  unbeilig 
unb  fänbigr  fo  i(l  er  beilig  i  unb  ifl  aber  unfer.  €Hnb  wir  um  fünben 
willen  berfe^elf'  fo  ift  er  unfer  ranjung  unb  lo^gelt.  6i(b  <>lfOf  wal 
m^  mti^ti  lai  erwirbt  un<  ^brtHu«  bor  gott:  benn  wa<  er  jod)  ifl/  fo  ijt 
er  unikr.  !Darum  aber  9au(.  1.  Sor.  I.  30.  feit:  (Er  ifl  un^  »on  gott 
gema(t)t  ober  gegebenr  baf  er  unfer  wp^b^it,  unfer  gere<|)tigbeit/  unfer  betltgteit 
unb  unfer  erttfung  ift.  Sobanned  fpridbt  1. 1.  2 :  Wim  ffln !  ic^  fcbr^b 
äd)  bife  Mng/  baf  jr  nit  fänbinb.  Ob  aber  einer  fänbete,  fo  bobenb  wir 
rinen  fiEirRAtber^  ober  färfyrecber  b^  bem  »ateri  ben  gerechten  3efum  Sbri« 
fbmt  I  unb  ber  ift  bte  gnibigung  fSr  unfer  ffinb  i  unb  ntt  allem  fidr  un« 
ftr  funber  für  ber  ganjen  weit  fänb.  i>te  fic^t  mengtic^  r  baf  alle  jui^er« 
ftc^t  }u  gott  burd)  Sbri^um  3efum  gwiif  i(l.  3e}  weUenb  wir  ba^  wort 
abriili  felb«  bdten  ORattb-  XL  28:  ^ummenb  jA  mir  aUe,  bie  befd)werr  unb 
belaben  itnb !  iüi  will  dd}  ruw  geben.  6t(6 1  mit  fo  bellen  leeren  unb  f unb» 
fd)aften  werbenb  wir  eigenltd)  beriebt  r  baf  wir  in  allem  trubfal/  (ummet 
unb  anligrn  lü  gott  (id^er  unb  oertruwt  iSUinb  loufen  i  unb  er  wi rt  m$ 
alle  bing  leifUn  burc^  ben  berren  Sbriflum  3efum.  Darum  alle  /  Jbie  burd^ 
anbre  mittler  ieerenb  {u  gott  f ummen ,  bie  leerenb  wiber  gott.  3>enn  ber 
riift  unH  JU  jmi  ja  er  fi>rid)t:  Qßelc^er  ein  anbren  weg  weberbur^mic^ 
Sngat/  ber  ift  ein  bieb  unb  ein  mSrber  3ob.  X.  7 ;  wiberum :  (E^  mag  jum 
«mter  nieman  tummeu  bann  burd)  mid)  3ob.  XIV«  6.  (Er  ift  oucb  ein 
lintgir  mittler  1.  Zim.  II.  5:  <E0  ift  ein  einiger  gotti  unb  ein  mittler  gotte^ 
unb  bet  menfcbeuf  3efu4  (S^rifht^.  fEBan  weUenb  wiber  bife  wort  gotte«  alle 
menft^eii  mSgen  barfür  tiefen?  ^Qi  id)  gebar  nit  für  gott  f ummen:  id)  bin 
lore^ti  ffinbig,  fcbnbbf  ungerecht,  ^ör^  bu  nit  gott?  baf  Sbrifht^  unfer 
tox^^Hi  unfdbulbi  fd)dne,  gerec^tigbeit  unb  begalung  ift?  i>8ri|l  bu  nitf 
baf  er  um  r&f^i  fo  wir  f(^wer  belaben  ftnb?  3a  ^  id)  muf  ein  anbren  mitt« 
ler  b^n  '•  id)  gebar  nit  rid)tig  }tt  gott  f ummen.  Sfixft  bu  nit ,  baf  nit  mee 
benn  ber  einig  (Sbrifhi^  3efu0  unfer  mittler  fpn  mag  ?  3a  i  icb  muf  ein  füt» 
fpre^eti  bau.  <^drft  bu  nit,  baf  (Sbrifhu^  alle«  tbut?  2)a<  gebrifl  bir,  baf 
bu  jn  nod)  nit  ertennfl.  Denn  bu  oerficbfl  bicb  nit  ju  jm  aU  }u  eim  bater ,  unb 
tt#  jm  abeii bater;  funber  bu  ree^nefl  jn  fSr  einen  tqrannen  unb  grufamen  wä* 
trtd).  Darum  allt,  bie  leerenb,  man  gbSr  nit  }u  gott  tummen  on  anbre  mittlerr 
bie  fd)m4benb  gott  unb  fdlfdbenb  )m  fin  wort,  unb  oerfcbfi^enb  bie  glöubigen 
berjen  oon  bem  unferem  barmbertigen  gott  unb  f^attx.   Da«  finb  bie  rec^« 

^  «crfcbont.   ^  »ecpfSnbet    ')  Sertretet. 


tm  wütm  rntt^kii.  2>cmi  c/Uti,  Ui  f«  3tf«  d^ttftoi  niifmn  rcßfcr  ji* 
icgm  ttnb  jtiiicfKtt  feUrisiDi  bau  ncmcnb  f«  imr  unh  flcbmM  onbrm  motu* 
mi  iu  falfd^  »A  biflciil)afriglt4>f  onc  aUcn  fltttiib  H?  gcfc^rifti  mibcr  M 

Xati  ab!  kit  foU  fic^  ntcmait  abfutm  laffoif  baf  et  bQ  tmian  gnab 
fikfK  bmn  bp  flott  rdb.  2>aniiii  ftonb  mht  bau  bcitct  »ort  gottcn ;  bcr  (t^ 
bcf  ntt  battf  bcr  ift  nit  cm  d)rt(t  2>(r  unbcflctft  gtoub  mag  ntt  erheben  i 
baf  matt  bq  cim  oitbrrn  trojl  fuc^c  tvcbrr  bq  bcm  gtna^el  btr  gloubtatn 
(ttUi  gott, 

Sen  abtbun  bei  sfa^cl. 

SBU  ftnbf  btc  gar  ttnAcf(bi<tli(i)  rcbmb  bon  abt^iitt  Ui  flcfa^c^;  bann 
wtfßHUbiti  baf  bcmitacb  bic  unbcrildnbifltn  r  ober  etsenlicfter  bk  mutioiUigeni 
fo  tttibefidbeibenli(6  rebettbi  baf  el  ein  f^tttad)  gottel  tfl.  2>aruttir  toie  ba 
obeit  ber^etifeit  tftf  bal  abtbun  bei  gfa^ei  ^le  folget.  (S^riflul  fpri^t  fiuc. 
XVI.  16,  17:  2)al  gfa^  unb  propbeten  b<>tib  bil  uf  3obaiinfen  geretd)t. 
2>atmet6tti  »irt  bai  rq^  gottel  bertunbt,  luib  ein  ieber  bnutt  gmalttglicb 
bar«n.  9(ber  ei  i(l  ringer,  baf  bivmtl  unb  erb  becgang,  meber  baf  bei 
gfa^el  ein  buc^flab  ober  tupflin*  btnfaUe.  ^ie  b5tenb  »ir  gum  erfteti  bei» 
ler  bai  gfa^  nun  bil  uf  Sobannfen  gereich  baben.  2)arna^ :  d  möge 
bom  gfa(  nit  ein  buc^flab  ober  tupfitn  binfaUen.  QBelidbe  jtoo  meinungen 
um  bebuittenb  ri((}tig  n^iber  einanbren  fqn,  unb  ^at  fq  aber  ber  munb  got^ 
tel  felb  gerebt  unb  summen  gefegt;  baran  »ir  »o(  febenbi  baf  fl  nit  ber- 
geben gefc^eben  ifl.  Spit  ijl  nit  noti  baf  man  anzeige;  tpte  bie  ceremonien 
altel  teilamcnti,  bal  ifl/  bie  d(Terlic^en  opferi  »äfd)mi  röufen,'  brennen 
obgetbon  fqgenb  mit  ben  tUibungenr  gefAirren»  form  ber  tcmpeln  etcetera. 
fBtüdit  bing  nun  ein  bebutnuf  gewefen  itnb  uf  CFbnilum ;  barum  ft)  oucb 
<i(l  ber  fc^att/  fo  bal  lied)t  (ummtf  MngefaOen  (inbr  all  Sbriftui  fnmmen 
f(l.  6t{nber  man  müf  ^ie  fageui  wie  bal  gefa^,  bal  ben  inneren  menfcben 
«ntriffi,  abget^onfqe;  all:  2)ufoUtgott  ul  gangem  bergen »  fee(r  gmütunb 
Iräfien  liebbaben;  unb:  bu  foUt  ben  näcbilen  all  lieb  ^aben  all  btcb  ftlbi] 
Co  bie  gfa^  abget^on  märtnbi  fo  war  bo4  ^<t  gloub  abgetbon,  ber  nut 
«nberl  benn  ein  unabgewenbt  anbangf n  gottel.  S>arum  iü  ge  merf en :  2>ai 
gfa^  ifl  ein  gut  bing  fiir  üc^  felbl.  2)enn  el  geigt  ben  »iUen  gottel  aui 
tpte  bor  gefagt  ifl;  nocl}  fo  tobt  el  unl/  nit  bof'l  gfa|  bon  jm  felbl  unl 
^ibbcn  mic^i  funber  baf  wir  baran  erlernenbi  fo  »ir  jm  nit  nacblummenb  r 
baf  »ir  bei  tobl  »urbig  (tnb.  Sllfo  tobt  unl  ber  bucbfiab  bei  gfa^l 
2.  6or.  IIL  6.  9lom.  VII.  10.  9Ilf6  erlernenb  alle  menfc^en  an  bem  ge* 
faH:  bu  foUt  gott  ul  allen  träften  lieb  baben!  baf  fq  bei  tobl  »urbig  ftnb. 
2>enn  nieman  iß,  ber  nit  eint»eberl  anbre  bing  lieber  b<^b  »cber  gott,  ober 
gottel  nit  gu  meerem  gqt  bergeflfe.  2)ef^alb  ein  ieber  empünbt,  baf  er  bit 
lid)  berbammt  »irt  nac^  ber  gredbHgfeit  gottel.  6o  aber  berfelbigen  (Sbri* 
(hfl  genug  tftut  bor  gott  (benn  er  tff  unfer  gred^tigfeit) :  ft(^,  fo  (tnb  wir 
t'om  gfa(  erlMt;  bal  ifl,  »ir  ünb  entfcbätt,^  baf  unl  bal  gfaft  ntt  toben 
mag;  notb  blbbt  bal  gfa|i  in  bie  ewigteit  ftqf.  91lfo  bat  bal  gfal^,  btl  baf 
<i^^riftul  ifl  (ummen  (»iewol  S^rifbil  M  gud)l  ^  uf  3o^nnfen  bebut) ,  alle 
menfc^en  berbammt.   IDenn  d  wai  no(^  {einer  tummen/  ber,  fo  iDir  bei 

*)Zipftl,^iiätd)tn,   *)r8tt^tn.   >)  6tf(t«t ,  entb^tt. .  *) 


d^n  ftttte  (^ti{lcn(id)e  onleituna.  5 SS 

totf  fc^unis  wcxtnti  füt  um  btialtt.  Uni  ifl  ttt  xtl  df^tW  alijc^,  <xU  ob 
et  fprdd):  2)ie  yvop^tcn  ^obenb  Dorgfeit  t^on  mtnec  julunfit  unb  »eftn; 
hi^  &at  gcreicl)t  bt«  uf  3obannrcn  r  üit  wclic^cm  unb  an  mir  aüti  ccfüttt 
tftf  ba^  t)or  t»on  un<  brbtit  ifl  <)fQn.  2)a«  gfag  bat  aUe  menfi^cn  be^  tob« 
ffbttlbi(|  dema(t)t.  Stbcr^  nad)bcm  3obanm«  midb  bat  ansctgt  ben  bctianb 
fQit/  bat  («  aUc/  bte  tn  mt^  gloubt  banb,  nit  mbaen  sunt  tob  bringen: 
Uttn  i(b  bin  bie  besalun^  unb  erlbfuns«  9loc^  fo  blt}bt  cUt^  gfa^ ,  fo  i^tl  tt 
bm  inneren  menf(i}en  aniicbtr  in  bie  ewigteit  unab<ietf)on.  2)tf  mirt  mit 
einem  b^fpil  tlar.  2>u  foUt  nit  fielen!  ifl  ein  ewig  gebot.  SRoc^  fo  bat 
einer  giloleni  unb  bu  erlb^fl  ben  bq  bem  rid)ter  pom  ga(gen;  iej  ifl  er  Dom 
df>)$r  ba«  tflf  i>on  ber  flraf  be«  gfa^e^r  erlbfit.  9lo((}  ifl  er  nit  er(b^t,  baf 
jm  färbin  wiber  ba6  sfa$  jimme  je  fielen;  unb  ob  man  jn  glqcbi  fo  bi^ 
er  (Hit/  pom  galgen  erlö^:  bennocb  wirt  er  nimmer  frt)  3emaci}tf  ba^^er 
t>ai  gfa(  nit  föUe  baltem  9llfO;  obg(qd)  Sbriflufl  für  unfer  fünb  in  bie 
ewigfeit  beja(tr  {lat  bennoci)  aUmegen  baci  gfa^  flqf;  aber/  fo  tvir  in  Sbi^i« 
ilum  t)ertruwenb/  fo  mbgenb  n^ir  nit  oom  gfa^  i^erbammt  werben.  X>i9  ifl 
ein  teil  be<l  abtbnn«  M  gfa^e«;  ba  wir  Don  ber  flraf  be«  gfa^e«  erlöst  ftnbf 
ja  fo  wir  in  ben  b^tren  ^efum  QFbriflum/  unferen  bnlanb,  Dertruwenb. 

3um  anbren  mal  ifl  bad  gfa^  allein .  bem  frommen  abgenommen  /  ja 
e«  ifl  jm  nie  gegeben  1.  Stm.  I.  9*  3Belid)er  beift  aber  in  ber  gfdbrifl 
fromm?  9lit,  ber  nit  fänbct:  benn  tetner  ifl  on  fttnb  1.  3o^.  I.  8;  funber 
(er  glöubig/  wie  gefd)riben  flat  ^abaf.  II.  4,  Slöm.  I.  17:  ber  gtbu« 
Mg  Wirt  im  glouben  leben.  X)er  iil  allein  lebenbi  ber  itd)  felbtf  tob  unb 
Dtel^  wei§t,  unb  Uerlaft  ftcb  allein  an  bie  gnab  gotte^:  in  bem  lebt  ie}  gottr 
unb  er  ift  tob.  Der  ift  allein  fromm  ober  gred)t ;  ber  fin  ungred)te  ertennt/ 
unb  taf t  fid)  allein  an  ben  grec^ten  ^efum  Sbriflum.  2>a«  gat  älfo  ju » 
tpte  ^autu«  ®al.  IL  19  leert:  3c^  bin  bem  gfa^  burd)  la^  gfal^  abgeflor« 
ben  t  barum  baf  icb  gott  lebe.  3d)  bin  mit  Sbriflo  trüjget  i  unb  leb  aber 
id)  fiirbin  nit|  funber  Sbriflutf  lebt  in  mir:  benn^  ba«  id)  iej  iQblid)  leb, 
hai  leb  id)  in  bem  glouben  unb  uertruwen  be«  fun«  gotte«.  Wit  (ann 
einer  burc^  ba«  gfab  bem  gfal^  flerben?  Slntwurt:  wie  oor  oft  gfeit  ifl, 
baf  er  ba«  gfal^  eigenli(^  annd)t,  unb  befinbt  jm  ba«felbig  unm&glid) 
ftn  se  balten  unb  erfdllen.  Unb  bemnad)  folgt  i  baf  er  flner  werten  balb 
«erswt^flet  feiig  it  werben;  unb  fummt  babiu;  baf  er  fi^  allein  an  bie 
gnab  gotte«  ergibt,  ^ej  ift  er  ber  gnabe  gotte« ;  unb  ifl  bur(^  bie  ertannt« 
uuf  be«  gefage«  bem  gefa^  geflorben;  unb  barum  lebt  er  iej  in  bem  einigen 
trofl  ber  gnabe  gotte«.  ^e}  ifl  er  mit  Sbtiflo  getrtijget  i  fo  er  am  Derjw^flett 
ftn  felb«  bo  jm  felb«  geflorben  ifl.  3t)  kbt  er  nflmmen:  benn  er  tfl  b«  jm 
felb«  am  gfal^  tob  erfunben.  2)af  er  aber  kbt  (ba«  ifl,  trofl  unb  flc^beit 
^t  ber  bulbe  gotte«)  i  ba«  ifl  nfit  anber« ,  benn  baf  er  in  Dertruwen  3eftt 
<S6rifli  allen  finen  trofl  gefegt  bat;  ber  lebt  iej  in  SbriflOr  unb  dbtiflu« 
lebt  in  jm.  !Z)enn  f9lid)en  glouben  babeUf  ifl  nit  menf(blid)er  oertiunft 
ober  trfiften  funber  ber  banb  unb  gewalt  gotte«.  6i(b  i  welicber  tin  fdli« 
elKr  glbubiger  ifl,  ber  barf  fein«  gfa|e«,  funber  all  (in  leben  ftd^t  allein 
ttjf  Sbriflum/  ber  m  jm  lebt  unb  fIn  trofl  ifl;  wie  ein  rec^tftnnigeri  bant« 
iKirer  menfdb  uf  ein  anbren  menf^en ,  ber  jm  all  ftn  leben  unb  notburft 

■  11     ■■-■■     ■  ■■  ■■  ■■  I  I        ■■         .         I,  ■■.!■■■ Iil  ■  I  ■■  I 

^)  leer ,  nicbt«  »enuögtiib* 


S56  ein  tut)«  c^ftenH(^e  «nlettmift. 

crfc(}tf  in  oUmt  t^&n  unb  laifm  an(t(f)t.  SBelic^e  tinm  f3(u6ttt  gtifk 
f^btnli  bie  f!nb  (in  919m.  VIII.  9.  Unb  ob  »it  unn  slqA  nod)  ftt  dou 
ber  boUtummm^dt  iväffrnb:  befinbcnb  wir  boA  riaenUc^r  baf  in  un«  bie 
maf  bell  fluten  mad)€t  nac^  bet  maf  bc^  gtoiibcn^  unb  DerlaiTm«  m 
Cbttfhtm.  Unb  toit  Ux  sloub  btcfuc^t  wivt  für  unb  für  •  alfo  gibt  oud) 
bau  ^ftfd)  für  unb  für  {Int  frtid)t.  S)ie  etUibenb^  un«  (einen  weg  et  n^tber 
burd)  firftte  be^  glouben«;  ber  nät  anber^  tft  mebev  ein  beeeinbaren  unfec  in 
flott  butd)  flete  {überfielt  unb  julpuf  )u  jm.  9l(fo  iinbi  bte  iej  tm  glouben 
(inbf  ba^  ifl;  tn  bet  gewtiffen  gäberitt^l  bet  gnabe  gotteli  nummen  unbet  btm 
flfa^  funbtr  tinbet  bet  gnab  9tbm.  VI.  15.  3Be(t(^et  in  bero  lebt  i  bet  lebl 
in  aotti  unb  gott  (ebt  in  jm.  2>enn  aütt^i  bau  gott  bon  jm  etfotbteti  ift  im 
fäfi  gnem  unb  geflUig  nacb  bem  inneren  menfcfKUf  ob  ettf  gtpd)  «u«  blft« 
Mflbett  nir  etffiUen  mag.  Z>enn  er  batt  ftd)  bet  gnab  gotte^  /  unbf  »an  gott 
gefallt  I  ia0  gefaUt  oucb  jm ;  obgtQcb  bau  fletfc^  nit  nabin  gefclgen  mag : 
benn  alfo  bat  jn  ban  gfa^  be^  lebenbigen  getftei  etlö<ft  i^on  bem  gfa$  bet 
ffilA  unb  ben  tobK  9ibm.  VIIL  2.  2Bel««  ifl  ba«  gfa|  ben  lebenbigen 
geiften?  Vntmutt:  ba«  futen  unb  beri((}tenr  ba«  unn  gottf  fo  »it  an  jn  ge« 
laifen  ftnbr  fätgibt  M  ted)tem  betftanb  ftnen  »ott^i  ben  mit  bou  niemon 
erlernen  mbgenb  »eber  bon  gott  3ob.  VI.  45.  1.  3ob*  H.  27. 

3es  banb  »ir  }mo  etlbfungen  bom  gfa(^.  (Eine  ift  fton  eeremomeuj 
bal  i(l/  2tinfe(metten  ober  (ttcbengefpeniten ;  bte  anbet  iÄ  i^on  ber  firaf  um 
fer  mjftbat  Unb  fo  mir  gor  in  gott  gelaifen  (inbr  fo  bürfenb  »tr  feinen 
gfaben  mee.  2)ann  ba  til  gott  Ulb*i  ber  unn  färt;  unb  mie  gott  (einen 
gfaben  bebatf  i  alfOf  in  »eld)em  gott  monet/  ber  bebarf  oud)  (eintn  gfa^en: 
benn  gott  f&ret  jn.  !Denri,  »o  gotten  geift  ifti  ba  ifl  ft^bctt  2.  Gor.  III.  17. 
9nfo  tft  berr  fo  in  gott  gelaifen  iflr  oucb  bon  ben  gefa^Ur  bie  ben  inneren 
inenfd)en  betreffenb ,  fr«.  (Er  mürf t  aber  frq  unb  fröltd)  alle  bing  i  bie  eim 
e^rtftenmenfcben  }äitonb.  9Sel((}e  betgeflalt  fr^  fQginbf  itd}t  man  an  jren 
frtid)ten«  &mb  fy  bemutig  r  befcbtcbt  un  bem  inwonenben  gSttlidb^  geifi; 
S^riftun  tfl  ou(b  i^lfp  gft)n.  ®inb  fa  forgffiltig  für  anberer  menfcben  beit; 
fo  tft  Sbriflun  4>u(6  alfo  gfQn ;  fo  mäf  oud)  bie  forg  allein  un  Sbtiflo  (um» 
men.  €Sinb  fp  bulbig:  betglQd)en:  benn  Sbttflun  iil  oucb  butbig  gfiyn. 
€Sinb  fD  fribfamr  ük  oud)  un  gott:  Sbriilun  ifl  outb  alfo  gfon.  €fmb  ft 
tapfer  um  bie  eer  gotten:  Sbtiilun  iil  oud)  alfo  gfpn.  &inb  fp  fr&litb  in 
ivibet» jirttgleit  um  ber  eer  gotten  »ilten :  ift  aüti  bon  gott  te.  a)  9lber  bi( 
finbcnb  toit  ein  groife  sal  falfc^er  (Triften,  bie  (leb  berjtoufenb/'  aU  ob  fy 
tool  in  gott  etbuwen  ^  unb  ftp  fbginb ;  bie  bo(^  (ein  bemät  an  jnen  b<ibenbi 
funber  »ellenb  fq  baburdb  gtofr  rpcb  ober  bod}  werben.  .2>a  f«  für  anbtc 
menfebtn  forg  tragen  foUtinbr  tragenb  fp  allein  forg  fär  (td)  felbn;  f«  mo» 
genb  nfitn  erleben  um  gotten  toiUttii  aber  um  jren  nul^  unb  namenn  »iUen 
<ille  bing ;  finb  unfribfom ;  jr  bing  ift  nfit  benn  mit  allen  menfdbtn  gerlfi 
gen  I  ^  frd)ten  i  jerrütten  i  ba  joc^  bie  urfad)  ber  eer  gotten  nit  treffenlidKn 
nbtet;  jre  tbaten  iü  bef(bitmeni  wie  leb  jod)  bie  fpginb/  (inb  f«  gleeci 
itnb  tapfet;  aber  bie  eer  gotten  je  meeren  unb  ben  nSf^fttn  fränblitb  se  lee« 

*}vetbtben.   ^aungeben.    ')  erbaut,  gegtunbet.    ^)  ficb  t>etuneiitigen. 
a)  a3on  biet  an  M  }u  Snbe  ben  Slbf^ntttn  toerben  bte  SSiebttt&itftt  em^li^ 
bcficttten ,  weUbe  mit  t^ren  aiifrubrtf(be|t  Orunbfaben  ban  Solf  ftu  betoegen  anf{^gea. 


@tn  (ursc  4tt{lenf((^  DOldtuna.  SS7 

tttif  (tnt  r9  nSt  (wiewol  man  beit  oudb  jA  j^tcti  mit  tüöit  ancflxiftn  niilf); 
unb  um  ein  tUtne  »ibetwdrHsftit,  ba  iutn  ein  tlrin  jQUtd)  nd^U  abgätr 
faUenb  fq  gat  t)in  tt.  Vber  anbvc  mcnfd)(n  le  rt(f)tf(rs(icn  /  ^  fctncm  bU« 
ten  nfit  boraeben  ^  jre  (und  r&menr  unb  Jr  über  unqtqcf}'  (^n/  vp^nt 
ivte  man  bte  pfaffen  je  tob  rd}(abenf  mfincl^en  brennen/  nonnen  ertränten 
fBHef  wie  man  bie  bing  (trafen  föUef  bero  fp  (ic^  M  bermeinenbf  für} 
üite  (t(ferlid)e  bing  flucti  unberaten  anjenemen/  ja  bte  (tnb  fi)  gut  (grillen» 
9(ber  enb(td)f  befinbft  bu  nit/  baf  ft)  sum  erfhn  bq  inen  felb^  fQginb  d}rt« 
flen  worben:  fo  erten»ft  bu  fq  benn  M  jren  fra(f)ten  wo(.  Z>arum  »irt 
hit  imi  t)ilen  fcbanbUd)  gemalt ^  bie  leer  gotte^  unb  fibe{  Perberget;  bie  nun 
^rtn  gute  (Triften  finb».  ba$  ben  (Qcbnam  unb  fi|Terli(f)en  fc^on  antrifft;  wie« 
wo!  man  ber  bingen  mtfbrAc^  mit  ber  tqt  ouc^  muf  binlegen.  9(ber  bie 
istneren  breften  weltenb  fp  nit  anrürew;  wiemol  je  boffen  ifl;  fo  fer  fQ  an« 
gbebt  banb  bem  wort  glouben  geben  /  fo  werbinb  (id)  mit  ber  jqt  reclbt  leiten* 

3um  britten  finb  wir  d}riflen  ou^  Pon  a((en  bencn  gfa^en  ftp ;  bie  matt 
isn^  bat  ufgeiegt  bergeflalt,  aii  ob  wir  fromm  ober  gütt  barin  werbinb.  %lt 
tonn  (Inb  alle  päpftlicbe  gfa^;  bie  in  bem  wort  gotte«  nit  griinbet  (tnb ,  perbot 
trr  fppfenf  gebot  ber  reinigfeit/  ber  glübbeu/  ber  Ififelbpcbt;  ber  opfreui 
htt  gdtbuffen  /  Ma^tü  unb  batf  ganj  jtitter.  ^  3Bir  (tnb  ouc^  frp  ber  (eeren 
t^clhi  bie  pon  bem  menfc^en  erbac^t  (tnb,  aW  bon  bem  fflrbitt  ber  beiligeUf 
ton  bem  fegfSr;  bilbereu/  tempeljier/  meibdeUeui  Pigilienfouf  unb  anbrctr 
Mngen  tc :  benn  fp  (tnb  in  bem  wort  gotte^  nit  grünbt.  2)ef  alM  grunb 
ifk  ba^  einig  wortSbrifti  SRattb.  XV,  9:  €q  eerenb  miäi  Pergeben,  fo  f9 
teerenb  (eeren  unb  gebot  ber  menfc^en.  ^urj  alM ,  ^a^  (tc^  u^  bem  (eeren 
ttt  menfcben  (aft  für  göt  anfeben ,  ba^  i(t  Por  gott  ein  grüwen  fiuc.  XVI.  15* 

Sum  (e;t(n  weUenb  (tct)  etUcb  u^  ber  gcborfame  ber  waren  oberteit,  bie 
tptr  we(tlkb  ndmtnb,  u^jieben  mit  bem  fd)pn,  baf  fp  (briften  (^ginb;  unpb 
bif  ßnb  bie  a(UrfiAdb(id)(len  fpenb  ber  leer  gotte«.  2)enn  ju  bemr  baf  f« 
loiber  bo^  be({  wort  gotte^  tbünb ,  Peritimbenb  fp  ouc^  Por  anbren  menfdbett 
bie  (eer  (IFbri(Ur  unb  macbenb  fp  unwert.  ®ott  bat  im  alten  teflament  ben  gwa(tf 
ber  bie  meftfcblicben  bpwonung  unb  grcd)tigbett  }ä  friben  unb  ruw  ufentbalt,  ^ 
tifgefe^t^  (Spob.XVIiL  3m  nfiwen  bat  Sbri(ltt«  gbeiffen  bem  {oifer  (unber 
wetdb^m  wir  tin  iebe  ober^anb  Perflon  rii((enb)  geben,  bau  man  im  fcbulbtg 
(pc.  2>a^  beift  er  ou<b  burd)  ben  munb  9^uli  9lbm.  Xm.  8i<  H« 
gani  eapite(!  2>ur(b  ben  munb  9etri  L  11. 13.  ff:  3r  f8((enb  bem  regierer 
mtb  (inen  bbgten  ober  bouptlüten  gborfam  ft^n  tc.  Oa(b  barnacb  p.  16 :  3t 
fbUenb  bie  (briftenlicben  frpbeit  nit  ju  eim  farwS(ben  ber  bo^btit  retbnen  ic. 
Sfirebtenb  gott!  unb  babenb  ben  regenten  in  eeren 4c!  ^ebr.  xm.  17:  Sinb 
gborfam  äwren  fürgefebten  te!  Der  tunbfAaften  ift  gnüg,  baran  man  ft(btf 
bof  wir  u^  ffiMid^ttn  gbeif  ber  oberfeit,  bie  ia$  f^wert  treit,  fb((enb  gbor» 
fam  fpn.  (Etf  fo((  oud)  ein  oberteit  nat  gebieten,  ba«  wiber  bie  eer  gotten  ifi 
imb  wiber  (in  wort;  ober  aber  ber  wäre  (brift  wurb  fpre(ben:  man  müf 
gott  mee  gborfam  fpn  weber  ben  menfd)en  9(€t.  IV.  unb  V.  2)arum  jimmt 
jnen  nit  wiber  ba^  wort  gotte^  tisib  je  gebieten,  (b  (er  fp  (bri(ten  fpn  wtU 

lenb.    Qa3e(4e  nun  }tt  bifen  jpten  ftc^  unber(tonb  Pon  a((er  fd^ulb  ber  jinfen 

.^_^^  ■. •  ' 

«)  tecbtfetttgett,. Hebten,  täbclit.  *)  nt<bt  iiiä(bttg.  ^)gef(bättbet,  entehrt.  ^}®e» 
fprenge.   ')  uitterbält.   ^}  aiifgefieOt,  eingefttt 


5S8  (Ein  faxit  d^rittnltc^c  Dnicttunfl. 

unl  kavMiuHn  tUt  itbtnUn  (bann  bic  in  einen  fleten  gans  tommen  ftnbr 
olfp  baf  ein  ieber  ben  bobtni  ben  et  betjebenbet/  um  fo  i»U  ber  betrifft  f 
rtngec  teuft;  »ie»o(  man  bie  mifbvflcb  ber  jebenben bannen^  tbunnrnf;  ^ber 
e^  gat  Mit  se  fci)i)teen)  unb  anbrcn  reb(td)en  f4)ii(ben  utfwinben :  *  üt  fvalb 
ade  fällii^  in  bem  flebot:  bu  foUt  ntt  ftelen!  Unb  ünb  fo  »i(  böfer  bicb  Um 
anbrer  fo  »il  f9  icem  btcbflal  Sbttflum  }u  eint  bectmantel  matbenb.  ßo 
fet  e^  bat}u  tuntmen  VMtti  baf  man  unbet  ben  cbtiflen  eim  frommen  ba« 
(in  ntt  geben  föUte  unb  banebenb  ber  obertett  nit  gborfam  fqn:  fo  »2rc  b9 
ben  SütAsen  wäget  je  »onen  benn  bt)  etm  f&(cben  »olf.  SRon  tonn  gott 
flröffere  (äflruna  ntt  antbunr  »ebet  fb((f)e  fcbaltbeit  mit  (inem  namen  6e« 
fd}ttmen.  finge  abet  babp  oucb  ein  iebe  obetfeil»  baf  fq  falfd}|  »ucftcr 
unb  fat(id)beit^  ber  ginfen  binnemtnb;  unb  fp  jnen  gott  bau  fd^mett  in  bie 
banb  geben  batr  baf  fQ  nit  um  itt^  nu^e«  widen  fec^tcnbf  funbet  ein  bSfm 
bomit  fhrafinbr  ben  guten  f(i)trminb!  tSuft  mürbe  gott  glQ^  <M  wol  »fs 
finben  i  »te  er  jro  gebiet  se  nuten  brä(f)t  aM  ber  pfaffbett  gebiet.  Vn  mc U 
(t)er  pfafFbeit  ft(^  oud)  bie  mutwiQer  berfloffenb :  ^  bann  befunber  perfboen 
fSrüÄ  felb«  bie  fcbmäbeuf  erdrmen^  unb  je  tob  fd)(aben  unberftonbi  ha$ 
aUti  und)tiflenltd)  ifl.  SRan  foU  jren  banbel^  alfo  anbeben:  fq  jrer  irr« 
tumen  bertd)ten  unb  biefelben  bannen  tbuni  unb  fq  in  ftiben  lafjfen  (terbeni 
wie  f9  bat  Ünb  (ummen  r  fo  Pi(  ufred)tc '  fd)ulb  antrifft.  Dann  fq  barum 
ou(b  bon  unfereri  ba^  ifli  »eltlicberr  obertett  mii(btung  babenbr  bie  mmi 
nit  bre(ben  mag  an  beneui  bie  baruf  gewibmet.^  ftnb;  aber  bemna(^  fo 
wibme  man  nieman  mee  baruf!  Ob  aber  et(id)  fo  battftar<b^*  ftnb,  b^ 
fq  bem  »ort  gotteti  nit  toqcben  meUenb,  unb  tbnncnb  bod)  grunbUtf)  not 
barwiberf  mit  btnen  fo((  gbein  befunbrer  banblen,  funber  bie  oberteit;  bie 
n^trt  fid&  benn  ml  gef(bi(tUd}  balten  M  SRattb*  XVIII.  unb  Jitut  xm. 
Aur}}  bie  wutricbr  bie  anberti  mit  lönnenb  benn  rouben  unb  fielen,  pnb  f» 
f^äbitc^  (uti  fo  ft)  e«  mit  bem  namen  Sbrifli  t>erf lägen  ^^  unberftonb,  baf'< 
Wäger  war,  wir  bättinb  an  iro  flatt  fo  t>il  Surggen.  2)erg(q4)en  ftnb  wol  fo 
fc^äblid)  bie  üppige  pfaffen,  bie  Mt  bing  mit  jrem  gspbcb  unb  gwaCt  bin« 
burtb  bruclen  weUenb.  Darum  muf  itcb  ein  oberteit  in  ben  bing^n  ernfiticb 
(alten ,  baf  ber  beeberleq  unfrommen  mütwitlen  nit  tä  nad)teit  ber  eer  gotteo 
reicbe.  Denn  tut),  fo  foU  ein  ieber  cbrifl  eim  ieben  geben,  ba«  er  im 
fcbutbig  ifl.  9t9m.  XIII.  7.  Da«  ift  ein  fc^ulb ,  ba«  ein  oberbanb  für  ein 
fd}ulb  ertennt  unb  batt  (babt)  foU  ft)  aber  eigenlid)  feben,  baf  f«  bie  fcbulbcuf 
fo  oor  gott  nit  reblic^  ftnb ,  t>erbietinb  ober  t>erwanblinb).  ^  Unb  fo  man 
bie  pfaffbeit  gtqcb  «nsieben  wiU  M  uf  ein  notburftige  aal :  nod)  bort  ix 
gut,  iat  fq  iej  beübenb,  nit  bir  ober  bem,  funber  ben  armen;  unb  bo«  na(b 
perorbnung  einer  oberteit  unb  einer  ieben  tttcbböre.  S^ittin  ifi  ie;  nit  flott 
pon  einet ^^  je  fcbt^ben.  60  frr  ein  berfflnber  Ut  gottlworb^  ein  Intrr  ein« 
faltig  oug  bat,  wirt  er  nit  gefarlitb  faren. 

Dife  tur je  pnleitung,  ftir  bie  unberid)ten  barfvir  getragen,  mag  ein  tebec 
wol  ertenmn  vergeben«  fqn ,  wo  bie  leertnben  nit  mit  ernft  jum  erften  an 
gott  begerenb,  baf  er  inen  gnab  oerlpben  welle;  unb  bcmnad)  flpflidb  bie 

^)  btitweg*  ')  bcfnpett,  entsiegelt.  ^)  fhaffSUtg.  ^}  (ScfKbebnng.  O  Mrf&vi 
Mgen.  ^)  aem  wacbeit.  ^)  ^ngelegeitbeit.  >)  retbtmößtge.  9)gefe«t.  ^)bo(^anig. 
««)  b(f<böntgcn.   ^)  Unbtxn.   «^}  ooa(l$iibig. 


(Sin  fucje  ^ti^tnU^t  «nleihtna.  SS9 

Sftbrtfit  eyburmb ;  ^  unb  tag  itnt  noc^tbqrtn  tvanbUnb;  unb  jutn  te}tnt  ein 
fltntit  kabini  iii  toavm  ^trtufa(em  }e  buwcn.  &o  (9  abcv  tte  ttx  gottel 
unb  nu^barfett  bcr  freien;  wtt  jnett  juitat/  ge  fättten  m  jnen  f)<>nb;  unb 
febenb  ntt  uf  ba«  iQtlid^  funber  uf  ba^  eivig:  fo  mtrt  jnen  gott  batf  toott 
ber  warheit  rt}(6(icf}  jubienen.  ^  ®r  mad)t  ben  bitten  9(moei  ju  eint  pteb« ' 
genben  propbeten.  !Z)atum  ßQenb  fi)  im  n^ort  gotte^  n^c^  fpn  unb  bal 
et>an(^e(tum  r  bail  one  batf  gfai  nit  Derflanben  mos  metben;  bec  ffialt  batftit 
trnoenr  baf  süt  unb  bö^  mdfTinbr  we(d}en  we$i  man  }u  gott  fumme.  S^ 
ftnb  onä)  t>il  unjamev«^  bte  mufl  man  fc^arf  berd}ä(Ien ;  bie  rumenb  (ic^ 
t^on  bem  gfa^  fr«  fQn;  unb  börf^tnb  aber  nad)  t)t(  bärteret  afa^en/  bamit 
man  fi}  im  meg  bebalten  m5cbt;  unb  in  gemein  teeren;  we(cf)e  »er(  gott am 
oUergcfäüigilen  fpginb,  namlid) ,  bie  er  leert  SWattb.  V.  VI.  VII.  3obanni«  , 
Xlli  —  XVII ;  DU(6  ben  äberflu^  becl  fpilen^  i  fufen^r  Ketbenei;  ii^wittnii 
f ttegen^  /  janggen«  r  gt}te^  jam  unb  rucb  ^  nibertegen.  ^  Z>a({  flnb  rii(id)e 
beilteni  baf  man  mit  jnen  gnug  je  Orteten  bat ;  unb  barf  man  an  ben  tanj«' 
len  weber  fabten  no^  fopbtflenMmpf  prebgen.  60  Pi(  uon  bem  «ttteiten 
bec  (eer  gotte^. 

9}on  ben  bllben, 
2)(r  btiben  ba(bi  n^ie  ftc^  befunben  b<it/  baf  bie  bt(b  bon  gott  berboten 
ünbf  foU  ba^l  biUtd)  cuc^  ein  ieber  leeren  i.  bamit  iU  bl9ben  unb  unwüffen« 
teu/  berid)t  unb  ermact)fen  /  ba(b  ba^  erleben  m5gtnb  1  bai^  man  mit  jnen 
^anblen  foU.  3>ariu  wirt  wo!  bienen  hau  bäcblin;  bail  furitic^  ift  umgangen 
wn  abtbun  ber  btiben :  a)  bann  e^  bU  f unbfcbaften  ber  gft^rtft  bot.  993e(d^er 
ober  lai  nit  b^tte^  ber  lefe  an  bifen  orten  Spob.  XX,  bafelbfl  am  enb  bon  - 
ten  fllberinen  gö^en.  (gpob.  XXXIV,  Seüit.  XIX.  unb  XXVI.  »eut. 
IV.  «nb  V.  1.  ©am.  VII.  Slam.  XXV,  Deut.  IV,  VII,  XI,  XlII, 
XXVn.  3t5fua  XXVII.  1.  stiebt.  X.  qjfal.  XCVI.  unb  CXV.  3faj.  • 
XLII.  unbXLIV.  Vierem  X.  unb  XIII.  Cje«.  VI.  unb  XIV.  ani*.  I. 
^abaf.  II.  2.  Ä5n.  X,  XVIII,  XXIII.  2,  «bton.  XXXI.  1.  Cor.  V. 
«ct.  XV.  1.  (Jor.  VIII,  X,  XII.  ®a(.  V.  1.  Jbeff.  I.  1.  ^et.  IV. 
1.  3o.  V.  3)ifer  angejeigten  orten  berbietenb  etlicbe  bie  bilb  ober  gölten; 
etlicbe  berfpottenb  ft}/  etticbe  (cerenb/  mie  man  bie  abtbun  foK.  2>arin  aber 
ftefarlid)  ^  je  faren  ifl;  baf  nit  flbeU  baru^  entfpringe.  2)enn/  für  baf  bie 
^rtflenmenfcben  ted}^  beriebt  merbinb  1  wie  man  inen  (ein  eer  enbieten  foU  r 
fo  mag  man  bemnad)  bef  bai  gebulb  t^obtn ,  bi^  ba$  bie  blbben  oucb  bar^ , 
nad)  tummenb,  ba$  man  f&Ucb^  mit  meerer  berbeUung  ^  boUbtingen  mag. 
(Etlicbe  ort  r&menb;  bie  ft)  abgetbon  babenb.  ^ie  wiberfecbtenb  ettidb  föUcber 
gflalt:  Dif  gebot  berärt  aUein  bie  3uben  unb  unil  (briflen  niti  2)enen 
man  a(fo  antmurt  geben  foU/  ba$  bife  jwep  teil:  2)u  foUt  nit  fr5mb  gbtt 
^aben !  unb :  bu  foUt  fein  bUb  hod)  g(Qd)nufl  babcn !  glqcb  qU  ein  btU  unb 
crf ($ren  (tnb  be^  erjlen  gebotet :  ^n  foHt  in  einen  gott  bertrumen !  93efld) 
Z)eut.  V.  6.  eo  fprid)t  gott:  3cb  bin  bin  berr  gott/  ber  bid)  u«  Sg^pten 
gefurt  bab  k.  ©icbr  ba^  ifl  batf  erft  gebot,,  barin  ftd)  gott  b<irfar  1le((t  fdr 
unferen  gott.    3es  berbüt  er  bie  bing,  bie  un^  möcbtinb  bon  jm  abfttrenr 

i 

^)  erforfc^^eit.   ')  batrc id^en.   ^}  uitgetog^ner.   ^}  (anft  unb  fhtnge.    ^)  Dementen. 
^  fotgfdtrig.    ^}  Ueberdtiih'mmung. 
a)  £ubwtg  $eter^. 


560-  din  fwit  c|trifkii(t(^e  «n^tituns. 

uvlb  fori^t  gfxid^  bavitf:  Z>tt  foUt  nit  anbet  fl9tt  mc^  müf  okcr  ki  mimiK 
<m9(t<bt  Soften!  Unb  ha$  ift  ein  megi  but(6  b^n  ttc  (intev  3frarf4  of!r  (mb 
abgefurt  unb  imr  (fttifleti  berglqcftcti.  2>cnn  i  melc^  btff  unb  tr^  bp  (inet 
ittatur  flfucbt  bat  (bic  bet  gtöubifl  oUctn  bi)  sott  fuc^  foU)f  bct  b<Kt  jm 
f(lb0  ein  frbmben  gott  dtmiM^t:  bmn  ie  baf(  (in  gott  tin4  itUn  ^i  lu  Um 
et  dn  su^ttc^t  bot.  9(lfo  Üt  ba^  ein  fluctf  bau  un<  bon  gott  iieben  magi 
fvbntbe  obtt.  Z>ail  anbet  fhitf  i  ba^  un^  abfuren  magi  ftnb  bilbet.  3>actttn 
berbut  fp  gott  )um  etilen :  2)u  foQt  bit  fein  gefd^nitt  bUb  machen  noct  8(9d)' 
nuf  obet  eonttafaetut  bet  bingeni  bie  im  bimmed  uf  etb  obet  in  bemwof» 
fet  ftnb.  .®td) !  man  foU  fd)led)tli(l)  nit  machen.  Unb  ob  wit  f«  etfic^en 
mg  ie  m&f  tinb  toot  um  t^ebtni  M  2>anie[en  unb  anbten  befcbad)  Z>an.  m : 
fo  fpticbt  et:  Du  fottt  inen  (ein  jiubt^  (webet  mit  biegen,  neigen i  eetenbic* 
ten:  benn  batl  beift  bif  mott  fcbabab)  enbieteni  unb  tu^  tein  bienftbottett 
bew9fen.  2)t$  geigenb  bie  latinifcben  »ptt  oucft  gnög  an :  02>u  foUt  f«  ntfc 
anbeten;  pucb  jnen  (ein  eet  bewqfen!  2>af  man  fp  in  ben  templen  Mi  lai 
iil  ie  ben  bilben  eet  enbpten.  Unb  ba  man  fptid^t:  i^  bet  fp  nit  an;  fo 
(eetenb  mid)  unb  manenb ;  ba4  ijt  Mt$  ein  fabeL  @ptt  tebt  bie  nit  Ppn  beut 
anbeten  I  ba^  »it  Petilon  welfenb:  et  ift  batiibet;'  batum  baf  et  wpl  nm^ 
baf  Mti  w^fet  tin  bilb  anbetet*  (Et  Petbfltet  abet  bie  aüt  im,  alfp  ba( 
man  bpt  jnen  nit  neigen  r  biegen  i  (nAweni  jänben  npc^  t9u(en  JpK.  (Eetet 
man  fp  nit:  ma^  tbunb  fp  benn  uf  bem  altat?  3a  man  eetet  fp  nut  minbetf 
benn  bie  beiben  jte  bUbet  bet  abgdtten:  bie  banb  fp  genAmt  nad)  bem  namen 
be<  abgptt^;  alfo  b<mb  Pucb  toit  getbon.  9Bit  nAmenb  bie  bbljet  mit  bem 
namen  bet  feiigen.  <Ein  bot}  nennenb  wit  unfete  ftowen  unb  bie  mittet 
gotte«  I  ba<  anbet  ndmenb  »it  fant  Slidaufen  te.  Unb  fd)tpenb  /  bit  f9Ud)< 
tbunb :  man  meUe  bie  eet  bet  ^eiligen  Petniiten ;  unb  ip  betnütenb  bie  beili« 
gen,  fo  fp  bie  gbben  mit  jtem  namen  nennenb.  2>af  abet  bie  bilb  um  (eerinbi 
'  <ft  ottcb  Üb :  wit  i9Uenb  aUetn  u^  bem  »Ott  gottetl  geieett  wetben.  9fbet 
bie  ttSgen  pfaffen ,  bie  un^  on  unbetiaf  foUtinb  geleett  b^tben  i  bie  bobenb 
m$  bie  (eet  an  bie  toänh  gemalt ;  unb  ftnb  mit  atmen  einfältigen  bet  bet 
bamit  betoubt/  unb  ftnb  an  bie  bilb  gefallen,  unb  banb  fp  geetet.  Wir  bonb 
oud)  angebebt  bp  ben  eteatuten  fud)enr  batf  wit  allein  bp  gott  foUtinb  fachen. 
Unb  ba  fp  un$  oft  foUtinb  geleett  b^tben,  b^^nb  fp  bie  leet  laffen  ^n,  unb 
l^abenb  o^  batfSt  mef  gebalten  i  bau  mit  einfaltigen  nit  betftatAen  babenb 
unb  ito  bet  meetteil  ou^ ;  bin  baf  tt  bat}d  ifl  (ommen  i  baf  tvpt  bet  mec« 
tet  teil  bet  (btifknmenfcben  nit  gtoflft  licti  in  welcbem  wefenlicben  fhtd  bod^ 
bet  menfcb  feiig  »etb.  3a  etlicf)  babenb  nnt  etbdtmlicb  mit  jten  fablen 
pon  ben  beiligen  pom  waten  gott  an  bie  cteatiut  gewenbt. 

2>a  man  abet  pntebti  bie  bilb  fpginb  uM  im  ntiwen  teftament  m*t  tm^ 
boten  f  ift  ou(|)  leb*  2)enn,  wo  man  finbet  im  nOwen  teftament  ibolum  obet 
^mulacbtum ,  ba  foUt  man  im  tfltfd)  lefen :  bilbet  obet  glpä)nuflfen.  Sof 
({(b  bic  nieman  itten ,  ob  et  in  bem  nAwticb  u<Kiangnen  ndwen  feflament 
an  ben  botgejeigten  otten  fhtbt  bif  wott,  abgbtt  obet  ftbmbe  g5tt:  ti  foUt 
allweg  batfQt  ftour  bilbet  obet  glpd^nuffen.  3boloni  bomoion,  fprid)t  i^efp* 
d}iun ;  ift  ben  Saünetn  ftmulacbtum ;  tütfcb  tin  bilb  obet  glpd)nuf .  3ti  bfUb 

1)  e|re,  cultns.   <}  et  ift  baritbet  loeg,  übet  M  ifnbettn,  fo  baf  et  Riebt  i«« 
Pen  A>tt(bt« 


^in  Cntje  ^ti^tsAvi^  VüUitmg.  56  t 

1«  dih  V»  21:  Sieben  (inbeti  6&tetib  ü^  »or  Un  btibeit!  ntA  anbre  ort; 
unb  (ug  bemnacbr  ob  bic  btib  ou((}  im  ndmen  tcflament  mboten  fpginb  obet 
nU!  9tct.  XV.  20.  tfl  ein  betid)t  bet  (t)rtfien  }tt  i^cerufalem,  baf  ftd)  bic 
c^riflrn  föUinb  butcn  »or  i^emta^suns  bee  biiben. 

2>ar$ü  fo  wit  fpre(benb,  bet  bei(flen  bilbec  jeigenb  tmi  attr  wa«  fq  oe« 
tbon  unb  selttten  (nibenb,  baf  mit  oucb  a(fo  tbufltnb:  t^it  foll  man  unl 
fragenr  »enn  bod)  unfer  imigvedit  fqgtnb?  iDluifenb  toit  ie  fptrc^en:  fo  fq 
im  gtoubeni  ber  oud)  bie  Hebe  gotte^  iftr  befcbebtnbr  fo  gefaUinb  fp  gott 
1.  6or.  Xin.  2Bi)trr  fragt  man  un<l :  ui  wai  gvunb  ^anb  bie  bcilgen  f^id)^ 
getbon  ?  tvetbenb  wit  fored}en :  un  warem  glouben.  3ti  foQ  man  un^  jetgenr 
190  man  jecn  glouben  gemaUt  ober  gebt(bet  bab :  fo  (bnnenb  wir  in  nit 
Seigen  benn  in  jren  ber}en.  &o  muf  ie  folgen  r  baf  ouöi  toit  lernen  müf« 
fenb,  ben  glouben  nottvenbig  in  unferen  b^tjen  f^n«  weUinb  mir  ii}ib  gottn« 
flcfiUigil  tbün ;  ben  mögenb  wir  ab  ben  mdnben  nit  erlernen  i  funber  wir 
mttffenb  in  allein  HXi  bem  gnäbigen  jieben  gotte«  M  (inem  eignen  wort  Ux> 
nen.  6i(bi  Ut  crünbenb  wir»  baf  und  bie  bilb  nun  an  udwenbige  blöbigleit 
f  urenb ,  unb  mbgenb  bad  bcr}  nit  glbubig  machen.  9llfo  febenb  wir  wo( 
iifferlic^  i  wan  bit  bciUg^n  getbon  babenb ;  aber  ben  glouben  f  barud  alle  bing 
bfcbeben  m&fienbr  mbgcnb  und  bie  bilb  nit  machen.  6o  wir  nun  ben  glou« 
ben  luler  unb  unbefledft  babenb  /  (t(b ;  io  werbenb  wir  unfer  felbd  fpotten  i 
taf  wir  fo  einen  unwüffenben  blbben  glouben  banb  gebebt  f  baf  wit  gewdneti 
f9  maninb  und ;  fo  cd  boc^  alled  «tel  i{l  on  ben  glouben. 

^it  tbäl  man  nod)  einen  gegenwurf :  9llfo  simmte  (t(6  einem  nit  ein 
gfcfti^bt  ic  malen  in  ünem  budf  nocft  einigerleo  gflalt^  geblümt^  ober  udgefto« 
^tt.  9{un  frbcnb  wir  bie  jweq  c^erub  unb  bie  gewfirften  ober  gejUctten  tti« 
ct)er  oud)  mit  ben  cberuben  unb  ben  eerinen  fd)langen  unb  bie  fnbpf  unb 
Si(gen  *  unb  Pbialen  an  bem  liecbHtotf  unb  geblum  am  epbob  im  alten  tefta« 
tnent;  oudb  1«  Stin*  Vit  baf  ^alcmion  ^ttubbxt  palmen  unb  menigerlei) 
gcmdlbed  im  tempel  f^at  laifen  macben  fo  fcbbUf  ald  ob  ed  ud  ben  wänben 
l^orud  gewa^fen  w£re.  2)arum  und  one  jwofet  oucb  jimmt  f$l(be  gemälb 
ober  bilber  baben.  ^ntwurt:  'jba^  iit  gwtif  f  baf  gott  alle  gflalten  unb  biU 
ber  nun  barum  i>erboten  bat  r  baf  man  nfitd  anbcbe  eeren  nebenb  im  ober 
tetner  ereotur  eer  embiete  nebenb  im  i  ald  man  2>eut.  IV.  wol  üerflan  f ann. 
2>atttd  wir  nun  wol  merten  mbgenb  i  baf  f&lid)  geilalten  r  bie  nimmer  fär 
ffitt  unb  belfer  angenommen  werben  mögenb  ald  geblum  unb  Ibwenlöpf  i 
flägel  unb  bergb)(bcnf  nit  Perboten  ftnb.  Dann  ealomon  bdtte  fblcbc  bbum 
unb  gebläm  in'n  tempel  tiit  laifen  macbcur  no(b  gott  an  ben  liecbtflotf  gbciffen 
maxien  r  wo  fq  bättinb  bie  gefSrb  ber  abgöttero  mbgcn  gebdren.  9lber  bie 
Hiber,  bie  gemdlb,  bie  wir  in  ben  templen  babenb ,  ift  offenbart  baf  fq  bte 
flefflrb  ber  äbgbtter«  gebom  babenb.  !Z)arum  foU  man  fp  ba  nämmen  laffeni 
tioc^  in  binem  gmacb  no(b  an  bem  märtt  nocb  ieneUf  ba  man  inen  eint« 
gerlep  eer  antbut.  Sorud  ftnb  fp  in  ben  templen  unlpbenlid) :  benn  alledr 
fo  wir  barin  babenb  i  ift  und  grof .  SBo  fp  in  gcfcbicbtedwpd  ^  teman  bdne 
one  anleitung  ber  eerenbietung  uifertbalb  ben  templen :  mbcbtc  gebulbet  wer« 
ten.    00  fet  ober  man  ftd)  anb&be  barbor  butf en  unb  eer  enbieten  i  fmb  fp 


^)  mit  flfarben  gemault.    ')  iiiitn.   ^)  in  2)arf}caung  einer  bü^orifibcn  Segebcn^dt. 
Sioingli'd  fammtl.  ecbrtfttn  f.  Qb,  S$ 


S62  (Ha  (tti^  <^cnU{^e  «nleitimg. 

tilcmn  ttf  ttm  tthnA  »  hiCbcn:  htm  fv  lurstid)  ein  |)iCf  tcr  obgMcniik 
tlbtt  Ht  obflSttcrq  flor. 

S8on  bct  ititf • 

&o  m<m  i^on  bet  mcf  rctm  tviUr  foU  man  jutii  cvftai  oiticjjnf  Im 
tticman  i^crle^et  ivctbc/  baf  nicnton  Ux  mctnuna  foc»  taf  er  bcn  froni^^ 
ntit  blul  CFftrifti  abtftun  tveUe  ober  fcbcUctii  ober  bcteni  tvtc  cf  ntit  ftCf  {i»  ^ 
bcr  baf  btc  tttcf  ein  onbec  ftiniemrn  babe  r  meber  nun  ben  ftotüj^inam  vA 
btut  Sbttfti  mcfftn.    Stamli (^ »  fo  babe  man  oiiwtg  sriecrt ,  btc  {aqm  n* 
Pfaffen  nteiTtnb  ein  btngf  fp  fD  ben  IqAnam  unb  btut  SbriiU  mcffiiA;  tal 
nmt  war  tfl:  benn  (Sbttflutf  bat  barm  nun  ein  orbnuns  unb  uffcben  gdten. 
9lo(^  nut  bef  minber  fo  babtnb  bie  irrt((en  pfaffcn  t^pr  i^il  bunbcrt  jarea  cn 
Opfer  baru^  <)emad)t  i  baf^  e^  aber  nit  tfl.    2)enn  fein  loq  ^aUe  e<  fSc  » 
ber«  benn  für  ein  fPQ^  ber  feel !  ba^  iil  e^  eudi  i  unb  b<tt  a^  gott  borfiir  ti(< 
gefegt  f  unb  nit  anbertff  wie  eisentUc^  bamac^  (ummen  ivirt;  fo  mag  d  ondi 
nät  anbertf  fi^n.    ^ie  muf  man  anseilen  i  toa^  man  bomtt  gemeint  ^t 
baf  man  tt  ein  opfer  genennet  t^ati  unb  waK  ein  opfer  f^e.    j^urji  fo  wti 
bifi  »ort  I  opfer  f  im  alten  tedament  oer^anben  fQr  ein  gab  f  bie  einer  s^tt 
bracbt.  ÜDiefelbigen  nam  barnac^  ber  prieflerf  unb  (upft  fp  uf  ben  attori  osl 
(tinbt  fp  an  /  ober  bub  fp  uf  r  ober  bemegt  fp  bin  unb  bcr  i  tc  nacb  ^  ^ 
ein  Opfer  teai\  bamit  reintsetenb  fp  bo}emal  jre  fiinb.    SBeltcb^  bo(b  ^ 
nun  ein  btlbnuf  ifl  afpn  i  baf  (£briflud  tummen  »erb  t  ber  mart  pricjict; 
unb  »erb  nit  ein  i^tbifcb  no4)  berma^get  opfer  fQr  aQer  weit  fänb  ufopfcnni 
funber  ein  rein  unbejlecfttf.    Xxii  mod}t  aber  unber  aUen  mcnftbenf  onio 
felb0  f  nit  erfunben  werben.    !Darum  opferet  er  (leb  fe(b«  uf  r  bo  er  an  tcfl 
!rti)  ben  tob  für  nM  leib  r  unb  reiniget  mit  bem  einigen  tob  unb  be;alt  tn 
ganjen  mit  ftinb  in  bie  ewisfeit.    2)ifer  warbaften  meinuna  grunb  jbM 
man  in  ber  epijlel  su  ben  4^ebr«  ooru«  int  VI  —  X.  capiteL  93$ie  nun  SbrifM 
nun  einifl  ben  tob  am  f rtij  erlitten  bat/  alfo  xft  er  ou(b  nun  etm#  ufiseop^: 
fin  derben  ift  flu  ufbpfren  ftir  un^^  unb  ßn  ufopfren  iil  (in  flerbcn ;  fin  ufopfia 
ift  bie  reiniguns  unfer  fdnbf  unb  fIn  tob  ifl  ou^  bie  reinigung  unfer  fünb.  2)o> 
tum  wie  er  nun  eint^  ifi  geftorben  9lbm.  VI.  10,  alfo  bat  er  ou(b  nun  einift  ta 
tob  erlitten ,  unb  ift  nun  eineft  ufgeopfret.  Unb  barum  wo  man  in  bcr  gfM^ 
finbr,  Sbrifhni  tob  babe  unfer  fflnb  bingenommen;  unb  finbt  bamebcnb,  (ib 
opferen  bobe  unfer  fftnb  bingenommen  i  unb  (in  blutoergicflcn  bob  unfee 
fänb  bingenommen,  aM  Sol.  1.22:  fo  i(l  e^  a\it$  fammen  nun  ein  mcimnifr 
namlicb  baf  uhtl  ebriiht^  cr(9«t  bot  unb  f9r  unfer  fdnb  begalt;  barum  bc| 
er  (!(b  für  nn^  in  ben  tob  bc«  (rase«  geopfret  unb  bingegebcn  bot   &Bte  tr 
nun  einift  geworben  ift ,  alfo  ift  er  nun  einift  ufgeopfret. 

2>af  aber  bemnacb  bie  pfaffbett  (td)  barftir  u«gibt,  fp  opfrr  Sbcifh» 
für  anbre  menfcben  uf,  ba«  bot  fp  M  jr  felbti  erfunben  onc  grunb  bd  iMcti 
gotie« ;  M  wdid)em  jwo  treffenltd}e  fcbmacben  gotte«  unb  }ween  grofic  btc 
ften  erwacbfenb.  X>it  erft  fcbmacb  gotteti  ift,  baf  bie  täre  ^  unb  fcbob  M 
Ipbenti  Sbrifti  bamit  oerbunHet  wirt.  SHfo  Gbtiftu^r  ber  war  gott  unb  menfcbr 
ift  fo  tfir,  bo(b  unb  wert,  baf  (in  tob,  nun  einift  ufgeopfret,  rpcb  unb  tir 
gnug  ift,  fßr  aQer  weit  funb  in  bte  ewtgbeit  }ti  bciaten.    2>enn  er  ift  eco 

«}  bcr  Sffieet«. 


u* 


•'*• 


"■1  9m  (OTie  (^rtitctiK^  9n<(tttnia.  563 

^^'  cflrfgcr  sott;  fo  ift  ouc^  üti  {Dtett  in  Me  nvis^  unabMfU^  ftui^lbar. 

ilBeon  nun  Mc  pfaffbcit  ßdb  fär  ttc  fün^  opfrcn«  utiflibt/  fo  ntuf  t*  k  babte 

Umsfn  I  iai  t$  G^nihtn  mit  bem  cintgm  (Qtcn  nit  boUtummentt^  tmOcnoct 

(ffftf  ober  bof  t^  ntimmen  fcäfUg  fpg.   2>enn  fo  toit  flloubmbr  baf  etf  ri« 

I«:  nid  ufgeopfrrt/  unl/  ba«  ift;  btc  sUubigtnr  <n  hit  mi^tit  txVHt  unb  be}a(t 

hohti  fo  miif  ie  dn  fd)mad^  fqn;  welcber  ba<  mibrum  unbttflatf  ^  glpd)  aM 

ob«  bot  nit  ul(|cmad}t'  ft}c.    !2)te  anbet  i^madi  unb  grüwen  ifti  ba$  nie». 

man  üjib  ^9btr<  mos  nfoofctm  toebcr  ({(^  felb« ;  totldtf^  opftren  9aulu< 

gtom«  XILl.  UM:  3d)  bitt  a(^f  (icbcn  br&bcr ,  butc^  bie  bambetjifldit 

:j:    flotte«  I  baf  jv  tiwere  (9d)ndm  embietinb  i&  tim  (ebenbigen  opfeiri  }u  einem 

'::t:   ^eiltgen  Opfer  /  }ä  etm  gotttf^^fäUigen  opftci  unb  baf  tiwer  bienil  ni  bet 

.  r   oernunft  nnb  gm&t  t9mme»    &t(6 1  ba«  ifl  ba«  ^Sdbjle  opfeti  ba«  bet  menfc^ 

::!    ttfbpften  magi  (id)  ()t(b«!  SBenn  et  ftc^  nun  unbetnimmt  gott  ufgeopfetenf 

-f.-   fo  fc^mdf^t  et  in.  Z>enn  et  matbt  fttb  fo  gtoff  alt  ob  et  jn  ufop^en  mm 

c    unb  \^ai  abet  Sbtiflum  niemon  mögen  ufopfren  »ebet  et  (id)  felb«.    t>VM 

:x.   tvie  6a<  opfet  mupt  tein  fqn;  alfo  muft  oudb  bet  pfaff  tein  fpn.   60  wir 

; .   nun  (einen  pfoffen  in  oHem  nunfd^ltc^en  sfd}(e(6t  ^obenb  r  bet  one  fanb  fQc, 

-:    Weber  ben  einigen  Gbtiflum:  fo  mag  oud)  in  nteman  ufopften  mltt  et  üd) 

.!    fe(b«.    Unb  batum»  »eichet  ftd)  fiit  ein  opferet  umgibt;  bet  nimmt  Sbtifto 

^y:    fitt  etf  f  unb  gibt  fp  im  fetbti;  tit  ein  un(t)benUd)et  gtätoen. 

2>ie  jween  bte^  ftnb  bie:  2)et  et(t  ifl/  baf  bie  \tt\^  meinung  be«  opft* 

;.     ten«  ntfe  \a^  gettöil  unb  gepfändet  bat.    !Dann  aUe  tbubet^  wuc^teti  pet* 

.';    tAtetf  blätbetgieifetf  eebted)et  babenb  oetmeintr  fo  fp  fiit  jte  mif tbat  (a(Rnb 

^    mefbotten»  fo  »erbe  jt  fac^  ti^tig.    Unb  mag  nit  anbetft  fpur  benn  baf  fq 

r,    batuf  geftinbet  ^abenb.    !Da«  itd)t  man  ^  jten  pftunben  \  (Uften  unb  mef« 

\-^    oetbingen  wo(f  bie  f^  nit  ftiftetinb;  »enn  tt  nit  jt  (ejte  iuflttd)t  todte:  fo  lieb 

banb  fp  ba«  gut  tpol!   !Det  anbet  bteft  ift,  baf  man  mit  bet  mef  fo  gtof 

'/    iPtlic^  gät  bat  jemmen  ge(eiti  unb  e«  um  ba«  etbid)t  opftt  genommen.  Unb 

ob  fp  glqd)  ein  opfet  gfpUf  »dte  e«  bemtocb  ein  gtiimenr  ge(t  unb  (on  ber 

SptUc^n  güteren  botum  nemen.    9lod)  ift  e«  nit  gnug  gfpn :  man  bat  mit 

1     ben  guteten  etft  oud)  gemitnoinet/  unb  ben  atmen  gat  Petf^tageur  ^  ba«  inen 

bot  aUen  gebbtt :  bann  man  ben  mettteil  aUet  almufen  babin  gewenbt  bat. 

3n  fbltbem  fütnemen  bat  man  gebtutft/  wie  man  bat  mögen.    Sunt 

;     etilen  banb  fp  ba«  jto  nie(fen  ein  mef  genä'mt «  ba«  ifl  a(«  ^\\  a(«  ein  opf«r 

obet  ein  gefanbte«  opftt;  ba«  xi  abet  nit  fpn  mag  wie  obilat    2>enn  Gbti« 

iht«  bat  e«  nun  einifl  unb  einen  weg  pngefe^ti  unb  bat  t*  nit  ein  opfet  obet 

mef  funbet  ein  teflament  unb  wibergebäcbtnuf  genennt ;  batum  bem  fton* 

(pdbnam  unb  blut  Q^btifH  bifet  nam  unbiUid)  ijl  ufge(egt.   SRan  bat  oucft 

batnoc^  bie  einen  gilattf  be«  blute«,  abgefc^'nitten,  baf  man  fp  bem  gemeinen 

menfidben  nit  gegeben  bat,  bie  bod)  (Sbtiflu«  M  pngefebt,  aU  }e  beforgen 

ifli  attein  batum,  baf  man  ba«  ein  fdt  ein  opfet  bätte  unb  ba«  anbet  nitr 

mit  Pi(  anbten  eetemonien,  (leiben  i  (täjen  unb  fettfamen  meinungen. 

Damit  abet  mengUtbem  offenbat  wetbe,  wie  bocb  Sbtiflu«  bife  fpp«  bet 
feel  babe  pngefe^et,  fo  foU  man  bie  wort  Sbtiili  SRattb*  XXYI.  26  ff. 
SRatc.  XIV.  22  (f.  fiueä  XXII.  19  ff.  eigenlid)  befeben  unb  bem  PoK  }tt 

Petiten  geben.    Diefelben  wetbenb  batnac^  Pi(  (lätet  u«  ben  wotten  ^autt 

' —  ....  —  ■      ■         I 

*}  unUrnimmt.   '}  au^gcricbtct,  Pottbra<bt.   ^)  cntsogtn. 


664  Hin  tucic  <^iteii(K^  «nlcttmifi« 

i.  dtti  Xl.  tS  ff. ,  mldit  iHr  0tt<6  Mt  fiSv  um  ttemcn  tvtUciit.  SM  i^ 
tt  fi^  angecirftni/  Dal  ic^  wn  fl0tt  genommen  ober  getetnet  bab;  namiic^f 
M  D(i^  kvct  3eftt«  bet  na(6ti  an  beto  er  ^nsegeben  marbr  bal  brol  geMW* 
men  f^at;  unb  nad^bem  er  tanf  gefeit,  M  tti  gebro(^  unb  gerebt:  Stemenli 
effenM  hüi  tu  min  (ixbnami  ber  für  üöi  gebrochen  mirt.  2>af(  tt^tuib  ju  gc» 
M'd)tnuf  min !  Z>tf  (!nb  bie  »ort  bei  fVon(t)(l)naml.  ^ie  febenb  wir  tum 
erihnr  ba|  (Sbriflul  f9rid)t:  ber  («c^nam,  ber  für  üdi  gebro(6en  »irt;  bal 
tfl:  mie  i^  fic^  i^l  bal  brot  furbrtd},  a(fo  wirb  t(6  berbergl  unb  getöM  für 
fid).  Darnach  fpric^ter:  bal  tbänb  {it  gebäcbtnuf  min!  eid),  er  nämt  ei 
felbl  ein  gebit^tnuf ,  unb  bei  madf  bo  er  el  felbl  ^nfa^t !  baran  mir  fe^b, 
baf  Sbtifhil  fdbl  nit  geopfret  t^ct  nad)  bem  nad)tmal ,  bo  er  ben  jüngeren 
fin  ileifc^  unb  blut  geben  bat;  funber  erfl  morn  bef ,  bo  er  am  trfij  Ifarb» 
Unb  foU  aber  fin  fleifcb  unb  b(ut  su  einer  wibergebAdbtnuf  bef  gefc^ebcui 
bal  er  getbonbat,  mie  barna(b  Summen  »irt.  3ei  fblgenb  bte  »ort  bei 
Uutel:  2>erglqd}en  oud)  bal  trin(gefd)irr  nacb  bem  nac^tmad  fpretibenbe: 
2)al  trinfgefi^irr,  balnfi»  teüament/  i(l  in  minem  Mute.  J>a€  tbunbf  fo 
oft  jr  el  immer  trintinb ,  gä  geb8d)tnuf  min !  iDamt  fo  oft  ir  effen  wtrbenb 
bal  brot  unb  bal  trinfgefcbirr  trinten:  fo  bertfinbenb  ben  tob  bei  bcrreui 
bil  baf  ertummen  mirt!  2>if  finb  bte  mort  bei  blätel  &itifdi  fat  »e(d)en 
wir  }um  etilen  tKrjlan  fbUenb,  baf  bif  wort,  trintgefcbirr,  für  bal  »ort, 
tränt,  bte  »irt  genommen.  Z>amad)  ndmt  er  bal  tränt  bal  ndw  teftament, 
bal  ifl,  ben  ntiwen  bunb  unb  gemäcbt.  ^  !DennGbHflul  bat  unl,  wie  obilat, 
mit  ftnem  btütbergieflfen  toiberum  mit  finem  bimme(ifd)en  bater  gefribet,  unb 
efat  emtgen  bunb  gemacht  burc^  jn  gd  gott  ge  fummen.  Unb  fo  »tr  bte 
eigenfcbaft  bei  teflamenti  befebenb ,  fo  ifl  ein  gem&bt  erfl  benn  ufgericbt ,  wenn 
ber  flirbt,  ber  el  georbnet  bat.  9Hfo  ifl  bal  teflament  SbrifK  erfl  am  trüg 
in  0nem  tob  ufgcricbt.  9((l  wenig  nun  ein  menfcb  ÜKb  teflament  mag 
ufriAten,  al^  Sbrifhil  bat  ufgeriebt:  all  wenig  mag  er  ufbpfren;  abrr  wo( 
mag  er  wibergebenfen,  wal  Sbtiflul  getbon  bat.  Unb  fo  er  ficb  in  (in  (9» 
ben  unb  erlbfen  berlaft,  wirt  er  fitiU  2>ef  bat  er  uni  ein  gwüf  fU^tbor 
geicben  gelaffen  ftnel  fleifcbl  unb  Mutel,  unb  beift  bie  beebe  e^n  unb  trim 
ten  gtti  gebd^tnuf  ün.  Unb  wie  bie  gebdcbtnuf  f9Ue  oerbanbtet  werben,  bru(tt 
9äutul  bie  eigenlicb  M  unb  f9rid)t:  2>enn  fo  ofl  jr  bal  brot  effen  wetbenb 
imb  bal  tränt  trinten,  OUenb  jr  ben  tob  bei  berren  bertiinben!  9(fo  trier» 
nenb  wir,  baf  bif  facramenti  eelicber'  bnub  a(fo  befcbeben  foU:  aXon  fotf, 
fo  oft  el  ber  tilcbbSte  gefaßt  im  jar ,  bertiinben  unb  prebigen  bal  (Qbm  unb 
tob  SbrifH,  ba  ergdien ,  wol  t$  unl  gätel  unb  fribenl  gebracbt  bat,  unb 
i&  fefligung  bef  mit  bem  («ebnam  unb  blät  GbtifH  a\it  gldubigen,  bie  bei 
begerenb,  fpDfen.  2>if  ifl  lurgficb  ber  einfältig  banbet  unb  meinung  ebriffi* 
60  wir  nun  febenb,  baf  bie  mef  tetnen  befunbren  t)nfa(  bat,  funber 
bon  ben  menfd}en  für  ein  opfer  angefeben  (bann  bif  faerament  nüt  anben 
ifl,  weber  bal  nieffen  bei  («cbnaml  unb  biütl  übvifU):  fo  fotfenb  aUe  »e»« 
fdbcn  baran  fpn,  baf  fl^lieber  mifbrucb,  ba  fid)  etmr  für  ben  anbrcn  ufie« 
opfren  fiirgibt,  binge(egt  werb;  bocb  mit  f3(id)em  emfl  unb  fägen,'  baf 
nit  ufrtiren  barum  befcbebinb :  benn  man  gut  weg  ftnbt  fq  bingeiegen.    iioxum 

fbÜenb  bie  prebgenben  bie  gemeinen  mef pfaffen  aUentbalb  entf(btt(bigen.  2>enn 

■■  ■  '  ■  ■  — 

1)  a3cmiä(btiiif.   ')  recbtnäftger,  gefc((i(ber.   ^)  itlug^it 


^n  tutje  (^rtlkirftc^  Qtileitond.  S6S 

• 

Ufct  irrttttn  ttit  wn  jneti  cntfpvinuicn  ifl:  fo  i9((enb  f«  oucft  bc|  nit  entfetten« 
08Ucnb  ou((}  aOe  menf(6eii  ermancn ,  bof  fi)  tie  im  frtbcn  loeUinb  (afien 
^tnhtmmeitf*  tvie  f9  (attunimen  (tnb:  kenn  bcr  tnetrtcil  Uto  pn(  tycrfumti 
bof  ftt  sä  tcr  otbctt  nämintn  scaoflm  ntSgenb  tvttbtn.  Unb  fett  tdn  (^rifl 
»en  to  fpt}«  meflcn  ta^  tvcrt  gotte«  cnttebiflett'  9t&m.  XIV.  20.  9Bo  aber 
ctUi^  babt)  fid)  fo  gar  unflebflrticb  battnt  »urbinb  mit  »iberbäficti  one  grunb 
bt«  flotMwotw ;  foU  ober  nicman  be funbtrlic^  miber  0)  banbkn  i  funbcr  bit 
einet  obcvMt  bcctaflett:  ^  bie  mitt  »ol  mit  jncn  banbtmi  ba«  flfc^ittt^  ift. 
!D(mi  tttcsr  fo  btr  aUmädbtifl  sott  (in  »Ott  öffnet»  fo  muf  ber  menfc^febeni 
baf  er  im  notbtumme ;  ober  er  wirt  ben  aom  gotte^  uf  ^(^  laben« 

Unb  fo  jr  bü^/  wie  i^orflat,  Don  üd^i  alt  jr  fdbulbig  ftnbr  unb  wir  i^on 
fl(6  trforbrenbr  noUfiredt:  fo  babenb  wir  jä  gott  awAifeboffhungi  erwerbt 
fin  wort  fruchtbaren  unb  jin  eer  mit  unfer  beflerung  unb  fribUc^em  (eben 
tneeren.  Z>a^  geb  un<  gott  burd)  3efum  Sbriflumr  unfern  erl&fer  unb  be« 
batter!  9(men!   Datum  uf  ben  17.  tag  noüembri^i  mino  MDXXIII. 

*)  abjteben«  «Metben.  *)  see^een,  tKenicbtctt.  ')  Sbcrbiren.  ^)  (l(|^ a^aiiut. 


566 


bte  Wmtct  SU  6tabt  unb  £anb  gefanbtett  ^(^rtiUi<^at  Siiileitmtg/ 
ober  9(ntoeifuna  tut  e^ngelifc^en  ^tebiftt  toot ,  ba§  bie  ^(fet  unb 
itaplime  in  btt  6tabt  m6^  mebt  SDlefft  Ratten  tooStcn.  Unter  btn 
Cbprbemn  unb  ^rte^ern  biudcgcn  toactn  et(t(^i  «bie  fk^  mofoi 
lieffenb,  fo  ii^Mtinb  hp  bet  meS  blpben,  a(«  bie  noi^  nit  tmileett' 
toftre.''  ^CDPii  unb  jtapitel  brachten  bie  ea^t  m  9tatb,  unb  btefet 
trug  ben  bte«  6tabtpfamm  auf,  ibm  ein  Outac^ten  )»pr&ureden: 
UM«  nun  in  S^etteff  bet  9Rei|e  toptiunebmen  fe9«  SMino^i  tKvfoBte 
bann  im  SHamtn  bec  6tabtpfacree 

Unfer  tttcinuns  t>on  ber  me§ 

bO€tor<  aum  Srotvfttmfinfhti  ficoni^  3ttbi  i>tt(brq((  Swinglü.  a) 

3um  crflcn  tft  unfct  mtinung  nit ;  bof  bem  fton(q<lbnirai  unt  Uiit  3(fa 
CbtiiH*bt<  fijib  acnttnbtct  ober  abgcsogm  mtii  funbtr  bof  btt  nod)  tcm 
uffa(  SbnfK  unb  ntt .  onbcrfl  gcbrutbt  tvtrb :  bann  c<  nit  ein  bing  t^  iwb 
bem  fron(od)nant  unb  b(ut  ÖfbniH  rcbm  unb  bon  bet  ntef.  2)fnn  bet  mef 
nonten  unb  btutb  mttt  im  mott  gotte^  ntenen  etfitnben;  abet  bet  btud)  bd 
ftcn(qd)namtf  unb  b(ut€  GbtifU  bat  gtunb  in  bem  of^en  n^ott  qptM  unb 
teutb«  9Bo  oud)  bet  ftonl9d)nam  unb  blut  GbrifU  unb  bie  mef  ein  bin« 
toitti  fo  fb(()tei  baf  ein  tebetf  fo  ben  ftonl^t^nam  unb  b(ut  SbtifH  nuffti 
oud)  mef  bielt;  iai  abet  ntt  ifl. 

3um  anbten:  &o  nun  bte  mef  ftttgegebcn  »Ittr  ait  ob  f9  führ  onbre 
menf(t)en  mit  ufbpften  be}a(e ;  unb  abet  ((atlic^  etfunben  n^irt  r  baf  e#  nit 
alfo  iil  (benn  ba«  ein  befunbte  fc^mad)  be<  l^bentf  GbttfU  »jlte,  slpd)  <Ai 
tb  et  nttr  einifl  ufgeopftetf  fiit  bet  flanken  »e(t  fünb  gndg  getbPn  bitte);  fo 
muf  ie  ein  iebet  d)ti(t  getet}t  ttetbenr  ba^,  -fp  pne  gtunb  M  s9ttlt(ben  tßnntH 
ja  mit  fd)ma(^  gptte«  u^  menfd)li(6et  Petmeffenbett  angefeben  tfif  objet^nr 
binjenemen  unb  qqx  gü  Petnidjten. 

3um  btitten:  2)atum  tft  unfet  meinung  bp  bem  (utten  »ptt  fipttef  }e 
blpbeui  unb  bemnad)  in  loffen  walten:  benn  »ie  man  tmmet  ein  mttmmg 
an{td)tf  muf  bpd)  biefelb/  fo  ftt  ftj  »ibet  ba^  »Ptt  gpttetf  ift,  abgetbPn  wttbm: 
bann  ein  iebe  pfian};  fp  nit  Ppm  binim(t{d)en  Patet  gepflanstf  mttt  u^genitet. 
Unb  Pb  glpd)  anbte  Ptbnungen  wutbinb  angefeben  i '  m&f tinb  »tt  bo<I)  füt 
nnb  füt  wibet  biefelbeUf  fp  fet  fp  wibet  gottf  mit  bem  »Ptt  gptte«  fee^tcnr 
M  we(d)em  tdglicb  unruwen  entfptingen  »utbinb. 

*)  toibcriegt.   •)  getroffen. 

«)  di  ift^itt  au5  bec  aut^ntif^eii  i^anbf(br{ft  Stoittg(i*4  fdbfl  gegtbcji. 


IXotfc^Iag  Don  Un  hitbtm  unb  bet  me^  -  567 

Suqt  bttftcn:  Unb  tft  bif  M<  fumtit  bct  ntcittung  va  Um  wott  flOtM: 
baf  man  bcn  fronlDc^nom  unb  b(ut  Sbtifli  mtt  bciben  (g(lo(tcn)/  wqn  unb  btO:> 
tc^  /  beut  (f)tiflcnt>o({  tctc^e  gü  ctner  »ibetdebäd)tnu$  b(<  lt)bcn((  Qf btiili.  9l(fo 
baf  »ir  ben  tob  be«  ^ettm  utftfinbtnb  unb  bctcnmnb ;  fo  oft  wir  bie  fpq^ 
unb  traut  gebrut^cnbi  wie  bann  f9(d)(  mcinuns  SRott^.  XXIV.  3Rarc 
XIV.  2uc.  XXII.  1.  gor.  XI.  flarlid)  u<flebru<ft  ifl. 

3um  ftinfibm :  (Smbiltmb  wir  un<  be^clbiflcn  gcbrutb«  ein  fibuug  offen« 
N(6  ttf  ben  beUgeir  WQbna4)ttaA  {e  tbun  fc^le^tli^  ndtb  bem  qnfe^en  unb 
brudb  Sbrtili:  bann  wir  ie  ber  weit  ben  ufred)ten  gebrud)  nfimnten  uerbalten^ 
tnöflenb.  Unb  ob  man  nM  ben  gl^cb  ntt  erloubte ;  mtiffenbr  wir  beibe  I^c^:». 
nam  unb  bl&ti  wt)n  unb  broti  ben  begerenben  reichen;  ober  aber  lugenbafUg 
bq  bem  wort  gotte«  fton. 

3imt  fec^^ten:  60  aber  bie  menfd)(i(6  fee(  tAgIi(6  mit  ftlnben  befrAntt' 
wirtf  ift  outb  notf  baf  fq  tfiglicb  mit  bem  wort  gottef  geildrtt  werb.  2>arum 
Ifl  unfer  erbieten  i.  baf  wir  anfeben  wettinb  unber  einanbren»  baf  man  alte 
tag  {tt  (ommlidb^r  tagjqt  ein  t^iertel  ober  batbe  ilunb  ein  (tuet  unb  teil  M 
bet  99tt(i(ben  gftbtift  prebige;  unb  bemnac^/  ob  ieman  begerte,  benfelbtgen 
fPQfen  unb  tränten  nadb  inbalt  M  worttf  ftottetf. 

3um  (ibenten :  Unb  ob  fic^  bi<  ittnan  meinte  befc^wert  fqn  mit  ber  groF» 
fen  menge  ber  mfifTtgen  pfaffeUf  foQ  berfelb  gebenteu/  baf  ti  t>il  Wäger  ifl, 
toir  (aflinb  fq  nac^  jrem  b<{r{ommen  im  frtben  abflerben,  weber  ba§  man 
fi)  jwinge  it  tf)un  wiber  bie  orbnung  gotte^:  bann  e^  iil  wAger  mtiffig  ge« 
gangen  weber  (e^^  unb  fibel  gewer ci}ct.  (Stf  wäre  }e  beforgen,  wo  man 
jnen  ge wonete  jre  be(tätungen  je  brechen  ^  a)  bq  jrem  leben  r  man  würbe 
mit  ber  SQt  onö)  anbre  biAg  unber(ton  an;egrqfen  /  welc^e^  ein  bärlic^e^  jer« 
vfittung  wiber  gott  unb  c^rifhnlic^cn  friben  bringen  m3d)t.  60  man  aber 
feine  Pfaffen  Don  nuwem  annemen»  wrrt  bie  iejtg  fummi  ee  unb  wir  felb^ 
Bvänenb,^  abgon:  bann  Pil  ber  (f)orberren  unb  caplanen  uf  pfarren  gewibmet^ 
tperbenb;  oud)  ftnb  Pil  mee  anbrer  wegen»  burd)  bie  man  tägli^  fpminbrenmag. 

iDemnad)r  ob  äwer  liebe  unb  wp^ctt  f&lc^en  weg  nit  wöKte  annemeni 
ipfiffenb  wir  (einen  anbren  weg/  ber  bem  wort  gotte^  fo  mitbeQtg  fqe.  2)o* 
rum  bittenb  wir  tiwer  eerfam  wq^beit:  bie  welle  bod)  2um  aller  wenigeren 
onfeben  r  baf  man  (einen  pfaflen  jti  mef bitten  welle  jwtngen :  bann  ie  bifei) 
facramentd  nun  ein  qnfal^ '  ifl.  9lun  lieffe  aber  ficft  (ein  laq  jwingen  fo  biet  ^  * 
ober  fo  biet  jum  tifd)  gotte^  }e  gon;  alfo  foU  man  oud)  bUtid)  (einen  ö)tU 
fbU;  fo  ber  fd)on  pfaff  ifl;  bac;u  jwingen:  bann  wir  fc^lec^tltd)  bif  unb 
anbre  facrament  nac^  bem  inbalt  betf  worttf  gottetf  brutbcn  gen&tet  werbenb. 

2)arum  ifl  unfer  ernfllid)  ermanung  um  ber  eer  gotte^  willen :  üwer  wq^ 
|>eit  wellte  (td)  trtiwlid)  unb  unerfd)rodenlid)  an  ba«  wort  gotte«  laffen :  bann 
Ode,  bie  (tcb  bef  ie  gebatten  banb/  finb  Pon  gott  nit  Perlaffen.    Sir  banb 

*)  nicbt  mc^r  »otcntftatteit.    «)  betrübt.    ^)  perh^rt.    *)  wo  man  6ep  Ibnen  e«  - 
im  ®ewobnl^ett  werben  ließe,  bte  (t^nen)  gegebenen  3uft(berungen  hu  beeren.  ^)  f<bwere. 
•)  meinen.    0  befltmmt,  gefeftt.    «)  nur  eine  (^tt)  Sinfetung.    ^)oft,  mancbe^SRal. 

a)  iDiefe  ^uficberungen  beflanben  barin:  baß  aOe  bte,  mlä)t  nicbt  auf  9>farrepen 
ober  asif  anbere  OBeifc  ^r  t^ren  Sebentunterl^alt  t)erforgt  würben ,  eine  jö()rl(d)e  q^en^ 
fion  er^lten  foUtcn.  Slonnen  tonnten  mit  einer  folcben  ^enfton  bepfammen  in  einem 
Abfler  leben. 


568  9MWq%  toahmWkm  wh  ber  mef. 

ffd)tcnb  f  l)anb  nät  bann  ba<  wDtt  bc<  ntcnfc^cn.  60  mm  gott  nf  i^ 
f^ttn  ifl/  mcr  »iH  n^Att  un^  f^nZ  Sofftnb  gott  fn  üitcm  flfinb  ^  NM^i 
nnbr  ma^  et  fitifti  bcm  ganb  nad)  att  Mt  flt^rfamm  fBtif  fo  mrtoA  jr  nt 
in(A<n  trrm  no(^  fiftctwunhn  rnerbm.  Vmm.  €!uib  ^icmttsotMSMAMita* 


hierauf  toati  t»on  brm  Slatbc  btn  19.  S^tiibnonot  an  bm  9i99ft  pv 
^roiTm  SKunfhr  na(bfel$ienbc  Srfanntntf  flefanbt :  1.  i£$  foUcnb  oUc  rnd» 
in  Itx  flott I  ttf  btr  linbltnen  tog;  gu  ftüicr  ratnjqti  uf  Um  tätigt  w 
mincn  ^cmnr  burgcmteiftcrf  Keinen  unb  groifm  riteni  erfc^ottni  inii  td^M 
ininet  betten  tcb  unb  mcinung  betnenten ;  nnb  »el(l>et  nocbnutctt  «^ 
ba^f  fo  in  bet  bifputotion  ndd)fl  ifl  gebanbleti  fpn  uröatCf  unb  bafftltnit 
bet  »atcn  g&ttltcbcn  gfd)tift  ntbetlegen/ '  bet  foU  uf  angesetgtcn  M$  «it 
gemclbtct  grd)tift  unb  bü(f)etn  betfafict  fpn !  bem  lotrt  man  (tott  sci^ 
unb  (Ofen.  3tem  aUe  taflen  a)  in  bet  litdien  foU  man  gütbün  nnl  M  sf 
wateten  bef<bcib  nit  offnen.  3tem  bie  (ttbetneni  i^etgtitbtat  unb  fii#  {kcCuicn 
bilb  foH  man  ntt  batfut  ttagcn  »ebet  ju  bo(lb}9t(i(btn  ^  itod)  ontoa  ta* 
gen  I  funbct  foU  man  ben  böcbfien  fc^a^  1  ba<  mott  gottei  /  in  btc  knp 
^et  menf(f)en  (unb  nit  bie  gS^en  in  bie  gefielt)  iietten.  &tatlf(übt9bet.  S«^' 
9(n  biefem  Sage  etfUtte  baiin  Sontab  <i>o^ann  mit  biet  anbetn  ^M^' 
eie  erfennen  bie  Sutbitte  bet  ^eiligen,  bie  S5ilbet  unb  bte  SRcife  für  n^t. 
^ofmann  fagte :  ^0  ic^  abet  in  etmelbten  attiHen  tttte  t  wiU  iÄ  taUi  0 
n^Qfen  laffen  gckctte  lüti  bie  nit  mit  (utetifc^em  obtt  fc^etifcbem  <|lookB 
befletft  ftnb.  Obet  t^ctotbnenb  jt  3R.  ^tn.  et(id)  ttoet^  tat^  mi  §M 
lüti  lit  min  meinung  b&tinb:  fo  mü  id)  Cummen  uf  bie  fAotv  ml  ^^ 
laifen  befd)ot9en  tcJ'  Z)et  9latb  befc^Iof  nun  eine  2)ifputatiott  im\^ 
^ofmann  unb  ben  bteo  6tabtpfattetni  ]u  weichet  6®cle^tte  unb  6  fXatM* 
gliebet  geotbnet  »utben  1  we((I)e  bann  oon  bem  (Stfolg  bem  IXatbe  Srndit 
ttftatten  foUten.    Die  !Z)ifputation  matb  ben  20ten  3an.  1524  gebaUrn. 

„^it  nun  menglid)  uf  ben  bcfiimmten  20.  tag  betfammlet  »air  mrijin 
Sontat^ofmann  mitetUc^eui  unb  bje  btet)  (litptieitet  gegen  einanbettiftun^nlt 
geigt  juntet  3acob  ®tebel  b)  an :  (S^  mäte  ein^  eetfamen  tati  will  uot 
meinung  1  baf  meiftet  Sontat  unb  anbete  betten  1  benen  in  betgangnnn  4^* 
fptä'd)  nod)  nit  mäte  genug  befc^e^en^  tejunb  f&Utnb  jte  attitel  offnen  i  rxsi 
bie  battbun  unb  bewfiten  ui  gtunb  allein  bet  gSttli^en  gfcbtif^  ntltf^  ^ 
ülU  tefiament^,  ^inban  gefegt  Mt  menfid^Uc^  leeten  unb  gtttbuntm.  ®^ 

*)  i^Au^^aUttitg,  !^animftn.   «)  wibcetegcn.   ^)  fcfHiibctt. 

a)  SBanbgemä^lbe  mit  Sburcben ,  ^um  ^txfdfiitftn  bcrfelben.  b)  3mrf(t  3«/*^ 
®rc6e(,  diat^^^tt,  war  ber  Sätet  bctf  beriicbtigtcn  ftonrab  ®tc6c(,  itr^ 
feine  ®d)Wännerep  unb  Siebedicbfett  ^ecrtittung  in  hat  \>&tttiid^t  ^ui  tuäftt^ti^ 
ioa^tfd>ein(icb  baburA  ben  Sätet  in  bit  Setfu^ung  btacbtt ,  Venfioncn  an  ^^^'' 
benet  ^eit  t)om  pöpflKcben  Legaten,  Pom  Aaifet  unb  pem  ftönig  in  fiMMi^ 
nehmen.  S5  balf  ibm  m(bt«,  bafi  et  \)on  Potne9mem®efcb(e(bt,  be^  SniScnneiF 
Sabian*^  ®(btoä(^et  unb  ffteunb  bet  Slefbtmation  loat.  »ätbe  unb  Siirgct  wt^ 
n)ei(ten  i^n  ium  Sobe;  et  loatb  ben  dO.  Cct.  1526  enthauptet.  »Sil6e6«K|^* 
fnen  Hb,  fagt  Suttinget,  bann  et  fufl  ein  atttt,  eerbatet,  topfet,  unb  bet pa» 
9ux\d)  titt  anftT;n(tcbet  unb  too(gea<btet  mann  gfpn  toa6.^   (SuHinget.  Sri^-^ 


M*< 


1.  r» 


•    • 


•  •• 


»« 


!  irr  Statfi^dd  »on  ten  NAcm  nnb  ber  meü«  869 

Rre  fi(4  nim  hkttuf  Mf9tsHer(t(6<r  to9^  }äg<ttaisni  (oti  »itt  am  beffeti  i>et(tmtbai 
L  t\  mtUn  tu  noc^foigenbec  gfc^ttft  che  mjctc^nuf  r  »elc^  t^on  ben  btrorbnt* 
:  b  tcn  obmiämt^n  ^  8<(rtrtrn  tintm  <cvfamcn  rat  je  %üxUli  ffirtrasen  motbcnr  d(fo : 
r:  i>i>crt  btttgtrmeiftrv !  ftetitflctir  fHlen/  frommen  i  fQrflc^Hgen  f  tv9feti| 

:r.  (inJIbigenf  lieben  Ferren!  Kac^bem  unb  fimer  eerfam  tonifftit  vm^  nac^benäm« 
ten  berorbnet  ^abenb  ju  ber^bren;  toai  meifier  Q^onrat  i^ofmomta)  unb 
bte  anbem  berbantlte^tf '  fSrbringen  mib  bemt)fen  n^bdinb:  geigenb  toix  alfo 
an.  tinb  be^  erflen  meifier  Sonraten  bolben  i  womit  er  ftn  meinuns  beflStti 
unb  meifier  Ulrid^  Sn^ngli«  unb  ber  anberen  pfarreren  (eer  »tberfecbte:  wie 
bann  tt.  (S.  fZB.  tool  tingebenC  ifl«  wci  er  ftd^  ^at  erboten;  unb  man  im  ift 
jü  miffen  »erben :  a(fo  i^üt  meifier  Sonrat  fht  meinung  im  gefc^rifi  bar» 
flctban/  »ie  bie  berfaffet  ifl  in  einem  büd^,  beren  mir  atf  jm  gätUc^  bi^ 
jtt  enb  gefofet  banb,  Unb  a(^  er  bte  mit  ttmctt  gefd)rifhn  bermeint  te  be« 
waren  i  bat  jm  meifier  Ulrich  biefelben  gnägfam  t^erantwurtet.  Unb  bo  un« 
bebtic^t  I  metfter  (!onrat  bdtte  fin  meinung  mit  flnen  fargemenbten  gefftriften 
nit  befeflnet;  babenb  wir  fbi^lid)e  reb  lofTen  flour  unb  jm  fQrgebatten :  ob 
er  bte  artifel  ber  mef  /  btlbern  /  anrufung  ber  beiligen  u.  a.  w9((te  miber« 
frcbten?  ®ab  er  gur  anttourt:  (Er  wöQte  ba  nflt  bifputieren;  gar  nflt:  er 
toiUtt  mit  bem  3wing(i  ntit  je  fcbaffen  baben  i  er  Knne  mit  jm  nit  nabin 
tummen ,  er  wötf te  aUmeg  rec^t  baben.  Unb  bo  meifier  U(ri(Q  3wing(i  bomf 
antwurtet:  SBenn  itS)  red)t  tt^tU  ban  ober  ni  minem  topf  rebeUf  fo  ft^Uenb  jr 
mir  nit  gfouben.  &o  jr  aber  u^  ber  ^eiligen  gfc^rifl  nfit  barfflr  bringenbi 
fo  tann  id)  (icb  nit  re(bt  (on.  !Da«r  fo  id)  in  ben  fc^Iufreben  gefd)ribeni 
bau  i(f)  nit  mit  minem,  funber  mit  gott^  wort  befeflnet.  Dann  wo  e^  aOein 
mit  mtnem  wort  gefeftnet  wAre^  föHte  bem  nieman  glouben.  2)arttm,  bermb« 
igenb  jr  mtt  göttUtber  gfcbrtfti  fo  floffenb  um,  ba«  i^  gefd)riben  bab.  !Da« 
ruf  gab  meifier  Qfonrat  antwurt:  (Sr  w9((e  mit  3wing(i  nit  bifoutireur  man 
wutbe  jn  in  furjer  jt)t  wo(  gefc^weigen.  ^  !Do(b  fo  wbifte  er  Ü.  (B.  SB. 
toarnen,  ba^  fq  ftcb  jween  mann  nit  (afftnb  berfuren:  (ann  ti  fqe  jä  befor« 
gen,  baf  ein  flatt  Sürid)  barburc^  um  feel,  eer,  (qb  unb  gut  tummen  wer« 
be.    Unb  bat  fbmltd)6  t)on  jm  im  beflen  ufjenemen. 

!Demna(^  ifl  oud)  erforberet  meifier  (Srbart  Sattmann,  b)  wa<  er  wiber« 
ffd^ten  w9ate  wiber  bte  obgemelbten  artitel.  Der  tbat  ftn  bebunlen  ber  mef 

^}  obgenaniitfit.   *)  Ztifti^ti.   ^)  fcbwetgcn  nacben. 

a)  !8on «bm  6c))  bct  jwt^tcn  S){^putatton.  b)  Srbacb  Sattmann  Mn  Sleucns 
btitg  im  Srtt^gau  gebürtig ,  abcc  ju  Kujern  njogen ,  wo  er  Unterflu(ung  Don  too^U 
tbätigtn  9amt(K n ,  unb  1463  eine  SfBartnccfleae  auf  b^i  SbotbcmnlNft  ju  akrom&n« 
fler  crbtcCt.  liS9  —  li93  wibmcte  et  fid)  ben  bö^ern  GtuMen  ju  Safel,  unb  waeb 
Mettor  ber  Untoerfität  bafetbfl.  dt  folgte  ^onrab  i^ofinann  1515  in  bet  EeutpHeflers 
fleOe  )u  9uri'(b ,  unb  erhielt  6e))  bem  Sobe  M  ^ropfle«  D.  3ob*  Viani  ble  erfebigte 
€Hft6pftiinbe  bet^m  (9tofmunfler,  unb  ^wtngtt  Um  an  feine  GteQe.  3it  9tiH(b  bottt 
n  ft(b  but<b  Sttoerbung  Don  IKbfaf  (1515,  1517)  SBerbtenfle  ju  erwerben  gefucbt. 
Hott.  Bist.  £ccl.  VU.  87  ff.  dt  toüt  eifriger  ®egner  ^wingli*«  unb  ber  Kefbr» 
mation;  jog  be0wegen  1525  \)on  Suricb  auf  feine  Gttfttfpfrunbe  ju  {Runder,  dt 
madfU  Stiftungen  jur  Seforberung  ber  Stubien  junger  ®etflUcben ,  unb  für  ein  6ons 
tntt  auf  ber  $o(bf:bute  ju  Sfret^burg  im  Sreitgau  (1531) ,  Dot^ugiicb  für  SRunflerifcbe 
f Hflge  ®eifl(icbe ,  bai  Sc.  Hieronjini  CoUeginin  genannt  (®i)tbU.  dtonr«  eä^nbtt 
2,  73.  77.  135.  113—  150.). 


i. 


r 
>« 


670  dtotfc^lod  tomi  bcR  Udem  imt  bcr  mefl. 

Mb  bar  I  unb  tvofft  bic  hmittn  mit  gcrAtiftm  itffcr  bet  biMi.  3)ic  vur» 
bctib  im  mit  g9ttli(6ct  flefd)ctft  fo  fStmiflüc^  i^crantwurt,  bd#  er  abftunbr 
mtb  feit :  (Er  fof^te  e^  minen  berren  t^im ;  wo^  bie  bicrin  mo^tinb ,  ba« 
liefie  er  beiqben.  Unb  banit  tvbUte  er  ftcb  abfoU^tren  unb  (liU  fian  unb  tvi)» 
ter  Uin  attiM  mee  berüren. 

3um  brttten  warb  S^.  9lobo(f  Xotb  a)  sefraget.  lZ>er  ftcng  mn  abenb 
itf  mitwoc^en  <m ,  unb  mombel  uf  bonflag  ein  lang  n^tberfr^ten  »tber  bie 
flemelbten  artt{e(r  bie  i^or  jwcqmalen  in  beiben  gefpräcben  gnugfom  t^ct^ 
antwurtft  warenb  f  unb  M  (in  meinuns  M  ftner  t^erfaften  gefc^rift ,  bie 
ober  (ans  ift;  unb  unberfUtnb  bie  mit  menf^enleeren  ju  teil  unb  sum  teil 
mit  iiMiditt  gefcbrift  jü  bewären.  2>ie  menfd)(i(6  »aeb  im  oerworfm. 
00  bat  er  bie  flbttliÄen  a(fo  sogen  unb  gebrudbt  i  baf  er  natb  unfer  ocb« 
tung  ftn  meinung  gor  nit  befldt  t^at;  aU  ouÄ  in  Mt  brq  pfarrer  bef 
»oUtommenltd)  beeiltet,  ^ber  »oUt  i>on  jnen  weber  geleert  no4  gea^Hm 
»erben  f  funber  ben  papflf  earbinatr  bifd)of  unb  concilia  k.  für  ftn  d}riiten« 
üdit  lilfJum  balten  f  unb  alfo  uf  bem  (ben  er  ndmt)  (tnem  gtouben  ftSt  Ui»* 
ben;    unb  toa^  er  rebter  ba<  rebte  er  ni  (inem  unb  nit  u^  Swingii^  gfonbm. 

3um  oierten  tvarb  b^rr  ^tn^belm  (Sraf  b)  gefraget:  ob  er  nK^Uttetmo« 
»iberfec^ten  ?  ®ab  er  9(nt»urt :  (S<  bebunte  in  ein  frefM  unb  bermeffimbettf 
M(  bie  bing  ju  oerbaiAleUf  bie  ein  ganje  dbriftenbett  anträfinbr  unb  bie  fo 
»il  buttbert  iaren  gewfiret  b<tbinb.  ^i  jtmmte  oud)  n^eber  im  no<^  nie» 
man  baoon  jit  reben.  60  fogenb  Pil  geleerter  täten  1  bie  en  ba<  (bnninbf 
bie  ti  ottd)  antreffe.  60  mbtU  er  nit  »iber  (in  oberen  fi)n  no(b  »iber  bie, 
fb  beren  bingen  tin  urfprung  w flrinb ,  unb  bie  bibli  ba<  erlefen  ^  unb  »er« 
ftanben  bann  bie,  fb  ie}  finb.  hierum  tobUte  er  nit  bifputieren,  bofl^ 
Ottdb  bar^u  nit  bejwungen  i&  werben.  SBa<  aber  tin  eerfamer  rat  gebuttc 
ober  fa^te,  ba<  w9Ute  er  balten,  biem^l  er  bic  s^Särid)  »Are;  n^Dter  »enn 
er  nnbertfwo  w&e,  meinte  er,  baf  in  fbmlicb^  nit  f&ffte  binben.  Unb  oil 
mee  morten,  bie  »ir  laffenb  blqben.  —  Sneifler  Ulricb  antmurt  unber  anbe^ 
rem  bicruf:  (B^  }immt  nit  aUein  einer  gmeinb  ober  tilcbbbre,  funber  einem 
ieben  (btificnmenfd)en  in  fonbecbcitr  im  itot^ftl  üner  eonfcienj  ju  bem  g&ttti« 
eben  mort  gu  (oufen,  unb  (tcb  bef  bcricbten  taffen,  unb  be^felbigen  beric^ti^ 
iü  t^alttn. 

Unb  ium  legten  gab  SR.  ^einrieb  9läfd)e(er  c)  (ba  er  gefragt  warb)  bie 
mttnwrt:  (gr  babe  etwann  DormaK  (in  gutbebunfen  oud)  gerebt:  aber  Jiber» 

*)  frf0rfd)t. 

a)  Sin  ^cmanbter  ^ofinannd  ($otttngcc).  SSkittt  tfi  nic^t^  ))on  ib«  befannt; 
nHiMcbetnftcb  war  er  ein  Kaplan,  b)  ^n^^elm  ®raf,  1510  9)farret  )u  Sltbocf 
in  Utt ,  unb  1514  Shor^err  in  9nrtcb  $  einer  bcr  eifrigfhn  ®egner  ber  WcformatiM. 
Sr  protefitrtc  mir  einer  fleinen  SRinber^it  ber  S^oc^rren  gegen  bie  mit  bem  @(ifke 
1523  entworfenen  93eränberungen ,  unb  flanb  in  ^orrefponben^  mit  btm  päpIKidben 
Ecgaten.  Sr  wufte  fiir  ftcb  unh  (eine  Ainber  ^u  forgen.  ®egen  SwtngH  iMittc  er 
b^^igen  ^a§ ;  er  beflagte  ftd[)  ii6er  ben  Legaten ,  baf  er  niä)t  fcbärfec  g^en  benfelben 
Perfa&re.  min  II.  211.  2i2.)  mii  er  nacbber  feine  fcu^ern  feinbli(ben  Umtriebe 
f9rtfe(te,  warb  er  gefangen  genommen  nnb  nur  wegen  ber  Sfnrbitte  ber  Sibgenoffen 
warb  ifjm  eine  ®elbflra^  ftuerfannt,  babe))  t$m  aber  aOe^  ®cbrei6en  an^ftrt^  iku 
boten,  unb  er  ftlbfl  in^  9au6  gebannt.  S)ocb  btitb  er  in  3uric^;  wo  er  nod;>  1539 
lebte.  (!na(b  ^einr.  $ott.  Hist.  £ccl.  Vlil.  89.  Wort  et  fd>OR  1527  gedorbea.) 
c)  an.  ^einrieb  iniifcbeler,  g^orberr  au  3uri(b,  (iarb  bin  7,  SRo)»  1558« 


dtotfc^Ias  Don  Ua  hiXkm  uttb  Ux  mt%,  S7i 

im  ttnb  SR.  ^m.  Mmi  gebot  Ic^m  va^mi  ^bt  er  fitft  baran  ge^Ueni 
imb  tofiffe  tifit  jä  bifputteten. 

2>ife  obbenannten  i)emti|babenb  eHtcft  (wie  obflat)  in  gefd^rift  (bie  ^tt 
Säfleoeti  i(l)  jt  metnun<|  batfletbottr  unb  aH  mee  unb  (dnflet  verebt  f  batm 
tvtr  bobenb  m&gen  bebalten.  QBit  a^tenb  obetr  bte  eetfamen  fetten  Don'n 
r<ten,  Me  biebq  (if«n  Ünb^  tofiffmb  tt.  (S.  93).;  ob  e^  not  tili  bai^  jA 
(eric^ten.  2>od)  tfl  lai  bie  fumm  bart^on.  9(bet  ba^  ^abcnb  mit  »o( 
genterft  unb  t^erflonben ;  b<tf  aüt^f  bat^  ft)  in  gefc^tift  bargetban  bobenbi  it 
mcinunA  su  bemareni  eintweber^  menfd^enleeten  »arenbf  benen  mit  fein 
4i4t  gebenb.  Unb  mo  fq  göttliche  flefd)ttfk  gebtuc^t,  bobenb  fo  bie  noc^ 
jvem  bebunten  gebtutfti  geiogen  unb  »etflan  m&Uen.  t>^  inen  oUe  btet) 
vfattet  nit  geftanbeUf'  funbet  mibetfptoc^en «  unb  u^  ben  wdten  Hu 
ten  bet  bib(i  ba^  ettUtt  unb  ben  testen  »etftanb  batfiit  gcbtacbt  bobenb; 
Im  f9  bo(6  an  oi(  otten  nit  annemen  noc^  t>on  jnen  geleert  werben  ge« 
pAütni  funbet  uf  jter  liieren  i  ba^ifi,  popflf  earbinad  bifd)of  unb  eoneittar^ 
unb  »a^  bie  gemadbt  babenbf  moUen  t^etbatten;  bie  bod)  in  bet  gbttti^cH^ 
flefd^rift  gat  leinen  gtunb  bot.  Unb  alfo  u^  aUent  banbet  babenb  mit  trtl^ 
wSgen  ermeifenf  baf  fo  etma«  mibet  bie  obgemeibten  attifel  obet  fuü  nnber«> 
fiDc^ten  ober  bebouptet  bobinb  i  funbet  bie  bteq  pfottet  aümeg  b9  bet  gbt^ 
Udm  geftbttft  fi«f  unb  mo(  fqenb  beflanben.  X)eten  meinung  mit  oud) 
fUib  unb  mit  gott^  bilf  moUenb  blqben.  ümet  eetfam  wxj^f^it  unbettbänigtf 
OBolfgang  abbt  jd  Goppel ,  Sontat  Cicbntib  Somtut  ju  Mfm6^i  Selip 
8t9  )u  Sflticb  unb  i>einti(^  S5tennma(b  su  (imbtacf)  ptbpfler  ^ntoniul 
fißaibev  6fingetf  unb  ^einticb  Utinget  Suftet.*  Die  SBetotbneten  pon  ben 
SRdtben  maten:  3un{et  3afob  ©rebed  SR,  fXubolf  SBinbetf  S^M  S5etgetr 
Btkimi  ^e^ilab  Pont  tleinen  9latb ;  Sontab  9(efd}et  unb  ^intic^  fQ^etbrnäf^ 
Icr  pom  gtofen  9tatb. 

2>et  (gntfd)eib  be^  9latbeil  toct:  <i>ofmonn  mit  ben  ^tieftetn  feinet 
^ttie  fotfen  nun  nicbt  (finget  bem  obet{eit(id)en  SRanbat  juwibet  teben 
9btt  iKmbeln:  fonft  metbe  man  fie  au^  bet  0tabt  weifen  unb  ibte  Vftunben 
atmeten;  ftit  ficb  m&gen  fie  fibtigen«  ben  ®(auben  frei)  baben« 

ObwobI  bte  Stbgenoffen  auf  einem  Sage  }u  fiujem  fid)  mit  einanbet 
«ctbnnben  bitten «  bie  9lefotmatton  auf  aOt  SBeife  gu  binberui  unb  S^tit^ 
(21.  aRArj)  but(b  eine  ®efanbtftbaft  mfi  eiftigfie  bapon  abmabnten:  fo 
ipatb  bie  dinfübtung  bet  9tefotmatton  laut  be^  nad)  bet  2)tfputation  etlaffe« 
ncn  SRanbate«  obne  €Stbrung  burd)  bad  ganse  ®ebiet  pon  Stlrid)  begonnen. 
aXit  (Entfd)(ofTenbeit  warb  bie  Sumutbung  ber  eibgenbf1tfd}en  Orte  abgewie» 
fcn,  unb  bief  in  ber  2)ructfd)rift :  „^{ntworten,  bie  ein  S^urgermeifler  unb 
9latb  bet  etabt  Stirid)  ibten  ®.  fi.  (Sibgenoffen  bet  eilf  Otte  auf  et(id)c 
i(>nen  Potgebaltene  Vrttfel  gegeben  bot»"  —  gered)tferttgt.  X)et  9latb  etfldtte: 
9Bit  wotfen  bie  SSunbe  an  ^ucb  t  (Sibgenoffen  i  tteuUcb  balten.  SBad  abet 
ta$  SBort  ®ottetf  unb  bad  ^ei(  unferet  Seelen  unb  Sonfcienjen  anttifftf 
tapon  tSnnen  wit  nid)t  weid)en.  93}iebetbolt  bitten  wit  (Encbr  nid)t  aUein 
cü  unferi  (Eibgenoffen  i  funbet  aW  ®Uebet  unb  SBttibet  in  Sbtiflo  3efUf 
Uif  ibtr  wie  wit  ben  S)ifd)&itn  ju  Ofonflans;  6but  unb  Safelr  oucb  bet 

*)  befFtr,  umfiänbh'cber,  *)  augffianben. 


579  StolMlAft  MO  bcR  NOcn  nA  bcr  nei. 

Mm  C(M(  teRKüi  »A  Cwl  affm,  «i*  j^on  Ort  IcüNitcr«  ao* 
li(t  ftcft^bcn  Nbcnf  pft  Mrir  ivftcr  Ua  toaste  SBort  @ottc<  bonMctai 
«IIb  nad^  M  eiHiiiscItfcM  Scftt  tiidit  iMiMctnii  im«  foU^  Met  jwi» 
fliKn^  9ibisiicti  titrd)  cum  ^cctfinrgct  ober  fM<t  gcb^ttc  SRaimct  mtt 
fecm  MHnrcii  ÖetMwort  miidflf.  Unb  wo  tnrtr  aiu|)  tuifcm  ^tiMtarn» 
Ml  0tflM^  fl^ridt  ttnb  cnotefm  loirb;  woUm  lot?  imo  aUjeit  na<t)  bcm 
ffiiUcn  iinb  rc^tm  Sebve  Oottd  tonfcn  (affm.''  Swingtt  lief  ood»  eine 
Crtnobnims  an  bic  (Eibgciiofihi  btiutm:  »bof  üc  md)t  but4  ibct  füfil)eii 
9t09^ctm  bctfä^ttf  M  ^  Stbte  S^tÜU  totbctfcl^''  (26  aPMr}).  dm 
Soufr  bc<  Vpttt  unb  SRoq  tourbm  tmn  fö^lüfft  gcfoft  uttb  au^sefa^ttr 
mtUft  bcnHcfnii  bof  man  ttnonflMtfam  in  btr  Sbfbtmotton  fbrHc^cncm 
»oUc.  *2>ic  9to}ci|toncn  dbctbaimt  unb  bcfonbeci  btr  nad)  ber  €i4(a<j^i  an 
%ilt»xil  im  3.  13S1  anacofbncUf  jdftrUc^  JCtcnjins  na4  <Stn(iAeUi|  bcn 
tinc  9ctfon  am  jebcm  ^nfc  bcfllcttcn  foUtCr  würben  abgefd)afft  Swcngli 
kestttfl  f^erUtb  feine  i>eiratb  mit  Vnna  Steinbort  (2.  9l9ril).  2>ao  8ron« 
lfi(bnanufefk  betreffenb  —  mefbet  QuUinger  —  „(egtenb  prop^l  nnb  capttcC 
tard)  oerorbnete  fammt  ben  bri)  idtpriefteren  bifen  jebet  bor  ritm  unb 
Inrflem  m:  ^G^tmal  <E^ri(hiii  unfer  berr/  rebt:  9Ber  min  fleiM  iffet  unb 
trinlef  min  Uätf  ber  bat  ewig«  teben^  ba«  er  bon  bem  mort  ober  ftonbel 
fbieo  («ben<r  fo  ein  troit  unb  fidierbeit  ber  fee(  iftf  gerAti  unb  wibemm: 
Cf^b  unb  trtnfenb  bon  bem  aUe!  bat  aber  bicrbi)  nit  verebt:  Oefrbcnb« 
•ber  befd^owenb« !  Unb  (0  bann  ouc^  ba<  feft  be«  fronl^cbnomo  Sbri^  meer 
ein  ufräflen'  unb  ftbouwfpil  iflr  bann  ein  wibergebäc^tnuf  r  wie  ti  sott 
«ngefebt:  fo  wdre  unfer  meinunfli  ba<  fe(t  mit  ber  oetaba  (birf  bi^  <A(af» 
wu(ben)  ganj  unb  gor  }A  unberlaffeni  unb  am  bonflag  fröf  wie  man'^gewom 
<ik»  in  ber  p^rtil^en  ba<  wort  gotte«  ja  berMnbenr  unb  bemnac^  ieben  ff<^ 
jd  finer  arbeit  ober  fbren  f&sen  }u  (offen  1  wa<  in  gott  ermont*^  —  eim* 
Üditi  ift  familag«  in  ber  pfingdwucben  bon  rAten  unb  bürgern  beflAHset  unb 
barjä  ertennt,  bof  man  bie  monüranjen  nit  meer  Mte  uf  ben  aftar*" 

nun  Cam  t$  an  bie  i^uotfacbe;  ben  (Sntfcbfaif  aber  Silber  urtb  9Re(fie 
jtt  foifen.  „Unb  wie  fic^  bie  j^t  ber  pffotaften  —  erja^It  SuUingerr  —  bor» 
uf  man  (td)  ber  bilberen  unb  ber  mef  enMicb  jA  en^d)lteifen  befcbtoffen  t^tt 
trloufcnf^  oucb  bie  prAbicanten  an'n  tan}(m  btfUfl  anbieltenbi  unb  für  rat 
unb  burger  teertenb:  warb  ertennt»  baf  bie  brt)  (fitpriefterf  Swinatir 
fibuw  unb  (Enflclbartf  fommt  bem  abbt  su  Sappe!»  (Somtur  jd  Jtttfnadi 
unb  beeben  prbpilen;  bem  jum  groifen  mänfkr  unb  bem  bon  (Srnbrotibf  in 
b9fqn  et(id)er  bon  rfiten  unb  bürgern  f&Utinb  fteUen  ein  ratfc^lagf  wie  Mi 
€in  oberfeit  bitrqn  fcbicteUf  ^  unb  wie  fq  bie  fad)en  ihUen  m9d)te.  Jia  fo(* 
gel  iejunb  ber  ratfd)la9r  brffen  bie  berorbneten  i!d)  bereint»  weUd)er  alfo  gc* 
üeUt  ifif  wie  bie  oberteit  in  mbcbte»  fo  er  jren  geflUig,  laffen  Mgon** 

2>er  ratfcblag  bon  ben  bilbem  unb  ber  mef . 

3m  namen  gotte«.  9(men.  9(U  bann  mengUc^em  wol  wöffenb  i%t  wie 
wir  unfer  gemeinen  prieflerftbaft  in  näätft  bergangnem  btrbi^  jefammen 
brdftr  a)  barbq  anbre  oucb  frtinbtic^  unb  um  gott<  wiUcn  gebeten»  jd  unl 


*)  oon  je|t  an  M  ^f^ngden.   '}  ®cpctog.    ^)  berbcbgefoinneii.   ^)  in  bitfc  6a(be 
einlafTcn. 

a)  auf  bie  S>t«Pttlatwn  oom  26.  —  u.  jOctobet* 


um  ecfdvim  Ut  sf<6rifl  brt  flittlic^cti  »otfM  tummen  mUtinhi  hmiit  Ne 
gdttlic^  toat^cit  Ut  mcf  unb  bildet  ^(i(bi  batum  bo}tmo(  nit  Keimt  f^atif 
^atftir  gettaficiii  unb  mir  arme  mmf(^m;  »a<  ^icttn  je  tbutti  berieft  »ut^ 
bittb;  unb  ült  man  ba  unbcr  bct  merflic^ttt  jal  ber  gUcvten  unb  qfitufixd^ 
ttgcn  mannm  ml  Iroft  M  flftttltc^cn  worM  bi<  mif  brtid)  bet  mef  unb  biU 
ben  narlt^  ctlcmct:  ^ab<iÄ  mir  nit  befl  minber  ber  änbrunfl  bero  bingeu 
^älb  nni  noc^  ein  24t  bergigen;  unb  bamit  aUen  menfc^en  iebmeber«  gnug 
bef(Mid}e  ober  bod)  gefd)i((te  tKrantwurt  gegnete^  ba$  n^ber  mir  nocb  bit 
frommen  gleerten^  bie  mir  ber  bingen  megen  utfyitti  tiberbatbt^  möc^nb 
metbenr  fam  mir  aU  bie  eigenitnnigen  bad  mort  gotte^  gemaltigen'  unb  naA 
unfern  föpfen  t^erflaUf  unb  bemnac^  flrqten  unb  gac^n  meUinb:  babenb  mir 
einen  gnägfamen  t^eejugf  namltd)  Unfler  bann  ein  i^lb  iati  angfe^en  unb 
bagmäfc^enb  bie  ^ocbmurbigen  k.  bcrren  bifAofen  git  Soften}/  Sur  unb 
Safeti  ou(6  bod)e  fd)ul  iaitlUi  unb  unfer  getrdmen  lieben  eibgenoifenr  ja 
uUe  Äriflenmenfdben  um  gottef  unb  ber  marbeit  milfen  gebeten  f  baf  (9 
unii  mo  mir  fammt  unferer  leerenben  »rieihrfc^aft  irrtinb,  fränblid)  unber« 
m^fen  unb«  aM  c^riflenlic^en  brübem  »or  allen  bingen  gimmtr  nit  irren 
foffen  mellinbf  unb  babenb  jnen  fölic^  gil  t>on  C  &imon«  unb  3uba4»tag 
Mh  bi^  an  ben  püngittag  geihetft;  a)  bargmüfcbenb  alte  tag  unfere  pfarrer 
gefpannen  unb  mir  mortenbe  ge^anbeur  ob  un^  bocb  ieman  münbliÄ  ober 
gfd)riftlid)  mit  bem  gott^mort  itirtum«  ober  mi^oetilanb«  unberrid)tef  ml* 
dit^  mir  gu  grofiem  baut  aUmeg  ufgenemen  grtiil  gf^n.  3ft  in  gang  Per« 
tuctter  gpt  nieman  erfcbinen  /  ber  untf  anbete  ober  magert  gtt  berieten  babt 
unberflanben ;  miemol  üd)  etli^  ber  bifd)ofen  u^getbour  ba§  jnen  nit  gimmt 
figib  ge  Petänbern  on  ein  concilium,  mit  meld)en  ouc^  etli^  bettenbe  Per« 
tneinenbf  ein  fürmi^  unb  frefel  fpn  fär  ftc^  fetbtf  etmad  ge  änberen  ober  mi« 
btrum  ufri(i)ten.  SBeld)  fiSrnemen  boÄ  meber  untf*noc^  ieman  /  ob  gott 
wiüi  irren  folt:  bann  ba^  mdte  nit  anber<f  bann  ba<  frt)  gdttlid)  mort  unb 
be^  menftben  eonfcieng  an  ein  concilium  ber  menfcben  binben  unb  jrem 
gmatt  unb  bebunfen  unbermeefen  unb  aber  bati  g&ttlicb  mort  über  alle  men« 
fd)en  berrfc^Uf  urteilen  unb  alle  confciengen  bericbteui  oucb  allen  Perflanb 
geben  foll;  etf  föUenb  oud)  alle  menfcben  bi^reUf  ma^  ba<  gott^mort  jnen 
fagf  unb  foQ  ba^  sotttfmort  nit  b^reur  matf  jm  bie  menfcben  faginb;  oud) 
fonb  ^  alte  menfcben  1  fo  fp  ba<  gotttfmort  gbbrt  unb  perftanben  1  Pon  flunb 
an  jr  leben  nacb  bem  rieten  unangrebeUf  ma^  Pil  ober  menig  na(b  langen 
39ten  barpon  balten  mellinb.  60  gott  fpricbt:  bu  fottt  niemand  gut  be« 
geren  1  foQ  bem  mort  Pon  ilunb  an  gloubt  unb  gefolget  meeben  t  nit  gead)tet 
9ber  gemartet,  matf  menf(bli<bt  mp^beit  bargu  fage:  bann  biefelb  ficb  mo( 
imgan  bbr(le  PermeinenbCf  ber  menfcb  mfire  fromm  gnägi  menn-^  ba< 
fremb  mit  ber  tbat  nit  an  ficb  gogen  bAt.  !Def balb  ba<  gott^mort  nit  n* 
htm  urteil  ber  menfcbeu;  funber  M  ünem  eigenen  liecf^te  perüanben  merben 
folf:  alfo  baf  alle,  fo  gotttffbrcbtig  ftnb  unb  begirb  fine<  mort^  babenbf 
ftatffelbig  perfion  merbenb;  ob  fp  glt)(b  niemeer  gA  ber  menge  ber  menfd)en 
Uminb.   2>arum  oud)  mir  mi  fblid^«  bergiebeui  ieg  um  bie  acf^tgig  jar 


^)  PctMcbHgt.   *)  gmingen,  bte^ti.   ^)  foDen. 

•)  2)ie  M<bet|U{cbe  Sinfcitund*'  matb  ibncn  gugefoubt. 


fütgfKAHn  a)  ttnb  hoäi  tAt  gUtifttti  nit  f^btni  totUm  binUtfMlm  tefünif 
^ti^  tiieman  jü  nod^tett  obtr  imcn  t>vtädiaiib  gtfariottfitn  f  ti^  sttttm  jm» 
trnnKit,  fo  mit  }u  sott  ftobcntf  un^  btm  IHUm  »ort  qptM  mit  bar  IM 
nac^Sefummm  t>€tmg,m.^  Unb  nocbbcm  itn^  meimmi  »it  i^otarmdbti  on« 
bcrit  b*tid)tf  babotb  »tt  MHccb  fleb<t^t:  »o  mir  itrttnbf  ni&(t)tinb  fid)  btcr 
fo  (itb  btr  flöttUd^cti  Ucc  anncmcnb,  nit  gcrdcbeitf'  funbtt  m&fttsib  «ti 
br&b<rlid)er  Itcb  iai  irrig  fc^fli'  füc^eti  unb  mibtrum  bttitttragcn.  Unb 
»erflanb  bie  fad)  br§6alb  im  bcftm  a(fo;  baf  unfer  farncmen  bem  gottürott 
fb  ciflcniicb  slQdbförmiq  t  b<i$  Ut  genannten  gleerten  unb  vermalter  beo  gotti« 
morttf  barmtber  nfi}ib  m&Uinb  i^at^t  bringen;  iai  bod)  jnen  unb  aUen 
(^riilenmenfcben  nit  aUein  uf  bif  gil  unb  29t  funber  fSr  unb  für  }ti  aller 
mt  gegen  unl  gdn}(td)  ge^immen  foU  1  mo  mir  irrtinb  r  un^  je  marnen  unb 
bkiber  fid)f  bod)  aUetn  mit  ber  (Kmme  unfer«  betten  gottl/  }e  rufm«  tlnb 
^  mit  ba«  gottimort  jd  bem  enb  börenbf  baf  mir  jm  ou^  giouben  gcbtnb 
unb  nad)fumminb;  ou4  ber  20m  gotte«  trejfdtlid)  fiber  bte  bruft  mirti  bie 
ftn  mort  b&tenb  1  unb  bem  nit  giouben  gebenb  unb  nad)!ommenb :  boffenb 
wir  (icberlid);  ti  merb  fi(!b  ab  unferm  fiurnemen  (batr  nit  unfer  funbtr  got* 
M  gbei^  unb  uffab  *  ifl)  nieman  verärgern.  Z)ann  on  {m^fel  nit  aUetn  ü* 
ncr  ganjen  flatt,  funber  einem  ieben  befunberen  menfd^en  jimmti  oU  (in 
irrtum  ober  mifbrud)  tdgUd),  unb  fo  balb  jn  gott  ermoneti  nad)  bcv  form 
bei  g&tt(id)en  mort<  one  menglicb«  «nrebf  dnbern  unb  i^erbeffem.  i^irrum 
babenb  mir  bte  fad)  im  namen  gotte«  a(fo  in  bie  banb  genommen. 

93on  bet  mef  • 

2>er  mef  bolber  ifl  unfer  fQmemen  ntt  1  baf  mir  ba<  faeramcnt  M 
fronlt)d)nam«  unb  Mut«  Sbtifli  einigen  meg  anrthren  mödinb  abjefkUea 
ober  an  (Inem  uffa^  fAmJIcben.  60  mir  aber  ba^felbig  febenb  anberfl  üoa 
ben  pfaf^Ui  anberjt  bcn  ben  (apen  gebrud)t  merben;  unb  bat  aber  Gbri» 
(lutf/  unfer  beilanbi  bif  faerament  nur  eineft  unb  nur  in  einen  meg  ufgcfe^t; 
fo  muf  ie  folgen  /  baf  eintmeberer  btud)  nit  nacb  bem  morte  gotte«  berbanMet 
merbe  ober  beebfammen :  bann  einiger  form  unb  qnfa^e«  müf  ie  nur  ein  ^ 
eigenlid)er  brucb  fqn.  Uf  iai  ftnb  mir  tmungeUf  aU  biQicbi  um  be«  uf* 
fa^e«  miUen  ba«  einig  mort  gotte«  ju  b9ten;  unb  finbenb  b«  SHattb. 
XXVI.  fiuc-  XXVI.  anarf.  XIV.  1.  Äor.  XI.  mit  einanberetti  baf 
^brijlu<  bif  faerament  ^I6)tv  gflalt  bot  qngefebt:  (3n)  ber  na^tr  aU  er  mit 
ben  jüngeren  baf^  nacbtmai  geeffen  (bero  nacbt  er  oucb  bingeben  marb)f  bat 
er  ba«  brot  genommen.  Unb  aW  er  gott  gelobt  unb  banf  gefagtr  bat  er  ti 
gebtocbeu;  ben  jüngeren  geben  unb  gefptod)en:  nemenb  unb-  effenb!  ba< 
ifl  min  (qcbnami  ber  fSr  fid)  bingeben  ober  gebrocbeui  hat  ift,  getbbet 
mirt.  Sbtinb  ba«  i&  mibetgebäcbtnuf  min!  !Defg(q(i)en  ou^;  <Ai  fq  i'nacbt 
geifeUf  bat  er  lai  trinigefcbirr  genommen  i  gott  globt  ober  banf  gefagt 
unb  gefptod)en:  Srinfenb  barutf  aOe!  ba«  tranf  ift  ba«  ndm  teilament  obct 
ee  in  mincm  b(ut,  ba«  für  bie  menge  oergoflen  mirt  }u  nacbiaf  ber  funben, 
Sbunb  ba«,  fo  oft  jt  iat  tbunb,    ju  m{betgebäd)tnuf  min. 

^ie  ffnbenb  mir  jum  etften/  baf  er  fptid)t:  gffenb«!  baran  mir  febenb, 

*)  cntf*Ioffen.    «)  bctu^igen.    ^)  ttwnbe  ©cbof.    *)  einff»ung.    «)  einet—  &n. 
a)  Ungcacbtct  btr  eonctltenfcblufTe  oon  eonftatt}  unb  SBüfti  mar  fettbet  fein  e«i« 
(ilium  mc^r  iufonmicnbetufen  motben. 


9tatf(^(ad  bon  Un  bUbem  tmb  Ut  me$.  S7S 

M  Uk  brud)  Mf  facvamntW  fil  rfTcnr  nit  üf^bettf  ju  bcfc^outom  fltbctii 
^ttum  tragen  mit  tofilic^cm  Pracht. 

3um  anbtrdtf  baf  bcr  iQcbnam  SbriiU  fiir  uni  Mngebcn  unb  getSb^t 
iilf  toelci}c0  not  anber^  tflr  bannftic  untf  ufgeopfcrct.  2)aruci  folflct,  baf  tri» 
n»  it(^  für  ttn<  ufoDfttcn  magi  ob  er  fllqd)  oud)  bcn  tob  fflr  un^  Utte; 
et  fQc  bann  lof^  aQct  fänb;  unb  fqc  barju  fo  DoOtommen  r  uncnbltc^  unb  un* 
u^emcffen/  baf  ftn  ttnfd)u(b  ftir  bct  gangen  weit  f(t)u(b  bejalen  unb  gnug  t^un 
nti^ge;  n^elc^e^  feinem  bann  bem  einigen  gotte^  fun  jimmen  magr  bure^ 
toeld)en  mit  gefc^affen  finb  unb  one  jwqfel  ouc^  burd)  nieman  anbten  mibe« 
tum  lebenbig  gemacht  »erben  mftgenb,  bann  butc^  ben  mit  gefcbaffrn  ßnb. 

3um  britten  febt  et  bif  facrament  }u  einet  »ibergebcfc^tnuf  fin^  baf 
tvir,  fo  oft  wir  ba4  factament  brud)inb,  angeben!  fpginb  bed  tobd  3eftt 
(Sbttilt.  2)arutf  nun  folget/  baOetbtudbbif  factamentdtfl::  baf/  nac^bemftc^ 
tad  c^tiflenlic^  i^olf  erinneret  bat  in  bem  frud}tbaren  (oben  unb  tob  Sbriili; 
tamit  mt  lebenbtg  ouc^  füne  gotted  gemacbet  (tnb/  ftd)  baruf  mit  bifem 
facrament  bed  iQcbnami  unb  blutd  d^brifU  fpqfe  unb  tränte.  9{(fo  brückt 
aUein  bif  facrament/  ber  bamit  gefpqdt  unb  getränft  wirb.  2>a(l  aber  etliebe 
tcbenb :  mag  id)  nit  bad  (qben  Sbrifti  one  ben  bruc^  M  facrament^  etnu» 
weten  in  mit?  3(nttoutt:  3a.  (Sei  i^at  aber  einer  bif  facrament  nit  gcbruc^tr 
ob  er  g(Qd)  einen  anbren  ftdbt  föti^d  gebrückt  b<iben. 

2>if  facrament  tjl  eine  innerliche  unb  öifetlicbe  Peteinbatung  bet  (Stiften« 
menf^en;  aU  {lar(td)  etfunben  witt  in  ben  motten  9auli  1.  ^ot.  X.  16: 
Z>atf  tcant  bet  banffagung  obet  gnabeu/  bad  wit  tumenb/  iil  bad  nit  tin 
gemeinfume  M  blutd  Q^briftt?  Unb  bad  btot/  ba<  wit  bred)enb/  ift  ti  nit  b^ 
grmeinfame  beti  (qtbnamd  Q^brifti?  !Dann  wir  bie  menge  finb  ein  brot  unb  ein 
iDcbnam :  bann  wir  mitteilenb  aUt  t)on  einem  brot.  Ud  btfen  wotten  $au(i 
itd)t  man  eigenlid)  /  baf  et  ben  brud)  bif  factament^  alfo  Pcrflanben  bot  $ 
baf  bie  (^riilenmenfc^en  /  bero  feligteit  Sbrijtud  tfl/  t)or  allen  bingen  wflifen 
itnb  fefitglidb  glouben  ßUinb  /  baf  Sbrifhtci  ftnen  lqd)nam  unb  blut  bingeben 
^abe  in  ben  tob  für  jr  funb.  Unb  alle  biC/  bie  tai  ft(tigli(!b  gloubenb/  bie 
finb  alle  (inber  cfitMi  unb  finb  ein  lDd)nam,  bero  boupt*  aber  Sbttfl  ift. 
!l>af  aber  einem  ieben  oucb  sä  wfiffenfogC/  ob  oud)  ftn  nficbflet  ein  d)tifl  unb 
ftn  btübet  fqge  t>on  b^rjen  im  glouben :  fo  effmb  unb  trtntinb  wir  ein  facto» 
tttent  M  iod)namd  unb  blutd  Sbtifli ;  bamit  wit  und  allen  menfcben  be}tiginb 
einen  lt)d)nam  unb  ein  btuberfdbaft  ft)n.  Sllfo  mag  bad  Iqben  Q^brifti  one 
bie  Übung  bed  facramentd  mit  gott  beftibeben ;  fo  ftd)  aber  bie  cbtiflenbtäbec 
cinanbten  oud)  udwenbig  offnen  unb  mit  einanbten  t^eteinbaten  weUenbi 
muf  ed  mit  bem  btucb  bed  bdig^n  factamentd  bed  lqd)namti  unb  btüH  Sbrifli 
I^efcbeben.  9tlfo  etflnbet  ftd^  /  baf  /  wenn  man  bie  wibetgebäd)tnuf  otbenlid^ 
natb  bem  qnfal^  Sbtifti  brucben  will;  man  mit  cbriflenlicbem  b^rjen  unb 
btöbetlicbet  t^eteinbatung  betjütummen  unb  felbd  effen  unb  trinten  müf . 
2>enn  fo  bebentenb  unb  ernäwerenb  wit  alle  mit  einanbeten  bie  btuberfcba^ 
Vit  wir  gegen  einanberen  in  Q^briflo  tidbtnii  innerlicb  unb  ftd}tbarli(b. 
2>ar}u  bot  Q^briilud  btfe  wibergeba'cbtnuf  ftn  ufgefel^t.  2)arum  nun  ^au» 
IM  wibrum  1.  ^ot.  XI.  28.  tebt/  baf  ftd)  bet  menfcb  etinneren  foUi 
unb  bemnacb  t>on  bifem  brot  effen  unb  tränt  trinteu/  bad  ift:  ed  foll  bet 
tnenfd)  ftdb  felbd  etfotfcbeu/  wad  et  uf  Sbtifhtm  batte  unb  uf  aUt  bie, 
(ie  ÖFbrifti  ftnb.    !5(j{nbet  er  bann/  baf  bife  wort:  Sbriflud  bat  bcn  tob 


576  9latf(^Iad  ^m  bcn  Whtm  unb  Ut »«({. 

um  unfer  ctfSfttitfl  tüilitn  etUttnif  unb  mit  fincm  Mät  bie  nMfcn  unfmr 
fänbcn  abflcwdfc^ctt  f  fin  6tri  (td)ttc»b,  lai  er  fe(k  flioubti  iU^  buift 
(E^riihtm  ein  fun  gotte«  gtm^t  fqn :  fo  bot  tc  b<n  fl(ou&tn  br«  ciKmsdü 
nebt  ftit  (tcb  ftlM-  2)emnQ(b  »iU  Qf^riilu«,  baf  bie  finen  ein«  f^ginti 
fliqcb  mie  er  mit  bem  tratet  ein«  ifl;  unb  iä  fbUcbet  bercittisung  ^  a 
un«  ka«  factament  (ine«  (Qcbnam«  unb  Mut«  geben.  9Hro  foK ,  bet  ^tn}i 
gat,  ft^  fel6«  erinnern;  ob  er  mit  oKen  (brtfhn  ein  g(ib  io5Ue  fijn  in  tai 
tt}cbnam  Sbrifti.  Unb  befinbet  er  ftd)  fe(b«  alfo  gegen  gott  unb  bem  nJ4> 
(ten  gUubigen :  bann  fo  got  er  recbt  binju.  Dann  ba«  ift  tie  t9tbergebj# 
nuf  f  baf  wie  un«  erinnerinb  be«  (qben«  SbriiUf  baf  er  hM  um  unftr- 
»iUen  erlitten  ticb;  unb  »ir  fe^inb  fe(i<g(t(b  aUe  2äber(td)t  unftt«  beiUbam. 
Unb  mie  er  {t(b  felb«  fär  un«  geben  bat:  alfo  fmb  oud^  toit  fe^ulbig  ecort 
für  ben  anberen  (tcb  aü  geben  att  für  (tuen  bruber,  ja  al«  ^r  ßn  eigfli 
glib;  unb  i&  ur!unb  effenb  unb  trinfenb  »ir  mit  einanbren  h<a  brot  uiA 
tränt  be«  bjcbnam«  Sb^W  r  M  toir  einbeUigUd)  mit  einanbcren  unb  Mf 
berlid)  leben  »eUinbi  wie  mir  oud)  in  unfren  berjen  mit  gott  bur^  tcn 
gtouben  unb  t^ertruwen  in  Sbriftum  3efum  bereinbaret  (tnb. 

3um  bierten  betfit  er  un«  u«  bem  (elcb  alle  trinfen ;  ben  babenb  ober  M 
menfcben  bcrboten.  9tun  foU  gotte«  wort  für  alle  wort  färwdgen.  3>ctm 
mu(fcnbaUe  menfcben  ben  tclcb  ober  ba<  tranf  binsutbuui  ungcad^t  mi  M( 
menfd)en  reben  werbinb. 

3um  fünften :    Z)af  bifi  facroment  ein  teflament  ober  gemäcbt  ift   9lmi 
Wirt  {ein  teflament  uoUenbeti  bitf  baf  ber  gftirbti  ber  e«  gemalt  bot.    9Ilfo  6ct 
Sbrifht«  bo«  teiloment  am  nocbtmol  gemocbt :  ober  bie  erlofung  til  etil  $► 
folgt,  ba  er  morn  bef  am  !rti}  geflarb.    SDoru«  sitm  erften  folget r  ba|Hs 
facroment  ein  jeicben  unb  t^erftd^erung  be«  teiloment«  til;  unb  aber  ba^  trfta« 
ment  til  oblofi  ber  fünbeu;  bie  Sbrtitu«  3efu«  mit  itnem  tob  am  fviis  lyoUtvärfti 
bero  wir  tetlboftig  werbenb,  fo  wir  bo«  fefKglicb  gloubenb.    Unb  fo  ei  ba: 
bunger  ber  feel  unb  emäwerung  ber  cbrtiUicben  bruberfcboft  erforberet,  nemciA 
wir  oucb  bo«  jeicben  unb  Der{td}erung  be«  teiloment«.    3um  onbren  folget  aUt 
bot  tetner  onber«  benn  Sbriilu«  bif  tejlament  feften  unb  macben  m^: 
bann  e«  iKrbt  (ein  mef botter ;  unb  fo  er  gl«cb  fturb  i  mag  er  mit  finem  tut 
niemon  lebenbig  mocben.      2)arum  bie  mef  bolten  ol«  ein  wert  oUt 
Opfer  f&x  einen  onbren  nut  onber  benn  ein  frefcl  til:  bann  ba«  jimmt  m» 
man  benn  bem  unfcbulbigeu;  btilfomen  fun  gotte«.  (£«  iil  oucb  it  beforgen,  H 
bero  btl  fpginbi  iit  (tcb  be«  ufbeben«  bif  facroment«  (ba«  oucb  bon  Sbrift^ 
nit  gebrucbt  iil),    fcbwerlicb  gerucben  werbtnb:    bann  fb  üd}  rumenb/  fo 
fQ  btnber  ber  mef  gilonben ,   ft)   bobenb  unferen   berrgott  gefeben.    X^ 
fbllenb  fblicbe  meinung  u«  traft  be«  wort«  Sbriili  fallen  laffen.    3ob.  I*  i^- 
®ott  bot  nie  iemon  gefecben.    Snon  ftcbt  jn  bie  mit  iQbli^en  ougen  ntt  9i 
foU  ou4  ber  ^m^  gott  angebetet  werben.    U«  btfen  eignen  grtinben  be«  gettl- 
wort«  bobenb  wir  beebe  btticb  ber  pfoifen  unb  gemeinen  menfcben  befecben  unt  tt* 
funben,  bof  ber  pfoffenmef  gölten  ficb  babin  leinet,  bof  fp  färonbremr» 
fcb<n  bif  facroment  brucbinb ,    unb  nemenb  barum  Ion  unb  norung ;  nit/ 
bof  fi)  <«  onbren  reicbinb ,  funber  baf  ib  e«  felb«  nieiünb.  ^a«  bocb  fo  fp^^' 
lieb  i{l,   Ol«  wann  einer  }ti  einem  gemeinen  menfcben  fprätb:   nimm  fo  ^ 
unb  fo  bil ,  unb  gong  für  mieb  jum  facroment  be«  fronl^cbnam«  unb  hlit^ 
Sbriili !  9tber  be«  gemeinen  menfcben  brucb  (fo  fer  er  im  glouben  recb^  ^ 


l 


9latfc^Iag  \>on  ben  bilUm  unb  bec  me$.  577 


». 
'S 


3  >♦ 


richtet i|i)i  befunb<nbmitf^nibd§rinicberfBrft(t)fc(bti^in]ügati  bcn  gloubctti  bm 
cv  ^Qt  in  bm  tob  unb  erlöfung  3efu  S^ttfli,  mit  fcifcm  ftgel  unb  facrament  offcnlid) 
je  besagen  nebenb  {Inen  d)tiflenlt(f)en  btuberen ;  »elc^eci  feiner  fut  ben  andren 
tbun  {ann»  Dann  feiner  mos  bem  anbren  mit  (tncm  effen  ben  glouben  fefien 
ober  besagen;  fo  jm  bad  ber}  unb  glouben  M  onbren  unbefannt  i{l;  er 
mag  9ud)  nieman  bann  ftd)  fe(b^  in  bie  gemeinfame  ber  gUberen  unb  M 
l9(^nam^  Sbrifti  bringen  ober  jcflen. 

SSir  babenb  outb  ben  namen,  mefr  aU  etliA  g(eerten  i&  bifer  jQt 
imrmeinenbi  ein  Opfer  beiffeu;  befunben  feinem  menfcben  gesimmen.  2)ann 
feiner  ift;  bef  ttnfd}u(b  für  be6  anbren  fdbulb  gott  möge  ufgeopfret  »er« 
;^  ben;  umgenommen  ber  einig  berr  Sefu^  Sbtiflum.  9lun  ift  er  nun  emiil 
r  geftorben  i  fo  ifl  er  ouc^  nun  einift  ufgeopfret ;  unb  wie  er  ntimmen  ilerben  i 
a(fo  mag  er  outb  nämmen  ufgeopfret  werben.  2)antt  tiieman  mag  nät  f)Sd)ere< 
ufDpfren  meber  {!(b  felbm.  923ie  möc^t  en  bann  fpu;  baf  tin  menfd)  gottf  ben  fuuf 
^  gott/  bem  Pater r  ufbpfrete?  Darum;  fo  man  bifen  nameUf  me§f  für  ein 
?'  opftr  brttd)en  »bUtet  ift  ti  unlpbenK^;  mo  man  aber  ben  für  bie  erloubni^ 
nofb  ber  fpi)fung  nemen  tviU  i  ali  barwiberum  oud)  bie  gteerteu;  unb  mit  meer 
^  figenfc^afl  rebenb:  befummerenb  mir  un«  um  ben  namen  nit;  bod)  baf  man 
if  anbcr«  niit  baburtf)  berftanb  weber  bie  fpqfung  mitbtfem  facrament/  bad  mir 
p     itdmenb  }ö  bem  facrament  ober  jä  unfrem  berren  gon. 

Uf  ba^  alfe^,  fo  wir  erfinbenb;  ben  bruc^  be^  gemeinen  menfeben  bem  wort 
gotte«  adergllKbfbtmigfl  fqu/  unb  ie  bif  facrament  nun  einen  nit  }ween  brticb 
mag  erleben:  werbenb  wir  genbttgetr  ben  brucb  M  gemeinen  menfcbeu;  fQteti« 
ina(  im  ba<  tränt  bif  facrament«  endogen  r  ben  }um  erilen  erfeben  na^  bem 
Wort  gotte^i  unb  bemnacb  }ü  bemfelbigen  bru(b  faUeur  unb  aOe^f  ba« 
bierin  mif  gebrückt  wirt ,  (igen  (aifen ;  ungead)t  f  ob  wir  bierin  frefenlic^  ge» 
f(t)o(tcn  tperbinb.  Z)ann  man  mttf  gott  mee  gborfom  f^Uf  weber  ben  men* 
;  fdien;  unb  foU  (Icbr  ein  (briflenmenfcb  fcbelten;  oom  wort  gotte«  nit  (äffen 
;i  wenbeUf  funber  fo  er  funben  wurb  geirret  baben.  Unb  wb((enb  furo  bin; 
bomit  ein  einiger  einfa(tiger  brucb  natb  bem  wort  Q^btiiti  geba(ten  werb/  unb 
nit  ffir  unb  fflr  erfunbne  gebuw  ab^ebre^en  genötiget  werbinb,  im  namen 
gotte^aKe^t  fo  i!db bierin bon menfcben pngetragen ^  bat;  abgetbau;  niberge« 
brocken  unb  oerlaffen  baben ;  in  boffnungf  gottr  in  bef  namen  e«  befcbicb^f  werbt 
(in  wort  oucb  aUentbaib  a(fb  barfOrtbänr  ba<  inen  gi^cberw^«  werbe  nacbf  ommen. 
Unb  fb  bie  mettfd)(icb  fee(  bon  bem  wortr  ba<  M  bem  munb  gotte« 
tttnrattf  gefp^lt  unb  (ebenbig wirt;  oud) baf  (Id) nieman ftagen mbg/  baf  jm 
I  ber  weg  }ä  bem  anbacbt  abgf^faben  f)}e :  fo  wSHenb  wir/  baf  unfre  bertfinber  U4 
gottiworti  tAgticb  an  wertbtagen  )ä  gAter  $t)t  a)  ein  prebig  u^  bei(iger  bib(ifd)er 
Sfc^rifi  baltinb  uf  ein  fiatbt  flunb  inm  wenigilen  /  na(b  welicber  }«t  ben« 
tiod^  tin  ieber  i&  finen  gfcb^fim  f ommen  mbg  /  unb  an  ben  fpttagen  b) 
Hn  flunb  ungfar(i(b  fpAter ;  unb  fo  bie  ein  enb  genommen  /  etwer  bamaeb  bif 
facrament«  begirig  ifl:  fSUenbf  bie  barjä  berorbnet  werbenb/  benfe(bigen 
fpqfcn  unb  trAifen  c)  nacb  inbalt  ber  form  im  gotttwort  u^gebrudt/  weicbe 
ouc^  in  unfer  fpracb  berfUnbUeb  ulgefprod)en  unb  gebrucbt  werben  foU. 

^)  ^{mingetfagen. 

•)  efdtt  bei  fttn^mxfft.    h)  Crfl  1526  wnrbe  ein  grofet  Zbeil  berfclben,  unb 
liSS  bann  Mdb  m^t  abgcfMft«    c)  QBarb  tuubbet  anbei«  angeorbnet,  nnb  bie 
fl6eiibmabt«f<epcr  nnr  auf  btc  i^auptf^fit  tKrlegt. 
Swing«'«  fanuntf.  £;4^riftcn  I.  J»b.  37 


578  Statfc^  «on  Ua  hütitxn  unb  btt  mt$. 

(Bon  ^  bUbctm. 

Dk  bUbct  t^trbflt  gott  ju  matten ;  unb  wo  fe  flcmo(6t  (inb  #  ^tft  et 
(4  banmn  tbun ;  t^rtbiitct  ou(6  jncn  aOe  ccrmbtetuna.  So  »ir  nun  frc^bi 
baf  fq  ttf  bcn  altaten  gcctct  wctbenb  (bann  wo  ba^  ntt  i  fo  (icUetc  »an  f« 
nJt  baruf):  ^bcnb  »tc  un<  biettn  entfdjIciTcn  r  bie  bUbtr  ober  g&tKn  ^ 
aU<n  orten;  wo  fq  geeret  werbenb/  binweg  it  tbün.a)  3)ann  (ic^  crfinbti 
aber  bafi  fq  gott  oerbüti  baj  bie  menftben  umouffenb  in  abgStterq  faUcnb. 
Dann  baf  man  mee  tu  einem  ort  louft  gnab  jü  erlangen;  weber  stt  einem 
onbereni  befcbie^t;  baf  bie  bilbnuffen  ober  g5^en  ba  ^nb;  nnb  oo  btc  nit 
ba  »drinb:  fo  b&rte  ^x*  gtöuf  uf.  !Daran  eigentlich  erfennt  totrt;  ba$  wir 
VA  bem  }orn  gotte«  in  ben  rechten  waren  btenfl  ber  gö^en  gefaUen  (tnb. 
Darum  oud)  not  wirt  fqu;  weUenb  wir  ber  flraf  gotte«  entrunneuj  baf  wir 
un<  ab  ben  gö^n  gan}  unb  gar  }ü  bem  (ebenbigeu;  waren  gott  teertnb:  wir 
werbinb  oucb  bitrin  maf  %^K\m  %  bamit  nit  einer  bie  utfbin  ber  anbet  bort 
u^bitt  bie  g&^en  rqffe;  unb  bfunber  Iflt  befleUen;  W  bamit  orbeniicf)  ^nb* 
ten  werbenb«  9BelÄe4  wir  wo(  wufTenb  ein  göttlich  werf  fqn:  beim  ^tnfur 
bie  guter;  bie  an  f5(i(^  sterben  ber  gö^en  gelegt;  an  bie  armen  i  bie  vxi 
wäre  bilbung  gotte<  ftnb ;  (ob  gott  wiU)  berwenbt  werbenb. 

Unb  fo  nteman  ben  onbren  \yxxs^  glouben  oucb  ntt  baroon  bttngen 
mag ;  ifl  unfer  mcinung  nit ;  baf  wir  unfre  Uebett  frünb ;  aUei^  unfrr«  ge« 
bietet  untertbonen ;  gewaltigltd)  aü  fBlic^en  artiflen  jwf ngen  wbUinb.  9(ber 
ba«  wöUenb  wir  geboten  babeu;  baf  äUe  unfere  bifcbof  ober  pfncrcr  boi 
wort  gotte«  in  benen  unb  anbren  d}riitenlid)en  flucten  träwUcb  unb  -emftlidb 
prebiginb;  unb  bemnad)  ba«l  (afltnb  würfen;  bamtt  bie  eer  unb  fig  bc< 
g5ttlid}en  wort^;  ntt  be<  menfÄltcben  gebotel  fqe.  2>af  wir  aber  bo« 
wort  gotte«  gebietenb  }u  prebtgeu;  jimmt  unfrem  amt  ber  oberfdt  2>ann 
wo  bie  birten  nit  recbt  mit  bem  gött(id)en  wort  fpqfenb;  foU  man  ft)  bommi 
tbüu;  ^i  gar  ti^en  nad)  bem  gefa|  a>lobü^.  i^terumbalte  fi<6  ein  ieber  btcrnii 
baf  er  lyertruwe  unfer  flraf  }ü  oermqben. 

%n  wetcben  orten  nun  bad  oolf  berichtet  ifl ;  ba  foff  (i<|>  bie  lilcMSre 
fammt  jrem  pfarrer  oerfommlen  unb  mit  jm  t^on  bifer  beeber  artif Im  wcfen 
banbleu;  unb  fflr  ba«  erft  beftnnen;  }&  wele^en  tagen  fp  }&  bem  gettitaert 
fommen  wbifinb;  unb  bemnaibi  fo  fir  utiber  jnen  temaii  \ti  facramentf 
bungerig;  gefpplt  werben;  unb  ber  bilben  balb;' wie  fo  bte  {nm  oUei* 
fummUd)efien  binweg  tbun  wi^Uinb.  Unb  foU  ba4  meer  ^  furgon;  imb  bem 
niiAfommen  werben.  SBo  aber  ba<  oolf  nit  berietet  tit  (bero  wir  wentg 
boffenb  noe^  sc  fpn);  ba  foO  ber  pfarrer  fiuir  unb  für  trawG^  unb  crn<Ut4) 
leeren  mit  bent  gott<wort»  bid  fq  in  bie  erfanntnuf  fommenbf  bäf  fQ  m  M 
rigieren  unb  wqfen  (aifenb. 

98ir  w5Uenb  ouebi  baf  jwfiftbenb  beneu;  bie  (tcb  iei  be<  gotttfwom  mi 
fhtnb  an  b<{(tenb;  unb  teneni  fo  notb  nit  berieft  (tnb;  cQe  mitiwiaicie 
i(l}mfi^«  ober  tra$wort  oermitten  btqbinb;  a(fo  baf  bie  bertct^ten  weUtnb 
ben  unberi^ten  perftanb  geben  i  (9(i(b«  nit  mit  freiten  funber  ntt  (Dri> 

^)bie6ttminentne^r^tt  Docgeben,  Perifommen  unb  na(b  berfetben  pcrfabren  metbea« 
«)  3n  ber  6tabt  würben  (le  inISepfeqn  ber  brep  2entptiefler  nnb  etnigec  atatbi* 

glieber  ))on  ben  etabtwerfbuten  weggerdtniift;  auf  bem  taube  tn  3e«fepa  be«  9^s 

rer4  unb  ehrbarer  Siirger. 


9{i)tf(^(<ij)  »on  (ni  hHUm  nnb  Uc  mei,  679 

fUtAidmi  MUtiiä)tni  ftiinMi(%nt  ttnb  (((fd^kftm  «motten  fümattmlc;  %atwU 
terutn,  bap  bte  unbeticbtetii  fo  fq  bon  benm  bingtn  vcten  tvSUenbf  J9(i(i)<  i 
mit  t^eriianb  brr  flf(f)rifr  tbuginb,  ober  aber  fid)  )t  rcbtti  anb  Idm^ftn  mc^  ' 
ftbcltcntf  unb  fc^mül^rn«  ^  bcr}qd)inb.  2>ann  wo  (id)  bcebtt  tcUm  ^Krin 
teman  bcr<|on  toutbc  ber  gcflatt ,  baf  batu«  utirat  entfWinbc  t  ivi^Utcnb  loit 
bntfrlbctt  mtt  bcr  flraf  ^li^tt  maf  fucf)cn  r  baf  (tc^  bk  anbrcn  bavan  flofien 
tvurbtnb.  hierum  fq^e  meng(icf)  gewärmt !  @ott  bat  untf  sunt  bintmettfÄni 
fribenberäft;  ben  ((i(jenb  unl  gegen  etnanbren  trfltoUc^  batteti;  ben  trrenbm 
nit  Wttliöi  verwerfen  funber  }ti  un^  sieben  unb  ntet  unb  mee  berCc^teUf  M 
in  flOtt  oucb  Sßc^t  Sfl  einer  red)t  unb  tapfer'  gtöubtg:  ber  fagc  gott  banf 
barum ,  unb  teere  bemnacf)  mit  (eer  unb  tf)at  aUen  flof  an  i  baf  er  (inen 
bruber  ouci)  tn  ba^  lied^t  ber  »arbeit  bringe !  SBo  föUd)^  fumemen  ifl  f  ba 
Wirt  nflt  bann  frtben  unb  gut^  geboren:  bann  bie  liebe  bulbet  unb  tbut  aUe 
bing  ufsebuweuf  berbut  aüt^i  toat  bre^en  mag.  Gölid)  fflrnemen  grt»itnb 
wir  im  namen  gottetf  an,  in  boffnungf  er  werbe  mit  ^ntr  banb  fin  f(f)iff 
fe(bf{  füren.    2)em  fqge  (ob  unb  baut  in  bie  ewtgfeit !  Slmen. 


9lun  fügt  SuKingcr  folgenbe  9?iid)vicf)t  beq:  „ÜDifer  chttiStt  unb  gefegt 
tntfcbtag  gcftelf  aU  er  furtragen  warb,  ber  oberfeit  wol;  bocb  baf  bifer  jqt 
man  anbube  an  ben  bilbcren ,  unb  biefelben  bannen  tbdte ;  mit  ber  mef  nodb 
ein  jqtlidiU  flunbe,  mitbin  }übcfdibe^  wie  man  tommlid^  banblen  mötbtt; 
ja  wann  ba^  Don  ben  bilbcren ,  ba^  menglid)  ber  unbericbten  unb  eibgnojfen 
(ibe(  irren  würbe ,  berrocben  wfire ;  a)  bod)  föUte  man  angebnb^  bie  bittet 
abtbun. " 


«i;* 


2>te  onbet  meinung.  b) 

2)te  borbere  meinung,  burcb  bie  brt)  tiitprtefter  angejeigt ,  ift  one  }wi}fel 
tie  aUerricbtigefl  unb  bem  wort  gotte^  bie  aUerglqcbfSrmtgeit :  bannenbar 
bierin  nüt  foU  fürgenommen  werben,  batf  nit  babin  lange,  baf  man  mit  ber  vH 
r(bUd)t  uf  ben  brueb  be^  (utern  wort«  gotte<  tomme.  60  aber  nod)  ju  bifer 
2t)t  lit  bergen  unb  gloub  ber  menfd)en  unglQcb:  benn  t>Ht  nocb  fo  blSb 
(Inb,  aU  wir  allgemein  bor  unlanger  jqt  oud)  gfon  ilnb;  wirt  not  ft)n,  baf 
man  etwa<  itn  blöben  nad)geben  werb,  bi<  baf  fq  jum  alter  unb  (Idrfe  ber  fr« 
(len  fpq«  tommen  mbgenb.  hierum  bat  un<  nit  ungut  bebucbt  eine  meinung 
antejeigen,  bie  ben  feflen  nit  nacbteilig  unb  ben  blieben  nit  borteilig  ober 
ärgerli^  wäre,  folcber  gflatt,  in  boffhung,  ber  aUmäcbtig  gott  werbe  unfer 
gmät  gndbiglicb  anfeben,  baf  wir  ju  buwen  unb  nit  <ib}ebrecben  geneigt 
fnb:— Z)af  bie  (fltpriefter  aUen  benen,  bie  bif  bcilige  facrament  M  fron(t)(b« 
itam«  unb  b(ut<  (Sbtifti  mit  bem  wqn  unb  brot  begcrenb,  gebm  fbOinb :  benn 
htt  munb  gotte«  bat  ti  felb«  fblcber  meinung  angegeben  unb  Qngefejt;  bef« 
k(Af>  man  ti  nad)  ber  orbnung  gottetf  nieman  abfd)(agen  (ann.  Unb  M< 
jocb  ie}  unb  mit  ber  jqt  in  bem  mefbatten  gebanblet  werben  foU  bocb  nie« 
man  ber  brucb  be«  facrament<{  naeb  bem  «nfa^  SbtifU  abgefcblagen  werbeb. 

^)  ed^maben«.   *)  rc&fHg.    3)  ^ufd^n,  überlegte« 

a)  2)ct  afnflanb  bautxtt  bU  Cliern  1525.  b)  aSonStoinsUfetbflanfgefr^t,  wie 
feine  ^aabf<btift  im  Original  jetgt. 


5bO  SRatfi^tog  von  ben  bilbctn  unb  bet  tat^ 

60  tvitt  %0(b  tet  fvon(9(6nam  ttiA  MutSf)ttiU  aUweg  ^mtir  unl  ftft  tMd) 
t<m  Qnfe^ctt  S^rtfti  tnuflcn  gebrückt  tveclcn.  SBieivol  nun  bie  mcf  ntt  ein 
epftr  f^n  bur(6  bie  ^ctliflc  gfc^tifr.beU  unb  {(ar  tflr  unb  bo(6  ber  bl&bcni 
unwtiffcnbtn  nod)  fo  f^tlcrbof  man  bie  ntcf  on  ärgctnui  bet  b(9bcn  ntt 
dd(6^  abfltttfm  mag;  ouc^  bargegcrt  bte i  fo  metbatttn  bt^Nr  gcbrud^tr  ti»o{ 
mfifjhit  ftnbf  baf  (et  ftonl^^nam  unb  b(ut  Öfbtifti  nät  anbcc«  tann  ein 
fPQf  ber  gl&ubigen  freien  tflf  fo  ftabenb  wir  ixt  beeben  gebreften  gegen  etnan« 
ber  ermdgen.  ^er  eine  wiU  bte  me$  ntt  (oifen ;  ber  onber  f ann  ft)  nit  t)ol« 
ten.  Unb  uf  batf  ifl  unfer  meinungi  baf  man  bierin  nieman  }um  me#bal' 
ten  jwingen ;  oud)  bagegen  biei  fo  mef  battenbr  nit  mit  fc^micbmorten  bela« 
ben  f9Ue;  funber  aQe  ben  aUmAAtigen  gott  ernflltcften  bitten,  baf  er  alle  men» 
fd)en  an  ba^  (ied)t  ber  war^ett  füren  moUe  /  bamit  man  fSrberUd}  uf  ben 
Intern  einfältigen  brud)  SbrifU  !omme.  ^tebo  ift  aber  unfer  ernftUd^e  bitt 
unb  begeren  an  aUe  prdlaten  unb  lutpriefler  unb  an  aOe  pfaffbeit  t  baf  fp 
fid)  mit  bem  mef  balten  bergeflalt  baltinb;  baf  fq  nieman  bärliÄ  ^  urfad)  li 
unfrtb  unb  unrüm  gebinb;  funber  ernfllt^  ufTe^nb,  baf  ba^  »ort  <iotte^  ft^f, 
ou^  etwann  anilatt  be^  mefbalten^  gefurt  werbe  r  unb  211  bem  Ketnflen  lu 
(iinntagen  noeb  ein  jqt  bie  mef  nit  unterlaifen  werbe :  e^  w£re  benn  fa^  f  baf 
bie  {i((bb5rinen  fo  wol  berid)t  wdrinb  1  baf  fp  lein  berärgernuf  babon  emi>fien« 
ginb ;  unb  ba^f  tvo  nun  einer  ober  wenig  priefler  (tnb.  9^o  aber  et(td)e  iai  ifti 
boffenb  wir,  f9  werbinb  (wit  9au(u^  fprtd)t:  bie  liebe bulbet  aUe btng)  M  liebe 
d)riilenli(b^  fieibentf  nieman  {ii  billiger  flag  unb  mangel  fommen  laffen  r  unb 
ftd)  bef  färer  ui  gutem  glouben  aü  (Bli^em  fcbicfen.  Unb  bif  Mtf^  wirt 
mit  bem  einigen  wort  göltet  ring  gemad)t|  unb  alle  befAwerben  .^u  beeben 
fpten  alfo  geminbret;  baf  wir  bof^bf  baf  nflt  benn  frtbe  unb  fun  unber 
untf  gepffanjet  werb.  93}ie  man  aber  mef  balten  f^Ue,  febenb  wir  eim  teben 
feelforger  beim,  ber  fttbr  nad)bem  er  bon  bem  fSrbitt  ber  feligen,  unb  wte  bie 
mef  nit  ein  opfer  ijl,  M  ber  b^itig^n  gfcbrift  wol  berid)t,  wol  weift  ge  boltra. 

Q3on  ber  bilben  wegen  ifl  bif  ein  einbettige  meinung  aller  iiigefe^ten 
gfqn:  baf  man  iei  angebnb«  bie  taflen  2Ü  unb  ntimmen  uftbäge  uh^  uf  wi)' 
teren  bf^eib.  SRan  tbut  fq  bocb  in  ber  faden  jä  unb  berbcnft  bie  anbren 
bilb ;  aber  bie  filbrinen ,  gulbtnen  ober  fufl  }ierlid)en  bilb ,  bte  fotf  man 
nit  mee  barfiirtragen  weber  iü  bod)}t}tttcben  nocb  {ü  anbren  tagen ;  funber 
man  foll  ben  t^ifiifUn  f^ab  betf  wort^  gottef^  in  bie  berjen  ber  menf^en  unb 
nit  bie  g&b^n  in  bte  gfld)t  tragen.  !Demnad)  laffenb  wirl  bp  nSd)ihi#ge* 
gangnem  gebot  blt)ben ,  alfo  baf  nieman  lein  bilb  weber  in  nocb  u^  ben 
templen  tbän  foU:  er  babe  fp  bann  jäbor  barpn  getbon,  ober  fo  ein  ganie 
filcbbi^re  fp  mit  meerer  i^anl  erfannte  baru^  }e  tbun ;  unb  Iai  Mh  ose 
fd)ma(bf  fpott  unb  alefans  unb  cütii  bati  mtttwtlligli^  ieman  berärgren  mag. 

3um  lesten:  ^ptenmal  ti  ftcb  i(}  oft  erfunben  W  mit  bem  wert  got* 
tei  F  baf  bie  mef  nit  ein  opftr  iil ,  oudb  ber  bilben  balb ,  baf  man  bie  ntt 
baben  foll ;  unb  aber  babp  et(id)  pfaffen  in  unfer  ilatt  für  unb  für  mit  uf* 
rurigeui  irrigen  unb  ungegrtinbten  Worten  bawibet  fecbtenb,  oud)  bi(  Arger* 
nuf  unb  }witra(bt  gebdrenb ,  unb  aber  u<  ber  waren  gSttlicben  gfd>rift ,  wie 
obftat,  nfit  barfürbringen  w5tfenb  nocb  mbgenb  k:  ifl  ber  ratjfcblog  unb 
meinung ,  baf  man  fp  ber&fe  ober  botfcbafl  }u  jnen  fcbide  mit  inen  entfUt^ 


diatfc^ldg  toon  Ixn  bt(btcn  unb  Itc  me^.  ssi 

iü  vtUti  tttib  gä  t^erfd^affen  I  baf  f9  btnfüt  väwig  unb  mbcr  to0  Kar  gou 
tr^ort  mit  fo  fltoftcr  Dcrärfttcnu^ i  aU  ob  e0  ntt  gottc<  »ort  fQCi  flott) 
nät  mce  rcbinb  nodb  b^^nbUnb ;  ober  aber  jrt  rebm  mit  bcm  gotti^toort  bei 
alten  unb  nümn  tcjlamcnhi  bcwdrinb  bp  t^crUcrunfl  jrct  pfrunben  ober  funit 
einer  (traf  /  toit  etf  Ü.  SB.  gut  fpn  bebunf en  wiU. 


Uf  bife  ratfd)Mg  bi^benb  ftc^  mine  berren  i  rdt  unb  burger  ettennt :  3>af 
e4  ber  mef  balb  foUe  blpbeni  toit  mint  berren  (tct)  }ule}t  b^binb  erfennt. 
Z)e<^glQd}en  be<  communtcierend  unb  facramcntgebcn«  i^aibi  ob  teman  ba« 
toöUte  empfabcn  i  foUe  e^  blQben  /  wie  bitibar  (lebruc^t  fqe.  Unb  foU  man 
aU  priefter  in  ber  ilatt  ffir  rät  unb  burger  befcbiden  unb  mit  jnen  reben  i 
baf  ie  einer  ben  anbren  frünblicb  unb  bruberlid)  t^alU  i  wit  miner  t^ttttn 
gebot baf  umtopfe/  unb  feiner  ben  anbren  f(l)impf{ere ^  »eber  mit  Worten  noc^ 
werfen  /  etf  fqe  toe(d)cr  partq  obA  meinuhg  er  w5Ue ;  unb  ob  einer  nocbmaM 
wtber  batff  fo  in  ber  bifputation  ijl  gebanbletf  wüUe  fpui  unb  fiermeinen 
ba^felb  mit  ber  rechten  göttlicben  gfcbrift  }u  wibertrqben  i  baf  er  e«  tbügei 
ober  tu  bp  bifem  taffe  b(t)ben.  !Da^  wbUinb  mine  berren  gebebt  baben.  'Situ 
gl9(f}  föUe  bem  bifcbof  bon  Soften}  /  bem  bifd)of  i^on  Q^bur ,  bem  btfcbof  ooh 
Safel;  ber  uniuerfttät  }ö  Safel  unb  unferen  cibgnofTen  i)on  aUcn  orten  gefcbri' 
ben  werben  mit  jufenbung  be^  utfgangnen  bucblim^  iron  minen  berren  i  06 
fp  nod)ma(^  befbalb  fi^b  mit  ber  gfcbrift  abjewenben ;  baf  ft^  cö  tbuginb| 
unb  um^  befboib  jre  fränblicbe  antwurt  }ufd}n}btnb.  Unb  fo  man  föticbe  anu 
tvurten  bob  unb  febe  1  wie  fid)  bie  b^nbel  unb  (5uf  barpn  lafltnb  1  baf  bitf 
pfingften  ber  banbel  wiber  werbe  an  bie  bonb  genommen  unb  befcbloffeui 
ta^  gott  gefiUig  unb  (tncm  betigen  wort  erflattUd) '  fi)n  mSge.  Unb  baf  ber 
bilben  ba(b  werb  gebrucbtf  wie  ber  aitittl  in  bifen  ratfcblägen  iülejt  u<(« 
tvofe.  Vctum  famflag  Por  Sbomd  ap.  MDXXin«  9rif«  berc  burgermciflec 
fXöuft  unb  rdt  unb  burger« 


Sebenfen  bet  bilbetn  unb  mt§  f^oKb. 

(Q3on  ber  ratdeommiffion.) 

Uf  bie  }weeti  arttfed  einer  ber  bilben  b(f(b^  baf  bie  nit  fdQinb  fx^n, 
itnb  ber  anber  ber  mef  t^M  1  ba$  barin  bil  unb  mengeriep  mi^brtid)  ge> 
hvuitit  werbinb/  barum  bann  mine  beeren  t^abtnl  (äffen  gfcbriften  utfgan 
unb  Perfammtungen  unb  gefpräcb  gebalten  unb  i&Uit  bie  fachen  bi^  uf 
pfmgfien  ndc^flbin  angefieUtr  alfo  baf  man  erwarte,  wer  bajwüfcben  briicbt 
geben  wöUte,  baf  na^  banblung  mincr  berren  barin  würbe  geirrt  i  tfl  für 
cm  meinung  geratfcblaget  alfo : 

1.  2)er  bilber  bnlb,  biewpl  nit  not  fpg  befbotb  bt(  }ti  bifpuHren» 
angefeben ,  baf  man  barum  (utere  gefcbrift  bab  im  alten  unb  nfiwen  tefta« 
mentf  unb  oud)waffenb|  baf  fölicben  bilben  mee  eer  erboten  fpgi  bann  aber 
fqn  filii,  unb  bod)  wol  ju  beraten  fpe,  nacbbem  fi^licbe  bilbPil  bunbert 
jar  unb  unlang  nad)  ben  b^Üg^n  apojllen  unb  iüngern  Sbrifli  unber  ben 
<t)riften  angefangen  fpenbi  baf  bie  mit  lieb  on  ärgernuf  unb  iwitrad)t 
mdginb  abgeflellt  werben  —  iii  alfo  geratfet)taget: 

<}  befcbimpfe«   ^)  fötberltd). 


562  d{atf(i)iad  Mii  Un  Wbtm  nnb  bct  mefi. 

Ddf  funbm  Dcrfonnti  too  btc  bi(bcr  grtna(^t  ober  ^boA  tofcn  madKn 
nnb  in  ixt  Kleben  Ibdn  i  bicfelbm  bUb  in  a<!bt  togen  »ibct  u«  bm  ftUbcn 
fSUinb  nrmcn  unb  jnen  fclb^  brbolttn ;  unb  ob  fq  btc  in  ad^t  ta^tn  ntt  M 
bnt  lüdim  ndmtnbf  bann  fiiUtnb  bic  (igriftcn  btr  u<  bcn  Eitd)cn  tbim  «nb 
2tt  onbten  bingrn  brt  Eilcbcn  brbaltcn. 

SBo  aber  bUbetf  taficn  ober  bttgtoc^tn  ui  bct  filmen  ober  ganrincr 
IUd)flenoifen  gAt  wärinb  flcmac^tf  ba  fbUinb  fein  funbrrc  pcrfonnif  nkbtt 
toenig  nod)  Oi(  i  bctmlid)  nocf)  offcnlid)  i  f9(t<b<  bannen  tbün  i  funbcr  an 
gmcintn  fc(cl)flnoffm  ober  bem  metttcil  fkan«  ob  fp  ba<  n^ffinb  laifcn 
blpbm  ober  ntt,  unb  »e{l  (tc^  bie  Ktc^gnoifen  atfo  barum  etnbetttali«!^  ober 
ber  meerteil  bereinbarenb  i  barbv  föQ  e<  blqben  i  fo  lang  unb  e<  jnen  gefallt 

Unb  mef  itc6  te  ein  ftlc^böre  begbalb  vereinbart  i  bab«  ßO  t€  bli)' 
ben  I  unb  barum  fein  Klcbb^t^  noc^  funbere  perfonen  ben  anbertn '  barvn 
nii}tb  rebeui  fi)  befbalb  aniHt^tni  fcbmu^en  noc^  reijen  »eber  mit  »orten 
nodb  »erfen  tein^megt^,  funber  ftMdi  unb  rii»ig  f^n;  unb  »er  bal  nit 
tbAtei  ben  »9Ue  man  b2rtig(td)en  (trafen. 

Z)ar)ä  Wt  ouc^  nteman  fein  bi(b  mee  (aflen  machen  i  baf  er  ba€  tn  bie 
tUc^en  »5Ue  tbAu/  unb  fein  bilbbower  bie  machen  i  bQ  f^werer  ftraf. 

Unb  ob  ein  fild)b9re  ücb  vereinbarte!  baf  fq  jre  bilber  unb  taflen 
in  ber  fif eben  »eUtinb  taifen  ftan  unb  blQben  i  föninb  ft)  bocb  barvot  fein  fer* 
ten  brennen  f  ober  einic^  ifinfelwerf  ba  babeur  unb  fbliAen  bilben  mit  junAen 
no<b  fünft  fein  eer  antbun  t  funber  ßliöit  cUtt  bemenben  ^  aQein  uf  bie  eer 
gotte^  unb  unfer«  erlbfer«  3efu  Sbriiii. 

Unb  bte»9l  ba<  fruetüi:  unfertf  berren  fein  gottbeit  bebst  r  bcfunber 
«Kein  bie  menfd)beit  unb  bat  (Qben  ^briilir  unb  ou^  ein  ;eiAen  ift  ba 
cbriftenltiten  unb  ber  ganzen  cbriftenbeitf  fbU  f9(i(b  frucifti;  CFbrifti  nUent* 
balb  in  ben  f ilcben  unb  an  ben  ftcaffen  i  in  ben  bilb^9(ten  unb  i  mo  ba«  t#  r 
blqben  i  unb  ba^felb  nieman  frefen(id)  bannen  brechen  /  aerrqifen  ober  einicbtn 
münoiUen  bamit  brud)en/  b«  firmerer  (traf. 

2.  Der  mef  balb  ifl  geratfd)laget :  X>itml  batf  facrament  be«  aftari 
dn  »ibergebdci)tnuf  be<  (qbentf  Gbriflir  unb  (in  »ar  fieifcb  unb  blut  fi^ti 
bamit  er  un«  aUt  von  bem  ewigen  tob  bab  erlSdt  unb  feiig  gemacbtf  unb 
aber  in  banbtung  unb  manblung  iiU6)^  faeramenttf^  bo«  mm  bit  me| 
nennt  f  vi(  mtfbrud)«  befebeben  fqgr  alfo  ba§  bie  priefler  über  jr  gemtbmrt 
pfrunben  babinb  gelt  genommen  unb  verlftnt  mef  gebalten  um  1  ober  2 
babeui  bet^lQcben  gräbb  (tbent^  bepfftgil  unb  jarjqt  gebebt,  oucb  feeUrbet; 
gulbenmeffen ,  ou(b  meifen  von  ben  beiigen  feelen  unb  für  bif  unb  itn$ 
anligen  i  unb  jnen  biefelben  (äffen  vergingen  unb  berlonen ;  unb  bann  oud) 
in  (bliebe  meffen  fqenb  jogen  gebet/  gfang/  lefeur  opfer  unb  berglqcben 
»iber  bie  eer  gotte«  unb  fi^lid)«  facrament«.  i>ai  um  f&licb«  namen«  ber 
mef  I  ob  ti  ein  abfAiicblicber  unjimmlicber  nam  fqg,  be^glqcben  angezeigter 
mif  brflcben  willen  bad  bocbloblid)  facrament  be«  altar«  i  ba«  al«  »ol  a(«  ba«  ge« 
mein  empfaben  be«felben  facrament«  ein  »ibergebäcbtnuf  ober  »Aerbonl« 
fagung  ber  guten  gnab  be«  Ipben«  Sbrifli  fQgi  ba«  man  in  aller  «ibrifteiN 
beit  balt,  nit  fblle  abgefteUt  unb  oerniitet  »erben  r  bamit  nit  Arger«  ||enia<b 
folge;  funber  foUe  man  in  banblung  be«  facratnent« be« altor«,  ba«  man  bi«bat 

*}  bintiHtibcn. 


9latfc^(a9  von  Ua  bilbmi  ml  Ut  mef.  S83 

t^aU  gcnrmit;  pif  sncf i  Mt  nrifbrAcb  featimii  Üxünt  tfiib  fMtA  omt  bic 
pricftcr  (Htiffir  laifm  ^abcn  mit  (uigcni  Irfen  unb  flcbmn  utib  aUrm  brntf 
fobaju  scbt^ctf  ba<  oUcinuf  gottr  ben  aUmäc^Hsm  ^  unb  Sbttflum  ^  ftmn 
CttiAebontcii  futtf  uttfern  crl^fct/  bicnet  unb  bct  gl&ubigm  feclm  betli  u^ 
ber  ^ttliacn  sfÄtif^i  oM  ba  ifk  to«  Introit,  Kyrie  eleison,  Gloria  in 
excelsis,  (oQectrnr  cpi(Uen,  cDanflcItcnr  prdfaHoni  catton  u.  a«  unb  fuil 
Mn  njeman  anbtrtm«  Unb  baf  bie  pttcflet  mU  jter  f ktbung  unb  ^nbtt 
(blicke  »tbttgcbdc^tnuS  6obtnb|  »k  fp  bUbav  ob  bem  altat  anfletbon  mcg 
babrnb  gcbabt;  unb  }ü  föltd}cmr  jü  babtn  unb  batbq  }ii  (qn^  nieman  gt^n^un* 
gm  fQe  i  weber  prirftcr  i  (üq  i  mann  noA  »Qb  i  bann  fo  i^U  m  fm  anbucbt 
barjü  teiUi  »u  bann  min  bcrren  hai  l^otmoU  üud)  babcnb  nact>gelafftn. 
2>odb  babcnb  mine  bctrm  bimn  t^otbebattm«  biewql  bte  prieüer  alfo  (?Ucnb  ftq 
fqui  unb  aber  iliftunsen.bcr  pfrunben  »pfcnb  uf  mcfbabeUf  ftncicui  Icfcn, 
beten  unb  gotte^bienjl  r  baf  fq  mit  (BU^en  pftunben  m&amb  banblen  nad) 
geflalt  unb  flelegenbeit  bevo  i  fb  bie  beft^ehb  unb  ouc^  ber  (öuftn  unb  fa(t)en 
unb  jrem  fluten  bebunfeui  unDerbtnbevt  menglic^f^. 

Unb  aU  bann  in  vatfc^laflunfl  beebet  obgefcbtibnett  attiflen  tu  gerebt 
n*ovben  ^en  einem  btttten  unb  nämen  artifelf  namltc^  qnfa^ung  unb  fle» 
meinem  btudb  be<  factament<  fleif4e<  unb  blut^  dhtiftii  mt  man  bad  bin» 
füc  f9Ute  boften :  ifl  flevatf(b(aflet ,  baf  berfe[b  artifet  bif ma(  (bUe  tuwen 
unb  flebruä)i  »evben  »ie  Don  alter  bar:  bietoql  bai»on  nie  nJi}ib  u^sefc^riben 
nod)  bifputiert  fqe  unb  bef  flar  nff^b  flebacbt«  funber  nun  ber  imr^tn 
obAefc^tibnen ;  benn  btfer  brittcr  artitel  mec  reb  unb  bifputtemK  erforberei 
alti  ber  on  aüt^  mittel  ben  fliouben  betreffie  unb  leinen  mif  bruct). 

Unb  au(e}t  ifl  wQter  baDon  gerebt  unb  geratfc^Iaget/  baf  bie  tütprieiler 
in  ber  flott  unb  uf  bem  (anb  fiel)  binftir  föQinb  jl^ifen/  hal  (uter  »ort  got* 
M  naci)  recbtem  fl9ttlid}em  t^erflanb  ernlHicb  }u  prebigeUf  alfo  baf  fölicbe^ 
liebe  gottetf  unb  be«  näd)flen  tpfirle  unb  bringe  /  unb  unbertvegen  laifen  rei« 
ienb  iditniUitoott  unb  bati  /  fo  ufrür  unb  »ibermärtigf eit  mi^ge  bringen  i  t$ 
fqe  ben  gmeinen  mann  iviber  ein  oberteit»  ober  fuft  funber  perfonen  m^ 
ber  einanberen;  baburdb  man  in  erfenntnuf  gotte^f  fin  unb  be$  ndcbilen  liebe 
(ummen  r  unb  nacb  bifem  leben  loi  ewige  leben  beß^en  mbge.    9tmen. 

Unb  ob  enva^  in  bem  canon  iliinbei  batf  nit  mit  ber  beiligen  gfcbrift 
uf  bie  eer  gotte^  unb  Sbtifli  biente  i  ba^felb  föUe  man  onöi  beflferen  ober  ban« 
nen  tbün. 

Unb  baf  bffe  obgefd)riben  meinung  aUetn  um  ber  ftb^acben  neiden  i 
unb  bie  noc^  nit  in  bem  »ort  gotte«  fQtnb  gegrfinbt  i  werbe  on  bie  banb  ge» 
nommcn. 


bcm  ^(K^tvitrbigMt  k,  Ferren  ^geit/  ^(N<m  sä  fofbnis 
fibtt  tie  unlmic^t  Mite  acunoi  Ice  (iAtt  tmt  mefi 

9((f9  in  ^Widitt  toae^t  gtseönbt 

M  mcQfltif^  tf^^tm  mag  hm«  boooii  «atc«  t^ciPmcw  Mtt 

MDXXIV. 


■wpViP 


9(nttt)ort  Ott  bett  93if(^of. 

CM^tenb  bte  9eratbf(^(a9un9en  Ht  9lotM  Kpn  3ä<tc^  ^^ 
9Ubee  unb  smeS  fam  enbKc^  folgtnbe  3tif<^nft  b(j  9if(^ofi(  r>on  Cbii' 
%mi:  »9la(^bm  ibt  uni  tottganaenee  Xa^tn  (in  9ä(^((in  (t(n  $c^ 
fprsmi  (U(m  $anbf(()afl  jagefanbO  äbttfc^tift  (obet  mit  S^cgcbrat, 
ba4fe(bts(  iu  (tmeffm,  *  unb  w^  ber  9(rtit«(  bolbee  bortn  anndbet, 
bie  b(i(>  3R(6  unb  Silbnuffen  beteeffenb,  UMbttn  Sertcbt  sn  tbun; 
baben  I9it,  nne  e^  bann  lit  ^ptbburft  unb  ob(t(3(nb(c  (Srn^  merf« 
fi(b  crbeifcbt «  bieftibigen  9(ttifci  an  ttli^t  VtniovcfitMm  unb  ®eiebr« 
(tn  geiangen  (qfftn  mit  mipcbcm  9(nfu(bmr  uni  batin  ibtt  Stotb* 
fcbi&gt  unb  2H(inttng(n  mitiutbnien.  ^t^  boben  fie  g(tb<mi  aber  in 
Satein  unb  fob(i!)dg(i(!bf'  baS  wie  balftibigt  np(bmabi4'  ni^t  eemefioi, 
n9(b  baeauf  eine  bef4(ie$Ii(^( «  SDleinung  in  teutfcb  toecfoffen  laflim , 
ttnb  bie  auf  ^üngfien  bon  eu^  be^mmte  3(it  lufmben  mbgcn.  2>i^ 
mit  tPic  aber  in  jietee  Uebung  *  ftnb ,  begebtten  9eci(bt  iU  betfafiien , 
Ui  ^mmi  (u^  benfeibigen  in  a^t  tagen  nngefftbeii(b  iu  ikberfmben, 
fo  ifl  unfere  fceunbiicbe  $itt  an  eu(b  i  ibe  topKet  in  ^infebung  (ei&bl* 
tec  Urfacben  biefm  iugetragenen  ^eejng  unfeetbalb  arger  SReinung 
ni(bt  annebmen ,  np(b  betfleben  i  fpnbeen  unfeeen  J9eri(bt  in  be^immtce 
3eit  g&tti^  eripaeten ,  beffen  \»otitn  \oix  )u  eu(^  unge)tt>ei{[et  gettbflen 
unb  fceunb(i(ben  SBiUen^  ertennen.  2)atum  ^pnflan)  auf  SRitttDp<ben 
Vpr  fprppri«  C^brifli  anno  1524/    i%HU  S^te,  IV,  l63.  164.) 


•»m^ 


»)  ptuftn.   9)  wj»flert,   3)  ßx  i^t  m^  xHd)t.   *)  enMi'^c.   «)  »rbc». 


^k  9t§eaf4KiSt  «nf  Ik  iAH^ii^  9infeitmid'<  iwn^  mtn  toitt 
fk^  ongeftomt  AbecfanM  unter  bem  ZiM:  „^jiaili^e  untem<^ 
tntid  M  (o^tDäcMdcn  fär^  unk  beeren ,  Vetren  ^p  ,  Ufcf^ofen  t/k 
Htfmi ,  bte  btltonffm  unb  bd  oyfet  b(t  mei  Ittecffenb ,  butactmci' 
#cc  unb  tut  iu  Sfitt^  uf  bm  etften  tag  junü  b(4  24.  jmi  öbetfonbt* 
SUibolb  na(<^  bet  9tf(^of  biefe  ^ntioort  bem  Stotbe  »on  3ftci<^  In 
^nK<^ttff  ft6etf(M(tt  botte/  (ied  er  fle  mit  einer  Sufcbrifi  m  bie 
fikt(Ut(^(dt  fi(me4  Stitbumi  begleitet  obbnufen  unb  iKrbreiten ,  toor* 
iUber  ber  9tatb  tbm  in  ber  %nttoort  feinen  UnttiSeh  ju  erlennen  g«b. 
n^iüftt ,  fagt  bie  3ufi^tift ,  fin)  9i(bet  unb  sneffe  betreffenb ,  befon« 
beH  ber  SRefe  toegen ,  bet)  oKen  (bri^i<ben  6t&nben  nie  lein  W^ote» 
#anb  gnoefen ;  ober  fp  einer  »egen  ber  S^ilber  ent^nben ,  fe9  er  i»Dn 
ber  t)ti!L  JTirc^  ofln^eg  M  irrig  ectannt  unb  tKrtoPrfen  Morben ,  unb 
bober  bte  Cbriftcttbeit  in  einmAtbiger  @Iei(^b<it  gctoefen;  be^wegc« 
nud^  nie  ein  SioeifU  gemattet  n>9rben  unb  feineft»egl  M  i»eife(b<ft 
geortet  Merben  fpOte.  IDa  nun  aber  be«  benen  i>on  Särid)  ein  Stpei* 
fd  b«öb(r  fe9tt  toil,  unb  biefelben  um  9$eri(bt  bari^ber  gebeten  b«* 
ben,  f»  bobe  er  Cber  9$if(boO  f  um  ftMim^Hotiitl  au^iUreuten ,  IbfoS 
«bripd^  DerflaiAei  unb  ^tung  ber  6(brift  bprsutmumeui  einen 
fofi^cn  S^ttidit  «uf  ®runb  ber  gbttlicben  6(brift  unb  bereu  bett&br* 
ten  angenommenen  SSer^anb  auf  9iatb  eäi(ber  tUiioerfit&ten  unb 
«nberer  ber  tttil  49(brifi  Serü&nbigen  berfaf en  laffen ,  unb  foltben  bem 
Slatbe  bpu  SAriib  sugefatAt  Unb  toeil  ber  benannten  lirtifel  balbet 
4Hi(b  bei}  anbem,  (eiber!  Stteifef  unb  Smingen  entflanbeni  fo  feq  er 
babur<ti  betoegt  U)prben ;  btcfe  »Unterricbtung*  im  IDnut  aufgeben  ta 
laffen ,  um  iebermann  tu  belebren ,  bag  9)ilber  unb  sneffe  in  ber  W* 
i5<brift  genugfam  gegr&nbet ,  unb  bef b<il(  bon  ber  j^ird^e  bif ber  ^ri^ 
fi<b  unb  Mob!  gebrau(bt  toorben."  «9la(!bbem  pu4  bifer  beri<bt 
«Sein  uf  gbttlicb  gfibrift  unb  berp  bon  ber  beil.  fü^w  unb  (briflen« 
lf(ben  ieerecn  gemeinen  bereinten  «erlaub  unb  bpu  anfang  ber  fi(<bei 
itnb  «bri^enbcit  aKtpeg  b<irtummener  boltung  gegräubt  ift:  fp  tpbOenb 
tPir  ptt<b  benfeibigen  ber  bringen  fild^m  nnb  oOen  <^riflenUd)cn  (ee* 
rem  unberMorfen  boben,  ber  {ttberficbt;  bau  funberer  f((bgetrb(ter  * 
tmb  unerbbrter  berpanb  ber  gfc^rift  unb  anber  nuwening  banoiber  nit 
ftott  b«ben  (bttinb.*  2)er  dlatb ,  nacbbem  er  biefe  6(brift  empfangen , 
»ief  bteüelbe  iur  Prüfung  an  eine  d^ommiffion  bpu  neun^rUaten, 
(Pfarrern  uiA  ®elebrten ,  vier  @(iebem  bef  SUimn  unb  bier  bef  ®rp> 


^> 


*)  (tfbnbtnt  ntatitUi)tt. 


S»6     C^citNiiK«^  Mtioart  btKa(niK<(M 

otbncte  cc  SOlttt».  n<u^  et  Sttultod  (ii<u|  is.  t^um»).  »^  fM 
««(^  SHuikec  tUrii^  Stoingltii  fammt  onbetn  ®(Ia^at  Ui  SbnOi  t» 
fiert  fln&Md<A  ^^etcn  von  €oii(l<in)/  bfe  SRei  nnb  ®6^  betrcffaO, 
)tt  ^Un  m^men,  imb  Aber  «It  ^(ctiM  f(btifUt<be  9(iit»prt ,  bM^ 
mit  fcaitibK(b(ti  $ßoctiii|  fütten.  2>ii<felbtge  foft  batm  totcbentm  an 
meioe  i^men  9l&tbe  ttttb  9tocaec  gdatidoi ,  ft(^  bocmtf  iu  betotbcn  r 
«btt  tool  roan  bacmtt  b<uib((n  tooKe.*  ($ftf[Ct  II,  6i.)  iSbm  ftm 
MUb  (im  Sfnttoort  bd  9tatb<  ))on  et  @aitai:  bag  tbte  $ne^£baft, 
MeUbet  er  bi(  ^ti^i(be  <Sint(itung  |itr  ^t&fitng  öbagebm,  fbbbCi 
«M  toolKommeii  auf  bie  bcit  6(btift  begtAnbet,  hiOUffi  utib  bocb  ntbiiK.^ 
diibcüim  tiMifb  bei  S^iftbofi  9(nttDoct  ntibctii^srid)  mit  bet  Xbot  bc* 
cntioocttt  6<boii  «m  Skititage  (is.  3ttm}>  erging  bie  Serm^nng 
|tt  9(bf^f^ng  bet  S^ilbec  a»f  bet  fimibfibafi;  ben  20.  toncben  (ie 
«rt  ben  Sixd^  in  bet  ^^abt  genommen;  bie  9(di<|ttien«95eb&ttnti{(e 
totttben  gebifinet  nnb  bie  ©cbeine  begtoben ;  ancb  bie  Ocgtfn  on«  ben 
itircben  gefcbafft,  bal  Zobten*  nnb  SBettecgettnte ,  bot  eegnen  Dim 
fNmen,  (SMh  93«ifer,  ^erjen,  bie  Übte  Oeinng  »otb  mit  einonbct 
mHgeboben.  —  Wliti  biei  ging  )u  ÖtAbt  nnb  Sanb  obne  bi<  mtn* 
be#e  Unntbe  i»oc  fl(bi  «bof  mengti^  fagt,  be§  b&tte  ^cb  !ein  menftb  1»e^ 
feben."  (S^nKinger).  —  9la<bbem  bie  9)etocbneten  bie  bifd^i<be 
@egenf<brift  geprüft,  Mt(<mgten  fte,  boi  fo((be  au^  nocb  bor  Xitben 
nnb  Särgetn  berfefm  toecben  fote ,  mi  m^  g(f<bob>  ^  «^Ntna<b  ben 
9.  Ottgnffi  lief  bet  tat  ein  ant^ntt  (auf  ben)  but(b  ben  bmct  äbe& 
gebnen  beriet  nigra ,  we((ben  meiftet  U(ti^  meetenteiK  beffbnben  nnb 
geragt  bat "    (S^uKinget.)    S)en  is.  ecfcbien  fie  im  2)tad.  a) 

9(nf  ben  Sag  bet  j&bvK^n  ^ulbignng ,  t9e((bet  bet  6t  3obanni* 
tag  C24.  3ttn9)  Mat,  Abetfcbictte  bet  iRatb  ben  £anb)>bgten  einen 
M^^encbt,  xooi  fi<b  nun  ein  wt  bot  in  Anbetung  bet  teligiwi  stige* 
ttogcn  bäbe , "  UKlcbet  aVen  ®emeinben  bei  gonjen  ®ebietei  »otgelefen 
»Derben  foOe.  Äurj  unb  «ot  wirb  batin  jebet  6<britt  in  bem  »efw» 
nwttpniteerf  aufeinanberfbfgenb  bargeftettt  Saerjt  bol  SWanbat :  baß 
o8e  eeelfotget  ju  etabt  unb  eanb  nicbti  anberei  prebigen  foaen ,  M 
toai  fie  mit  bem  ^il  ^angelium  nnb  fon^  re(bter  gbttticber  ecbrtft 
bei  9{euen  unb  ^Hten  Sleflamenti  beweifen  unb  bewibrcn  mbgen; 
bann  bie  2)üputationen,  n>osu  bie  ä^ifcbbfe  unb  bie  ^bgenojfen  eingela« 
'  ben  Moeben ,  bie  etreitpunf te  mit  bet  6(bcift  ju  erbttetn ;  bie  «bti^- 

a)  2Ht  8Iat^«(rraiintntP  (ft  Mm  9.  aiusnf},  unb  bk  ^ufc^tift  an  btu  Sifj^of  vbö 
"  <$  btt  2)ru(rf<^tift  §«t  bat  S)atum  bti  U.  atugu^«. 


r 


It^  ^((ituiH)  <m  bie  6(((forget;  bct  9(f(^ug,  in  9etref  btt  S^tt* 
btt  tmb  SRef  ben  C^ntf^ib  hü  auf  U^ttxt^pffene  ^jlng^ii  tu  1»e^ 
tttgeti ,  um  toibmib  btefn  3(tt  |u  etnKieten ,  ob  man  ftc  Don  etoal 
SMietm  unb  @btt(t(^ecm  bectcbtm  fbnnc.  etatt  etnd  fo(d)m  9$m(^ 
bab(  Uc  dtotb  ))eniommen ,  tote  3&n(^  äbetaK ,  b<fonb(t<  aber  bet) 
ben  (St^genoffen ,  i>et(eumbet  toorben/  unb  bintoiebec  »on  boctbeti  aucb 
mit  Unnwbvbcitir  becnommen,  U^  bie  ^^enoffen  mit  £etb  unb 
9ut  wibet  fie  (bie  von  3ftti(b)  i  fn)n  tooKten.  ^^onf  fe«  eine  ^e* 
fmbtfubaft  in  aBe  Orte  mit  mAnblitbem  nnb  fibri^icbem  93eti(bt  Aber 
ben  ganjen  ^anbet  gefanbt ,  unb  \>on  benfelben  bte  S^etficbetund  ge* 
geben  toorben  /  ba$  fie  feine  @etoa(t  btau<ben  unb  bie  S^ünbe  tceuüc^ 
an  «n4  bolten  »oKen ,  aber  babe«  gebeten ,  fub  ibnen  in  9(rti(e(n ,  bie 
fie  t»or(egten ,  gieicbfbrmig  }u  ma<ben.  9(uf  weicbe  3(rtife(  ber  9latb 
ben  (Sibgenoffen  in  einem  gebm<tten  S^Acblein  Antwort  gegeben ,  toet' 
<be<  i»or  jeber  ®emeii^  nun  foV  i»orge(efen  werben.  3n  einem  %b* 
f^cib  iu  fiusem  fep  na<bb<c  au^ebrädt  »orben,  »ie  jte  (bie  (Sibge* 
nefen)  ibt  2^ ,  fieben ,  Gbc  unb  @ut  baran  fef^n  motten ,  foic^ 
neu  IGefen  su  unterbrikden ;  tüi  3ftri(b  au^  baröber  ifef törung  folgerte, 
fvi  bie  Antwort  erfo(gt :  ba$  bieg  nur  t)on  bem  @ebiete  eine<  ieben  Drtei 
gn  toerüeben  feo.  «SBQter  fb  bot  oorgenAmter  unfer  gn&biger  f^m  toon 
Co^an)  ein  bu^  tum  banb  gefcbriben  un ^  )tigef<bi(tt ,  barin  er  bie  g6(}en 
b(9ben  sii  (äffen ,  nnb  bie  meg  wie  bi^bor  für  ein  opfer  it  batten , 
bat  wetten  probiren  *  tc.  Unb  fo  wir  nun  bad  attei  gbbrt  unb  eigenl|(b 
gegen  ber  recbten  gbttit^cn  gfcbrift  beficbtiget  unb  erfannt,  babenb  wir 
nit  fo  bU  erfunben  f  bann  ba§  wir  unl  erfannt ,  wie  wir  gott  meer  f(bu(* 
big  fnginb  gborfam  iit  fpn  benn  ben  menfcben ,  unb  babenb  baruf  in 
unferen  fi((ben  in  ber  flatt  bie  bilber  unb  gbben ,  wie  fr  im  (e)ten  man* 
bat  (ts.  3ttn9)  erfunben,  attentbalb  binweggetbon ,  nnb  mi  aberma« 
(en  erboten,  ob  etwad  mit  warer  gbttlicber  gfcbrift  beffere^,  benn  bi^ 
bar  gbbrt  i^ ,  barbringen  m(g ,  bemfeiben  götlicb  iü  iofen."  Son  ben 
Sibgenoffen  wotten  fie  ft(b  nicbt  trennen  —  bo(b  unbef(babet  gbttti(ben 
SBortI  unb  M  ^eiK  ber  @ee(e.  Ku(b  in  ben  nicb^vergangenen  Za* 
gen  fet)en  fie  (bie  3Ari(ber),  befonberi  ali  wenn  fie  bie  6acramente 
vemicbten  woOten ,  tn  £u}em  ))erleumbet  worben ;  ber  begwegen  nacb 
Cuiem  }ur  Verantwortung  gefanbten  S^otfcbaft  fei)  r>on  dl&tben  unb 
!0ikrgem  bafelb^  gegen  bie  Verleumber  ba^  9le(bt  tuge^nben  worben. 
!Det  9{atb  Wi0  mit  bem  Kuibrud  M  S^ertrauen«,  bau  M  £anb))o(f 
mit  ibm  in  treuer  9nbing(i(b((it  an  hai  ^angeiium  äbereinftimme , 

*)  kNdfcn. 


nnb  totiit  auf  ba<  i^til  ^tn ,  ml^  h(A  gMUtc^e  SBott  t^rem  £mibe 
but<i^  Sntfagund  bet  ftembeti  ^riegibtenüe  in  SBmo^tung  fp  ^mengcii 
frpmmen/  teblic^en  mannibi)  (eben,  toqb  unb  ftnben''  gebtad^t  bübe.  a) — 
^2)arum  —  bei^t  e^  am  ^d^tuffc  —  fp  YobUtnl  äcb  trunMtc^  unb  tu« 
fien(t(^  unberreben,  unb  ä(b  ütt^etei  Mittend  unb  gmAM  aebutlic^, 
tpei  tttr  mi  )u  u^  Mtfeben  fbOinb,  antwutt  geben."*  —  n^tetuf 
erfolget  bie  antMutt  einbeStg  attentbalben  r  bai  bie  (anbf<^aft  jre  ber* 
ren  bat,  ba$  ft)  fütobin  tPte  bMbat  robtüinl  ftcb  fnbenj  Men.  SBv 
man  ft)  aber  über  ibmlidii  IrAngen  Mbffte ,  tobStnb  fi)  }ur  ftott  trofUic^ 
lob  unb  gut  feben,  unb  f(cb  aSer  bingen  alt  bie  gbprfamen  erteigen."' 
C^uBinger.) 

Son  ber  ^nttoprt  an  ben  !&if$of  }u  Sonftani  fennt  man  jvoet)  tCu^^ 
gaben  bom  glet(ben  3abrc ;  bie  eine  bon  9%  95pgen  be«  Srpfcbauer ; 
bie  anbere  topu  9  Sogen  bei)  l^mA  ^ager  gebrudt.  6ie  bieten  feine 
bemerten^wertbe  ^erf^iebcnbeit  bar.    @wa(ter<  latinif(be  Ueberfebung 

^t  in  Opp  Zw«  I,  205  ,  a  —  226,  a. 

DbtoobI  biefe  6(brift  cbronofogifib  nacb  bem  Mtttn^  folgen  foBte, 
fp  forbert  bo(b  ber  Sufammenbang  berfetben  mit  ber  ^»c^rifUic^en  <Sin« 
leitung''  unb  bem  »SRatbfcblag''  biefe  GteSung. 


IDcm  bo<biofirMgen  fürflcn  unb  bermii  bemt  ^ugo  i  btf<bof  )tt  €oflm{, 
unfmm  gndtigm  lieben  berten  unb  bunbgnoffen;  b)  enbfitenb  wit  buvger« 
metflrri  rat  unb  ber  grof  rat/  fo  man  ndmt  btc  jn^eqbunbert  ber  itatt  Säricbf 
unfer  fränbUd)  wiUtg  bicnft/  unb  wc^  mit  ccrenf  (icb<^  unb  gute^  oermogenbi 
gäber  K«    Unb  aU  wir  jä  U.  ®.  jä  meerem  mal  um  unberci^t  ber  gStt« 

•)  Sucid^  warb  in  Mcfem  Saläre  Mit  ben  dihgfwfftn  angffud^t ,  mit  Ibnen  M 
ffaii)ö(if<|^e  a&nbmf  ju  ttttcn*,  ba«  Slnftt<(Kn  marb  abdefcbUigctt.  b)$u9«  »«a 
Qtcttcnlanbcnbctg  flammte  au^  einem  ncalten  9Ibe(5gcf(b(e(bt,  befTen  Stamms 
fcblof  an  b(r<  Söf  im  Sntbentl^ak  no(b  fledt.  Sr  wat  Hil  auf  bem  6d)Kofre  J^gi 
bet9  Obttwintcrt^ur ,  6ad  mit  ber  baju  gehörigen  ^etrfcbaft  bnrcb  feine  9tuttet  an 
frin  S^aui  tarn,  geboren»  3m  3a^r  1496  marb  er  Sifc^of  ^u  Sonftan),  unb  f<^ieB 
(!(b  eifrig  feinen  ^flid^ttn  widmen  ^u  woQen ;  Utf  Mb  Sittcnmanbate  an  bie  ®etfis 
li(bfeit  feinet  Sprengel«  erge^n;  t)erbot  ben  t)on  Keo  X.  burcb  fiTamfbn  aud^  in 
feinem  Sprengel  angebotenen  9lbla^fauf ;  er  miinfcbte  ^Berbelferung  ber  ®ei(in<^eeit, 
unb  befonber«  au(b  9(ufhabme  ber  Aitnfle  unb  SßifTenfcbaften,  obmo^I  er  fetbfi  me; 
nig  geiebrt  war,  unbjeigte  in  feiner  ^mttffiil^rung  met  ^ifbe  unb  Sefd^eibenl^it. 
Slber,  weicb  in  Sbarafter  unb  Keben^art,  Ut$tt  ficb  Ui(bt  be^errfcben  burcb  S^btt 
nnb,  nad)  ber  Veu^erung  bc«  refbrmirten  ^rebiger«  SSanner  ju  Sonflan^ ,  burcb  h^^ 
wtxblid^t  ®ef(ble(bt  im  ^rtt>at(e6en.  (Stft  war  er  burcb  9^ttt  gegen  ^mingli ,  bes 
fonber«  in  ber  Sacbe  bti  ^biaffti,  freunblicb  geflimmt,  ben  er  ^um  lEBiberflanb 
gegen  Samfon  ermuntern  unb  fl&tfen  (iep.  ^^ingti  ^inmieber  bemte«  tbm  Diel  fBers 
trauen,  unb  ermahnte  ibn,  bie Sleformation  ber  Airc^e  felbfl  ^u  beginnen,  unb  ba^ 
idt  fein  $au«  unb  fein  5BaterIanb  (^urid;)  auf«  b<><b(^<  iu  e^ren»    Slad^  %abiii 


«< 


y 


(SDti^eiUtd^  antwutt  bntsetmciflml  unft  rateii  iu  Sütic^.     589 

(t(f)nt  wat^eit/  fo  ftr  wir  bdtan  tttRHis/^  dcf^ti^nt  r  a)  baf  ftie  uMtnflnt<* 
H(6  ober  mit  afc^ttft  »ibctum  btäd)te ;  »e(d)tf  bodb  ^^  fo  t>i(  9cM(fcn , 
bof  ü.  ®.  9fd)ttft  tttib  rtnbboten  t^ot&ar  aUtocs  tflr  bcafiflrt  \  xc\%  bete  !eine< 
toc<i4  bifptttkren  (toelc^^  oud)  totr  ntt  g(6tud}tr  funber  bit  sfc^tift  gegen 
einanbren  eigenltdft  oetbi^tt  ba^^b)  jimme :  iej  suUst  bot  ftc^  bie  mit  einer 
(qngcn  unberricbtung  Don  ber  beiben  orttflen  /  ber  bilbnuflen  unb  me^r  %cN^ 
rt)(6U(6  jret  meinung  (offen  merfen  unb  gegen  vM  ufgetbon  r '  barum  wir 
bero  t)i(  banfetf  »üiTenb.  One  v^xfyXi  »o  man  ie  unb  te  in  aOen  bingen 
fragen  unb  }toq(Ien  mee  antmurt  geben  bätte  vA  gSttItcber  gfcbrift  »eber  u^ 
bebunten  unb  etmann  ud  gmaU/  oud)  barwiberum  bie  mifDerfiänb  bero  i 
bie  bie  gfd)rift  nad)  jren  anfed)tungen  unb  etmann  ben  gen^altigen  »ol  je 
gefaUcn  bructenb,  ^  bätte  (offen  barfür  sieben  unb  an'n  tog  (egen :  e^  wärtnb 
bie  irrfJKf  mif brti^ ,  fo[fd>er  geifl  /  böfe  fttten  ju  r6(t(l)em  ufwocb^  nie  f om« 
men.  Unb  babenb  t^on  etnet  fbldb  gefcbrif^ ;  bie  f{(b  in  bie  funfjig  bogen  ^ 
}äd)t|  )»e!}mo(  i^erlefen;  einifl  t)or  nun  ber  geiiUiAen  präiaten^  Idtprieflrett 
unb  geleerten/  bobt)  oucb  i^ier  unfert^  roteir  unb  x\tt  ber  bürgeren  gefeffen; 
onbreil  t»or  gon^em  gefefinem  rot  ber  jwebbunberten.  60  nun  ü.  ®.  jre 
on  utttl  überfcbidte  beriebt  burd)  ben  brud  (b^  wir  nit  wartenb  nmrenb) 
bot  (offen  ungon :  werbenb  ou(b  toir  genbtiget  bife  unfer  ontwurt  glpcbertoQ^ 
u^funbig  unb  oQen  d)riflen  gemein  }e  mad)en;  wiewc(  »ir  un^  t^ormoM 
bef  nit  erwägen  ^  bottenbi  funber  (bd)t(i(b  ffd)  gefugt  f  bo^  »ir  bie  oUein 
fcbciftlid)  0.  ®.  }ugefonbt  bättinb.  Unb  fqtmo(  äwer  gnob  jA  befunbrem  on« 
(eben  oerseigt,  TiUdK  meinung  t^or  et(i(ben  boben  fd)ü(en  Derbört  ftin;  welche 
bo<b  wir  fommt  unferen  eebeilimmten  prä(aten  unb  g(eerten  wiberwQfen  ^ 
mUenbr  bo$  ft)  on  t»il  orten  1  unb  befunber  bo  bie  bAft  ^  (tnb(  mi^Derftanbenr 
bie  gfc^rift  bructtf  unb  geirrt  bobenb:  tu  unfer  t^erbing*  biei  bof  ü.  ®.  bie 
reb  oer^nbe  uf  Oi(<be  g(eerten  reichen  r  *  nit  uf  iicb  1  bie  mir  o((weg  jrer 
geburtf  Ott  u^  unfertm  (onb  unb  gebiet  i  unb  omt<  bo(b  unberfeert  wb((enb 
boben  % .  unb  gegen  bero »  o(tf  (tcb  getrdwen  bunbtfgnoffen  unb  nocbburen 
jimmtf  oUwcg  gebärlid)  bolten.  SQir  (inb  ou(b  fommt  unferen  (eerenben 
erbattigi  (b(d)en  fcbuien«  ob  fQ  flc^  nom(i(b  offnen  weUenb,  nocb  bifer  unfer 
wfterfdbrifit  wQter  beriebt  }e  geben  fd)rift  um  fcbrift  (bod)  a((e^  mit  fränb« 
(iebcmi  fdnftmtttigem  geifl),  bi^  bof  f^  erfebenbi  uf  wo<  grunb  »ir  gebu» 

(Rntfrcbr  i»on  9tom  1521  ^xl6n\t  f!(b  Me  ®eftttntttto  be4  Stfcbof^  fäE^neU  in  eine 
ftinUfcbc  gegen  9wingli  unb  \\t  Stcfonnatton  um.  Sie  Uebettretnng  ht%  gfoflen« 
geböte  itnb  iwingCi*^  Sebee  t)on  frev^eit  ber  Speifrn  gaben  ben  9ln(af ,  bttt<b  ^nx 
Oefinbtfdl^aft  na<b  9iit{<b  bie  eefhn  entfcbeibenben  CfcbHtte  gegen  bie  rdmenbe  dies 
fmiatton  su  t^un ;  Mn  ba  ün  bauertc  bee  bcflänbtge  Aonpf ,  ben  er  befonber^  in 
Serbtnbnng  mit  ben  fatboCifcb  Ucibenben  eibgenöfüfcben  Orten  mit  ben  Sfeeunben 
ber  Steformatton  in  ber  &cbnK{)  f&brte.  2)i<  Sieformatton  t)ertneb  t^n  unb  feinen 
i^of  audb  au^  feiner  i^auptfiabt,  Conflan).  3»  S^bee  15S0  banfte  er  A\  a(^  aber 
^tn  !na(bf»(ger  ba(b  »ieber  flarb,  fibernabm  er  nocbmal^  bie  Stfcbof^ würbe,  darb 
aber  att(b  ba(b,  ben  7.  3anuar  1532,  76  3abre  alt.  (9itf (i  2Septr.  IV.e.IX  — 
XV.   V.®.  Xn.    6imm(erUrf.  I,S,7651f.    4>ott.(9ef<b.  berSibg.I,2i7.248.) 

a)  ^%\X  ber  erften  £i5putatton. 

^)  irrcnb.  ')  eröffnet.  ^  breben.  ^)  in  9anbf<brift  nämlicb ,  ba  Me  ScbrifT  \xx 
Srntf  5  Sogen  ober  59^3  Sfätter  entbä(t.  <)  erfubnt.  «}  wiber(egcn.  7)  i^aften, 
6<bw{erigfettcn ,  9(nPfe.   •)  Sorbeba(t.   ^  (leb  betieben. 


590     Cf^rtftenlic^  onttDurt  hm^tmti^tct  ml  taM }» 

wtn  nnl  9ertr6fi  flvit.  3n  boffituiKii  tt  mtHvlb  attt  c^rtfUM^  ^{rti  of« 
firnHd}  bctcnnrn/  baf  toix  anbete  ntijtb  benn  Ik  waten  gotte^  eeri  fürbtuns 
(tne^  iporW  tmb  betbefrttna  unfet  onttcn  confdcn}cn  fSntcminb;  tinb  hai 
nit  mit  unfmm  (Intti  bernunfi  ober  gmaltr  funbtr  mit  bcm  ^citr  cwtg» 
bttjbcnbrn  goWwort/  an  bent  tn  bie  emigfrit  aiitt  gniafti  bctnunft  unb  tltig« 
bctt  bred)en  unb  abflon  muffcnb.  hierum  nemc  bifr  unfct  mtbcrantwurt 
Ü.  ®.  im  bcftcn  unb  frunblid)fhn  an!  bann  fQ  u^  fninbUc^t  d)tiii(i(l^t 
nirtnun<i  brfc^tc^t  Unb  tfl  uf  fSlc^e  gfla(^3cmjHjtactr^  baf  »iv  nadb  orbnung 
bct  punctcn/  wa^  in  btnm  mtft^ctllanben  wtrti  aUcin  ba^  attct  notwmbigdt 
anjcigen  i  unb  befunbcr^  argutetenf^  ober  u^  nintrcf)U4cn  ^anbtungcn  jang» 
grn^  t9etjt9f)cn '  mencnb.  Z>ann  in  aUet  btfcr  ü.  ®.  geleerten  gfcbttfk  niiM 
beftig«  ^  ^atQngesogen  »itt ;  bef  gfüc^  unb  erburen  ^  bomiat  bQ  un^  nit  bc« 
fd)et)en  fqe.  6qe  bie  U.  ®.  gott  befblen  mit  erbietung  aUer  ^nbfiMk 
unb  liebe!  ®eben  unb  beriefen  Sfii^iA  k.  118.  tag^  augufti  na^  bct  unbc« 
üccTten  geburt  unfer«  btilanb^  3efu  dt^rifli  MDXXIV. 


df^ti^tnliäi  antwutt  bur^ermeiflert  unb  totei  |U  3ittt<^ 

bem  bod)tvärbigen  k.  Ferren  ^ugen;  bif(t)of  jä  Soitenj;  dber  bie  unberrtd^t 

beeber  artiflen  ber  bilber  unb  mef  i  jnen  jügefcbitft.    ^Ifo  in  g&ttlidKt  ivot« 

6eit  gegrtinbt/  baf  mengtic^  erfeften  magi  toai  babon  unbct  d)riüennii 

botf  billig)  fSOe  gehalten  werben. 

^üt  ben  erflen  artifet^  ben  ü.  ®.  geleerten  in  7  puncten  geft^ti  tvtrl 
fiirnemlid)  gefraget,  ob  bie  bilbnuifen  (fyit  laffenb  wir  M  ba«/  fo  }u  bortril  a) 
bienet)  wiber  bie  f)ei(igen  gfcbrift  be«  näwen  unb  alten  teftamentf  i  unb  bcf * 
balb  absetbün  fqenb«  Unb  }ä  uflSfung  bifer  frag  für  ben  crften  putictm 
babenb  fq  färgenommeur  wofür  ibola  unb  fhnutacra  b9  3uben  unb  ^beii 
genommen  fi}ginb/  unb  gebenb  jnen  fetb<  antwurt 

ttwer  gnab  geleerten. 

2)iewQl  nun  ba^  wtrtlin  jimutacra  u.  bertiitfcl^enb  wir  alfo :  ZHe  git« 
ter  ober  abgötter  ber  f>eiben;  nit,  wie  etli(6  fiDrgebenb:  ftmnlacra,  biefrilbnuf» 
feu;  welcf)eti  ttitfc^  bat  latinifd)  wSrtlin  wol  jiigib/  wo  ti  allein  on  jAfa^  ftuiAc. 

Unftrr  antwurt 

Unfere  geleerten  berwunbrenb  (toft  feer/  wannen  ^  bennt  geleerten  bie  bsnft 
fSmme,  baf  jnen  in  bifer  materi  ftmnlgcra  gStte  ober  obgitte  ^iflfcr  inA 
betennenb  boc6  l^iebQ,  baf  bie  art  be«  latinifi^n  wbrtet  {tmulacra  btiffe  hiSb» 
nuffen.  Sermeinenb,  wo  e#  alfo  gelte  antwurt  ge  geben,  fo  werbe  ein  Ubtt 
forec^en,  warum  er  gefragt  wirt:  t>at  wort  b^ift  wol  bon  jm  felb«  alfoy 
aber  an  bem  ort  (ba  etf  in  betrifft)  b^iffct  e«  nit  alfo.  Unb  bewdrenb  botf 
idj'in  mit  jrem  bunten ,  fprecbcnbe  utUang  bor  bifen  Worten :  9Bie  wir  bann 

^)  tf ngccidbtct.  '}))ee)i(bten.  ^}6tttttige4*  ^)Unteefu{bttngttnb9r&fttiig.  ^  mober. 

a)S)te  SEBoetc:  »«bie  laffenb  wir  ui  iai,  fo  su  oortttl  btenet,^  b^ifen  fo  mef 
oM :  wa^  patle^tfcb  att$gebeit(ft  ifi.  a>fe  3fr|ge  (lebt  nämlicb  tn  bec  (biiOli<ben  Urs 
tcerid>tung  alfo :  »»jOb  bit  bilbniiffen ,  fo  mi  an^igtnb  unb  bebute nb  bie  betltg^  »enfi^s 
bett  g^eiflt ,  unfern  ctlofre^  unb  feltgniacber« ,  finer  aU^^t  gebencbl^ttn  tautet  und 
jungfrom  SRario ,  outb  aUce  u^erwälttn  betltgen  gottv«  {bi$^t  M  bunbett  iar  « 
ber  beiltgen  f ücben  gewatet) ,  wtbee  bie  betligcn  gfcb^ift  be5  iwwen  unb  alten  lefla* 
wentd  (unb  befbalb  abictbun)  f^inbl^ 


fltimbatb  K./  [in  U\tt  mtAtti  m&fTe  unb  folTc  mtatfc^  t9et^.]  3{t 
ein  atgumentf  fam  etmr  fpräd):  (g«  ifl  wotf  btt  btief ,  bm  bu  uf 
mm  i^M  unb  ^of  ^afl  /  bet  u^tuctt  ^mtbcrt  gulbtti :  aber  bie  bcif t  gut* 
bin  nun  ftowcngulbin  ober  te(t)cnpff nntfl.  9(tfo  »urb  ti  boMn  fommcn  i 
biip  ctn  tcbec  alle  fragen  unb  }n?qfel  fönnte  Uü^fen:  bann  warum  Ut 
^aft  besi  flöttttcben  n^orte^  toävt  i  würbe  c«  fprcc^en :  e«  bebtit  bie  nie  a(fo. 
2)a  Sbriflu«  (tum  apoiUcn  t^erbütr  ft)  (9Umb  ttit  berrfdKn  nadb  gewonbeit 
bcr  weltUcben  färften  mattb.  XX.  2S  — 27.  fprcc^enbc:  ^btt  unber  ücf» 
Wirt  etl  nit  alfo  flgn;  m5d)te  einer  reben:  3)if  »ort/  ticb/  bebüt  bie  niti  ddjf 
bie  a90fic(i  funber  e^  b^iffet  an  bifem  ort,  gent^ ,  ^  unb  ift  bie  meinung :  !Die 
gän^  föUtnb  nit  bcrrfcben  wie  bie  fiirflen  tc.  SBie  banb  fq  ber  rege(  fo  gat 
t^ergeffen  f  bie  Don  tbeoiogi^  unb  juriflen  gebrud)t  wirt :  Termini  si^ificanc 

ideiU)  ubicunque  poBantur,  sed  non  eodem  modo;  bau  iil:  bie  wort  beif« 

ftnb  oUweg  ein  bing/  gott  geb  wo  (q  ilanbinb,  aber  nit  glQcber  maf.  9(ro 
rnuifenb  ftmulacra  aUmeg  gB^n  ober  bilbnuiTeui  eigenltcb  je  reben,  beiffen; 
unb  wo  (9  für  bie  abgött  genommm,  werbenb  fQ  gejogen  oon  jr  etgenfdbafit«* 
9(U  oud)  bt)  un0  befd}id)t ,  ba  wir  ben  gö^en  fant  Metern ,  ja  unfern  berr« 
gott  nennenb,  ber  bocb  ndt  benn  ein  ffi%  iil:  unb  babenb  wir  im  bm 
namen  gegeben  nit  one  fcbmacb  unfern  berren  gotte^.  0o  nun  $pob. 
XX.  1  —  5.  im  erflen  gebot  gotte«  fo  eigenlid)  ber  wart  gott  (td^  fe(b^  bar» 
fiir  tbut ,  bie  frömben  gStt  i>erbut  mit  befunbren  Worten ;  barna^  bie  bilb» 
nuifen  unb  g(qcf)nuiTen  oud)  mit  befunbren  worten:  wie  fbnnenb  fp  reben  f 
ba§  (tmutacta  in  bifermatm,  frömb^  ober  abgbtt,  föUinb  Dertätfcbt  werben? 
SBüifenb  ft)  nit  u«  itt^  redeten  regten,  baf  bie  wort,  ooru^  in  bem  gfabr  fbU 
lenb  nad)  jrer  natär(id>en  eigenfd)aft  genoäimrn  werben  ?  fo  tütf^inb  Mfe 

toort  Spob.  XX.  3.  4.  Non  habebis  deos  alienos  coram  me«  Non  facies 
tibi  sculptile  etc !  (Sculptile  nemenb  f9  bie  on  jwqfet  pro  simnlacro ,  spe* 

ciem  pro  ^enere ,  [ober  fQ  möd)tinb  erft  gar  nit  antwurt  geben] ;  unb  bif 
tim  berflanb^  wiUen.)  @o  werbenb  fq  e«  nacbjrer  meinung  a(fo  mAffen  tütfi^en: ' 
Du  wirft  nit  frömb  ober  abg^tt  i^or  mir  baben.  2>u  wirft  bir  nit  frSmb 
ober  obgött  mad^n  k.  9(mo  würbe  unber  anbren  unb  anbren  Worten  ein  bing 
uf  einanbren  2>oeoma(  gerebt.  Unb  ba  bie  mitd^tc  gerebt  werben:  babett 
tinb  maeben  ifl  jweqerleq,  bilft  nit :  benn  a(fo  bäitinb  oue^  bie  ^uben  mbgeit 
reben:  SBir maebenb  nit  gbtt,  funber  bilber.  S>arttl  i^ermerlenb,  baf  bie  bi(« 
^r  bie,  nit  gbtt  «»erboten  ftnb  te  mad)in.  9lber  bamit  wir  nit  in  ben 
fiecbtag  ^  be<  wortfampf^  fo  EinbU^  faUinb  t  boru«  nit  frud)t  funber  nqb  f 
sangg,  fcbmae^,  argwoui  unnfil^er  tanb  t^erteerter  menfd)en  tummt:  weUenb 
tvir  bau  b(U  wort  gottetf  (Spob.  XX.  unb  Deut.  V.  berb^ren,  mlHi^  boc^ 
tie  tt.  ®.  geleerten  aUweg  flberfcbritten,  unb,  iai  am  n&tigeften  wa«  anje^ 
geigen,  toit  bO(b  bem  wAre,  baf«  göb^tiberbot  im  erften  gott^gebot  ftat,  unb 
aber  i»era(t)t  wirt,  utfgetaffen  Itabtnl. 

Wo  ftat  Spob.  XX.  1  ~  7 :  ber  berr  bat  atTe  bife  wort  gerebt :  3(6 
bin  ber  berr,  bin  gott,  ber  bicb  va  (Egqpten  gefurt  bat,  M  bem  bu«  bev 
{ned)tfcbaft.  3)u  wirft  nit  anbre  gtlt  bor  mir  baben.  2>u  wirft  bir  fein 
gefcbni^tet  btlb  mocben ,  no<b  einigerfep  g(i)d)nu$ ,  bie  oberba(b  am  bintmel 
fqe ,  ober  unbert^alb  uf  bem  erbr94) ,  no4  ber  bingen ,  bie  in  bem  waffer 


0  OSnfe.   *)  tfgentHcbeit  fScbeutnng.   ^)  falfift.   «}  6ucbt. 


S92     CfttüMiilK^  oattont  bingfeniKtiletl  imb  mM  ttt  SfttU^ 

finfe  tsnbcv  ber  ttben«  2)tt  wirft  f9  nit  anbeten  noA  eeccn.  9(6.  Mit  Mn 
berr  flOtt»  bcr  (lotl  qfretf  bet  ba  uf{t(bt  ober  t^tmiud^t  bic  bo^bett  ber  iMt* 
ren  bii  in  bie  fün  in  batf  btitt  unb  t^tette  «XdilvSit  betoi  bie  nii(6  baffenb; 
unb  (bamibctum)  batmbetstaftit  tbdn  in  turenb  /  bie  miiSi  lieb  banb ,  npSit 
mint  gebot  baltenb.  Du  »ieft  ben  nomen  bine<  ktttm  qpiM  nit  uppiglkt 
ninten^  k.    Unb  bantac^  bie  jeben  gebot 

^ie  ftat  für  batf  erft:  Der  ^etr  i^at  äffe  bife  fvort  ober  gebot  gctebt. 
tBkx  wtU  nun  barwibetr  benn  aUein  ber  ungtöubigr  ber  bem  gotttftport  nit 
gebeUen'  mid?  Sunt  onbren  fteUt  (Icft  gott  barfur^  ba§  er  unfer  berr  unb 
gott  fiK*  Sum  britten  oerbfit  er  in  einer  gmetnb  aUe  gitt  t  fo  tverbtnb  oer» 
bilbet  ober  nit*  Snm  oierten  oerbüt  er  eigenticb  Mt  gefd)nibten  btib  imb 
glqcbnuiTen :  Ott(6  bof  mon  jnen  (einerCep  eer  entbiete.  3Be(d)e«  oUe^  in  best 
bebraifcben  i  griecbifcben  unb  (atinifcben  »orten  mit  etgenfAafit  ber  wncttUf 
^nn  unb  »orten  unberfcbeiben  ift:  anber  gbttf  gefdbnibte  bitber  mA  glm^ 
nuflen.  Oucb  beifit  bif  toortf  fcbabab  r  (er  embieten  mit  neigen  r  fniebttden 
»nb  berglpcben  i  bau  aUe«  oerboten  ift  3nnt  fSnften  brbwet  er  libtM  bcnenr 
fo  ßn  gebot  fibertretenb;  unb  oerbeift  gnab  beneui  bie  fp  boftenb«  €$e  mtii 
bie  oorge)A(ten  wort  aHt  ber  tenor  unb  inbalt  be^  erften  gottogebote«  nnbct 
ben  {ebnen  (tnb »  barffir  wir  f«  fefüglicb  boltenb :  ToUtinb  fo  biUid)  nie  n#« 
gefofien  fpn;  ober  ü.  ®.  geleerten  fbUtinb  fp  ntt  äberfcbritten  fnnber  anjetgt 
babenr  M  toai  urfacb  man  bife  wort  babinben  gelaifen  bAte.  Dann  tc  gel« 
tenb  bie  seben  gebot  bq  un^r  unb  wirt  nit  ein  bäcbftab  >om  gfab  bti^^Ueni 
ber  nit  erfSUt  werbe.  Co  ßnb  wäre  fqgenb  gotleO;  bie  ün  wort  nit  b^raibr 
winbrenb/  abf(bn«benb  ober  fttfcbenb.  !Denn  bie  jeben  gebot  werbenb  in  ber 
beiligen  fpracb  bie  }eben  wort  genennet.  Unb  rebt  aber  bie  gf<brifi  bttf  bof 
gott  bife  worti  bao  i%  gebot  atte  gegeben  bob:  fo  fbOenb  fo  oud)  aUe  ^rbol* 
ten  unb  feinen  weg  unberlaifen  werben. 

di  bUfi  ott(b  bie  qnreb  bie  nit:  (t$  fQginb  ceremonif^e  btng,  btr  im 
ttfiwen  teftament  nit  geltenb:  bann  bie  gbbefi  ou(b  im  nfiwen  teflomcnt  ikt» 
boten  finb ;  baf  fq  i  wie  bie  unb  mee  bamacb  gebbrt  wirt  i  ju  fdf^imid» 
goite^  reicbenb«  • 

Kun  ftat  gar  nocb^  ber  ganj  ftr^t;  ben  bife  geCeertin  ibänbi  in  btfem 
fonbamentr  baf  ftmulaera  bie  abgbtt  beifftnb.  Unb  weHenb  bod)  bamocb 
in  jren  eignen  Worten  anteigeur  baf  fp  fprecbenb/  bie  beften  unb  3ttben 
bobinb  jre  bitber  fttr  gbtt  gebalten;  wit  f«  M  bem  «faUnenCXV.  4—8. 
anneigenb.  a)   i^anb  f«  nun  bie  büber  für  gbtt  gebebt  r  ba  bo(b  ftmutacr« 


^)  kiibefcrtig  nennen.   '}  folgen.    ^}  faft. 

«}  S^itx  Ue  beantioortttcn  ettScn  an«  ber  «briftHcbcn  Untctet^bttnig :  n69Bte 
ba«  »Srtftn  fimuUä^ta  an  bifcm  ort  oertutf(bt  werben,  bie  bnbnnfTen:  nnio  m6r  bnnn 
not  g(y»n  bem  f&tn^erwäKttn  pr^pbeten  2)at>lb ,  f«  eigenlicb  nnb  fo  mit  oif  moctt n  |e 
bef(brp6en  ftmttUi<bta  gentium  tc.  3Xe  bttbnnfTen  ber  belben  iPerbenb  nit  rcben ,  nit 
ftbeiif  nit  bbren  te ;  f»  b0<b  fein  fe  Hein  oetftänbiger  menf<b  ift,  er  meif t  föficb«»  3>mm 
offenbar  ift,  baf  er  bie  bie  beiben  ftraft,  baf  fp  bie  ff  r  götter  anf^rfe nb,  nnb  in  bie  jrc  b«{f « 
nnng  uttb  oertrutoen  fabtrnb ,  weli(be  weber  reben ,  pören ,  ftben  fnntenb ;  «n(b  g«r  fein 
einig  )ei(ben  be«  leben«  in  inen  pattenb.  ^  —  Snmit  gani  fein  srnpfel  fog  #  wa«  bct  pnfig 
Sawb  burcb  bife  wtt  pab  wöQen  sn  oeift^n  geben ,  f»  er  fprt<bt  nnber  anbeten : 
:Snen  werbenb  glp<b/  bie  fp  ma(benb,  nnb  aO,  bie  oertrnwen  in  fbfc^nb.  9hm  meKt 
cber  menf<b  ift  f»  blinb  ober  tmcbt,  ber  ftn  poffnnng  ober  oertmmen  f^  in  ein 


ff^ilenlit^  «rtkoiict  butacnnctM  un^  täte«  aü  3ötic^     S93 

itonb :  Mf  beb5cfim(  f9  fentti  ^ic  bct  flacht:  ^  iimitlac^ta  Nflenb  nit  btlbrr« 
fuiitcv.  abg&ttr  fo  f9  TelM  mit  t»t(  »orten  trfe^ten  meinenbi  tic  bilbct  r^sinb 
hr  Mtbcti  unb  3it(cn  gi^tt  gf^n?  2>enn  Mcbq  aUwcg  ftlqbti  baf  bie  bilbct 
btrbotm  f^stnb  r  flOtt  geb  wofür  f«  bie  Reiben  gebebt  babinb.  Dabin  tuntmt 
einer  i  ber  »iber  bie  tvarbeit  fidbt  r  baf  er  (t^)  mit  bt(  reb  uerfurt  unb  (tcft 
Tclbl  abrennt* '  e!o^  wirt  M  jren  eignen  »orten  erfitnben  i  baf  flmulac^ra 
furnem(i(^  btlber  beiifmb :  bann  ft)  babin  ffäbenb,  bte  3uben  unb  beiben  ba» 
binb  bfc  bUbmtiTen  für  g9(t  gebä(ten.  6unfl  müftinb  fq  nadb  bifem  ber« 
tütfoben  (fimiUa^ra/  abgött)  fpredben:  6q  b<inb  jre  (tmulac^ra  ba$  til;  abgöttf 
für  abgStt  gebalten :  aH  eigenlicb  haxnaöi  f ummen  »irt.  Unb  benn  fp  fallt 
ber  unberfc^eib  i^ini  ba  fq  fprec^enb :  6q  b^bittb  bie  bilber  für  jre  abgött 
gebebt.  t>a  bilfi  nit  faft  (oufeni  »enn  einer  ab  bem  weg  tommen  ift :  k  ferer 
er  (i^uftj  te  mee  er  bon  bem  »eg  !ummt.  ^Ilfo  »Are  mit  bifen  »entgen 
»orten  gotte^  bte  metnungi  bie  bilber  abjetbün  fqni  flar{  gnüg,  unb  börfte 
nit  »9ter  arbeit.  !Denn  »eldb^  gtöubig  fqn  »ellenb,  bie  »erbenb  ben  gott^* 
geboten  tofen:  fo  ffnbenb  fv  bell  barin  f  baf  fq  (bie  gö^en)  aM  »o(  aU 
f(b»örm  ja  get^or  berboten  finb.  Slodb  »eOenb  »ir  etlichen  Dnjtigen,  bie 
fq^ermekienb  befteni^  ant»urt  geben}  bamitouebben  fcb»a(ben  gnug  befcbebe. 

3ttm  anbeten  mal  »erbenb  bie  bilber  ober  gS^en  oft  für  bie  abg5tt  ge* 
nommett:  aber  benn  ifl  ba«  »ort  (tmulacbrum  uneigenti^  genommen/  unb 
tu  ber  nam  be«  berglqcbten  ber  gtix^bnuf  unb  bilbnu^  gegeben;  aU  ba  man 
bie  eonttofactur  ober  (lub^  M  Itinigd  einen  fdnig  nennet:  nun  ifl  fq  nit 
ber  tänigf  noc^  ndmt  man  fq  ben  tflnig.  Wo  babenb  bie  beiben  bie  bilN 
nuf  Jupiter«  nit  fflr  ben  Jupiter  gebafteUf  funber  fq  babenb  ben  Jupiter 
unb  anbte  g5tt  per  meint  in  bem  bintmel  »onen.  9(l<  i^omeru«  Slliabo«  I. 
bat/  batf  Sbrqfe«  atfo  fprid)t:  2)ie  göttr  bie  in  ben  bimmelifcben  iöfen  »o< 
nenb/  gebinb  ad)r  baf  ir  Sro ja  ge»unninb!  mag  nit  uf  bilber  oerflanben 
»erben :  bann  bie  »onenb  nit  in  ben  bintmlen.  9Bie  oft  fpricbt  Cicero : 
Du  immortale«/  bie  e»igen  untöblid)en  g5tt?  Unb  alle  geleerten  beiben  flnb 
bef  PoU.  Mi  bem  flarlid)  erfeben  »irt/  baf  fq  jre  g&l^en  g(qd)ermaf  mit 
ben  namen  jrer  g&tter  genennet  bobenb  /  a W  oucb  »ir  tbunb :  nennenb  ein 
bilb  fanct  Metern/  baf  anber  fanet  @ertruten  ic;  nit  baf  fq  ba«  bot)  für 
SRartem  unb  6aturnum  bieltinb/  funber  namtenb  bie  bilbnuf  nad)  bem 
namen  befien  jre«  gotte«/  ben  fq  Permeintenb  in  bem  bimmet  »onen. 
S8ie  »ir  oucb  aUe  »üffenb  r  baf  ber  cfii  nit  fanct  9eter  /  nit  ein  berrgott 
tft.  WAititi  alle«  babin  reicbti  baf  bife  geleerten  febinb,  »ie  fq  bie  un* 
»arbeit  fürgebinb/  unb  umfunft  aller  jr  bu»  ufgericbt  fqe:  bann  bif  alle« 
nit  bilft.  2>ie  bilber  ftnb  für  unb  für  mit  bem  gellen  gottlwort  Perboten, 
»ie  man  ftcb  jocb  »inbe. 

Ou(6  baf  f^  i&  fefiung  bifet  meinung  bie  »ort  9au({  9l9m.  1. 22—24. 
^arfSr  jtibenb/  ifl  fcbnurridbtig  »iber  fq.  ^aulu«  fpricbt  olfo:  2>o  fq  ge- 
meint bnnb  »q«  }e  fqn,  ftnb  fq  i&  narren  »orbeu/  unb  babenb  bte  eer 

■  ■     ^  ■ 

^}  «u«f[tt(bt.   Oeiit»ei<bt.   ^}  treffettb,  b«ttbar  fcqn.   ^}  Silbfäufe ,  eolimuM. 

onbet«,  bai  er  nit  b^ber,  flätrer  ober  tnäcbttger  acbtet  unb  gloubt,  benn  er  an  fm  ftlb« 
ifl.    Darum  bietopl  bit  ^ibtn  in  fq  gbofft  /  unb  Jr  Ptrtrnmen  in  (q  gfeftt  babenb , 
iniif  i>oii  ndt  »egen  6aru«  fdgen,  baf  f^  biefclben  nit  aUetn  f&r  bilber  gboUen  pa^ 
btnb,  funber  ^  jre  gSttet.^ 
^rningli*«  fämmtl.  Ccbrifdn  t.!Bb.  38 


r 


(ober  HdtfKU)  M  ttnjctbrti(6(t(^ti  (bö«  ift  emlflfn)  flMM  MmnMct 
lev  9lt)(6nuf  M  UlM  ctntf  tdbltd)cn  o^er  )eriMräci)lid)cti  mmfdKn  tmb 
(mit  bctbtiu^)  ber  i^oflten  ic. ;  batum  f«  floti  <)m<tcbcn  iHtt  i^  i>te  iKnmffk 
bet  beiltci  ^Nmtlu«  bcr  Mbcn  tvq^beitr  btc  bctino^  ettiNi«  bobe  gebebt  fßk 
i&  crrrtti  unb  babitib  in  an^tb^bt  je  i^ttbtlbtn  tmb  «iQ^bctt:  fllji^  #abc 
in  mit  einet  menfcbengilatt  tKrbilbet;  etlicbet  mit  timi  t^oge«  ober  i^ictfaf« 
^gett  tbiere^:  baruü  fq  (tcb  felb^  tv^d  gefcbdb^  unb  becmeintf  f«  babinM 
ja  too(  troffen;  fi^flinb  bod)  fo  fer  «on  »i^db^it  <|eioefenf  bttf  fq  tamtt  |it 
narren  fpfltnb  »orben.  !Z)ann  er  ^(qd)  ba»or  fvrMbt:  *<6q  bobenb  fiett  et- 
lennt;  tp  b^ibenb  in  aber  nit  geeret  aM  einen  gettr  no(b  banfbar  gfon  k.i 
funber  babenb  jn  na4  iter  torbeit  i^erbilbet«  Utf  weiden  werten  am  to« 
tigt,  bai  9aultt<^  bit  jt  torbeit  barum  fcbiltet^  baf  fq  gott  mit  bilbimgai 
i^er<|(t)d)et  babenb,  9Ba«  wurb  er  lü  unferen  }9ten  rebeiir  ba  nNt  nic<  benn 
bunbett  malen  mee  gb^enbienfle^  gebebt  i)anb  benn  Mne  beiben? 

Sä  »ägerem^  i^erflanb  werbenb  »ir  von  ben  gefttmffinfHereti  bctie^r 
baf  bie  erfanntnuf  Ut  gefUm«  alfo  bobe  angebebt  r  baf  ein  ieMic^  laäb  bic 
gfltrnr  bie  im  aUer{td)tbarefl  gfqni  etgenlid)  erfeben  unb  bebafien;*  ftaht 
Ottdb  bemnad^  bemfelben  im  gelegnen  gfUm  einen  nomen  geben  nac^  ber 
geflaU,  bie  ftj  bem  geftim  meint  g(9(b  fqn.  IM  bem  bama^b  gefölgcti  baf 
fq  ba^felbig  gefUm  für  einen  gott  geeret  r  unb  ein  bilbnuf  nacb  bem  ncmm 
unb  g(ia(t  M  gelltm^  ufgerid)tf  unb  ben  gott,  ben  ft)  bermetnterib  (9Ctib 
gflirn  t^erwalteni  ^  an  bemfelben  t^ereeret/  Sqfbil :  T>it  Vegqpter  monetib  tm* 
ber  bem  (Her,  ben  bnbenb  fq  fSr  anbre  g(Um  erfaren.^  Unb  f^tmol  it  lanb 
fUr'  alle  lanb  frud)tbar  ifti  babenb  fq  einen  ftier  fQr  dnen  gotl  sebeMr 
nnb  in  einer  geflalt  eine«  fliere«  ben  iren  gndbtgen  gott  oereeret  unb  9(ot4 
genennet;  nit  baf  ber  Vpi«  ober  ein  anbrr  flier^bilb  jr  gott  tvdr:  bann  fq 
bie  frucbtburteit  jrt^  (anbete  nit  bon  {einem  bi(b  funber  von  bem  gtfttm 
bar  ober  von  bem  gotti  ber  M  geiHmf^  gwaltig  wäre,  erfanntenb.  9fbet 
ii  bcreerung  »oKtenb  fq  benfelben  gott  bemnad)  oud)  verbitbet  baben.  2yaf^ 
uf  fd)mti|t  fq  nun  9au(u« ,  baf  fq  ie  babin  (ummen  fqginb ,  ba#  f^  ber 
göttlicben  traft  unb  würfung  fqginb  innen  morben;  fqgiiib  aber  bemna<b 
in  bie  torbeit  gefallen.,  baf  fq  bie  mit  bilbnuifen  verg(qd)t babtnb/  2>orutf 
aber  beU  gemerft,  baf  fq  bie  bilber  nit  für  g9tt  funber  für  gflaOenr  brnen 
bie  g9tt  glqd)  febinb,  biettenb:  basi  nut«  anber«  benn  ein  wart  torbrit  üh 
benn  wer  bat  gott  ie  gefeben?  Unb  folgt  alfo  beU,  baf  frSmb  gStt  Mrbe- 
ten  ftnb;  e«  flnb  oud)  bie  bilber  unb  glqd)nufien  verboten  in  funbrrbeif. 
!Z>efbalb  bif  comment  unb  <tnd)t:  itmuladbra  unb  ibola  b^Hftnb  abg5ttf  im* 
Irdftig  unb  wiber  alle  eigenfd)aft  ber  Worten  unb  ftnne«  erbiAt  ifk. 

9lo(b  welienb  wir  bie  ein  belle  {unbfd)afit  M  ber  beiligen  geMrifl 
anzeigen,  baran  man  bell  er|td)t/  baf  bie  beiben  ire  g^b^n  nit  ftSr  gott 
funber  ftir  bilbnuffen  ber  btmmelifcben  (al«  fq  wontenb)^  gStten  gebatten  bo* 
benb.  911«  (tliai  ben  opfertampf  tbät  mit  ben  baalifd)en  unb  wclbpfoficn 
1.  SXeg«  XVIII.  19.  ff,  befd)aA  ber  uf  bem  berg  Marmel,  unb  btcf  1b 
^elia«  irem  gott  baal  rufen.  ZXii  tbatenb  fq  rAfirnbe:  SSfcalf  erbot  mi«! 
Unb  aU  fq  ba«  getriben  bi«  )u  mittem    tag,   verfpottet  fb  4>e(ia«    fifittß 


^)  TicbHgtnn.    >)  im  &Md>tni9  bebten ,  (l(b  gemerft.  *  ^)  rtflferen.    «)  be^ 
a<bt«t.    *)  tot  —  au$*   •)  wähnten. 


C^ftenUd^  «Htumrt  butacnnei^eri  unk  tiM  lü  3ärtd^.      395 

ätnitti  €^<6n)ni>  fifktv!  brmt  er  iit  dt^rr  gott:  onb  M  HUpä)!  ^e  tcboti 
c%(r  iit  an  bcr  (Ktber^  ober  uf  bem  »ei|/  ober  er  fd)(af)r  fo  toitt  et  ema« 
eben.  i>ie  etfinM  ftd)  /  baf  ou4>  bte  baaUpfnffen  i  bie  fufl  (in  bilbnus  an 
>tt  enben  battenb,  ba«  bilb  nie  anräftenb,  fwibet  ben  baa(r  ben  fy  einen 
bimmelifAen  sott  bemtetntenb  fi^n.  <E^  erffnbt  fic^  ouc^  an  ben  «orten 
ifytUäi  baf  er  felbtf  bie  Reiben  nit  barfiir  gelabt  r  baf  ftf  ben  gölten  für  ei« 
nen  gott  babtnb  onger&ft;  fuit  b<tte  er  berbtngtr  ^  baf  0)  ba  ftöttnb  ben 
baaf#8ö((en  baben;  unb  bdtte  bentna(b  nit  gerebt;  t9ie  er  i^itfocbt  fer  »Are; 
unb  bAte  leinl  fKmmerbebenl  bbrfen  tt. :  benn  ber  gS^  mdre  gegenwuttig 
gfptt.  2>af  aber  bte  gb^en  ou(6  barwibrum  gbtt  genSmt  tverbinb  t»on  gotti 
bewdirt  nitr  baf  man  an  bifent  ort  bef  gefa|}e<  ftmnlac^raf  gbtti  {büt  oertflt« 
fd)m:  bann  man  mäf  bte  mort  be^  gfa^e^  nac^  jrer  eigen((()aft  bru4)en; 
oon  bem  toirt  barna(6  tnmmen«  €!o  bi(  oon  bem  erflen  pnneten  f  ber  loof 
eben  (angi  aber  in  Itirje  ber  nad)(ttmmenben  bienen  »irt. 

2)(r  II.  punct 

flioer  gnab  geteerten« 

9e)  für  ben  anbren  pnneten  toeUenb  »ir  ui  ber  gefftrift  erfarcni  mit 
tttib  in  loa«  gefialt  f«  ßttdbe  gbtter  irereeret  b<lbenb  k.  3utn  erilen  i  0)  ba* 
benb  inen  bient  3um  anbren  babenb  fQ  boffhung  unb  uertrnmcn  in  f\}  ge* 
fcbt.  3nm  britten  babenb  fq  bie  gefc^ntbleten  gbben  um  tänftige  ober  Per« 
borgne  bing  rattf  gefrogt,  unb  nt  jnen  tP9^efagt.  3um  oterten  babenb  (9 
bie  fteinea  unb  bbUinen  gbteu  anbetet.  3um  .fidnfhn  babenb  fQ  inen  ge« 
opfert  le. 

Uf  bifen  pnneten  börftinb  wir  gar  gbetn  anttpurt  geben  i  benn  er  tft 
a(fo  an  jm  felb^.  !Daf  bie  3uben  unb  beiben  H^lcber  gita(t  jre  abgütt  oer^ 
eeret  babenb.  993ati  bienet  aber  bal  biebar?  ba  mir  oon  ber  gSb^n  megen 
banblenbr  nit  bon  ber  abgbtt  wegen.  SBiewol  bie  Pi(  beftimmt  iflf  iai  wir 
glpc^maf  ben  gbl^en  embi;*tenb/  wie  oucb  bte  beiben  jrett  gbtten  getbon  ba« 
benbf  we(cf)e^  aber  im  fünften  unb  fecb^ten  puncten  wibrum  (ummen  wirt. 
Z)arum  m&f  man  febeur  baf  ber  gefcbcift  nit  gwalt  befcbet^*  ^ie  babenb 
f9  ben  gebrefleu/  baf  ft)  nit  üt^tnii  baf  bie  frftmben  g$tt  ein  befunber  per« 
bot  babenb;  ou(^  baf  bie  bilbnuifen  ein  befunber  Perbot  babenb.  Ondi 
wetfenb  fp  nit  febeni  baf  bie  g&ben  nit  pot  ben  götten  ober  erfUi^  ju  g'öt« 
ten  gemalt  ünbr  funberr  ftlr  baf  ein  Pott  Permeint  bot  (td)  einen  gott  er« 
funben  babeur  ber  jm  belfe  ober  nul^ttc^  fpe^  benn  bat  ti  erfl  bemfelben 
gotl  ein  bilbnuf  ufgerid)t.  Unb  i(t  alfo  ber  gi^  um  be^  gotte«  wiUm  ge« 
mac^ti  unb  gbein  gbb  ber  gott  gfpur  ben  fp  Permeint:  babenb  ouc^  ben 
gb^n  nit  fdr  ben  jren  gott  gebebt  i  funber  jren  gott  in  jm  bereeret.  Z)if 
Wirt  in  fär  unb  ftir  mit  tunbfcbaft  offenbar.  (Eicob.  XX.  S— 5,  ba  bif  gefab 
pon  abgölten  unb  gbben  grunbltc^  (tat;  berbütet  gott  frSmbe  gbtt  mit  et« 
nem  eignen  namenf  eto^im  abarim.  Unb  bamacb  berbfitet  er  mit  eigenen 
»orten  unb  mit  unberfcbeib  ber  rcben  unb  (innen  bie  bi(bnu(Ten  t^nb  gipd)« 
nuÄen  mit  befunbren  pnneten  ein^  näwen  geböte«:  fHit  mad)  bir  ein  ge» 
fcbnit^t  bilb  nod)  einigerlep  gl«d)nuf  tc.    92fel  unb  tbemunab* 

9(U  fp  nnn  bte  runbfcba^en  ui  Slubie.  11. 11»  12.  barpn  giebenb:  Gq  ba« 


0  bebtngt,  gefbtbect. 


596      (S^ri^enttc^  antwuct  buraermetitert  unb  coM  na  3änd^. 

htnt  flfbknt  bcm  o^ott  BooUm  otit  ^bcnb  i^ertoffcn  jmi  ^ettctt  ic :  (tttct  oHl 
bai)tn  f  ba$  fq  ben  9aa(  für  cmcn  gott  scbaltrtt  r  unb  jm  gebtent  ^bmb.  3(1 
1901  für  un^f  bctin  mott  g^ettitm  anbcrftr  webtt  bcm  tintsctt  tvortn  sott  bic« 
nm  foO.  SBie  locUenb  fp  aber  bteru^  bctoarcttf  ba$  fv  bm  gSt^n  für  brti 
sott  gebebt  bübtnb  ?  d^  fq  in  betn  oorigen  artiteC  (unb  mec  wctbesb)  fümt* 
mcn:  ti  fqe  banni  baf  fo  fagcn  mcUinb  btf  mott:  9(bsott  SaaUm  brift 
rincn  s5^en.  Unb  »rnn  etf  alfo  foU  selten  i  fo  wttt  .(wie  t»ot  im  etikm 
ouncten  s^ntelbet)  ein  iebet  (önnen  aUt  bins  oerontwurten  mit  einem  nwrt: 
benn  ein  mort  mitt  jm  aUe  bins  btifien  r  wie  et  wtU.  9Bitt  oud)  ftut  fpn 
fptad)en  je  (enten:  wenn  einet  ein  wott  (annr  witt  et  fotecbenr  ti  bccfle 
alle  bins»  ^I^r  toenri  man  ft)  bie  ftast:  toüi  bei^t  (tmutacbtum?  wetbenb 
ft)  ontwutten:  e^  t)ei$t  ein  bilbnuf.  Unb  fo  man  foticbt:  6o  nun  sott 
btlbnuffen  betboten  bot  i  foU  man  fp  nit  boben :  fo  metbenb  fq  teben :  @tmtt« 
lacbta  bci^t  bafelbjl  nit  bUbnuifeUr  ti  beift  absott.  Unb  fo  man  bi(  fpticbt: 
et)  banb  bem  absott  Saaüm  s^bienet;  bic  feit  et  nit  bon  eim  sbl^tn  obtt 
btlb  funbet  oon  eim  absott;  nnb  tebenb  abet  jti  ft)  bobinb  bie  biCbet  fut 
absbtt  stbebt:  fo  mufienb  it  ie  teben:  absott  SaaUm  btifie  ein  bilbnuf. 
Sjia^  ift  abet  benn  bcrt  fiit  ein  fd)»anfen  unb  waten  r  ^  fo  man  anbetft 
finbtr  webet  it  futsebenbf  baf  jt  benn  ben  wotten  ein  anbte  bebtitnuf  uf* 
fi^nb?  foU  man  alfo  mit  sottet  wott  umson? 

^ietum  weUenb  wit  ba^  wott  sottet  butd)  SRoofen  2)eut  XXXII. 
16,  17.  böten:   @q  banb  jn  (sott)  g^^^i}^  mit  ftömben  gStteur  unb  mit 
iren  cfcümn  au  jotn  bewegt.    €fQ  bobenb  ben  tuflen  ufseopftet  unb  nit 
sott ;  ben  sötten  i  bie  fi)  nit  tanntenb  k.    ^ie  bött  man  füt  ba^  et(i  i  baf  fo 
(bie  finbet  3ftael<l)  sott  s^v^iit  bonb  mit  ftdmbcn  sötten.    3um  anbren, 
baf  ft)  ben  tiiflen  ufgeopftet  bonb.     9Bie  beflat  abet  bie ,  baf  bife  geleerten 
fdsenb:   ft)  babinb  bie  soften  füt  sott  sebtbt;  fo  et  bie  fptid)t:  fQ  ^abenb 
ben  tuflen  ufseopftet:  beift  oud)  tufet  unb  sö^  ein  bins?  Obet  bonb  fq  se» 
wäfti  baf  ti  täfel  (inb  sfpn?  fo  wärt  ie  ein  totbeit  sfpnr  baf  fp  jnen 
ufseopftet  bättinb:  fo  fq  itwü^ti  baf  e^  täfel  wätinb.    Darum  eigenlid) 
ufjefeben  ifl ,  baf  un^  nit  unfet  sfttd) '  bon  bet  watbeit  abfute.    t>ie  ab« 
göttetet  bonb  (tit)  nit  färfebeur  baf  fq  bem  tüfel  ufbpfretinb;   funbet  fq 
banb  ben  i  bem  fq  opftetenb ,  füt  einen  sott  sebebt.    SRod)  (inb  fq  abet  irt 
gangen:  benn  bet  tufet  batfq  in  ittfeligem  won  gelaffeu/  iü  mit  alter  frafi 
batin  gebalten ,  jnen  ni  ben  bilben ,  bie  fq  jtem  i^etwänten  gott  su  eeren 
ttfgeticbt  battenbi  antwutt  geben,  gtqd)  aii  ob  ti  bon  bem  gott  (äme,  ben 
fq  eetetenb.    @ott  abet  bat  jnen  oft  fölcbe  itttumi   unb  wie  fq  bet  tufel 
bettog,  anteigt  butd)  bte  ptopbeten,    benen  fq  abet  nit  glouben  gegeben. 
Datf  atle^  an  betflan  gibt,  baf  fq  jte  gött  nit  täfet,  nit  ben  gö(en  babenb 
betmeint  ae  fqn,  funbet  einen  gott,  bet  jmn  unbetannt  tvai:  bet  wai  aber 
nüti  I  benn  baf  fq  bet  täfel  blanbt.  ^    J>ai  etf annt  gott,  unb  fd)alt  oft  jte  gött 
täfel.    ®lqd)etwq<l  nämt  lai  göttlid)  wott  ofit  ben  gö$en  einen  gott :  nit 
baf  ba^  gemein  bot!  ben  göben  fät  ein  gott  biette,  funbet  baf  e^  fmen  gott 
unbet  be«  gö^^en  gflalt  beteetet.    9(bet  bq  gott  unb  (tnen  glöubigen  wa^  ti 
(td)eti  baf  bet  gott,  ben  abgöttet  eetetenb,  nät^  toai:  benn  fq  wuftenb  wol, 
baf  nut  ein  gott  ifl ;  bef balb  fq  bemnad)  jte  abgöttetq  Petfpottetenb ,  baf  fq 

•}  wät^tit.    *)  dtlc  (StubtU^,  6pitfun5tgfett.    ^)  petblenbctc. 


CbriilenUc^  anttrUrt  hixt^mMi^txi  unb  rotej  su  Büttel^*      S97 

nfiW  aitter<^  cerctinb  webet  tien  aö^ctt:  benn  bet  ^Mi  bef  ber  g9^  tva^i  bct 
wäre  nät.  2)a<i  muftenb  aber  bie  abgSMet  niti  funber  tuftenb  jce  ewiaeii 
bimmelifcben  gi^tt  an»  bie  fp  bod)  nil  i^&ctenb:  benn  (q  matenb  nät^.  Unb 
»0  jnen  ttoft  ober  ontwutt  geben  »arb ,  befc^ad)  e<l  butd)  ben  tiifel«  Dan^ 
nent>ot  lummen  i(li  ba$  gotte^  moct  ofr  rebk^  (q  opftetinb  ben  tüfleni  unb 
fo  biclHnb  bie  g&^  fut  a&tt:  bar  um  ba$  b9  gott  offenbar  wa^,  baf  9t)tin 
gett  ma<{  mebct  et  /  unb  bie  antwurten  i>om  tüfd  tamenb.  .  S)if  wtrt  aile^ 
Aar  in  ben  wetten  9auU  1«  €or.  VIII.  4,  ba  et  in  ber  perfon  bet  woU 
oäifenben/  bie  (1(6  betmetntenb  one  Verlegung  Dom  gb^enopfet  effeUf  tebtalfo: 
S&it  »fliTenb ,  ba$  bet  gol^  in  attet  weit  nfitf  i^  i  unb  baf  gbein  gott  i(l 
webet  bet  einig,  ^at  bie  meinung:  3c^  weif  glQcb  aW  wot  aU  jt  DHwüiii 
fenben  unb  geleetten  (tebt  abet  )u  ben  d)tiilenf  bie  geleett  watenb  unb 
meintenbi  fQ  möcbtinb  one  fcbabtn  jtet  confcien}  miteifen  im  g5(en« 
Opfer:  bann  fq  wüfttnb  wo(/  baf  nun  ein  gott  wate»  U^clb  bie  abgott 
nOjib  benn  ba^  blof  bilb;  batfät  abet  bie  abgöttfet  ben  abgott  nit  ^ieltenbi 
lü$  et  nun  bet  g9^  wär)i  ja  id)  weif  gl9d>  M  wolf  ba§  ber  g&ft  nät 
ifii  bai;  tflf  baf  ber  gbein  gott  iflr  bem  ber  g54$  gemacht  ift:  benn  e^  ift 
nun  ein  gott  k.  Unb  bemnac^  folget  im  X.  eap.  20:  2>atum/  ba<i  bie  ktu 
ben  opftenbf  botf  tbunb  fi)  ben  tiiflen  unb  nit  gott.  6t)  meintcnb  abctf 
e^  wärinb  g5tt;  batum  tuftenb  fq  bie  an  ali  gi)tti  naottenb  fq  gött  unb  nst 
tuficl.  ^ie  Witt  ies  bie  gan}  fumm  bifed  mif  üerilanb^  erf iärt.  3a  /  fpred)enb 
fi)r  gott  ndmt  felbd  bii  gö^n  g&tt;  aber  bie  abgöttler  Mettenb  bie  gol^n 
nit  barfäc«    ®ott  nämt  f«  tüfel;  aber  bie  abg&ttlet  bieltenb  fq  nit  fut  ti^ 

'  fe(  funbet  fut  gött.    Sloci)  ifl  aUweg  nit  umgeftoifcn  i  baf  bie  bilbct  nil 

verboten  fQginb.    3um  btitten  fpttc{)t  et:  0q  opftetenb  ben  götteu;  bie  fi) 

.  •  nit  fanntenb.    Z)if  ifl  bet  grunb  bet  gänjen  meinung.    ^^ttenb  fq  bie 

.    >ilber  fut  g5tt  gei)ebt,  fo  bdttinb  fq  bie  bilbet  wol  etftnnt«  ^bet  bie  bilbet 

varenb  unertanntet.göttenf  bie  aber  nüt<i  watenb»  funbet  baf  bet  tuftl  ftd) 

n  jnen  anjlatt  jtet  Detwänten  götten  ojfhet:  benn  wOntenb  ft)i  3upitett 

ivMOf  ^pi«  ober  ^efculapiuf^  t)ätte  mit  jnen  burc^  ba«  bilb  getebt«    2>atum 

lun  beU  gnugr  baf  bifen:  punct  nie  bewäten  mag»  baf  man  bie  bilbet  bCß 

en  mög:  benn  et  nät  anbet«!  leettr  benn  wie  bie  abgöttlet  jte  g&tt  Dttf 

.  tet  babinb  i  bie  abet  oon  gott  ie}  ft&mbe  g&tt  /  benn  }u  uetfpottung  g&^eiir 

Üb  abet  tüfel  genämt  werbenb.   Sloct)  ftnb  beebei  ft&mb  gött  unb  gi^eni 

.tboten.  a) 

2)et  III  Dunct 

^üt  ben  btitten  punkten  j^igenb  uwre  geteerten  urfac^en  an^  warum 
-  e  d^tiflenlic^  (ilc^  bie  bilbet  babe  }ugela{Ten  unb  oerorbnet  k« 
''  .  Slntwurt. 

"       X)a(^  t(l  bie  d^riilenlic^  fi((6,  bie  gotte^  wort  einigen^  (ofetf  unb  (Ic^ 

:  •  \ .  ^  aUcin  fiiren  unb  wqfen  lü^t.  9lU  Sbrijlu^  3ob*  X.  1.  ff.  eigentid)  leert 

^^      

m 

'•    -  *)  etnjtg ,  aüctn. 

.   -:  «)  Utbee  bte  Dtet  @(blufreben  in  ber  d^ttfKicben  Untcrticbtung  oom  Teufel,  imb 

'/.'  nbet^  oon  feinem  Sinfluf  auf  bie  ^enftben ,  wirb  —  aU  eine  in  bee  2^t  unnös 

^^  -  -  e  aibfcbweifung  —  ntcbt  geantwortet    2)er  Scufel ,  ^i^t  etf  bort ,  bewtrfe  bnrd|^ 

.^  ^  e  Aeaft  bte  fcbworse  Aunfl  ober  Saubereo ,  unb  i)übt ,  in  btn  Silbern  «eeborgen , 

;:r'  *  itberwerfe  getban. 


598      C^ri^enlic^  anttourt  bitrdctmeiflettf  unb  cotrf  |ji  3fitu^* 

tmlct  bft  fl(9(^tttt|  t)e<  Mrtcn  unb  let  fAafrn :  M  bit  fc^  ^  ftSnitai 
titt  nad)fb(9in(  i  oud)  jt  (limm  ntt  ettnininb  i  funUt  cfitin  Um  tecbttn  Mv» 
tm.  9tun  bat  bic  iÜmtn  M  ttibtfn  bftttn  gotM  alfo  arbcOct :  Z>tt  fotti 
bjr  (ein  flefcbnibt  bi(b  inad)en  nocb  einiderki)  glQ^mif  tc.  9IIfo  fbtqt  /  bof 
(in  ft(cb  bit  bilbet  nit  babcti  Witt.  (Stf  folgt  oucb  bentnacbr  bof  bte  fild), 
bit  ber  i9ibft(Umm  lofet/  nit  ein  titd)  d^brifti  ifl :  benn  fQ  ^at  ber  frdmbm 
iUmmen  glofet.  Co  gott  tebt :  bu  faUt  fo  nit  boben ;  unb  bie  frombm 
banb  getebt:  bu  foUt  Tq  baben:  uf  ba<i  bonb  fp  ben  fr&mbm  gelofrt;  fe 
finb  fq  nit  ber  fcbofen  SbtifH :  benn  bitfetben  (ofenb  ben  frbmbtn  nit.  .^icrtim 
loiTenb  wir  untf  bic  (i(d}eni  bie  bit  wirt  fatgemenbti  nit  irren:  bann  bit  fflcb 
gotte^  frbt  nut^  Qn  r  ba^  wibet  gott  ift.  trifft  bie  fltvet  gnab  jte  gelcrctm 
ben  vorigen  f^UDgi^mum  unb  lai  confeouen^  uftbän:  fo  merbenb  fo  Mtnt 
ob  fD0  oud)  (Krjjlanbinbf  wenn  fq  Don  ber.tilcben  rebenb«  Datum  btift 
gbttnetf  (eerer^  Jägnu^  nteei  fo  wir  gotte<i  wort  babenb. 

2)a$  fq  oon  bem  concilio  ju  SonftantinopeC;  ba«  700  jar  na(6  ff^rt^ 
gfoui  barqn  jubenbi  tbunb  fq  un<  ein  tre{fen(id)en  bienft:  bann  man  baton 
fid)t,  baf  bie  vorigen  d)riftenr  bie  mit  aUer  unfd)ulb  unb  warbett  un^  vqi 
fibertroffen  babenb  i  nod)  nie  ertennt  battcnbi  baf  man  bie  bilOer  (oUtt  babcii; 
ont  )WQfe(|  iai  fq  wo(  im  gbttlicben  wort  (bem  fq  (Iqfet  anbangtenb  »tbct 
»VC)  fabenb  i  baf  man  fq  nit  balten  foUt. 

Ower  gnab.  geleerten« 

2>ie  bilber  ermanenb  uMi  wie  bit  lieben  bcUigtn  getebt  bablnb,  cctscnb 
}A  anba(btf  meerenb  ben  gloubntr  f&renb  über  Mi  emstinbtnb  mHi 
fldrtenb  un*  in  wibrrwdrtigteit  unb  in  (qben:  reisenb  un^  iu  t^eracbtung 
ber  weit. 

Olntwurt.« 

9Bie  wol  wir  biertiber  gbein  antwurti  aM  übtr  menfcbcntanb  r  fltbcn 
bbrftinb:  nocbf  fo  etli(b  fcbwatb^n  glqd)  f8li(ber  maf  qntebenbr  fo  iKtmn^ 
lenb  lieben  geleerten :  SBenn  jm  alfo  wAr,  att  ji  anjtigerib:  (b  bitte  9btt(ttti 
übel  iKrfumet,  baf  er  nit  befolen  bitte  bilber  se  machen  r  wo  f31i(bct  nu% 
^arin  iletftt.  Vber  jr  netmnb<  binber  (id)  an  b*banb.  SRan  muf  t>en  bem 
wort  gottetf  geliert  werben  unb  nit  wn  ben  bilbm.  Slemenb  ritt  (tnb  (aW 
ftlid)  rebenb:  SBomit  foU  man  bie  finbet  teeren?)  unb  fteUenb  ti  für  tin 
bilb,  unb  leerenb  e^  nit  ein  wort  Dom  bilbr  unb  lafienb  febeur  ob  ti  ab  bem 
btlb  welle  erlernen  f  baf  d^briiht«  ben  tob  ffir  et  gelitten  bab!  €fprr(4cnb 
jr :  3a  man  muf  e^  barjti  leeren  mit  bem  wort.  6o  bbrt  man  wo(,  baf 
c<  oom  wort  muf  geleert  werben  unb  nit  oom  bilb.  3e}  febenb  jr  i  moi 
jr  tbünb :  3r  furenb  ab  bem  wort  i  ba^  oor  red)t  im  bergen  geleert  bot  i 
er(l  bitiu^  an  bie  bilb  i  oon  bem  inneren  menfd)en  )u  bem  fifferlidKu.  Jm 
wort  muf  un^  leeren  i  nit  be^  menfcbenr  wie  wol  er«  rebt  )u  finem  bnibct; 
funber  ba«  worti  ba«  gott  mit  itnem  geifl  in  unferen  betten  uftbut  itnb  tc 
Detflan  gibt,  baf  wir  e«  betenninb  unb  jm  anbanginb.  2>ie  bingf  bie  wir 
cmpfinbenb  unb  febenb,  bie  }fibtnb  un«  wiberum  baroon.  Unb  ba  grfoto« 
<btn  Wirt :  T>ai  ift  war,  aber  man  bat  bie  bilbnuffen  ju  geMKbthuf  Ui  wor* 
te«?  antwurt:  eiiiii  alfo  fallt  be«  menfc^en  wort  bin  unb  bar.  Stü  wi^ 
tenb  bie  bilber  leeren;  ie)  ifM  babtn  lommen,  baf  fq  nun  qngebenl  madKnb. 
Über  alfo  fott  jm  gefd)eben.  ®ott  bat  fq  oerboten;  barum  foU  man  fq  nit 
aben ;  man  foU  aber  an  jr  (latt  ern(lli^  ba«  wort  gotte«  unb  on  tmberlof 


e^tfltnHc^  animti  imtmtifivA  unb  raM  iä  3nti(^*      599 

ftitcit.  OBiv  fcbcn»  (cibcr  fdM  mo(f  taf  Ue  ftifttt  pfirffen  ^a«  («ten  9l)ctfU 
rhtaer  on  btc  tvdnb  babenb  laffen  malen  (^Qvan  man  nuW  mr^r  bie  4rfcf)icf)t 
crtnneret)i  webet  ba$  f«  i90n  einet  unfern  breiten  i  ben  alten  fc^alfbaften  9lbami 
untf  t^or  ben  ougen  anjetsttnb;  unb  bemnad)  bie  gnab  90tte<i|  bie  er  ux\$  }c 
^tlf  in  jüfenben  fini  eignen  fmttf  er^ciflt  bat  i  lartinb«  ^iffe  man  fp  ba^ 
toort  aUentbalb  tru(id)  füren  unb  ^fter  benn  DormaM :  fo  mirt  man  feben, 
ba«  bie  btlber  aUentbalb  bingenommcn  merbenb :  benn  man  barf  ice<l  ma« 
nen«  nul  i  ba  man  ftew  (aU  man  foU)  mit  bem  »ort  manet.  a) 

JDec  IV.  punct* 

3n  bem  »irt  anzeigt  i  mte  tan^  bie  (»Über  senktet  Mtttb. 

^ie  föKenb  bife  geleerten  aUn^e^  benfen  f  ba$ ,  mie  nacb  f9  ftd)  rfimenb 
^insu  bi<i  }u  ber  apoflel  nt  ^e  reiben  i  baf  e^  aUweg  ge  mentg  ift;  fo  e« 
gott  nit  serebt  hat.  QTbrifht^  bot  jn  ben  iOngern  geforodben :  Z)et  geift  ber 
warbeit  wirt  ücb  alle  warbett  leeren.  60  fq  min  oUc  morbett  geleert  (tnb » 
n«te  banb  fi)  benn  bie  btlber  verboten  t  fo  jr  meinenb  1  man  m9ge  ft)  baben  ? 
&  mü$  ein  teil  unwar  fqn  ^  äwtr  ftirnemen  ober  aber  ber  gSttttd)  getfl  1 
bfr  in  f9U(b<^  geleert  bot.  dlun  mag  ber  nit  brecbm :  fo  muffenb  jr  unb 
otte  I  bie  timer  metnung  (tnb  1  brec^n« 

2)00  bemnad)  ätver  gnab  geteerten  mtgetgenb^  locc  (om  imW  ber 
fromm)  taifer  ^bitiopinuf^  nad)  ber  geburt  Qhtifd  700  jar,  unb  nad> 
jm  ber  mannlicb  (atfer  8eo  721  jari  unb  uf  ben  fin  fun  (EonftantinuO 
mit  tim  concitio  SSO  btfd^fenr  mib  nad)  bem  Seoi  itn  fun»  unb  nad) 
benen  oud)  9?ieepboru<l  &eauratrud>  Sticbaet  unb.  fico  VrmcnicuO  bie  biU 
ber  babtnb  obgetbon:  aetgt  un^  ani  baf  gott  aOweg  (in  wort  öffnet»  unb 
(aft  tat  berrfd)en :  bann  fi)  felbo  erfemtenb »  e^  babe  batf  Perwcrftn  bev 
btlber  bi^  in  bte  100  iar  gewäret.  9tber  wir  febcti  oud^  btertUi  wie  ftort 
Off)  ber  tiifet  anlegt.  "tVarum  babenb  bie  rbmtftben  pdpfl  fo'lang  getufetf* 
hU  fo  bie  bilber  wiberum  Qngebrae^t  bobenb*  3fl  ein  berbfingnufi  gotteO 
über  bie  1  fo  ba^  liecbt  ftbenb  unb  nit  onnemen  wettenb.  ^tttnb  ober  bie 
r9mtfd)en  taifer  ben  rSmtfcben  btfd)of  t^on  ber  (iner  groffen  maeftt  u^ge^ogeni 
fo  wäre  bie  gefärb  ber  btiben  nit  wibrum  brad)t.  !Z>aran  wir  nun  wol  eritr« 
nenb:  wiR  man  ba^  gott^wort  ftir  unb  fär  in  eeren  unb  in  ben  fd)ranfen 
bebalttUf  bat  man  bie  wiberbäffjenben  pfaffbeit  muf  ab  laffen  ^rben  uner« 
fel^t  t  benn  aUein  fo  bit  jro  ja  bem  amt  beo  Worten  not  ifi ;  ober  aber  fn 
wurbinb  aber  aU  lang  grpnen  unb  gu^lt n  1  ^  bi<  ctwomi  ein  Srenc  Um  $ 
ein  närrifd)  w^b  i  bao  inen  wibetum  bulfir* 

SBir  trlernenb  oucb  tfiti  tvat  groffen  gwoM  glt}(b  b^  att^tbunbett  joren 
bar  ber  papit  i>on  SKom  gebrückt  hat.  i>tnn  aU  ber  taifer  (Sonfiontinu« 
SSO  btfd)of  in  etm  conctlio  gebebt  1  tiat  ber  papii  bem  concilio  nit  gefblget. 
9(ber  ali  bie  3rene,  bie  taiferinui  oud)  ein  concilium  btelti  baO  im  gefeti 
ba^  bielt  er«  SBarum  galt  be^  taifern  eoncilium  nit  ali  wol  aU  ber  taifr« 
rinn?  3>arumi  baf  e<{  bem  papfl  nit  gefiel.   Stun  wao  bod^  jenel  ein  mann 

^)  auf  ben  QlnlaP  gepaflet.   *)  jammern,  loerben,  Bttbringlitb  ftbn. 

«)  Sie  (briflltcbe  tlnterritbtung  batte  ftcb  im  3.  airttfel  auf  9eugtitfle  t^en  %}x^vi% 
Wit,  S)ama^cenu^,  betf  6.  eonctltum^,  ju  gonflantinoptl  unb  ^'apfF  ®regor  IL  be« 
rufen* 


600      C|ti(ten(i<^  miftoittt  teigamcifkil  niib  Mtet  ji  %Mä^ 

ttnt  bt|  ritt  wtib.  tlttb  |)Uft  tiit  tthtt :  3a  Ui  Mpft  foll  cht  cetidlini 
^ttifrn ,  tttt  ^et  laifer :  tnttt  htt  papfl  ^at  i^ttnadi  ia$  tvpb  laf m  ciii  coit» 
ctUutit  Utüftn  mi  Um  flcfblsct.  U«  ketn  erlcrttet  Q^irt  f  tof  to2«tuil  Nt 
n^rltticbctt  obrcit  bie  concflia  bcrtift  babenb. 

S^  bobcnb  ottd)  bosctttal  et(id^  (atfet  (aM  bie  dtlmtnt  anjrigmb)  bft  an 
jtetit  (eben  8t(ttaft|  bie  ficb  bii  btlbct  biitsetbuit  gmibtH  babenb.  9lbrt  ic| 
tSbt  man  i  bie  fp  bennen  tbunb.  S^it  ntuf  btc  ein  tbat  mibet  gott  fpn.  fffict 
n>iU  aber  barin  ticbten?  Slieman  benn  ia^  s&tt(i(^  mort  Datf  btift  fi»  ober 
bennen  tbun.  2)ariun  lugtnb  biei  fo  bie  breebct  tSbenb;  u$  toai  gntnb  fq 
ba*  t^äginb.  a) 

©et  V.  puiict 

^ie  rebenb  Clwer  gnab  geleerten  alfo:  9n  bifent  fOnfkn  t^unctm  wtl» 
(cnb  wir  febeni  wai  groffen  unberfc^etb«  ft)ge  gwäfc^enb  mtfettn  tutb  ircn 
bttbnuffen  ber  bebfitung  ba(b. 

9Cntwurt« 

i>{e  iil  nit  not  über  btfen  puncten  antwurt  se  geben  r  benn  et  gor  ttiit 
begrqft  tveber  menf(t)(t(6  bebunfen.  Unb  babenb  aber  »tr  ba<  gSttltc^  t^er« 
bott :  Du  foUt  bir  fein  gfd)ni^te<  ntacben  no(b  dntgertep  glqcbnuf  ic.  iti 
berf&renb  üc^  oud)  fe(b«  bte  fln^er  gnab  geleerten/  alfo  baf  fo  wtbct  fi(6 
fe(b^  rebenb  mit  offnen  beüen  n^orten.  Denn  im  erihn  t>uneten  babtnb  ft 
geflrttten :  itmu(ad>ra  unb  ibola  (^dinb  tn  bifer  matert .  t^erttttfc^et  n^erben  i 
abgbtt :  benn  bie  abg9tt(er  babinb  jre  bilbir  fär  abgött  gebaUen ;  ba«  U^ögtnb 
n^r  cbriilen  nit  '  ^ie  ober  fpred^enb  ft» ,  btf  fog  ein  unberfc^eib  smüfc^enb 
jren  unb  unferen  bilbnuffen  i  baf  jre  btlber  abg9tt  bebtit  b<tbinb/  aber  unferc 
nit:  bann  jre  bilber  babinb  ben  3ttpitei|  6atumum)e«i  anber  g&tti  bie 
ftinbige  menfi!ben  gemefenr  bebdtct.  U^  meicbem  eigen(id)  evbort  tptrti  baf 
fy  bie  bilber  nit  fQr  gdtt/  funber  fiür  bitber  unb  gebAdbtnuden  ber  ntenfcbeni 
bie  etwann  gelebt  battenbi  ober  ber  bingeu;  bie  ft)  im  bimmel  meinttnb 
leben I  gebebt  babenb;  batf  bocb  ganj  unb  gor  »iber  jren  erilen  puncten  üti 
n^ie  tej  gebbrt.  !Dod)  weUenb  wit  jr  eigne  »ort  biebar  feb^  #  bamit  i^ 
febinb  i  »ie  »ol  fl}  bi»  facb  befeben  ^abinb.  ®lQ(b  im  anfang  bif  punctentf 
rebenb  fq  alfo : 

9Ba«  6<ltumu«/  3upiteri  VpoIfOr  9RaMi  SSercuriu«!  J&ercule^i  Se^ 
nu*r  fiupaf  Slora  unb  ber  glt}(ben  fflr  rin  unberfd}<mti  fd)^blt(bi  funbig 
(eben  babinb  gefurt  i  btewql  ft)  menfcben  warenb  uf  erbrq^ ;  jeigenb  ade  ge- 
fd)i(btfd)rqber  i  cbriflen  unb  b^iben  i  offrntidb  an«  &ölcbe  menfi^en  nacQ  jrem 
obilerben  babenb  bie  btiben  i  für  jre  götter  ufgemorfen  r  bero  bilbnuffen  nfge« 
riebt  f  ft)  anbetet  unb  in  mantberleq  weg  pereeret.  Unb  ob  fq  fcbon  tit 
allein  fSr  bilber  b'ttenb  gebebt  (aU  nit  ifl)  i  ma<i  nu^  ober  frutbt  b<tt  ber 
menfcb  m9gen  empfabnt;  fo  er  fq  angefeben  t^ct  tc.  ? 


*-^r 


a)  9lttf  bte  Seugniffe ,  baf  93itbet  btir(b  SSunbcr  entflanben  (&.  9.  loie  e^dfbU 
ffir  ben  SMq  9(6gaeti^  fein  ®cficbt  in  ein  Xucb  abbrutftt),  unb  btntoicber^  baf  Stfbet 
SSunbte  gewieft  (jbai  pon  ber  Aatfertnn  ^lena  gefiinbem  Aren)  n.  «.),  bie  an« 
Sufttiui,  aftbanaftud,  S>oma^cenu^  genonmicn  iputbtn,  to{tb  nichts  geontw^tttt. 
9>id)t  einmal  hit  fBlbft  wirb  benubt ,  baf  ba6  Spcanffurtee  eoncilium  794  f&t  JSife 
berotrt^rung  angeführt  toiii.    Aanntc  man  Kt  ®ef(bt(btc  bt6fcl6cn  ni<bt  t 


dciflenlid)  ottttratt  bttiaermciM  mit  f at(<  |ö  3fttit^      60i 

«um,  wie  bife  »ort  gcmmett  ftanbinb!  93or  (rtennen^  ft),  taf  bie  bcibm  itn 
tjimn  itt  fl^AAt^uf  bobitib  MUx  9rfiic|)t  k.  i^ie  f»rcd)enb  fq  »ibctimi 
(m  einem  wncten)/  fq^abinb  bie  btlber  ^t  s6tt  gebebt«  91lfo  foKe^  jugotir 
vo  man  »iber  bie  watbeit  iitqtet  IDad  fibrtgi  ba«  in  bifem  punften  m$(^tc 
ftn  anfe^en  baut  fummt  im  nädbflen.  a) 

2)«  VI.  punct 
ütott  gnab  geleerten. 

SBiv  tüifUnt  in  bifem  puncten  befeben ;  watf  unbetfc^efb«  mtfeve  bilb  in 
^m  foU  gegen  jren  gi^en  f)abinb  le.  Salb  batnac^  bon  unfeten  bilben  tebenb 
fvatfo:  (Bttbienenb  jnen  nit;  mitfe^enb  fein  betttuwen  in  fq;  wiefragenb 
f9  nit  raU  um  betborgne  bing;  wir  opftenb  oud)  inen  nitic. 

9(ntmutt 

St^bor  b<tbenb  wir  gefpart,  ba^  wir  im  2.  puncten  ufifiebentt^  ^attenbf 
namUd)  bau  berglQc^en  ber  beiben,  3uben  unb  unferer  bilbnufien.  Doe^ 
muffenb  wir  abermoM  ü.  ®.  geleerten  bermanen  i  baf  fq  im  näd)(len  punc« 
ten  felbtf  unb  bormal  ou(^  oft  Derjäben  babenb»  ba^  bie  beiben  jre  abgott 
in  ben  bilbnuffm  geeret  babinbi  unb  bie  bilbnuffen  nit  fär  bie  abgStt  fetb^ 
flebalten  /  tvit  bann  gnugfam  aber  ben  erilen  unb  anbern  puncten  gerebt  ift« 
SRun  bitttenb  wir  bie  bilbnuf  glqdjerwt)^  ntt  fflr  ben  /  bef  fp  ifl ;  ob  wird 
fl(pd)  alfo  nennenb ,  ben  göQen  fant  Q^briflofFel ;  bifen  fant  jtlaren  ic.^  9lber 
ivtr  bruci)tnb  por  ben  gö^en  i  gtpd}  aU  ouc^  bie  betben  getbon  babenb ;  unb 
fucbenb  bp  bcneu/  bero  bte  bilbnuffen  (inb;  glpd)  fili(t}e  bilf/  al«  ou(b  bie 
beiben  bp  ben  götten  gefucbt  babenb  r  bero  bie  bilbnuffen  warenb. 

2)a  fp  fprec^enb:  wir  bienenb  jnen  nit;  weUenb  fp  ünen)  berfion  ben 
feOgen :  fo  rebenb  fp  nit  recbt.  2)cnn  wir  bienenb  jnen  mit  offnem  gfang  unb 
Worten  in  ben  templen.  9tlfo  b<mb  oucb  bie  beiben  bcm  Jupiter,  ben  fp 
im  bimmel  betmeintenb  fpn,  gebienct.  9lber  ba^  boll  gotte^  f^t  Ki  iAi  aU 
ten  teflament  unb  im  nflwen  bp  ben  alten  cbriflen  nit  getbon.  QßeUenb  fp 
aber  (jnen)  berflon  ben  gS^en :  fo  bienenb  wir  jnen  glpd)erwptf  aM  ou(^ 
bie  abgSttler.  SBir  legenb  (ojlen  an  jr  ufrid}ten ;  nennenb  bie  tempel  unb 
oltar  nadb  jnen;  ric^tenb  jnen  felb«  walb»  unb  bergftlcben  uf;  unb  wo  bie 
bilb  an  benen  orten  nit  wdrinb  r  luffe  nieman  bar.  Unb  lann  man  f5lid)d 
tttt  in  ben  mifbrud)  beH  gemeinen  menfcben  fcbrpben:  bann  pdpfl,  bifcbof 
ttnb  carbindl  gebenb  ablaf  barju.  Unb  rebt  aber  gott:  3>inen  f^ttttn  gott 
wirft  bu  anbeten  unb  bem  allein  bienen.    (£r  fprtcbt:  allein. 

SBpter  fprecbenb  fp :  9Bir  fel^enb  (ein  bertruwen  in  fp.  Z)a<  ifl  abec 
^r  warbeit  gan;  unglpd)  (ber  fVligen  balb):  bann  wie  menger  ift,  ber  fin 
t^ertruwen  feiig  je  werben  in  ein  creatur  fe^t  i  ber  in  fant  ^atbrinen ,  bifer 
in  fant  Jacoben ,  fant  Sarbaren  k.  Unb  fprid)t  aber  gott :  iBer^ucbt  fpe  ber 
tnenfd)  /  ber  in  ben  menf^en  bertruwt/  unb  ber  batf  fleifd)  ftnen  arm  ober 
fMrfc  macbt.  Unb  b<irwiberum  iDeut.  X.  20:  Seinen  berren  gott  wirft  bu 
f fir(bten  $  unb  jm  allein  bienen ,  jm  anbangen  k.    (S^  bat  oud)  ^in  ieber 

^)  attfgtr^obfit. 

«)  S>ic  c^ttflli<bc  UntcRi(btung  fu^rt  pier  nämlicb  ben  9tutA  an :  baf  bie  fSiU 
Kr  k^idft  wo^t^tigt  erinnccung  an  e^rtfiu^  ^  SXaria ,  btc  Spofiel  unb  ^eiligen 
fepen. 


€03      C^dfcitf U^  ootiMtct  loTflctmeif^ 


flcbrcft  fiiieti  htäignii  Un  Mt  »Mm  •ffcntf^  (cmtit  ant&fnif  faat  %mIIo* 
tttcn  fKir  tc^  janwcc ,  fonf  (Etafmu^  füti  bud)wce  /  fatU  9(Btonim  für  hrt 
»itmb  ffiti  fant  SBabntin  fät  Mi  fattenbcn  <ie<l^afli  fotit  SBmMtn  (onc 
StopftI  riti  crbc(l}lct  namr  obtr  aber  »on  fecn  ^tbm  ht  un^  Acfioifen)  ^  ctopoi 
tvitet  3e  finbcii/  fanl.Slotbuvti  bof  fq  Mft  gebdccn.  Z)araii  man  cvfic^f 
baf  wtr  oud)  wie  bie  ^ibcn  bie  gebreftcn  Acrvct  babeitb:  bontt  »o  tfl  dn 
r^ÜAct  aSinbeUn  te  flcwcfttt  obct  btfc  9lolbuvt?  (Stf  fmb  ctbkftt  namcn» 
bamtf  matt  geU  crtrofllet '  ^t  9(lfo  babcttb  btc  bttbrn  hai  ^bct ,  hai  far< 
icn  unb  anbete  flebteften  geeteti  ba#  fp  inen  ntl  fd)aben  modKinb.  Z>et 
fli^Kn  bolb  l^benb  ou(b  bie  Reiben  ntt  in  bte  gö^ien  i)emu»t  funbet  in 
bie,  beto  fq  warenb;  wtetool  biefclbi<ien  näM  tt^attnb  i  mie  geb&rt  ifl;  ba« 
flloubtenb  abct.fq  nir.  iti  (inb  ouc^  bie  einfalttAen  (i)ri(bn  babin  flefaUcni 
ba$  fi)  in  bie  bilber  bertruwt  i^mii  unb  {^  billig  gefc^ä^,  unb  ettva«  t^ec« 
mdgen^  augegeben  mit  i9lid)en  »orten:  e«  ift  ein  gnabctid)  l>ilb.  Unb 
finb  babin  gefiivt  t>w  ben  Pfaffen »  bie  jnen  bie  bilbet  gtof  semad)t  ^nb  ia 
jren  ougen  mit  befunbrem  pta(t)tf  gfang  i  at»t  unb  fQbentud)er  f  mit  befunb« 
ren  eeremonien^  neigeui  gegrüßt  unb  anbret  ioubett)^  bacfurgeflcUt  unb  fd)i9er* 
It4)  (äffen  feben  f  oud)  ntt  en  befunbre  berfolbung.  ^  S8a^  f&Qtenb  bi<  ein« 
faltigen  t()un:  bo  fq  alfo  geftitt  »etbenbi  unb  jnen  aber  batf  gSttlicb  »oirt 
l^m  g9(eni»erbot  nit  fuvgebatten  /  aber  babq  bie  g56en  mit  f5li(f^em  ftev 
unb  gefpenfl  ^  ftirge(leUt?  ft)  babenb  mit  gtvalt  muffen  in  ben  gofeenbienft 
fallen,  di  ifl  in  )»An}ig  jaren  Dil  jülou^  }ü  fant  Sinnen  bilb  gewefen. 
S>it  ift  garnad)  (ein  capell  ober  tempel  gewefen ;  man  bei  ein  altar  unb  bilb 
in  fant  Sinnen  eet  ufgertd)t;  unb  tft  bemnac^  ber  pfaff  ober  münd)  bargftan* 
ben:  3r  (oufenb  fant  9(nna  nacb  in  ftre  (anb.  9lun  bobenb  boc^  tpir  bie 
(in  eigne  fant  Slnna  tc.  SBer  toc^  aber  bie  fant  9lnna  anber^  »ebcr  bct 
gbb?  benn  bie  toar  ift  im  bimmcU  6tbe  tebermann  aui  ob  nit  ba<  in  ben 
re<bten  waren  göbenbienft  pngrfurt  fqe.  €!q  i  bie  geifUic^en  i  bübcnb  bie  g9- 
|en  oud)  nit  (äffen  anrureur  bamit  ber  einfaltig  bejter  mee  in  jr  eec  %tip^ 
gen  würbe  i  fqtmal  fq  fo  tdr  wärinb. 

2>rmna(b  fprecbenb  fq :  „93)ir  fragenb  fq  nit  rati  um  berbprgnt  bing." 
QBie  bil  fagt  man  fablen  r  baf  ouc^  bie  bilber  gercbt  i  geweint  unb  bif  ober 
ien^  gebetffen  b<ibinb  ?  -Bir  weUenb  gfd)wqgen  r  ba$  gamad)  ein  iebet  gu 
(inem  Patronen  (t(6  alfo  D^rfeben  i^Mi  ba§  er/  wo  jm  in  jwqfel  ober  gefar  ein 
lommli<ber  ratfeblag  qngefaUenr  gefprod)en  bat:  Do  gab  mir  ber  lieb  belg 
in'n  ftnn  tc ;  unb  ob  wir  glqd)  nit  wie  bie  abgSttlcr  bie  berfürifcben  unb  bunt* 
Un  antipurten  gfud)t  babenb. 

Stir  bai;  (ejt  fpredbenb  fq :  QBir  opfrenb  ou(^  jnen  nit :  ba  wir  bocb  iwr 
ougen  (ebenb,  baf  jnen  fo  oil  jugttragen  ijlf  ba$  (eine  ungl9ubigen  jren 
abgötttn  fo  bil  ie  gemmen  gelegt  babenb/  ober  baf  fo  bil  gute^  in  jrrm  bienü 
verheert  fqe.  9Bir  ben(enb  an  fq  golb,  (ilberf  ebelgjlein  fo  bili  baff  fo  man 
allein  bie  afiH  ber  (leibem  nnb  (leinoben  anftcbt  i  wir  jnen  mee  babenb 
xmgben(ti  benn  alle  fpit^l  ber  armen  oermögenb;  benen  bo(^  gott  bcift  te 
bilf  (ommen.  6i(6t  man  aber  ben  anbren  fc^ab  unb  bob  an:  fo  ift  nit 
allein  alle  barftbafif  funber  ber  boben  felb^  über  ba«  balb.binu«  ber  geifUi« 
d)cn  r  unb  aber  aOe<  unber  bem  namen  ber  g&b^.  Z>a$  ift  fant  ^eter«  erbi 

V  an  tin«  gcfmmen.   *)  crbaf<bet.   ^>  Olcnbwcrf.   *)  Scaa^luitg.   <)  %hutiS. 


tff.  imftr  Hthtn  fretvm  r  ein  anber«  ein«  anbtm  89|m.  Unb  fptec^ntb 
hnn:  Sctttrb  be(g  tft  arm;  trogntb  b<irjä!  aRrimnb  f«  bm  im  ^imntit: 
wit  latm  er  brnn  arm  gefc^d^t  werben?  9((fo  ifl  tunbbar/  baf  fq  nun  i^on 
bem  gi^^en  rebenb : '  benn  mte  tann  bte  b^Än^ärbtg  jungfrow  Sparta  arm 
fqnr  bie  te}  in  bem  Fimmel  ifl?  (B$  btlfit  ou4)  biebp  nit  W^ben:  Sßirbcn« 
tenb  f&Ud)  gut  ntt  an  bte  gd^eui  funber  ben  (ieben  t)et(tgen,  bie  im  Fimmel 
finbf  )tt  erren.  !Dann  fo  man  jnen  mit  }9tlid)em  gut  wili  eer  ont^un:  foU 
mm  e«  an  bie  ort  geben  r  ba  gott  ge^eiffen  bat|  unb  bie  (ieben  öligen  mä^ 
get^on  babenb :  ben  armen.  8lit  benen  i  bie  mit  jrem  gurten  bie  ^lifcc 
ber  armen  wimm  frefTenbf  unb  rebenb,  bom  go(b  be«  tempeU  unb  bijm  opfec 
be^  altar«  fyt  b'iftt  fcDmören  weber  bqm  tempel  ober  aUar.  Oud)  nit  bN 
nen,  bie  ba^  gebot:  bu  foUt  t^ater  unb  muter  eeren,  alfo  bred)enb|  baf  (i) 
au  ben  tinben  (pred)enb:  ®ib  un«!  unb  fo  ber  oater  ni  mangei  b9uf(f)en 
n^irti  fo  forid)  i&f :  id)  tiabi  in  binem  namen  in'n  temoelfdja^  gelegt  k.  9((fo 
ift  tunbbar ,  baf  bie  geiftlidKn  {u  bem  g&^enopfer  (benn  bte  feiigen  im  bint« 
tne(  b&rfenb  fein«  opfert^  be«  a9tti(f)en  gut«)  gereijet  babenb  um  jre«  nu^e« 
n^iUen  /  bi«  ft)  bamit  mee  gute«  äbertommen ,  bemt  feine  abg&tt  ober  g9|en 
te  gebebt  babenb;  aber  mit  bem  namen:  S«  ifl  nit  miui  e«  iil  fant  9eter«i 
fant  Otbmar«  (nit  bero  im  bimmei ,  benn  bie  bebörfenb  unb  tobUenb  fin 
ttüttlr  funber  ba§  e«  ben  armen  gegeben  merb;  alfo  folgt,  baf*«  bem  qiiim 
fant  ^ter«  ober  Otbmar«  iägefd}riben  wirt)  babenb  fq  bie  unfag(id)en  rqd)« 
tag  i^tnmen^ogen ;  unb  fprecbenb  bemnact),  mir  opfrinb  ben  golden  nit. 
SBir  meUenb  oud)  bie  gf(^wqgen  ber  (ebenben  opferen ,  bie  jnen  gebradH  i 
tpacb«/  werf,  torn,  (tlber,  golb,  (leinob  Ki  bie  ftlr  fq  gebeult  werbenb. 
fS3eld)e«  aber  aUt^  iü  nacbteil  ber  eer  gotte«  reicbti  weld)e  benn  uereeret 
ivirt,  fo  man  jn  in  ben  armen  eeret;  unb  ifl  bie  weit  aUentbalb  fölc^ec 
fiilalt  erdrmt  worben. 

2)af  fq  biebi)  rebenb:  wiewol  bero  bi(  fpginb,  bie  ba«  gott«wort  fd(« 
fd){nbi  jwinginb  unb  bieginbi  ben  gemeinen  mann  betriiginbi  um  gwinn« 
ober  nqb«  willen  prebginb,  }u  räd)en  ^  unb  ungborfame  jiebinb ,  foUe  barum 
fea«  gott«wort  nit  unberlaJTen  werben,  erfröwt  un«  feer:  bann  et(id)  un« 
um  bef  wiUen  fd)eUenb,  baf  wir  e«  ftqf  (aifenb  bp  un«  füren;  bie  bod)  ntit 
barwiber  (önnenb ,  nod)  iugegen '  tommen  gbbrenb ;  benen  oud)  bife  geleer« 
tcn  nit  ungltjd)  (tnb,  bie  einijl  fprecbenb:  (tmuIaArum  fSUe  in  bifer  materi 
ein  abgott  t^erttitf^et  werben :  benn  bie  btiben  babinb  bie  g9$en  filr  gbtt 
gebebt.  9)alb  bemnad)  rebenb  fq :  bie  bilber  fqginb  bem  Jupiter ,  ^atumo, 
attbrnn  gfUm  gemadbt.  60  fq  nun  ben  Worten  gotte«  anbre  bebfitung  }ä« 
bgenb ,  weber  ft)  oon  eigenfd)aft  banb ,  ober  fq  u«  b<lig(t  gfcbtift  bewdren 
mbgenb;  unb  meinenb  aber  Pon  unferem  fOrnemen  un«  bamit  abjefuren: 
tanfenb  wir  Ü.  ®.  bod),  ba$  un«  bie  ju  ftanb^afte  ermqnet. 

2>emnad)  jeigenb  fp  an ,  baf  ber  mif brud)  ber  biiber  babar  (ömme ,' 
M  ber  ttiitl  bie  einfaltigen  menfd)en  bamit  pon  ber  redeten  inwenbigen  Per« 
cerung  abstiebt,  bamit  aUer  anbad>t ,  gloub  unb  Pertruwen  in  bie  bilbnuj 
sogen  werbe.  j>i^  ad)tenb  wir  ba«  warefl ,  ba«  fp  unber  aller  jrer  leer  gc« 
tcbt  babenb.  2)arum  bat  fp  oud)  gott  Perboten ,  baf  er  wol  weift ,  baf  ab« 
fldtterp  aUweg  baru«  entfpringt:  barum  foU  man  fp  oucb  bennen  tbun.  Oud> 


*)  8la<be.   ')  in  unfre  Gegenwart ,  bieber  anf  ben  ltampfp(a(. 


Uküti  taf  We  Mn(di|t9  finbr  Ut  to«  gotttwort  fucen  foHthib;  ifl  eiMft. 
war:  (enn  bdttiab  (9  iai  etjl  gebot  gottc^  aUmcg  i^rrftfiibt/  tvte  c«  \Ei:ob/ 
XX»  3  —  5.  ftati  wdr  bin  gö$  unbct  (^riilenem  bolt  nie  wovbcn.  9fbct 
icigenb  f9  bcn  gqt  an ;  i^ '  oud)  »ar  unb  untang  bam)c  i^en  uns  fclb^  an« 
seist:  baf  ber  gqt  batgdanben  ift;  unb  boS  et  an  bie  bilbet  unb  an  finm 
nu(  ergu((etf  ^al  et  uf  bie  feligen  gelegt.  ^Dentnac^  jeigenb  f«  ber  obgottetQ 
bet  bilben  abet  ein  utfad)  anr  bie  ungeftotfame  be$  gemeinen  menfd>enf  bte 
inen  bie  maUfatt  nit  weeten  lofftnb  unb  unotbenlid^e  eet  bet  biCben.  t>M  mt 
nit  iulaiTenb:  benn  b^tt  man  fq  ie  mit  bem  wott  te<^t  gefurti  fo  wim^ 
f9  in  aiibt  eigentic^tigf  nie  (ommen ;  tai  (tcbt  man  an  bem  1  baf  fQ  itji 
fo  ba(b  fq  bet  nniten  (eet.gotte«  betid)t  »etbenbi  bie  etften  (inbi  bie  bttftU 
tung  bet  bilbnufTen  abjetbün.  Datum  (tnb  bc«  faU<  im  Dolt  utfac^  bit 
bSfen  Pfaffen  I  ali  bte  gfcbtifi  tebt.  3>te  flppigleitf  bie  an  bie  bilbet  gelegt  1 
vitt  oucb  nit  fc^aben  mi^geni  fo  man  bie  bilbet  äbetoK  nit  baben  »itt;  a) 
bie  man  abet  biUic^  bennen  tbän  foU|  fo  fdb^  gtof  gefätb  bet  abgöttto) 
(oU  bife  geleetten  felbet  mjäbenb)  an  inen  ftat:  benn  abgöttetq  i(tbiegt9ftc 
funbi  unb  mdgenb  bie  nu^batteiteur  bie  fq  in  ben  bilben  an}eigenbr  bie 
iijwttt  bifet  funb  nit  abmägen.  2)atum  b^tenb  oud)  it|  0  lieben  geleerteui 
ba^  gotttMvott!  iai  ift  nit  liebetlicb  1  nimmt  nit  tinbenfpil  fQt  ft(^  funber 
gwuife  bing;  unb  ft)tmal  gmuf  ifl/  baf  bet  gb^enbienft  fo  fd)wet|  oud)  fo 
gn  äf  fotgetf  wo  man  bie  bilbet  batf  batum  betbutet  t€  bie.  !Z>em  on  vot^ftl 
alte  bie  folgen  föUenbi  bie  fi(^  d)tittcn  unb  gloubig  t&menb.  b) 

3)ec  VIL  punct 

3m  (tbenten  puncten  meetenb  ft)  (tcb  fot  ben  gf^tiften »  bie  bitbnuffht 
fo  bell  unb  (latt  betwetfenb/  bodb  mit  feinet  anbeten  wibetmeeti  benn  ba$ 
f9  fpted)enb  1  »0  bilbet  betboten  wetbenb  1  t«  wetbinb  nun  bie  abg5tt  i^er« 


a)  3n  bet  d}tifkUd^n  Untt tttcbtung  ^f t  f^ :  n3)ie  v^tett  (ntfa^  be ^  mifttuäfü 
tUf  bäf  bte^  fo  bte  btlb  f(bni$(enb  obec  mafeiibK.  gum  dftttn  mal  in  ot(  fünft  bat«ii 
legenb,  babtttcb  bann  bcc  gemein  menf;^  meet  finner  unb  betrad>ttt,  toai  funfi  an 
htm  tili  fpg,  bann  men  e^  bebiite  ober  anjetg.  Stern  e^  werbenb  ou(b  etmann  but<^ 
jre  loercbmetfler  bie  bilbet  fo  iipptg  unb  fcbnöb  gemacbet«  baf  bit,  fo  fp  uffttliö^  an» 
fel^enb,  in  itppig  unb  un^tmmltib  gebanfen  faflenb.  S)eß^a(5  Töltcb  tippigfeit  vetr 
Öüt  unb  »erboten  raetben  folT,  mit  ben  btfbren  btt  ^eiligen  )e  btucben  —  tote  ber  (bnfls 
ficb  leerer  ®erfon  anjeigt/^  b)  S^rtfllicbe  ttnttrrtd^tung :  „SStetool  btfe  ti^wenbtgen 
seieben,  af^  neigen,  fnteen,  beten  ic.  t>or  btfen  bifbern  Ip61i(b  gfcbeb^nb,  bl^bt  M^ 
unftr  gmät  ba  nit  fteben,  funber  ei  erbebt  fid)  über  ficb  in  bit  ^tmmelfcben,  »nfii^ 
baren  bilbner,  bebenft,  betracb^et  unb  fcbomet  getfittcb  an  aUt6  bai,  fo  burcb  bie  uf 
f  rbrp(b  gf4?r|ien  i|} ,  welcbe  bit  btlbnuffen  bebutenb  unb  anjeigenb/'  —  „Sßtt  orbnenb 
unb  leite nb  im  ^er^en  aSe  t)ereerung  in  goft,  unb  butd)  jn  in  fine  fettigen »  nit  in 
bie  btib.  SBir  betenb  t)or  ben  bttbren  gott  an;  fp  aber  (bte  b<iben}  babenbgottto  wt« 
gefTcn,  ia  t)er(afTen  unb  bit  bilbtt  anbetet!*'  —  ),Sßir  merbenb  bind)  bit  btlbtr  un« 
bemifen  unb  ermant  }e  beten.^  —  „Si  föllenb  ou(b  bit  bing  (fo  ^n  jntn  fetbi 
gut  unb  frud)tbar  ftnb) ,  barum  nit  abget^on  toerben ,  ba^  fb  btfer  ober  jener  mtf < 
brucbt:  funfl  murb  weber  facrament  no(b  anberi  in  ber  ftlcben  btpben.  9Bai  ifl  tejnnb 
in  ber  cbriflenbeit,  bai  man  metr  unb  iiMer  mtfibrucb  unb  »erfeere,  btnn  ba€  mort 
gottei ,  bte  Eilige  gfcbrift  t  SBie  M  finb  prebtgtr  511  unfren  ^ten ,  bk  bai  nwtt 
gottei  fälfcbenb,  ^mingenb  unb  biegenb  uf  jren  fopf,  bomit  fp  btn  gemeinen  mcn(<bea 
betriegenb  1 " 


toten;  unb  ft^ntb  boc^r  (af  oU  sfc^riften  borgrtboR  ünb|  bie  äSejit  bfc  ab# 
flStt  bttbietenb ,  ivt((f)e^  batf  fStnemeit  ift.  !Z>atf  boc^  ft)  ft^pftnbi  unb  fprc- 
dKnb  oQmeg  an  benfdben  orten:  Me  n^itt  bet  biCben  ntt  gebaut.  &tnbnun 
btiber  unb  abgdtt  ein  bina  ^  marum  fc^upfenb  f^  bann  bie  Afc^rift  /  bte  dütin 
wn  abflStten  tatet  ?  €!q  fe^enb  DUd) )  baf  noc^  mee  ftf(i}rifiten  batgetfton  (inbf 
bie  bttbet  i^erbtitenb  i  bamit  man  febe  t  baf  iebweber((  in  fonbevbett  i^etboten 
^  QSietvol  ba^  war  tft,  baf  gottr  ber  wo(  meift;  baf  tein  abc^ott  niit  fftr 
jte  abgott  nun  Itummenb  <)5$en  nennet:  fo  muftenb  bod)  rölid)^  bie  unglbu^ 
bigen  nttr  unb  i^emteintenbr  ber  abgott  »Are  etmatf  wpter  webet  nun  ein  i)b(» 
gin  ober  ihintn bilb.  !Z>ef balb  fp  (td)  nit  einetf  orte«/  nd  bem  gott^wort  i)ar« 
f är(|e$09en  r  banb  mbgen  erweeren.  3)enn  oud)  ba<  wort  be«  beiliqen  3o^ 
^nnfen  1.  V*  21:  3r  (iinr  butenb  fid)  oor  ben  bilbnufien  ober  gö^eUf  nit 
in  anbang  ber  Dorbrigen  nteinung  gerebt  wirt;  funber  ifl  ed  bp  ben  gried)i* 
fcben  bibünen  unb  alten  lattnif(^en  ein  abgefiinbrete  reb»  bie  er  }um  (ejten 
cU  ein  groffe/  flartei  nu$(id)e  meinung  gerebt  bat;  oon  bero  er  nit  wt)ter 
topUt  rebtttf  benn  baf  Tq  (tdb  lur}  bari^on  t^ergoumen  (bUtinb.a) 

ajefcfeluf  reb. 

hierum  t  gndbigcr  berr !  onangefebeitf  wa^  btfcr  ober  jener  fi^tjnlicben  ^ 
fSrgcb  I  wie  bie  bilber  und  g(t)d)erwi}d  al^  bie  gfd)rift  (ecrinb :  bann  ttin 
«ifi^rtfit  bad  nienfd)(td)  ber;  erleeren  magr  ed  werbe  benn  inwenbig  i^on  bem 
^S.ttlid)en  lied)t  ertüc^tet  unb  gebogen ;  nod)  bil  weniger  bie  bilber :  bann  ber 
fun  gotted/  3efud  Q^btifludr  beift  und  bie  gfd)r(ft  crfaren  i  oud)  Snofen  unb 
propt)(tcn  tcfen;  aber  au  feinem  mal  fpric^t  er:  SDlacbenb  bilber/  ober  erfu« 
cf)enb'  bie  bilber!  Defbalb  ed  ü.  ®.  geteerten  furforg  oud)  nüt  bebarfr  ba 
ft)  meinenb  (barum  baf  fq  bie  bilber  gfcbrift  nennenb) :  tbüge  man  bie  bilber* 
hini  fo  werbe  man  oucb  bie  gfd)rift  bed  göttlid)en  worted  unberfian  ahittt^&n : 
benn  gfd)rift  ifl  und  geboten  jt  erfaren^ '  unb  bie  bilber  Verboten  je  baben ; 
funber  angefeben  /  ^  baf 'd  g&ttlicb  'wort  unbetrogenlic^  ein  lied)t  unb  troft 
bed  gtöubigen  menfd)en  ifl ;  barwiberum  i  fo  ed  t^era^t  unb  fiberfeben  wtrtr 
ein  gwäffe  urfad)  ber  großen  tiblen  ifl;  oud)  angefebeUf  baf  ed  in  bie 
cwtgfeit  flät  blobtr  unb  ed  fein  creatur  mag  bennen  tbuu/  funber  baf  aller 
fo  ftd)  bef  unbernemenb ,  ju  fpott  f ommenb ;  barud  wir  oud)  gefolget  fti- 
^enb  t  baf  bie  i^erlaf ne  ^  im  göttltd)en  wort  je  bunbert  malen  mee  göben 
unber  ben  d)rtflen  geborn  bat ,  weber  unber  ben  beiben  ie  gewefen  ft)e ;  ba 
mit  ben  armen  nit  jögangeu/  ^  ald  aber  gebiirt  b^tte  unber  (briilenem  bolf; 
unb  bargegen  bie  bocbfart  unb  gefpend  in  ben  templen  mit  fd)tlben  ^  unb 
3ci(ben  fo  unperfd)amt  ufgangeui  baf  te  ein  fpott  ifl:  fo  babenb  wir  und 
itn  namen  gotted  erwägen  r  *  unb  bie  bilber  in  ben  templen  i  unb  wo  fq  ju 

'"  I  .  ■■  ■  !■  ,  ■  P  I  , 

^)  id^tinbüx.  '}6etra(btft,  erfbrfcbt.  ^)ntunbiqtn.  ^)  befonbcrd  in  Setrocbtung , 
baf—   *)  SSerfüffeiiMt.   «)  ednfcbtjugfng.   0  SBappen.    «)  bewogen  gefunften. 

a)  ei^rifiL  Unten;.:  „S>it  gfcbriften,  bur(b  totUd^t  iicb  fiirgeben  wtrt,  baf  bie 
bflbnuJTen  ber  geiligen  itnber  ben  (bnfien  ntt  föllinb  nocb  mögtnb  gebulbet  werben  — 
bienenb  ntt  uf  unfere  6t(b  -^  bann  wir  galtenb  unfere  bilb  nit  für  götter ;  wir  bienenb 
Jnen  ntt  wie  ben  göttern  •—  funber  wir  l^altenb  unfere  bilber  ntt  anberfl,  göger  ober 
gröffer  benn  für  ^utt  miiiidit  ^etcben ,  burcb  weltcbe  iebltcber  (briflenmenfcb  (wie 
butd)  bte  gfcbrift,  bte  fp  lefenb)  unbern^pdt,  erinnert  unb  ermant  wirt  beren  Mng, 
bie  e^rtflud  in  nienf(blicb<r  natur  uf  erbrp(b  bur(b  ficb,  fin  udemülte  muter  unb 
atibere  lieben  beiligen  gewftrft  bat^ 


606     ((»ritenlid)  antiDitrt  burgermeifleci  mb  tatti  |u  3äri(^ 

dfediMcro  Qbit  nie  aHriit  ift/  fo  mott  ^JMjm  mhtMt  futifeer  f»  oft  mm  onbcrf* 
190  ttofl  unb  bttf  fAd)t  webtt  bQ  bttn  dniflcit  dott  istifcrtm  iKtrcn)  rnib  Mn 
bcm  fcbipftt  {ii  bcr  gfcbSDfb  i^btni  mi%tn  rcisrtt  ebct  }tcf)citf  mit  «i(|f» 
Mof  nett  brfd)eibnen  ^  unfrt  flatt  butflcmt  bceffeafft  Mngetboii  wnbm  ük 
gcfcbtr«  uitb  muttviUntf  bomtt  tiptr  !ttti(tt  fchtDodKit  mtitfucHMti  todrtnb;  «»iH^ 
fer  b^nuitfl/  ti^tv  gott  hiroti  sebimct  bobtitbf  isttb  obglQcb  teilt  oitbcrtt  bot 
bodb  bifttf  flut  bfitfiit  bata«  folgen  ivetbf  baf  ber  lofti  fo  bil^m:  an  ben 
ft9(}enbintft  aeiegti  ftirbin  ben  atmen  iüflieflen  »ivt;  weUDc^  ein  tmgeinnKk« 
lev  goiMbtcn^  iil.  ^abenb  oueb  nüt  mtnbte  iubet(td)t  }&  (tmr  erbArmb  wA 
(taft/  er  »erbe»  bo^i  fo  et  angefangenr  feilen  unb  bewaren :  bamt  et,  bic  in  j« 
»etboffenb  v  (einen  toeg  bettaf t    flSetflanbe  tt«  0.  atfc  bing  im  beften !  a) 

93on  bet  mef . 
SBott  Ui  anbeten  attifeM  tet  mef  wegen  ftagenb  foetc  gefeeticn  oQio: 
Ob  unfete  mutet  i  bie  Mßg  Klc^  i  itn  faetament  beO  aUat*  bmNl^  jct 
bienet/  bie  tn^eüeti  etwa«  ufopfete  gotti  bem  MmmrlifciHn  batet?  b) 

^)  e^rfamen. 

a)  !Hu«  bev  Slef<bluf?ebe  in  bee  <^rffH.  Untm. :  »t^ietirai  i^nnanenb  lofr  14  in 
bev  liebe  unftr«  beeren  3*  S*  #  ie  tPoHrnb  btfe  nnlre  ^tttUd^  mtberti^btimg  (irie 
(i(b  gbotfamen  fttneit  tvof  gebfitt)  }&  beeren  faffen'^  iicb  in  ben  unb  anbrcn  oftifkn 
»0tt  d^tt(lenlt(beni  oerftanb  nnb  einigfeit  nit  fo  IvcbtigltA  trennen  unb  abfitnbecn  kf cn : 
bie  gftbrift  (lat  nit  in  (efcn,  fnnbet  im  oecflanb  ,  nit  im  bucbdaben,  abec  Im  geiff. 
^armn,  mann  bie  gfcbtift  Don  ieman  anbete  bartbon  unb  i^njogen  Witt,  bom  fq 
Don  anfang  bet  fticben  M  uf  nn^  bet  beilig  geifl  but<b  bie  lieben  (bei(len(i<ben  leeret 
umgelegt ,  nnb  in  gemeinem  btucb  gebaften  i^t :  fo0  fv  nit  al6  «lenb  angenommen , 
funber  «orbin  mof  erfucbt  nnb  bemärt  merben ,  ob  btfer  geilt  m  gott  fpg  ober  nit* 
Siemi^l  bann  bie  beiitg  gf(brift  (fo  t9  recbt  ermeffen  unb  ergrunbt  mirt)  nad^  oftem 
(briflenlicbem  oerflanb  nit  mtber  unfrr  biCb  funber  mit  jnen  ift,  mann  fb  niit  an« 
ber«  fpfnb  benn  ber  lai^n  gf<bri^ :  fo  ermanenb  mir  iicb  nocbmal«  oU  itmer  4«t« 
^eniidier  vattr  unb  oberer,  ir  möSinb  fb  Caffen  btvben  unb  alfb  bebaften,  mie  f^ 
(brt(lenit(b  unb  mol  t)on  ber  gemeinen  fUcben  georbnet  Unb."  —  4^ievaaf  folgt 
nodS^  eine  Srmabnung :  ber  Serfpottnng  unb  6d)möbung  ber  Silber  )tt  mebren,  unb 
bie  <r*rebtg(r  ju  metfen,  httf  (te  ba«  So(f  t>on  benfetben  unterri<bten.  b)  3)ie  «brtftf . 
Untere,  bebt  Don  ber  SReffe  alfo  )u  reben  an :  ^^iemof  hit  (brifienü (be  fiC<b  t»on  an* 
fang  bii  uf  un«  t)ii  erlitten  Ht  t>on  iren  mibermävHgen  f^nben  nnb  oerfofgctn, 
meltcbe  fiä)  in  mengli^^erieD  meg  babenb  unberfionben ,  hit  belügen  gfcbrift,  baa 
(ebenbtg  mort  gotteO  (uf  meli(beO  fv  t)ertri)|i  unb  ggrunbtifl),  ^  ^If<ben  unb  |r 
Derfeeren :  —  fo  i|}  bocb  unber  jnen  aOen  no(b  nit  feiner  fo  firefrnii^^  unb  (b  oer« 
meffen  gfbn,  bee  bai  bod^n^urbig  facrament  bt6  aitar«  ^ab  borfen  fo  o{ftnli(b  antaflen 
unb  fagen:  baf  eO  nit  tin  facri^cium  ober  ein  opfrr  fvg^  S)\t  gfcbrtft  von  bet  ibet« 
gebenebpeten  gottbeit,  btegfcbrift  t)on  ber  beütgeflen  menfcbbeit  SbrifH ,  Donbetbo(b< 
gelobten  f itngtnn  SDlariä  tc.  i(l  nit  (Icber  Dor  jnen  gfbn :  fb  b^benb  barin  grüblet  unb 
fid)  unberflanben  biefelbigen  )u  fälfcben.  aiber  bai  nbei^tlig  facrament  bti  altarO 
ilt  aUmeg  für  ein  opftr  gebalten  unb  ggloubt  morben  bi«  uf  ie§-,  t)ier  jar  oetfibinen , 
fo  in  tutfcber  nation  etlicb  Verfolger  unb  burcbäcbter  aller  priefterfcbaft  unb  «bnfkn* 
lieber  reltgton  uferflanben  f^nb,  melicbe  bif  allerbeiltgft  unb  fru(btbar(t  opftr  mit 
fammt  ben  bleueren  unberflanben  /  unberbrutfen  unb  abytbun.*' 

Sflun  folgen  Dier  6cblu0reben: 

1)  »€briflu«  bAt  uni  ^u  einer  fe^n  ^  geben  unb  getolTen  (Inen  («b  nnb  bliit 
unber  ber  gflalt  bt6  broto  unb  beO  mpn«*" 

^)  Slbfcbiebomabl. 


•  4 
1 


(S^ftetiHd^  aatntai  buKgctmci^  unb  taM  )n  Bnrii^,     60Y 

ttttfm  frag  <ft  t^ormoM  ttit  <iIfo  fätitbtUi  ^  fmUt  o(fo:  ob  Mc  mrf  ein 
opfct  ft^e;  oud)  baf  bte  mefi  oM.f9  ein  tonge  }9l  gebrisd^lr  grofTe  mtfbra^ 
icb.  Mba  mit  feftcnb  wol/  baf  f9  mit  rö(td)ciit  itfrafhn^  brv  frag  bif  an» 
rii^nbr^  baf  fi)  bie  tUcben  ju  opi^en  brittsinbf  imb  bcn  pfaffhi.  2>o4  me 
fp  ir  ftimmictt  furcnb  r  {ommcnb  fp  }um  leatctt  bobitt  i  baf  fq  fprcdiicnb : 
S^cilltt^  fqe,  ber  (id)  felb^  ba  ufopftte.  SBacum  banb  ft)  bcnit  bie  frag  tut 
alfo  gefleUt?  Ob  Sbtijlu«  (id)  fe(b«  ufopferei  mm  bie  (il(^  unb  bet  prieilec 
ufopfete  ?  2)ife  frag  fSbe  jrem  fürnemen  glt^d).  9(ber  fqtntal  fi)  jte«  fS«» 
nemend  gbeinen  l^itten  grunb :  babenb'  fq  föUdte  tdnl  bet  finften  füffeit  wor» 
ten  gefitcbtf  unb  ein  riU(6e  lange  teb  gefurtr  baf  bie  (dnge  biUid)  b9  ei« 
ieben  atgmönig  mecben  muf :  bann  i  ^ttinb  fi)  ein  beU  wort  gotted  i  fo  be« 
börft  ed  nit  bU  Uugend.  ^  2>o(^  bamit  äwcr  gnab  nit  gebenten  m&c^te  /  nni 
mee  M  ttnbertd}te^  bec  fac^  f(f)wt)gen  meber  ud  fd)le4)ta4tttng  bero  jrer 
tilfalttgen  anfed)tungf n :  n^eßenb  toir  jten  mif unberildnben  ^  gern  antwurt 
geben;  bamit  bie  »arbeit  für  unb  für  ju  ber  eer  gotte«  barfSrbrad^t  werbt i 
unb  bie  ftnflernuf  fammt  ber  unmarbeit  oerjagt.  Unb  wtewol  aUed/  iai  bieriii 
baften  mödbte  (fo  fer  ed  träftig  wäri  aU  ed  gefeben  »iO  fqn)/  uormaU  oucft 
in  ben  gefprädten  etgen(id)  gebort  unb  oerantwurt  ifl :  weUenb  wir  nfit  bef 
mtnber  und  nit  beburcn  Caffen/  wad  notwenbig  unb  fruchtbar  fqn  magj 
wibtrum  je  banblen  t  bamit  bad  Uecbt  bef  ba^  ertennt  werbe. 

Unb  fo  QÜt  gfc^riften  im  nüwen  teftament  beiter  gnug  ^nb^  baf  f9  bif 
faerament  gbem  opjrer  funber  ein  wibergebäd)tnuf  unb  gemeine  bereinung 
ncnnenb :  fo  teerenb  fi)  (id)  jü  bem  fcbatten  bed  alten  teflamentd  i  unb  weU 
lenb  mit  bem  etwod  bewdren  in  bem  (ied)t|  bad  wir  aber  in  bem  lied^t  nit 
ftnbenb;  jAbenb  alfo  ®en.  XIV.  18—20.  ben  banbeiaReldbisebetd,  unb  bie 
ihafreb  bed  propbeten  9Ra(ad)iä  I.  6  ff.  barfur.  !Z>arum  weUenb  wir  in 
benen  grunblid)  erfebeui  tf^ai  st  naturltcber  (inn  fqe;  unb  bemnacb  bifen 
geleerten  gnug  tban  baben ;  benn  bierin  aQ  jr  gebüw  grunbt  ifl.  Q3}ir  weU 
lenb  oud)  bie  groffen  berbrüff^  bie  wir  wo(  gebenfen  mögenb  mit  befunbrem 
i!9f  ungefürt  fDUf  gern  b\frd)  b'banb  loufen  laffen;  ald  mit  bem  proftren« 
unb  of^rend  t  bad  bie  unferen  uf  bem  gefpräd)  nit  uf  b'ban  gebracht  .babenbi 
funber  biti  fo  ud  ber  mef  ein  opfer  wellenb  mad)en;  oucb  baf  coben  nit 
allein  ein  prieffer  funber  oud)  ein  obrefleUf  berren  ober  färgefe^ten  beiffe: 
bann  fp  fSÜAd  nit  ud  jnen  funber  M  bem  d^apnione  babenb  unb  berglQ« 
d)en  bil.  Oucb  wetlenb  wir  unfer  reb  /  wie  im  erften  artttel  ber  bilben  balb 
anzeigt  iili  gegen  bifen  geleerten  gerieft  baben  /  unb  Swer  gnab  barjwii« 
f(benb  gern  (eben  julofen. ^_^ 

«)  oergelcgt.  >)6tcfYcn.  ^)oiibabncn.  «JAlugelnd.  <)  Unrenntmf .  •}farfcbeii 
^Vpetbcfen.    ^)  crmubcnben  SB(ft|<bnKtf{gMttn. 

2)  „ttnbcr  btfcr  gfküit  {(}  »arer  gott^unb  marcr  mnf(b.^ 

3)  „9u  nielfen  bcn  «btWglöu^gcn  )&  einer  geb&<btnuf  .^ 

^)  nCbetflud  bat  (tn  (pb  unb  6(ut  ber  ftlcben  au  etm  opftr  gelaffen,  hat  fb  burdS» 
jre  btener  badfelb  ufopfere  gott  bem  Pater**  —  and  an^p  Urfacben: 
^  «)  „9it  (im  gebäcbtnnf  fined  tobed.^ 
b)  n^u  einer  erniimerung  ber  frncbt  nnb  gttttbateil ,   weK(be  ud  finem  beiKgen 
'pben  geholfen  J)^tnb.^*  —   S)iefe  (Inb : 

„Sd  werbenb  und  unfer  funb  oeraiben ;  ** 
,»ber  aorn  gotted  mirt  abgefleHt;*' 
nioir  crlangenb  bai,  fo  wir  begerenb.^ 


Der  atf9rfittfl({<6 1  lai  iftr  bet  ^cbraifi^  ttirti  bot  ®m.  XIV.  IS— 20. 
alfo :  Unb  aRdcbt^ebct  r  ein  fflnifl  jA  Gcbolrm  ^  ^  binu^  ftefc^offt '  te» 
men  bvot  unb  wqn«  X)et  mati  outb  ein  pricfkt  bei  bobtn  sottet.  Unb  et 
bot  in  (bcn  9(btabam)  gtbenrbqet  (ba^  cd  (totflobef  r  oU  »ir  fprc(benb)  itnb 
bat  grrcbt :  ©rbcnrb^ct  (bau  ifl  bocbgrfobt)  ift  9(btabam  bcm  bobtn  flotti 
fd)5i>f(t  btr  bimmUn  unb  erben :  unb  gebenebQet  (Jbai  tft  bod)<ielobt)  fm  ber 
bobe  sottf  ber  bine  fpaenb  in  bin  banb  gseben  bat.  Unb  er  (Vbrabmtf  all 
^cbr.  VII.  4.)  t^at  im  ben  sebenben  jggeben  bon  aUem. 

Sfit  tveUenb  »ir  für  ba<  erfl  ämer  gfu<b  btr  umfldtiben  «lit  bem  Haren 
teirt  umteeren ;  unb  bemnacb  anteigen  i  wal  9Re((^i}cbef  In  (Ebrtfto  bcbdt  f^ , 
nit  M  unl  funber  ui  gottei  »ort.  2>ie  gfcbicbt  ift  bie  Hari  ba#i  tiacbbcm 
9fbrabant  Aber  bie  Mnig  geftgeti  liberum  beim  leert;  unb  aU  er  fär  C^a^ 
lern  binge}ogen  r  bat  aRe((bi}ebe(  berrd)afft  binu«  (ommen  brot  tinb  ww. 
2>a  fprcd)tnb  aber  jr :  9(bra^am  bat  (in  fp^l  nod)  fo  balb  nit  bcrietit; 
baruni  er  9Re((biaebcfl  fPQl  nit  borft.  Z>arul  nun  bermerlt  wirtj  baf  bi| 
nit  ein  banbreicbung  funber  ein  epfer  gewefenift.  Slntwurt:  6tat  oti(!b  an 
einigem  erti  baf  ^brd^am  fpql  babe  mit  jm  )u  ber  reil  genommen?  Unb 
bif  fagenb  wir  nun  barum  /  baf  jr  ertenninb  i  wie  jr  bie  umfldnb  btr  ge» 
f(t)rift  fo  fcbelb'  anfe^inb.  !Z>a$  aber  ^brabam  bem  (flnig  bon  6oboma  bq 
gott  fd) wbrt :  er  weUe  aUti  bei  (tnen  nflti  nemen  ic  r  ulgenommen ,  baf  bie 
jugenb  geeffen  bdtte;  bat  nit  bie  meinungf  baf  9tbrabam  weUe  fagen:  9Btr 
banb  bie  fp^l/  bie  bu  jur  reil  gerüftet  battefl/  wiber  gewunneu/  unb  batpon 
geeffen;  bie  fönnenb  wir  bir  nit  wibergeben.  2)enn  bal  wäre  unfrp'  an 
ttbrabamen  gewefrn/  baf  er  ben  (änig  bon  6oboma  fo  nacbgultig^  ^tte  g^ 
fdbä^tf  all  ob  er  fSlicbem  nun  f&Qtt  nachfragen;  funber  bie  metnung  9bra« 
bami  ifl,  er  weUe  biebon  nflatb  nemen,  ulgenommen,  bal  bie  (tnen  in  fpol 
berjeert  babinb«  SBofür  iü  aber  bifer  f inblicber  umflanb  i  gott  geb  #  wie 
mani  bon  ber  fpQl  berftanbe  ?  SBarlicb  nienenfur  i  ^  benn  baf  man  long 
unnä^  reben  fpinne.  6ebenb  biebar  i  baf  man  oucb  ben  aUergr9flen  unb 
rt)d)ilen  berren  wtjn  unb  brot  fd)enf  1 1  fo  fp  in  rejfen  ober  fünft  ftirwanbtrnb, 
ob  fp  g^pd)  bero  gbein  mangei  banb.  9((fo  bat  jm  ou^  SRelcbiiebet  gc^on ; 
ad  er  bei  itgel  ^Ibrabami  innen  worben  /  bat  er  jn  mit  f(benf ung  weiten 
bereeren.  Unb  bie  pfligt  man  nod)  bßtbotag  in  aUer  weit  gegen  bcn  reifen« 
ben  mit  wpn  unb  brot  unb  anberer  fppi  ftirbartrogen.  9Sal  wetlenb  jr  bei 
tnopfl  bie ,  ba  el  fo  beiter  i(l.  2>ariü  mod}t  Snelcbiiebet  nit  wu(fen  i  wie 
wol  9Ibrabam  gefafiet^  war  mit  wpn  unb  brot.  3>ife  meinung  ieigt  baf  einig 
w5rtli  boji  an  (ben  ®rie(ben  i&pfijou);  bal  rpmt  (tcb  bp  ben  ^brAtres 
pud)  ®ried)en  gar  nit  }u  gbeinem  opfren ;  ba  fp  jabacb  ober  farab  brudbenb; 
funber  beif  t  el  eigentid) :  bat  gemac6t  ober  gefcbaffl  binul  tommen ,  bat  btnul 
getragen;  bocb  ift  bal  erft  bai  eigenlid)er.  3ft  Har,  baf  bierul  bal  opftren 
nit  mag  ge}ogen  werben ,  baf  SRelcbijebet  9Ibrabamen  geopferet  bab. 

2)arna(b  {fibenb  jr  barpn :  <Sl  werbe  bte  nit  berflanben  i  baf  ^brabam 
bon  bem  wpn  utib  brot  genoffen  bab.  91<b  i  (ieben  geleerten  r  warum  jäbenb 
jr  bod)  bif  wort  fo  unfiirfebentid)  ^  barfür?  bann  barul  folgete,  baf  i  wie 
9(brabam  babon  nit  geeifen  bdttc/  alfo  wir  bal  facramcnt  bei  altarl  ouc^  nit 

^)  (äffen.   *)  fcbicf.    >)  na<b(e(bncnb ,  ittiig.   ^)  gering.   ^)  }tt  mdft$.   *)  per« 
fcben.   0  itnporficbtig. 


cfTcn  fSQHttbi  ta<  sMn  j^riftetimmin  ttlm  fott.   SRon  miif  bo4  f(^i  Vof 

)r  babin  ActH^t  ftnb  i  ^  nun  buf  jt  tcbinb ;  sott  geb  n^a<  je  rcbinb. 

jitramöi  ftt^tenb  jr  flarf »  baf  in  ber  (atinifd^cn  fpra^  enim  (lonbci  (99 
(in  Ddrticula  caufali«!.  SBa((lifltboran?  Die  i>ebrdet  babcnb  fp  aber  ntt«  OucS. 
fo  boitb  fi}  bic  @tied)(n  nit  2)ie  »drt  jmn  j^ä^;  fo  ^obcnb  fq  ^j.  Öloi)» 
fe^  l^t  tiit  bot  anrlAlsebrf  wtUcn  bon '  aUrt  (inet  mtirbc  bcfiftrqbcn  1  baf  er 
ein  f iinitii  nnb  prieflet  foe.  Unb  ift  befcriptio  perfond  1  bef^r^bung  (ine* 
tpefen<i^  t^on  ben  dmteren  f^at.  J>at\&  fo  i(l  et  ein  ptiefkt  be*  boben/  bol 
ifli  beti  obreflen  waren  gottel  (tewefeni  befbolb  er  sbeiner  creatur  bat  AmS« 
ften  ufopfren.  ^  9Bie  fiättt  er  bem  9[brabamen  ufgeopfret?  Ober  wie  b^tie 
9(brabam  lai  gelitten/  ber  wo(  muft,  baf  aUein  bem  b9d)flen  gott  foU 
ufgeopfret  »erben?  Ober  wie  wdre  3Relcbi}ebe(  ein  ügur  SbriiU  flewefeni 
fo  er  eint  menfd)en  (we(d)e*  abgittifd)  ift)/  unb  aber  d^briflutl  bem  einigen 
gott  iid)  felb*  ufgeopfret  ?  U*  bem  jr  wo(  merfenb  f  ba$  9Re((i)i}ebe(  ein  be« 
itttitng  GbrifH  U«  opften*  ^alb  gewefen  iflf  barum  baf  er  bem  (bc^itcn 
gott  geopfret  batf  nit  barum  1  baf  er  9(bjrat)amen  geopfret  bab.  Denn  bal 
wäre  nit  ein  priejier  be*  bbc^jlen  gotte«  funber  ber  ereatur.  Unb  ob  jr  glqd^ 
tenrnad)  oft  atfo  arguierenb :  aRe((6i}ebeI  bat  ^Ibrabamen  wpn  unb  btot  uf« 
geopfret ;  ergo  1  barum  fo  ifl  ba*  facrament  be*  altar<^  ein  opfer :  fo  ift 
toc^  unwäffenberi  ungegrflnbter ,  ungef9(gtger  argument  nie  gebbrt  ober 
gemacbt.  Denn  gd  eim  tet(  i(l  ba«  abfumptum  ober  anteccben«/  ba*  tftr 
bau  fürgenommen  f  falfd):  benn  ba*  gottlid)  wort/'  ba<  war  fqn  mdf  i  las 
ba  fpridbi:  3Rel(biiebe{  f9g  ein  prieder  bed  bi^Afien  gotte<  gfpui  mag  ntt 
trlQbenf^  baf  er  9(brabamen  ufgeopfret  bab.  ^(fo  muf  bemnad)  alle«  ba< 
faifcb  fon  r  ba<  baruf  gebuwen  wirt.  3um  anbren  fo  jeigenb  an  /  wo  bife 
ccnfequens  ober  folg  grunb  bab.  9Rel(f)i}ebe(  bat  Vbrabamtn  wqn  unb 
brot  ufgeopfret.  <i^rgo  fo  folgt:  Da*  facrament  bed  wqn*  unb  brot*  ift 
ein  opftr.  SBo  td  bie  iiwere  (ogica?  jr  banb  jr  wfifl  bergeifen.  SKoc^ 
fo  trqbenb  jr  bife  ungrdnbte  confequen}  burA  bie  ganjen  gefd)rift  ni  unb 
uii  briicbenb  bad  tunflflutf  ber  rebneren,  bie;  bai  fp  nit  bewären  m9« 
i^enbf  fiM  unberfcbamt  rebenb;  bamit  ber/  fo  gegen  rebt/  gum  lejten  f9li(i)< 
unberantwurt  (äffe/  baf  ber  tiäittt  etlichen  weg  in  bergeffen  fömme/  unb 
benn  wänei  t$  fqg  unberanttvurt.  9flfo  trQbenb  jr  Vife  ungriinbte/  unfbU 
Atnbe  confequen} »  glqe^  oli  ob  iti  mit  Mt  M  jRapprene  erobren  föQinb. 
Unb  berbrtif t  un«  Abel '  mit  ben  confequen^en  umjegan.  Co  aber  äwer 
j|l9f  aller  nfit«  benn  confequenjen  unb  gbein  beU  gbttlid)  wort  batj  m&fienb 
wir  wiber  unferen  willen  fblcbem  tanb  anttvurt  geben.  60  jr  aber  ie 
fiberrin  git  gefbigig  confequensen  weBenb  baben»  fo  mufienb  jr  mit  SRet 
(bijebet  be*  op^en*  balb  alfo  umgan.  Unb  {firnenb  nitr  baf  wir  üöi 
Icrrcnb.  $&  ba«  erfi  gflanb  wir  gu  beeben  teilen  einanbren  (bemt  H  iil 
bo«  gbttltcb  wort),  baf  19teld)isebe(  ein  priefterbee  bbc^ften  gotte«  gfqn.ijl« 
3um  anbren  I  baf  er  ein  ügur  S^riftt  ift.  60  nemenb*  ieg  alfo  in  b'banb. 
^nd  ieben  priefter«  amt  ijl  opfren.  (i>ie  rebenb  wir  t)on  bem  einen  teil 
bt^  prie(terlid)en  amt« ,  namlid)  opfren :  bann  bon  be«  leeren«  wegen  tfl  bie 
tiät  uf  ber  bon.    Unb  im  nOwen  teftament  ift  gbein  opfcenber  priefter  bemt 

k A 

^)  berauf  ftbet ,  MaAt  ft^b. '  ')  itacb*    ^)  tonnen  Opfer  (ringen.   ^}  )ug(6(n , 
tMttragen.    ')  wCr  finb  itberbruiTtg. 
ßwingli'i  fämmtl.  Ccbeiften  1.  Sb.  A 


610     f ^oUit^  /mtumct  targometilert  uitb  tote«  |u  Säti^. 

^t  einig  QFMihtf)  aRd<t>i}ekl  Ut  ein  pricacc  3t}  f^lgt:  fo  mttf  et  tuäi 
elften.  Uf  (ifcn  fDUosi^mum  folgt:  Sfttiflull  ift  ein  pcieftct  nac^  bet  or^ 
nung  SRelÄi^ebtt:  fo  mu|  er  ou4)  opfcen.  %btt  bif  folgt  ntt:  aMeit^tje* 
M  iKit  91bta6amen  w^n  unb  btot  geopfret.  60  muf  ouc^  di^ti^M  »90 
unb  brot  opfreit«  J>tnn  ba^  er(t  tfl  nct  ipor  1  baf  SRelcbiiebet  ^braftameti 
t9pn  unb  brot  geopfret  bab|  oM  ber  natbge^enb  f^Qogt^mu^  brm^ren  »trt. 
2>enn  bie  gfd)rift  unbcrlaifrnb  wir  bie  barum  (  baf  ir  febinb ;  baf  oud)  nad) 
dtorrm  rennen  ^  nit  erlitten  werben  mag  1  baf  3Re(d)f  jebet  Sibrabamen  geopf« 
ret  M>i  ülfo:  Q^in  iebtr  priefter  be^  obreren  gottc«  wtrt  barum  alfo  genämtr 
baf  er  bem  obreften  gott  ufbpfret.  9Reld)ijcbt{  tu  ein  priefler  M  obreftea 
gotte^.  3e}  fotgt:  3Re(d)i)ebe{  opfret  bem  obreren  gott.  SQon  Qfbriil(>  minor 
olfo :  (Sbriilu^  i(l  ein  priefter  be<l  obreflen  gotteH :  fo  opfret  er  oucb  bem  obre« 
iken  gott.  Dad  bat  er  einift  am  {rti}  getbon.  W>tt  bon  anelcbijebet  1  baf  er 
Qlbrabamen  nit  bat  mSgen  opfreui  ober  aber  er  i^&tt  nit  ein  priefler  be# 
Md)ften  gotted  mögen  genennet  »erben  $  funber  ein  priefler  9(brabamf .  Denn 
ti  mag  einanber  aU  menig  erleben  f  aU  glöubtg  unb  ungläubig  fi)ni  gotte< 
priefhr  fpn  unb  Vbrabamd  priefler  fpn:  benn  aüti  fo  ber  ereatur  opfrenbf 
ßnb  nit  priefler  be^  fcböpfert.  Ud  tpeicbem  aUem  erjagt  wirt(  baf  jr  ouc^ 
mit  fitvereo  eonfequenien  wqt^en  m&ffenb  unb  na(t)(a(fenf  baf '<l  barfdrtragett 
{Rei(biiebe(«  nit  ein  opfer  gewefen  tfl.  2>arum  aUe^  geba»  1  iai  je  bem* 
nüd)  baruf  bttioenbi  binfaUen  muf;  »iewoC  jr  fo  bi<t  rcbeiÄ:  aRelcbijebet 
t^üt  »iHi  unb  brot  ufgeopfret;  fo  opfret  ou(^  (Ü^tifiui  täglicb  ^  felb«  in 
ippn  unb  ,brot  uf. 

'  Oud)  teigenb  ir  fiwer  (unfl  ber  jungen  unb  fpradben  Hug'  mt«  ba  it 
|n  ber  bierten  bemdrnuf  r  baf  9Re((bi}ebe(  ali  ein  priefler  »pn  unb  brot 
iKirffir  getragen  bab»  olfo  rebenb:  2>af  anetcbisebet  aU  ein  priefler  brot 
junb  »9n  bob  berfür  tragen^  ben  sebenben  empfangen  te.  nit  ald  ein  Pogtr 
bhwefer  ober  weltUiber  amtmonui  jeiget  und  bad  ndto  teflament  (utet  unb 
Mar  oni  in  turjen  jarcn  erfl  u«  bem  b^braifd)en  unb  griet^ifcbth  PerboU» 
metfd)et  unb  ernüwret  ic.  SRan  bört  ttH)lf  baf  jr  bie  fcbinbein  übel  im 
bebraifd)en  niiwen  teflament  serfloffenb,  SBo  ftabtni  jrd  ie  getefcit  in  beb» 
räifd)er  fprad)  gefcbriben  fpn?  Unb  ob  gli)d)  tad  ebangelium  Snottbät  in 
bebraifcber  fpra<^  erfHid)  gefc^riben  »dr,  aW  et(ic^  u|  ^ierbnqmo  nK|(enb 
.bewjireni  fo  ijl  eA  bocb  in  gbeinen  tiifenb  jaren  in  be^raifd)  nie  erfe^ 
iborbeuf  bergtptben  oud)  bie  epiflel  ju  ben  Hebräern. 

'  iDocb  rebenb  jr  im  ftinfiien  puneten  bafetbfl:  baf  Sbrifhtdf  nacbbem  ott 
9Re((bi}ebe(  ein  tünig  fpe»  nit  ein  priefler  nacb  finer  orbmmg  f^e;  fwAer 
.mid)bem  ali  flReld)iiebet  ein  priefler  fpe;  bann  Sbtiflu^  rpA  fiK  ntl  bie 
bannen.  9Barum  (eerenb  ir  W<bi  nit  bitf  fo  fic^  bicarien  unb  ftatibalter 
(SbrifH  T6menb  r  baf  fp  nit  berrfcbinb  aU  bie  regenten  bifer  toett?  &inb  fo 
fanbalter:  nKirum  t^änb  fp  benui  hat  inen  Sbi^iflud  nit  befobleni  ja  hat 
er  jmn  oerboten  b^t? 

JM  aber  2><!Dib  im  CX.  9fd(men  b. .  4.  fpric^t  uf  ben  berren  Sbri* 
ihtm:  2)er  berr  bat  gefd)woren,  unb  wirt  jn  nit  rüwen  (»ad  er  gefdimoren): 
2>u^  bifl  ein  priefljtr  in  bie  ewigbeit  nacb  ber  orbnung  SReldiyiiebel;  nemenb 


^}  Kaifonnemcnt,  Scioefdart.    ^  idfin,  fein. 


it  ülio  in  Vbänh  «itt  t»i(  Worten:  SMihtf^  ift  ün  prieflcr*tKi(f>  Icr  erN 
nuttA .  anc(AtK(((-  8Rc((i)Utbtt  i)at  tvQit  unb  brot  aeopfvct.  Sej  folget: 
Sbrtittttf  opfrrt  unbtr  wi}n  itnb  bvot  ftd)  felbl  enriglidi.  i>tc  tft  lit  mittcltcb 
sait]  unb  gat  brrikbafit.  3um  etilen  i  bdf  fq  ntt  war  ft)n  mafl ;  befbatb  gbcin 
tvate4  ttl  iro  fummen  mac^.  3um  onbren^  fo  fq  <){q(^  war  wäret  oM  aber 
titt  möftUd)  iftr  fo  mu^te  fq  alfo  Iton:  aRefcbisebet  bat  wqn  unb  brot  in 
bte  ewigbeit  ufcieopferet ;  wenn  baru<  fohlen  TöUtei  bag  Sbriflu^  ftcf)  felbl 
ewi(tlt(^  unber  wqn  unb  brot  mu^e  ufooftren.  SBie  aber  dbrtftu^  ein  pm* 
^er  fqe  na4)  ber  orbmtna  aRel(bi;ebef  r  barf  nieman  in  tiweren  eonfequQis^ 
erlernen:  er  f{nbt  e«  wo!  bqm  9au(o  jü  ben  Hebräern.  SBirt  balb  bam«^- 
fummen  f  ba  wir  ein  fumm  u^  berfetben  epifke(  bife  materi  betreffenb  19m 
einet  anjetften  welienb. 

3r  föUenb  oucb  tu  meererem  berflanb  bon  un^  in  gutem  ufhemenr 
baf  gbeiner  in  ber  nad)t  jm  ti}tb  (aft  tetgeni  baf  er  bem  gtouber  fo  er< 
im  Ue(f)t  nü  ftnbt.  Ob  einer  etwa^  mbfd^iner^  ober  (äpfriner  Pfennigen 
für  gulbin  bt)  ber  nacftt  toUitt  birMcbeni  nimmt  man  e^  nit  an;  man  ftnbe 
benn  im  liec^ti  bat  fq  gutbin  fpginb.  9((fo  bat  ba^  gfab  ein  (icbatten  ge« 
bebt  ber  bingen  f  bte  in  (Sbrifto  erfüllt  ünb  ^ebr.  X.  1.  OBa^  fp  aber  bf 
bat  babinb,  mut  man  allein  im  litditi  ba^  ifti  in  CFbrido  feben:  finbt  man 
tlim  (iecbt  nitr  fo  bat  ti  nit  bibin  gereiditf  ba  wir  gemeint  babenb. 
9((fo:  Der  eerin  fcblang  bat  Sbriihtmr  am  Irä)  erbb4>tf  bebatet:  wer  bat 
aber  bal  te  gewägt  t  ee  (fbrtftu^  baffelb  anzeigte  r  unb  mit  ber  tbat  erfüUte? 
9((fo  wptft  (Sbriftu^  bie  3ub«ii  über  bie  gfcbrifit»  unb  ^eigt  jien  an;  bgf 
fp  tunbfcbaft  pon  jm  barin  ^nben  werbinb  fb(t<bcr  meinungi  baf;  wie  tf 
leere  unb  würfe  r  werbinb  fp  bebtitung  babon  in  ber  gßbri^  ffnben.  eo 
Wirt  offenbar!  bat  bie  üguren  fo  pH  bewdrenb/  fo  Pi(  wir  im  (ied)tr  bat  iitr 
in  Sbriüo,  febenb  wefenlid)  Perwfirft'  fpn:  bann  Sbriflut  ifl  baf  wefenfidtf 
unb  jenl  finb  aUein  fd)atten  gfpn  Soloif.  II.  17.  Unb  fo  (Sbriftui  ein  bing 
nit  berwürtet  bat»  fo  ifl  gewütf  bat  bie  bebutung  bat  nit  bebät  batr  bo« 
wir  in  bem  fcbatfen  nteinenb  bebfit  fpn.  993irt  aQt  mit  beUer  gf(brift  lunb. 
2>at  Vbrabamt  aween  fün/  3fmae(  unb  3faaci  bebüt  babinb  «aof.  IV. 
22—74.)  bat  alt  unb  nuw  teflamentf  büt  nieman  gewOt^r  btt  bof  wir  fe« 
benb  Qfbriflum  bat  alt  teftament  bingelegt  baben«  2>etg(p(benr  bat  3aeob 
M  Snefopotamia  }wep  wpberi  Sea  unb  Slabed  mit  Pi(  ttpben  unb  bab 
beim  gebrad)t  bat,  ifl  ein  bebtitung  gewefen  beti  bat  C^brtflut  (in  fi((t)en, 
bat  iil,  An  bolf  ut  ben  dubeui  bie  burcb  fiea  bebfit  (Inb,  unb  ut  ben 
fKibeui  bie  burcb  9tabe(  bebät  finbi  }emmen  gebracht  b<it.  SOMr  bat  aber 
bat  gewtitt  I  bit  bat  wtx  ^m  ta^i  unb  (ied)t  febenb ,  bat  <Rl«iflut  beebc 
bbtter  in  einen  fd)af|laK  lemmen  gebracht  bat?  3ob.X.  16.  i^arwiberumf 
Wut  im  dten  teftament  eine  buntle  ober  f(batte(t)te  form  b<tt  naA  unferem 
bebunfen  1  unb  aber  in  Gbriflo  gbein  utgebrutftet  mit  wort  ober  tbat  borum 
trfonben  wirt,  bat  mag  im  litöitf  bat  i(lr  im  ntiwen  teflament  näjib  be» 
wären.  9I(t  wemt  einer  weUte  reben:  et  jimmtt  nieman  }um  gebenebpelen 
brot  bet  altart  }e  gon  benn  aUein  bem  tiinig  mit  (inem  gfinb;  barum  bat 
S)apib  1.  €^am.  XXI.  4  ff.  mit  ftnen  bieneren  oott  ben  ^rgelcgten  leidigen 
broten  geeffen  bat,  unb  aber  bat  anber  gemein  bolf  nit;  fo  gilt  fin  reb  ntit: 

*>  UKfiingeitie.    •)  geipirlt,  <tfitllt. 


612     C^fkoltc^  AQtwurt  butdctmeiftert  ml  toiti  tu  3äcu^. 

Kiitti  mir  flntcnb  (Mtc^tf  in  Sftriilo  tttt  u^gettudti  fimtct  ta<  ivActfpilr 
hif  SMittt^  f9rt(i)t:  Zdnlcnt  >ato0tt  aUi !  SHfo  Wc  m  tcr  flcf<Md)t  SRd- 
Aiicbef«.  Ob  (1(94  rtlittm^  mMitt  mtUni  Wf  Sldc^iscM  9tbtalKinim 
wxin  unb  brot  b^ttc  uffltopferct/  utib  bof  9lbtabam  fa  imbctidtt  Ui  ovften^ 
sctocfen  tvdri  baj  et  jm  (9(id)^  b^tte  loffcit  mibun;  bctttiocb  fo  mbcblc  bot 
bcbdtcn  im  dlttti  teflamcnt  nimmer  crfcnnt  mrbm  bcmt  in  bcm  (ic(l}t  3a 
mmn  Si)ri(ht<  botf  facrammt  M  ültaxi  Wut  für  ein  ovftr  Qngefe^tr  btnn 
(ibe  man  erft«  bas  SRebbiiebett  tbat  ein  bebatnuj  ber  tbat  (Sbrifti  »&  sf» 
wefen;  unb  wo  ba^  nitr  fo  mftcbte  num  alle  ceremonifcbe  wer!  be^  altm 
teftpmente^  ivibrum  ^nfuren«  ^^  ma^i  Ott<b  ba^  n^ort  (Ebri(it  nit  ec(9beiif 
ba  ec  fi)rtd)t:  3(b  bin  ba<  (ird)t  Sil  er  ba«  liecbtf  fo  müf  man  hU 
tvarbeit  allein  in  jm  erfeben.  Unb  ftnbt  man  in  jm  aM  im  (iecbt  ein  bin« 
nit  ttfflfbrutftf  fo  mag  man^  ie  in  ber  Üniiernuf  nit  finben:  benn  (in  lced)t 
eriad)tet  bie  Debatten  be^  alten  trilament«.  91  ber  bte  fcbatten  im  alten  tvilo« 
ment  mSgenb  nut^  in  jm  bewcfreni  ba<  wit  in  jm  felb^  nit  erftnbenb;  ober 
aber  bäl  (ied}t|  Sbrifta^f  ndme  ttarbek  üon  ben  fcbatten  be^  alten  tefto« 
menM.  Sin  tinbltcber  SofpiL  2)ie  adrolofli  fagenb  oft  feltfame  bing 
fOnftig.  SBkr  ift  aber  fo  torecbti  bafi  nad)  bem  er  fidit  nit  gefoliiet  fpn  je 
borfagen  1  er  bennod)  ftn)te  f  e^  fqe  ja  gcfo(get :  benn  ber  aftrologu^  bobc 
ti  borgefagt.  9IlfOr  ob  Snel^igebettf  tbat  glocb  ein  opfer  mare  gfpni  mag 
tt  barum  gbetnen  tveg  bewären  1  iaft  facrament  be^  Iqcbnamtf  unb  bitttm 
Gbrifti  ein  opfet  fqe:  benn  Gbriftu^  brucft  e^  meber  mit  ti^ort  nod)  »q^  Mi 
bti|  t€  ein  wfer  f  funber  ba^  ti  ein  fpt)K  ber  gtöubigen  fqe.  2)ann  er  fprt4)t 
tut:  Opfrenbtff   ober  id>  Opfer«  1  funber  fprid^t  er:  Sifenb«/ 

t>ai  jr  aber  bi<  äberein  bermeinenb  ein  bebätung  bif  fatrament«  befdK* 
ben  ft)n «  ber  g(t)(ben  oud)  bie  mengerteq.  tüiJitn  im  alten  teftament  bif  forro* 
ment  bebdt  baben,  folgenb  jr  felb«  ben  alten  leereren  nitr  bte  burcb  bo« 
unjebeblet  brot  nit  opfren  M  gebenebpeten  brotl  im  nän^en  teilament  M> 
ftonbf  funber  ft)  berflonb  bie  unoermai^geten  menfcbbeit  unfer«  erlbferf  3cfii 
SbrKUi  baf  bie  rein  i^on  ber  ewig  reinen  magb  SRaria  pn  allen  menfcblidm 
ober  fänb(id)en  b'bel  gebom  1  unb  er  nad)  bero  am  erd)  geflorben  ein  im* 
iMrma^get  opfer  fär  unfer  fänb  fpe.  3r  finbenb  oud)  b9  ben  alten  (eerereii 
allentbalbi  ba$  alle  opfer  im  alten  teftament  ein  bebätnuf  gewefen  fyalb  bc< 
einigen  opfer«  r  bal  Sbrifht^f  {leb  (tlb«i  fOr  un«  geop^t  bat. 

2>ie  II.  jfignuf. 
J>ii  anbren  jägnuf  jflbcnb  jr  lieben  geleerten  (bann  wir  ees  mit  ü^ 
rebenb)  uf  bem  propbeten  SDlala^.  I.  10  ff. ,  ba  er  alfo  fpcicbt : 

üwer  eigen  boUmetfd}ung  bon  wort  2u  wort. 

3<b'  bab  gbein  wiUen  ober  gefallen«  gegen  dcb/ipriebt  ber  bcrr  ber  ktn» 
lügen:  unb  bie  gab  ober  ba«  opfer  wirb  tdb  nit  nemen  bon  iiwren  bAtbeii: 
benn  bon  ufgang  bi«  i&  nibergang  ber  fonnen  i(l  grof  min  nam  b«  beis 
beiben :  unb  an  allen  orten  ober  fiatten  wirt  focrifieiert  unb  geopfret  mimm 
namen  ein  rein  opferte. 

4Ne  fprednnb  jr  ftlr  ba«  erft«  baf  btf  ort  be«  propbeten  bon  gbetm» 
d)riftlid)en  leereren  anberft  berfianben  fqe «  weber  ba$,  ber  propbet  bobe  tN)r« 

zugegeben. 


C^tjlenlic^  antwutt  butdermeiM  unb  tatd  (u  3uri4     61  a 

flifafltr  baf  e^  b«it}A  tomtiKtt  tvcrb,  baf  man  Q^Mttem  In  aUct  ivtCt  unbcr 
Itm  facramcnt  Ui  »^n^  unl^  brote^  werbe  ufbpfren ;  unb  sei^enb  fSld)^  jum 
brieten  mal  anr  bof^  nte  gbetner  anbreft  i^erfianben  bab;  unb  }fibenb  bod) 
gbeinen  barqn  /  ter  fbicbl  flefd)rtben  bab :  benn  VuguiHnu^  1  ben  jr  NrDti 
ItiiKnb  f  t(l  beU  nit  mit  fid) ;  bocb  la(tenb  jr  jn  unbetra(l)tet  ftan  i  ba  jr  ßn 
metnunfl  fefl  m9(t)tinb  feben.  9(M  9(uauflf nul  be  cibttate  bei  (tbr.  XVIII.  cap.  3S. 
Mfe  wort  be^  propbcten  barqn  }fi(btf  »iU  er  erfecbtenf  ba$  bie  opferim  alten 
Icftament  binfaUen  mnfjinb:  benn  e^  werbe  an  atten  orten  finem  namen  ein 
rein  opfer ,  6briilu<  t  ufgeopfret.  ^ie  oerftat  9CuflU{tinu4  Cbtiihim  bal  feibtg 
opfer  fQn,  ift  war;  aber  nit  fölcber  metnungi  ba|  er  aUentbalb  wefenli(b 
ttJFfleopfret  werbr  funber  b.af  er  an  einem  ort»  nam(id)  i&  i>ierufa(emi  eintft 
wefen(i(b  uffleopfretf  an  allen  orten  ^  ba^  iftr  in  ber  ganjen  weltf  fruchtbar 
unb  ttir  flnuA  int  aUtt  menfcben  fänb  )u  bemalen.  Denn  er  fprid)t  älfo: 
€!9  m&qenb  nit  Uucinen  ba^  opfer  ber  3ttben,  gä  benen  flerebt  iü:  3d)  bab 
min  wiMen  nit  }u  ficb  1  unb  wirb  oad)  bon  tiwren  bänben  Abein  gab  nemeni 
nfgebört  ^aben.  9Bal  wartenb  (9  nun  uf  einen  anbren  Sbttflum,  fy  ba^r 
fo  bor^efagt  iftr  ba^  fq  (efenb  unb  febenb  erftiUet  imt  nit  bat  möflen  erfüllet, 
werben  weber  burcb  jn  (berftat  bie  Sbriflum)?  S>ife  wort  seigenb  b^iteie  ani 
ba^  Vtt(|uftinu^  bon  bem  opfer  f  ba^  (Sbrtflutf  am  crflj  getbon  bat»  tebt:  benn 
er  fpri(^t:  in  febinb  e<  erfiiHtet  fqn.  SRun  ifi  ba<  opfer  Ui  Motit  aU  jr 
rebenbf  nit  erfüllt  nocb  boUenbet:  benn  fo  e^  boKenbet  wäri  mu^e  man  eil 
nit  für  unb  für  ufbpfren.  9tber  bi§  iftaUti  unträftift:  benn  9u<ta^tnutf  rebt 
bie  (»on  bem  einigen  opfer;  ba^  SbH(lud  einiil  am  crü^  getbon  babf  ba^  aber 
fo  ttir  tthb  wqtpr AA  r  ^  baf  e4  in  allen  enben  bet  weit  frucbtbar  fi)e.  Unb 
^ebentt  ^luguftinu^  an  bifem  ort  M  faerament^  betf  al^ar^  nit  mit  einem 
tport.  2)ergl9(ben  rebt  er  oucbr  ab&erfuii  3uba'o^.eap.  9;  <)ebenft  oud)  bi# 
facramente^  nit  mit  einem  wort  funber  M  einig  geopfreten  Sbriftif  ber  aber 
in  bie  ewtgbeit  wdr'  unb  besäter  für  unfer  jffinb  iHi  aU  in  ben  turjen  Wor- 
ten bafelbft  gemerft  wirt»  ba  er  fprtcbt:  9larond  prieflerfAaf^  ift  ie{  in  gbei« 
ttem  tempel  nü% ;  aber  bie  priefterfd)af^  dbtW  wSttt  ewiglid)  im  bimmel , . 
tai  ift,  ba^  er  oor  gott  in  bie  ewtgbeit  für  aller  weit  funb  behalt.  1. 3ob  II.  2. 
J^ie  fucbenb  jr  aber  ein  flucbt  unb  fprecbenb :  Sbriflu^  opfret  (icb  felbl  uf 
unb  ber  priefter  nit.  €if  fiMIe  oucb  gbein  priejler  fo  bermeffen  fpur  baf  er 
meine ,  baf  er  Cb^iflum  ufpi^fre  /  funber  Sbriftu^  opfre  (tcb  felbii.  6agenb 
bie  an;  ui  mai  grunb  ber  göttlidben  gfcbrift  rebenb  jr:  baf  (icb  Sb^iflu^ 
felbd  ufbpfref  fo  ber  priefler  ufopfret?  Oberf  wir  wellenb  ber  beigen  gfcbrift 
fd)wpgen ;  }eigenb  untf  tiwer  eignen  leerer  barum  an  ober  üwere  pJ[pfllict)e 
recbt !  ba^  mögenb  )r  aber  nit.  60  febenb  tej  }ö !  wel(l)er  fölcbetf  ie  gerebt 
Rätter  wa^  bättinb  jr  bon  jm  gebalten?  wofür  bättinb  jr  jn  umgeben?  Vugu« 
^nu^  rebt  bie  nit :  (Sr  opfret  allweg  im  bimmel  (wie  e^  ttüti  bewcfrte  1  ob  er 
0(9<b  ßlcbirebte:  benn  ti  b<)t  nit  gnunb  in  gotte^  wort)f  funber:  Sbvifttf 
prieilerfcbaft  wäret  ewiglicb  im  bimmel  1  lai  ifti  baff  er  einift  ge(9btr  unb 
dnift  ufgeopfretr  in  bie  ewigbeit  b9r  gott  wAret  unfer  fänb  sA  bejalen;  nii 
baf  er  fi<b  für  unb  fiOr  ufopfrei  ba<  wiber  ftn  eigen  wort  ifi  unb  wiber  bie 
offitcn  wort  ^atAi  }ä  ben  i^ebrdem.  Darum  umfebenb  (icb  tool  mit  bem 
»ort!  Denn f  wo  wir  bie  unfer«  gnäbigen  berren  eeren  nit  bAtinb  wellen  ber« 

• 

^)  weiter  petbtettet.   *)  aitrge. 


614      C|rtflenlt<^  «ntioutt  bursetmdflaf  nab  ratet  lö  3fl:i^ 

fAont  I  unt  nttt  Üöi  ftflnMiA  unb  MUtlüi  gftcH  ^bm  i  fc  ^ttitit  0<lb 
unftte  ((clecrtat  flr^bcr  anstiff^n  über  fcal  mottf  ta  jt  fptc(^tiib:  fo  kr  prit« 
üct  oi^tc/  fo  op^c  et  nitf  funket  Gt^tiftutf  opfrt  bmn  f!(6  frfW.    2>o<!b  fo 
ipitt  iit  fdlfcb  fdrb  bifcr  ntdnunji  ttgtnfid)  offenbar  i  fo  wir  Ite  fftünl  hifti 
opfert  I  ^al  S^riflu^  ift;  u^  bcr  epijttl  gun  ^ettdemt  onseiflen  tvtr^mb. 
^o(inib  ou(|)  aiif  loatum  6ont  jt  ttc  ctfllidint  ftaq  olfo  acftcUt:  ob  imret 
mutet  f  bte  b^tltg  ttld);  im  faetament  be^  aUattf  butA  jte  bienetf  bce  prtc« 
(tetf  ttmai  ufopfre  flottf  bem  ^immdtf(t)ett  ^Ut;  fo  bie  prieflet  nad)  titpet 
teet  ntit  ufopfrenb  ?  Co  f ummrnb  jt  aber  mU  einem  romment  oibet  fitnb » 
unb  fpred)enb :  Sftttihitf  opfetet  (td)  felb«  fflmem(i(6.  3um  anbeten  mal  opfe* 
tet  bte  gmein  f tief)  Gbtiftum  i  jt  ^oupt.   3um  btitten  opfrtenb  bie  ptteüet  alt 
btenet.  SBo  toit  bte  fimet  ntt  berfd)ontinb  i  wbOtinb  ivtt  «etn  fta^^en  i  w<^i  Ut 
ilflttft  ^  tbAt  ?    ibaff  AOtt  etbatm  f  baff  jt  mit  ft(Ii(t)en  fablen  umgonb  pnt 
Stunb  bet  ftfAtifif  oud)  one  btif  dipet  eignen  teeteten  in  einet  fo  cmftli« 
d)en  fad).   Sej  fpteAenb  jt :  (Fbtifht«  tritt  bon  (inem  ptiefkettnm  nfseopf« 
tet ;  unb  betflanb  aber  butd)  bal  ptieftettum  bie  Aefatbeten  pfaffen.    Sftalb 
fliebenb  jt  btebannen  unb  fpte(benb:  bie  (l(A  opfrti  all  bie  oeilalt  üwtt 
ftaft  inbalt.    Unb  }um  legten  entttinnenb  jt  babin«  ba  jt  bem  Ipben  nirt 
»Ott  ^bttfK  bie  aUetfltbften  f(f)ma(6  antbunb  /  fo  jt  fptec^enb :  fbttfhil  opfret 
fi(6  felbif  f  fo  ofl  et  bon  bem  ptiefkt  »itt  ufgeopf^et.    Denn  {In  Ipben,  etntft 
ftelttten  unb  füt  unt^  ufgeopftetr  behalt  bet  flanjen  weit  ftinb  in  bie  en>igbHt. 
Sbal  ht\ücit  (in  eiciett  mott  3ob.  XII.  S2  :  €^o  id)  bon  bet  etb  etbbd)t  n^itb, 
(betflanb  Me  etb5dbtffit:  an  ba^  ttii}  gebenft  wetbeu/  »ie  3of)«  III.  14.}, 
fo  tpitb  id)  alle  menfcben  }ü  mit  sieben«    6ebenb  jt  i  baf  et  bo  für  aUe 
menfd)en  bejalt  hati  bo  et  an<  Uü\  ttWä^t  tvatb.    Qßatum  fteOenb  jt  jn 
benn  etfl  fät  unb  füt  an  je  opften?  X)o^  Don  bem  tpitt  mee  bntnad)  fummen. 
3e}  wellenb  mit  wt'btum  an  ben  weg  i  bon  bem  mit  abgangen  ftnb.  3a 
jt  babenb  jum  btitten  mal  getebt  i  bte  »Ott  SRalac^ttf  babe  sbetn  cbtifttidKt 
leetet  anbetft  betftanben  i  webet  baf  fi)  botgefagt  bübinb ,  »ie  ba€  faetament 
be^  Ind)nam<  unb  bldte«  SbtifH  ein  opfet  »etbe  f^n;  unb  jtibenb  bod)  qt)ei« 
nen  batQUi  bet  (ttnbfd)aft  batum  fagi  benn  VugufKnumr  bet^if  fkctoment 
mit  einem  toott  i  an  ben  otten  jt  jn  anseigenb  i  ntt  antAtt.   ^Bit  ntHent 
abet  fid)  nod)  mee  (eetet  anjeigen  i  bie  tt  anbetft  betflonb  i  tvebet  jt  fBtge« 
benb.  Unb  fcbenb  jt  bemna^  uf  timet  tebr  »ie  jt  bq  beto  beflon  «»etbtnb! 
ZettuHianul  tebt  abbetfui  SRatcionem  Übt.  III.  atfo  bon  bifen  »otten: 
3(6  »itb  fi»te  oofetitit  nemen:*  bann  bon  ufgang  bet  funnen  bi^  ju  nibet^ 
flang  ifl  min  nam  bettetet  in  ben  nationen  bet  bttbeui  unb  an  allen  orten 
»itt  ein  tein  opfet  minem  namen  ufgeopftet;  bal  ifl»  betffinbung  minet  erreni 
ptpfeUf  (ob  unb  baut.    0ebenb  jt  bie«  baf  ZettuUianul  ben  ptopbeten  ba« 
bin  betftati  baff  el  bat}ti  fommen  »etbei  baf  man  fflt  bte  t^ibifd)en  opfet  f 
beto  man  im  alten  teftament  gepflogen  %<it  i  innetUi^e  opfet  be<  geifie«  gott 
»etbe  ufopfcen  i  gott  in  bem  geifl  unb  »atbeit  anbeten  i  finen  namen  pr^fenr 
(oben  unb  jm  baut  fagen ;  mUbi  opfet  bet  bet(ig  9att(u#  9l9m.  XII.  1. 
anzeigt«  9(bet  fptid}t  Xettuffianui^  contta  SRatcionem  libt.  IV :   Unb  man 
op^t  minem  namen  üUtnti^tb  ein  opfet  r  unb  ein  xtin  opftr;  ba<  i(t,  ba« 
einfaltig  gebet  M  teinet  obet  gte(|)tet  confcienj.   i^ietonpmu«  fc^bt  über 

^)  Xufitt,  eacriflait.   ')  aititebmeit. 


C^ttilcnKi^  anhrurt  burgemciilcrt  mb  tüM  m  3äv<<^»     6lS 

Hff  wort  M  prop^cttn  olfo :  Unb  botuttt  flfd>id)t  bic  vtb  bt<  btrtfit  ie^ 
ctqtitUd)  jtt  bcit  pvtefhrm  Ut  3iiben  f  tote  Utnt^  r  lam^  unt  b(5bii  *  bringmb 
ufteoyfirni/  (amtt  f«  tväffinb:  ba$  bm  ffctfc6lid)en  epftm  aetfHtd)e  opfct 
itddttummrn  wcrbenb/  unb  baf  man  ftbcincn  me<i  rinbet«  unb  bod^btut  opftcn 
iptrtf  funbct  b<i^  anjiinbt  gevöuf ,  rncfd)^  b(i  flnb  brt  An(lfl(öubi()en  dcbcti 
ivirt  mon  ufbpftrcni  unb  botffclb  ntt  in  eint  einicien  (anb  bct  weit,  im  jd« 
bifd)en  (anb ,  noc^  in  ber  eini<\en  jtibtfd)en  (latt  jü  ^ietufa(em ;  funber  aUent« 
Mb*  Dife  Wort  i^tercnomi  babenb  it  one  jwqfel  pot  aUcn  anbren  flelefeni 
benn  mir  qbeinen  anbren  ber  alten  babenbi  ber  bon  einet  über  bic  propre« 
ten  gefcl}riben  ^b ;  barum  jr  tid)  mit  dwalt  babenb  muffen  baran  ftoiten , 
unb  ob  jr  fi)  fl(t)d)  nit  bfltttnb  ()fud)t.  Unb  (b  eiflen(id)  }u  bermeflfen '  iil  i 
baf  jr  btfe  wort  ^ieront)mi  flfeben  babinb :  wie  banb  jr^  bo(6  b9ren  flwacieni 
ba|  jr  im  namen  unfern  <)näbi<\en  Ferren  fprAcftinb:  c^  Mtte  gbein  leerer  bie^ 
wort  bell  proobeten  nie  anberd  t^erftanbeur  benn  baf  fq  babin  reicbtinbi  bof  4 
facrament  bei  (qAnami  unb  bluteii  Cbrifli  ein  Opfer  ft)e  ?  unb  gfibenb  aber 
nit  einen  barfiir  ber  alten ;  ber  mit  tk^  mit  einem  wort  belle.  Unb  fo  jr 
ireffen(id)  fcbmä^enb  i  wit  geleert  bie  alten  flehen  ben  tetigen  fq<iinb  f  ouc^ 
^i  man  nit  eini  teben  topf  f9Ue  folgen  funber  bem  umlegen  ber  alten  lee« 
teren:  warum  oerfd)wi)<ienb  jr  benn  bic,  ba  ti  gelten  foH,  bie  wort  Sertul« 
liani  unb  ^ieronpmt?  ba  nit  }ween  anber  in  ben  gungen  unber  (atinifd)et 
fildien  geleerter  gewefen  (inb. 

Unb  bi$  ülitü  babenb  wir  nit  barftirtragen ,  baf  wir  bermeininb ,  bic 
wort  SnalaAiS  ju  berflon  fpn,  aU  ft)  jo4i  bie  treifenlicben'  leerer  }e  t>erflotii 
gebenb:  benn  bie  beitren  wort  bei  propbeten  m&genb  bifen  berflanb  nit  erlo« 
ten;  funber  baf  wir  anjeiginb,  baf  üwer  ullegen  bei  propren  nit  grecbt» 
ttnb  baifelb  eintioebcrl  ul  unwtlifenbeit  ober  ul  flQf  bit  warbeit  je  bermant* 
len,  befcbeben  fpe.  Dann  jr  funü  ouc^  wol  wäifenb,  baf  bie  leerer  fo  bi( 
fllottbeni  bt)  unl  baben  r<(Uenb ,  fo  Dil  fq  bem  bciligen  gottelwort  glQcbfi^r« 
mig  rebenb,  all  tiwere  eigne  red)t  2>ijt.  9.  cap.  (Ego  folil.  anjeigtnb«  Darum 
möf  man  aUein  bal  wort  in  bem  wort  erlernen.  2>iel  biei  eructat  oerbum« 
Defbalb  uf  bem  gefprdd»  ber  (tun  bifer  worten  SRalad).  I.  8.  re^t  unb 
tvarlid)  ift  b^^rfürtragen :  baf  gott  burc^  ben  propbtten  bie  jübiftben  pfaf« 
fhi  befcbilt  (fo  bil  bitbar  not  tft),  baf  fq  bal  breftbaft,  Minbl,Iaml,  blöbl 
epftetinbi  welcbel  ein  irbifd)er  fflrd  nit  bon  jnen  nfimcK;  unb  barum  fo 
flefalltnb  f9  jm  nit ,  unb  fpricbt :  SRin  wiU  ober  gefallen  ifl  nit  in  fic^  i 
unb  wirb  bon  fiwer  banb  bie  gab  nit  nemen :  barni  min  nam  tft  unber  ben 
beiben  grof  bon  ufgang  bil  sä  nibergang  ber  funnen ;  unb  an  allen  orten  wirt 
ein  rein  oufer  minem  namen  ufgeopfcrt:  bann  min  nam  ilt  grof  unber  ben 
Reiben,  fpri(i)t  ber  berr  ber  bterjtigen^  ^ie  oerflofTenb  jr  fid)  an  bem  worti 
rein ,  bal  ben  Hebräern  i(t  taborab  i  unb  beif  t  fuber ,  unbefledt  unb  gang« 
bellig.  Unb  fobalb  man  mit  fid)  ui  bebraifd)er  fprad)  rebr,  fo  wellenb  jr 
tie  latinif^en  boUmetfAung  baben.  S0olan,  fo  finbenb  jr  Srob.  XXV.  11: 
2)u  wirfl  bie  arcb  mit  aller  reini<tem  golb  äberjieben.  6ebenb  jr  bie,  baf 
rein  an  bifem  ort  nit  btif t  one  fOnb :  benn  bal  golb  (ann  nit  ffinben ;  fun« 
ber  bcift  bit  rein  fuber,  unoermifd)t,  unbefledt,  luter;  ba  oucb  bie  i>^ 
brAer  (abenb  tabor.    hierum  fo  rebt  gott:  man  opfre  jm  unber  ben  bei* 

^)  (Ie<bel.    ')  emcfTcn ,  gcbenfen.   ^  att<b  bie  grofcn. 


616     fttHNiftf»  aiittMitf  hiff(wniw<tflfl  wt!>  fttrf  in  3ftp«b. 

tcn  fiAcr /  flm}  iiiiMt<(t  evfcr.  i^U  Mrfett*  akct  fiHbr  tof  ^m  Mm«  gNl 
tmht  Un  ftctto  flcQiHfttt  »urtCf  oud)  baf  ftn  natu  «tof  f^c  «nfecr  fem  iyri* 
fem.  SBd«  timmi  aber  ivtt  f3r  flivcr  »«rCc^tnts?  9ott  rttt  alfo;  fii  ma% 
er  oud)  litt  (tr<int :  barum  m&ifmb  jr  Atverc  tKrfUnbtm^  ^M  ii  scfottsm 
flcbm«  9n>tr  bamit  fld)  gittls  güA^^i  fo  merfenbr  bol  gott  m^  bvid» 
onbre  propbtttn  bcsfigt  M  i  baf  (in  ttam  grof  fQC  mbtr  bm  ^ibm.  Vf4L 
VIII.  U  Ö  berrtf  unftr  bcrri  mit  ift  bm  nmn  fo  mtnbrrbor  in  btm  son- 
Itn  tmtttU  Ut  tßHltl  Unb  tm  XLVUI.  U:  O  @M,  hin  (ob  ftrtctl  fU^ 
in  tie  tnbc  ber  wtltt  iük^  binem  namcntc!  SBir  mtrtrnb  oud)»  ba#  ir  nct 
iKrüonbf  baf  btr  nam  gottcl  oft  in  ber  flf<f)rift  genontnim  toirt  f3c  bic 
ttafii  nwatt  nnb  m<ijrfMt,  dl  bte  unb  SRarc.  XVL  17:  ^ntnintm  na» 
mm,  bai  tfti  in  minor  traft i  torrbcnb  f«  bic  ttlftl  nltrubcn.  Unb  %cL  IV. 
12:  d  tft  g^n  nom  unbcr  bcr  fiumntf  in  bcm  man  fcUd  »rrbctt  mSgr 
tvcbcr  im  namen  3cfa.  i>ie  btift  oud)  nam  traft.  SDcnn  bife  fqibcn  ^ 
ini  macl)cnb  nicman  ftlisi  funbcr  bic  traft  3cfur  M  funi  sottet.  Jxif  aber 
Mcft  bic  bcibcn  aUcntbalb  gott  i)abinb  ufgcopfcrctr  t^  f^ncfbod^ifoi  scccMi 
all  wenn  man  fpric^t :  (ti  ift  it)  aUc  wtlt  rt^d) ;  unb  ift  aber  bcr  ttctner 
teil  rt}(b.  9((fo  ^t  man  ouc^  oor  ffbnflnl  tutunft  an  oii  orten  bcm  »orcii 
flOtt  nfscopfcrct.  3ofco^i  seigt  an  i  baf  ber  grof  VIcranber  i  oitdb  ber 
grof  9ompcjul  icbcr  jtt  ftner  jpt  bcm  toaren  gott  je  opfren  gen  ^erufa* 
lern  tommen  fpginb.  2)ic  tdnginn  oon  6aba  i  bic  tommen  ift  }c  boren  btc 
m^iftit  ealomonl  t  ^at  oud)  ^ncn  gott  ericnnet.  1.  9(cg«  X.  1.  ff.  Unb« 
bal  aUcrträfttgeft  i^  /  fo  ^at  aRc((^i}cbet  mee  bcnn  tnfenb  jar  oor  bifcm  pro« 
pbcten  bcm  bid^ücn  gott  ufgeopferet»  »ie  ioo(  er  t^on  bcm  ftammen  ber  3uben 
ntt  mal :  bcnn  3ubal  wai  no<^  nit  gcbom.  (Si  babcnb  oud)  bic  ^haaa* 
nia  unb  €!amarttcn  t»i(  gemcinfame  gottd  balb  mit  ben  3uben  ge^bt; 
tote  tool  fi)  oon  bcnen  aUwcg  ocra^tet  wucbcnb.  (Si  balcnb  oud)  bie  beibi* 
f(6cn  »9fcn  cricnnctr  baf  nun  ein  gott  fqn  mufti  uiA  ouc^  ben  oereeretr 
all  in  ben  gfd)td)tcn  XVII.  28.  ftat,  unb  Origcml  contra  (Sc(fum  anjcigL 
Unb  ob  glQd)  bic  beiben  jrcn  abgStten  ufgeopfretr  babcnb  f«  bod)  bie  btiig 
gcopfrctr  bic  gottcl  warenbi  all  er  fpric^t  9fa(.  L,  10:  Die  gffHb  ber  n^I* 
bercn  (tnb  aUc  min  i  unb  bal  oeb  in  bcm  gebirg  unb  bie  rinber.  Unb  »enn 
fo  geopfrctf  babcnb  fp  bal  bcfl  genommen  t  all  oft  im  «i^omero  unb  anbren 
gfcbcn  n^rt.  (£i  ift  oud)  je  pcrmcrfcui  baf  bic  einfältigen  bcr  bcibcn  bic 
gifttlic^cn  traft  geteilt  babcnb  i  unb  nit  t5nncn  crtcnncttf  baf  alle  traft  bei 
bftd)ftcn  gutcl  allein  mal;  funbcr  ^bcnb  bic  fclbcn  traft  Permeint  Piler  fpui 
unb  bemnad)  bic  gbttlicbcn  traf^r  wie  tool  abgSttifcbr  in  Pilcn  berecret.  3e» 
bod)  fo  rcbt  gott  bie  mit  gcgcnmärtigcn  emfigcn'  »orten  f  bic  (td)  mcc  uf  Pcr^ 
gangnd  jtibcnb  »cbcr  uf  tunftigl:  mfittar  milggaf4>f  an  allen  orten  ift  nü* 
mm  namen  angcatinbt  unb  geopfert  tt.  2>af  aber  (Slic^l  bic  meinung  got* 
tci  fte  I  gcigcnb  bic  »ibcr  gcrcbtcn  wert  an  i  bic  bcmacj^  tummcnb  f  bie  ir 
aber  banb  ulgclaifcn.  9111  er  cini(l  gcfprod)cn  bat :  SRin  nam  ift  grof  unbcr 
ben  bcibcn  bon  ufgang  bil  gii  nibcrgang  bcr  funnen  i  unb  bemnad)  gerebt : 
unb  ^n  allen  orten  toirt  minem  namen  eint  rein;  bal  ift i  unbcflcctt  opfer 
ufgcopfret:  bat  bic  g&ttlid)c  wplbcit  tvol  gcwiifti  baf  ^6)  bal  ifraclif«^  Pott 
barab  Pcnounbcrcn  toütti  baf  oucb  bic  beiben  jm  opfretinb.    Unb  bonm 

*)  nt^mt  iit  9ltt(lof  boroit.    <}  gcfUflentltcbcii. 


€(riikRlict  «mirarl  taracfwdilcfi  tm^  mM  )»  3itan(^.     617 

tf«t  f^  »Amim  )A  cim  «mfificn  fnopf  ^  bdtnf  imb^riil)!:  Dann  min  nm 
Hk  0vot  un^ft  Un  i)cjbcn ;  fam  fq  finrdd) :  3t  btrivantcrrnb  ti(^  f  M# 
mm  mir  oud)  unlrt  bm  Reiben  fM(<  nfapftm.  2>a^  munbct'  (aflfcnb  fqnt 
bmn  min  nmn,  tai  t^  min  «walti  hafi  unb  ^9^c  i<l  oud)  gvojr  ba^  Ükr 
m^i  cttanni  mibct  brn  Reiben.  Unb  wirt  ftte  gar  nüt  in  tünfticfim  gcrrbL 
2>arsu  wixt  i^Ü  in  btr  «cfc^t  Svw^ixägf  ib  cfl  potcntiditcri  gcrcbt/  aUouc^ 
Mfc  rcb  ein  bcfunbm  ftälc  gflalt  l)at 

^#  aber  bie  f ccrcr  bi fe  »ort  M  propbefm  flcitift  ftabenb  f  nnb  bie  borbri« 
t/m  «ort  (aM  i>trronr?:inl  an}ct<it)  nf  btr  pfaffm  bc«  attm  trflammh^  bcr« 
#anbcn  bi<  uf  bie:  (Bon  nfflanft  btl  ju  mbersan<)  ic»  unb  bemnac^  bie  per« 
fon  mib  a9t  benoanblet  one  ^ilf  ber  aefcbrifk,  bafüV  tSnnenb  wir  ntt;  noc^  fo 
crtra(|enb  bie  »ort  be^  Propheten  ßlid)^  nit«  <5«  ^benb  set^oni  aU  (mit 
crlottbnufX  ou<f)  jr  <)etben  ^abenb.  6t)  6anb  b<$  wort :  9In  aOen  orten  »trt 
mtnem  nomen  ein  rein  opf^r  ufgeop^etr  teert  in  tänftiffi:  (t^  wirt  minein 
nomen  ein  rein  opfer  oflentbalb  uffleopfret  werben;  bal  bod)  bie  wort  nit 
cmrasenb.  Unb  babenb  mit  tim  teil  gereicht  nf  S^rtihtm :  ber  werbe  baO 
rein  opfer  (pnr  ba«  fflr  aOe  ftätt,  ort  unb  weit  uf^eopfret  werbe  am  (rtij. 
9M  9(u<iuftinn0.  Deranber  teil  ^at  uf  bie  opfer  ber  confcien}  fletefd)t:^  ü 
tpcrbe  bar}ü  (ommen  r  baf  man  bte  oi^tfd)en  opfer  unberiaffen  1  unb  opftr 
ht$  imtcren  onbdebtiAen  menfcftenf  f  gottf forest r  (ob  unb  banf  f  ufbpfren  werbe; 
0U  ZertuUianu«  unb  i^ieronqmu^  bebfltenb.  ^  9(tfo  tummenb  jr  ie)  gum  le}« 
teni  unb  rebenb  ottd)  M  üwrennpftn:  ü  bt<ffe  offereturi  baltflr  el  wirt 
ttfueopM  werben r  bat  i(lf  a(«  jr  rebenb:  ba^  facramcnt  Ui  altartf  i(l  ein 
opJFer;  nnb  tfmnb  bao  on  aUe  gfc^rifii  onA  on  aUen  bpftanb  fiwer  odter. 
Unb  fo  man  flc^  in  fiwre  meinung  rebti  fo  weUenb  jr  bie  1  fo  mit  ber  gfdirifl 
(Snnenb  umgan ,  mit  anr&ren  ^  dwer  Worten  oerbad)t  machen  t  fam  f9  jube« 
Unb;  nnb  beiffenb  bo<^  äwer  eic(ne  rejftt  ^i  ben  ^brderen  }äilud)t  baben, 
fo  frr  etwa«  im  alten  teftament  unbetter  fqe.  2)i(i.  9.  eap.  Ut  oeterum.  Unb 
loie  wo(  9IuflufUntt«  unb  ZertuOianu«  mit  bifem  wort  aRa(ad)iä ,  wiber  bie 
3uben  flcftrttten^  babenb  fti  ti  bo(^  flan}  unb  aar  nit  ei<icn(tc6  oebrudyt, 
unb  befbalb  be^  wenid»  wiber  bie  3uben  flcfcbafft;  bie  wo(  gefeben  banbf 
taf  ber  gf(6rift  m  bem  ort  jr  natfir(id)er  (tnn  genommen  warb.  Unb  bebarf 
eiber  gotte#  wort  unferO  fSrwen«  niti  a(^  ou(6  dwee  red)t  beiter  an^eigenb.  2>tft. 
9.  eap.  9Ib  fcriptura«.  ^arum  muf  man  bie  rechten  waffen  in  bie  bAnb  nemeur 
mnn  man  mit  ben  3uben  Mmpfen  wiUi  bero  man  uberflufitg  bat;  alfo  ba# 
man  jnen  nit  mufi  ftirbaften  1  baii  f^  u^fcblabcn  unb  abwenben  tönnenb.  9((0 
9en.  IIL  15.  2)tr  fom  wirt  bir  ben  topf  jcrtniüen;  unt:  3n  binem  fomen 
werbenb  aüt  gefcblec^t  ber  erben  gebencbqct.  ®en.  XXII.  18.  unb  3faj. 
L.III.  12:  (Sr  ift  ufgeopfret  barumf  bafi  er  ti  geweHen  bat  Unb  «Vierern. 
XXIII  unb  XXXIII,  (Ejed).  XXXIV  unb  XXXVII,  9fa(.  CX, 
irehiK  ort  fo  btiter  uf  Sbrifhtm  reid)enbf  ba^  fq  barwiber  nit  tbnnenb.  9lbtr 
bie  bingr  fo  mit  Sbriflo  in  (inem  (Qben  berbanbiet;  (tnb  nienen  tiärer  benn 
kl  ben  pfabnen  aUent^alb  unb  in  3faja  u^gebrutft ;  alfo  baf  man  bem  g&tt« 
lidKn  wort  gbeinen  anbren  but  barf  uffeben  /  funber  ti  blqben  (äffen  foU  bq 
Pnem  rechten  nattir(id)en  (tnn.    Unb  wer  ben  ergrt}ftr  ber  ^at  ben  (tnn  beO 

^>IBefefUgimg,  Skfiatigttiig.  ') Me {Bemunberniig.  ^) (l<b beiogcn.  ^}anbeatcii. 
')  «ngeetfrii. 


6  i8     C^ttftenltc^  onnourt  btirgetmeifkcl  unb  toM  in  3nti^* 

Adfbtf  crsrifFnt:  tann  bo«  <)9tt(i<^  tvort  (ttimnt  mt  iroti  mmfAcn  6üti  fni' 
htt  tui  fo  ctf  smbt  bdbcnb  r  Onb  bon  gott  unberric^t.  Datum  mr man  fo 
gUrvt  no(6  ^rftg  k  marb  r  baf  bcmfc(bi<|fii  fb((e  flloubt  ivrtbai  ^  fo  frr  er  u< 
fimr  (mift  unb  bttnunfit  rebt;  funbct  fo  oil  er  ba€  loort  Aottetf  rrbt.  <i>ifrum 
wcrbcnb  wir  mt<  an  fimcr  it^Icflcn  t  ba<  jr  tibrr  bei  propbctfn  ivort  ^rtl^ni 
tiit  f cettn :  bann  jr  bm  btAcn  (Inn  tcHcnb  r  bcr  bodb  nun  uf  ein  mrinuns 
reicht  Unb  nad)bem  jr  jn  geteilt  i  babenb  jr  ben  bdteren  nit  <|efol<{et ;  nit 
baf  nnl  btefelbiflen  Pil  irrenb  i  wo  fo  wiber  ben  natfir(i(6en  (inn  be^  sStt« 
ItAen  getilel  fubtilic^  rebenbi  funber  baf  tid)  fSx  ümt  anfieficbt  ffiU^i  tverbi 
baff  jr  febinb  i  baf  jr  felb^  nit  Mtenb ,  bau  jr  allen  menfAen  wellenb  3n<(t> 
mutet  baben.  €!o  dU  wn  ben  beeben  funbfd)aften  uf  bem  alten  teftamcnt  f 
btfrfiber  wir  mee^  benn  ünf  lieb  fpti  ontwurt  hieben  swunflen  worben  finb. 

Dal  jr  bemnad)  i^om  ofterlamm  barqn  jjibcnbf  baffeibift  fo<)  eucb  nf« 
fleopfreti  unb  ft)e  i&xli&i  wibernommenf  bai  tfl/  wibersebtudjt  i  tummt  cUt€ 
babar^  baf  jr  bie  epi(tel  su  ben  ^brAern  mit  fl^f  nit  gelefen  babenb;  fünft 
feittinb  jr  e{<ienlid)  bortn  funbeur  mt  bamadb  fommen  wirtr  baf  bie  opfct 
im  alten  teftoment  barum  jdrlid)  wibemommen  (inb  i  bof  (9  fo  unträfttg 
worenb.  Darum  wirt  aber  dbriftul  nit  flewibret  r  ^  bof  er  einift  uffteopfrct 
in  bie  ewigfeit  (lart  unb  tfir  gntt^i  ift.  Unb  barum^  wer  jn  wiber  meint  uf« 
jeopfreui  ber.fll^cbt  jn  ie  ben  opfren  im  alten  tefiamentf  unb  fc^mAibt  in, 
baf  er  jn  nit  anberfl  ttiftif^  fcbäbtr  benn  fo  er  jn  gewtbret  i>abr  alo  b'eticr 
bomacf)  tummen  wirt.  <£i  bilfl  oud^  nit»  baf  jr  aber  ein  gefärbt  wert 
^arrn  furenb,  fprecbenbe:  9Btr  opfrenb  jn  in  mqüeriil; 'unb  süftonb  bof 
fport  9auti  1.  Sor.  IV.  1  bari^Ur  ba  er  fprid)t:  2)er  menfcb  foU  unl  «fh 
ten  aU  biener  Sbrifti  unb  ulteiler  ober  bulb<i(tfr  ber  beimlid){eiten  ftottef. 
Da  fpretbenb  jr  für  unb  für:  3Bir  opfrenb  jn  in  mqihritl.  QBa«  ift  in 
mi)|hriii  ?  9llfo  unberflonb  jr  uM  fd)lcd)ten  mit  ben  werten  je  btenben. 
9autuf  rebt  bie  nit  bon  beimiid) teit  ber  faeramenten  funbet  oon  ber  beim» 
lid)(ett  bei  ePangelii  ober  beilli  bal  ber  menf(^lid)cn  wqibeit  berborgen  unb 
unberflAnblicb  iü ;  in  bero  bejilgt  er  (t^  ein  barffirtrageri  bKibalter  unb  ul* 
teuer  fpn«  QBarum  bonb  jr  nit  bal  babor  befe^n  1.  <Sor.  Ü.  7?  fo  bAttenb 
jr  ofebeur  wofür  er  btf  wort  mpfhria  brucbt;  ba  er  alfo  (leb  felbl  Hör 
mad)t:  9Bir  rebenb  bie  wplbtit  gottel  in  mpflerto  (bal  ifti  bie  wqfbeitr  bie 
2Ö  (!ner  jpt  berborgen  gewefeuf  unb  jä  finn  spt  b<ttftlr  getragen  foU  werben : 
bal  beif  t  eigenlicbf  mysterium)  bie  berborgen  gewefen  i^  te.  i>ie  febenb  ft, 
baf  <)>aulul  unb  anbrei  bar}ü  berorbnet/  fbUenb  bie  berborgnen  WQfbeit  bei 
ebangelii  unb  gbttttcben  wortel  uftbän  1  bal  iil  t  bifpcnfatorel  m^ftertorum 
bei  fpn ;  wel(bel  wort  oud)  bie  alten  leereri  in  funberi  ^mbroftul  unb  £beo» 
Pbpl<>ttulr  bie  bon  einet  in  bie  epiftten^uti  gefcbriben  babenb»  nitanberftr  benn 
wie  wir  anseigenb  1  berfibnb ,  unb  gebentenb  bei  opfrenl  in  mpftertii  nit  mit 
einem  wort  QBarum  legenb  jr  bie  gfd)rift  nit  ul  nad)  bem  perftanb  ber 
bAtereUf  fo  jr  bo(b  bal  weKenb  bon  allen  menfcben  gebebt  ban? 

Darnach  jfibenb  jr  bie  näwen  interpretation  9(ct.  XUI*  1— S.  an^  bte 
babe  facrifieantel ,  ^at  iflf,  opfrenbe,  ba  Sueai  alfo  rebt:  3n  ber  ttlcgen 
i&  9lntio(bia  tc.  bo  fp  aber  opfretenb  bem  bttren  unb  faftetenb.  i>ie  fpre» 
cbenb  jr  mit  bil  umftanben:  fp  babinb  ntit  fbnnen  opfren  weber  hai  fo» 

^)  tPicberboIt,  wicbee  geopfert. 


*  €^tiftenK(^  (mtivutt  burgcrmeiiUti  unt  ratd  sä  2^Kiäi.     619 

crantftit  U^  Mau.  I^atfibct  mtifTtrnb  ivtr  üäi  crfovlttttr  taf  jr  naii  wdt« 
Ud)cm  tcct>tcn  cinon  bur^cr  cid^tinb  tt^tc  bem  onbcctt.  &o  (labcnb  jt  jm 
olf^  ((ctboii :  93)0  jt  gfe^en  bonb  f tUdx  gniitb  u^  t)tbr<iif(f)tt  unb  grteAi» 
fArt  fi^tad)  bntfur  <|f)^(ten  werben  r  banb  jt  gerebt:  bie  alten  (eerer  foflinb 
»Ol  bai  geleert  gewefen  in  ben  fprac^ettf  bann  btc  gu  bifer  st}t  bamit  um« 
flanflinb  f  ober  fSltber  (\lQd)en;  hierum  fo  blqbinb  jr  bq  jrer  tnteroretation 
ober  boUntetf(i}un9.  ^llfo  b^benb  jr  gertcbt.  &o  tbunb  jm  tej  aber  alfo  i 
isnb  fpre Aenb :  bie  alt  boUmetfcl)ung  babe  alfo :  !Do  fq  aber  bem  ^tren  bien» 
tcnb  unb  fafletenb;  ober  aber  jr  werbenb  ber  unuiH  biUiei)  <|ef(l)otten.  9(berf 
lai  Mt^  binban  gefe^tf  li^tnüt  an  ber  nuwen  boQmetftbung?  993ir  »eKenb ' 
ttn  brunnen  be€  gried)iftf)en  wftrtlin^  AHre^ayronf  befeben  i  fO  ffnbenb  wir 
hnm  €!tttbai  ba$  Xi^TBQ}'ia  bei|Fe  ein  Offenltd)  amt  ober  bienfl;  be^batb  bife 
»ort  alfo  m9(^tinb  i^erttitf(t)et  werben :  9IU  fq  aber  ^i  amt  (bal  wäi  oreb« 
gen)  be^  berren  üerwieltenb.  ^^  1>arum  fprid)t  ber  alt  Interpret:  2>o  fq 
aber  bem  berren  bientenb.  ^efqcbin^  fprid)t  wol  Ittore^  bierijfr  ba^  ijtr 
Pfaffen.  (Er  fpric^t  aber  barnad)  Xnre^Hitf  fioxä-iü^^  SeXtvtiv^  ba^  iftr 
liitB^iiiß  beift  äbel  }qt  b<iben  ober  bienen.  2)efbdlb  bif  ort  wol  bäte 
tfffe  m^ften  t^rtfitfcbt  werben :  Do  fq  aber  mit  oit  arbeit  bem  berren  bien« 
mtb;  barum  ber  alt  bolfmetfcb  aber  nit  unrecbt  bat  (lefprocben :  miniflranr 
tibul  ErvfAoloj^xqv  bat  alfo  JLura^HV  to  vntiqtrnft  ba^  iflf  U^tBQynt 
l^ei§t  bienen;  befbalb  aber  ber  alt  boUmetfd)  red)t  fl^rebt  hat*.  2)0  fi}  bien« 
trnb  /  miniftrantibu^  ic :  bann  wir  finbenb  beS  feinen  gflanb '  in  aUem 
ntlwen  teftament,  ba$  bf#  facrament  ienen  för  ein  opfer  genflmt  werb. 
3r  finbenb  oucb  bif  wort  XnToeyia  eben  in  berfelben  nfiwen  interoretation 
nie  fnr  ein  Opfer  seboUmetfcbet  2.  Cor.  IX.  12.  ^ebr.  I.  14.  unb  im  allen 
tft  9of.  I.  8.  IC.  Daf  jr  aber  bie  Pon  Uto  ali  eim  ftriecbifcben  wort  re« 
benb ,  fhit  flcb  dlt)d)  an  r  M  bo  jr  Pon  bem  bebraifcben  eonjunctiuo  rebenbi 
fllqd)  aU  ob  fq  bero  pU  bobinb.  2>ie  recbt  natiirlidb  meinung  bif  orte^  ifl 
ba#:  1)0  bie  se^SIten  mdnner  ernftlic^  jr  amt  jubienetenb  mit  abbrucb^  unb 
gimmlicbe  ^  k.    (9at  ba^  nät  an ,  baf  bie  me$  ein  opfer  fpe« 

9)erArifF  ber  epiflel  }U  ben  Hebräern. 

3e)  folgt  ber  per<irifF  ber  epiftel  }tt  ben  ^ebrderen  i  fo  bll  bife  maleri 
ontrifptr  barin  man  eigenlicb  erfeben  maji,  wa<  bo(b  bie  fraftbetf  Iqbentf 
(SbrifK  fqe;  unb  bemnad)  ermeffeUf  baf  e^  ein  fpottunb  fd)ma(b  Sbrifliifif 
fo  man  jn  wpter  ;e  opfren  unberflat 

9attltt«  wiQ  in  bifer  epiftel  ben  3uben  Sbtifkum  je  ertennen  geben  i  baf 
tt  ber  einig  beilanb  fqe.  barum  fq  f!(b  mit  unglouben  nit  fBtIinb  in  ungnab 
üotte^  werfen:  benn  gott  bobe  finen  fun  barum  laffen  menfd)  werben r  ba§ 
er  unfere  breiten  erfannte;  ttnb  fo  er  bie  ftraftn  ber  fiinben  an  jm  felb«  um 
unfert  willen  getragen  babci  fqg  er  one  jwq  f^I  ber  einig  priefter,  ber  für 
ter  weit  fflnbe  gnäg  tbtige  unb  bejale.  Unb  bewArt  }um  erflen  i  baf  er  ber 
fun  gottetf  fqe;  bamoÄi  baf  er  ein  ewiger  priefter  fqe^  düti  M  bem  wort 
flotte^.  Unb  bebt  bie  bewAmuf  im  cap.  V.  1  ff.  an  i  in  welchem  er  jum 
crften  ein  glqcbnuf  nimmt  pon  bem  obreflen  priefter  be^  alten  teftament«; 
itttb  jeigt  bemnacb  an;  worin  jm  (Sbtifhtl  glqcb  fqe«  unb  worin  unglqcb. 

2>a«  erfl  ifti  baf  er  fpriebt:  (Sin  ieber  obrerer  priefleri  ber  u^  ben  men^* 


«)  perwalteten.    *)  ®e|}Sttbittf ,  Sepfpiel.  ^}  entbaltfamrett.   «}  Slnflöttbigreit. 


620     C^iflctilu^  ontiourt  bursmndilert  unb  ttM  lü  3uric^. 

f^m  ottsmotnnini  tvirt  i  Ut  tvitt  für  ik  mmfAm  gcfc^  in  bcti  Manoif 
btc  f9  fl(<tni  gott  ontrcffcnb.  9llfo  fqg  euc^  dbtiiiu^  ein  obrcftrr  »ttrftcf : 
^nn  rr  ftanbt  für  unfct  fänb  te  br}o(ni  cop.  VII.  27,  ta  cc  alfo  fprM>t: 
2)ottti(ti  bat  rr  oud)  in  bic  cwtsf cit  bcil  macbtn  maft  bic  i  fo  lur4)  in  ju 
fletf  Aonb«    (St  <(l  (lUwcft  lebcnb ,  baf  et  fut  fq  flanb  obct  furmunbt. 

Sunt  anbtcn :  fo  mtU  ein  obteftet  ptie|ht  u^ettie^t  unbet  ben  menfcbcn. 
Vlfo  fqe  bet  ewifl  prieflet  Si)riilu«  i>on  bem  bimmelfcben  Hautet  u^etwälii  bo 
et  flrfptDd)en  bat:  2)tt  bift  min  fun;  ieb  bab  bld)  bat  gebotn  ^(al.  II.  7. 
unb  9fal.  CX.  4. 

Sunt  britten :  fo  werbe  bet  obteft  ptie<let  be<  atten  teiiamenM  ut  bem 
ilfd)(ecbt  £ebt  unb  nacib  bet  otbnuna  %axoni  enodtt.  9(bet  Sbtiftu^  fi)«  n« 
eint  anbten  9f(bkd)t  i  tpeicbet  ba^  ptiefletamt  nflt  anaienft  i  nontUd)  u$  bcm 
flfd)led)t  3uba;  batatt  erfeben  würbe ,  baf,  f^tntal  ba^  prieftettum  Ht* 
fpanblet  »utbei  ba$  ou<b  Iüü  teilament  nnb.  gfal^  petmanblet  wutbc:  bcnn 
ba^  bolt  nam  tKtfianb  bei  gfa^e«  ui  Itm  ntunb  M  prie(kr<.  9(lfo  tebt  et 
babon  int  vn.  top.  11.  3>ar)ii  fo  fqe  Sbrtftui  nit  ein  prieftet  nad)  bet 
otbnunfl  9Iaton0  funbet  na(6  bet  otbnung  SRetcbiicbeM ,  »ie  butd)  bcn 
ytopbeten  t>ot  int  9fä(-  CX.  4«  gefeit  ifl:  2>et  bctt  bat  gefd)wotnf  unb  ha$ 
mtt  jn  nit  gerilwen :  bu  bi(t  ein  priefitr  in  bie  ewisteit  nacb  bet  orbnting 
SRelebisebet«.  QBelcber  SRclcbijebef  lang  bor  getpefen  iftf  ee  fiebi  gcbont 
warb.  SBte  aber  d^brtftul  9}Ielcbi;ebe(  nacbfcblabCf  jeigt  er  im  cap.  vn.  2« 
an:  3um  erften^  fo  briiTe  er  aRclcbtiebef  i  bal  tftr  ttn  tunig  ber  geree^tigfeit; 
bemnocb  fo  fqg  er  ein  anelecb;  ba$  ifti  Ctintg  ju  6a(emr  bat  tili  ein  tuntg 
bet  fribenl.  %lfo  fpg  oucb  Sbriflut  ber  tünig  ber  gerecbtigteit:  bann  et  ifi 
bie  gerecbttgfettf  unb  ifl  unfere  gerecbtigteit  1.  Sor.  I.  30.  Sr  fogouct^etn 
f flnig  bet  firibent :  benn  er  bat  }mä(ii)enb  gott  unb  unt  gefribet  mit  finem 
eignen  blät  unb  tob  Sol.  I.  20.  X>ai  aber  jr  gteerten  barpn  werfenb:  iDU(< 
(bisebet  babe  wqu  unb  brot  9(brabamen  ufgeopferet;  barum  mufft  Ott(b  dfyti' 
0ut  wtjn  unb  btot  ufopfren  f  ift  Por  gnug  oerantwurt.  2)at  jr  ober  bem< 
itad)  fprecbenb:  &unil  (efenb  wir  nitr  bof  ane(4}i}ebet  fisib  ufgeopfettf  babi 
j(t  finbifd):  benn  SRofet  bat  bte  gnäg  gebebt,  baf  et  anzeigt,  bafi  et  ein 
ptiefiit  bet  b9(b(te.n  gottet  w At ;  bokut  bemnacb  wol  betmettt  watb ,  U$  et 
bie  bellten,  bteanbre  bttben  jren  obgStten  ufopftetenb,  bem  bocbften  g9tt 
ufopfret:  benn  anclcbi^ebef  wc^  ein  prkflet  bet  obtefhn  gottet,  ee  unb  et 
9(btabamen  wpn  unb  brot  fcbanit.  2>arum ,  fo  jr  fprecbenb : .  3Re(d}i)ebeC 
ift  ein  priefterbet  obrcften  gottet  gfqn;  fo  fprecbenb  wir:  Z>atiilottCb  6bti' 
(kttt*  9ne((bi;ebe{  bat  etwnt  ufgcopfrct;  bat  bat  oucb  Sbtifluti  ftcb  (Übt 
ufgeopfrtt.  Darnad)  iil  Snclcbiisebelt  gfcblecbtnit  ertannt  gewefen,  oud)  ftn 
tob  berborgen ;  alfo  ifl  oucb  Cbriflut  gÖttUcbe  geburt  nit  }&  ermeffcn  3faj. 
lilU.  8 ,  unb  bie  menfcblicb  über  atte  traft  ber  natur  unb  fiber  oUen  per* 
^anb  ber  mcnfcben.  Darut  nun  bie  ewig  priefierfcbaft  SbrifK  ermeffen  wirt; 
eucb  baf  bie  priefietfcbaft  natb  ber  orbnung  9(aront  abJietbon  tverbe :  fo  gott 
bie  ewigteit  ber  priefterfdbafi  SbtifU  nacb  ber  orbnung  SHelcbiitbett  ^c|)wo> 
ren  bab,  unb  nit  nacb  ber  orbnung  Diarönt. 

3um  bierten  jeigt  er  an ,  baf  ber  priefter  bet  altett  teftamentt  b«um 
itt  ben  menfcben  uteriefen  werbe ,  baf  er  mbge  mitiQben  tragen  mit  ben 
irrenben  unb  unwäflenben;  befbalber  oucb  mit  blSbigfeit  umgeben  ftfe,  cap. 
V.2.   9((fo  babe  oucb  Sbrifhit  unfere  blibigteit  an  (tcb  genommen  i  bomtt 


er  m*  wccfxiäit  ^  wntUi  unb  iit  aUcm  teiibfat  angcfoditeni  baf  er  miHtibcti 
mit  itiM  trAsf}  itnb  ein  gttxüwt  obtt^tt  prieftcr  für  mi  Iit  fdnt  bejaUe/ 
cw*  n.  17.  ttttb  IV.  15. 

Sunt  fihtfken:  bcr  anbrcn;  lai  til,  bcr  obvtjlrn  pfoffrn  M  alten  teiia« 
imitM;  ft)9tnb  t)i(  gemacht  r  batum  baf  fQ  übu  b^Ib  nit  bomn  mSdbtenbf 
bo j  nun  einer  Miben  »flr*  9(ber  Cbrtftu^  /  batum  baf  er  en?t()ltd)  trätet,  tft 
eud)  fin  )>rieflerfd)<ifl  ewig,  eap.  VIL  34.  ^ebenb  jr,  wie  e^  um  Sbn(lu< 
priejlertttm  fkat?  ba|  tein  änberl  opftenb«  prieftertum  tu  benn  d^^rifht^  felb^? 
fßon  ber  (eerenben  vrteflerfc^aft  ftabenb  wir  tein  gir^fel :  benn  Sbrtftu«  bat 
btefelben  felb^  berorbnet  unb  qngefel^t;  ober  (ein  opfrenber  priefiec  mag  nfim« 
mer  ntee  fqn.  Denn  bie  prteflerf(I)affc  d^brifti  tft  bamit  unbetfc^iben  twii». 
fä^enb  ber  prtefterfd}af!t  be^  alten  teflamente^ ,  ba$  jene  fttr  unb  für  um  M 
abflang^  wt((en  wiberje^t  m&^tenb  »erben.  9(bet  Cbtiüu^r  bet  aOmeg  bl^bti 
benn  er  tfl  ein  ewiger  gott,  mag  erfe^en  ntt  erleben:  benn  er  ntt  abgcEngUc^ 
ifl ;  li^tvm  iü  fd)ma^  Sbriftt  eei^t ,  wo  man  opfrenb  pr iefler  t^at ,  bie  ilc^ 
an  ftatt  Qtjtiiix  opfren  bermeffenb.  3fl  benn  Sbriflu)»  gflorben,  ba$  man 
in  erfei^en  muffe?  ober  wo  M  er  bie  opfrenben  prieileefd^aft  qngfeljt?  9Ufo  . 
erthtbt  fi(6 ,  baf  bie  opfrenben  pciefler  Sbi^iilum  weber  ali  ein  ewigen  peiefler 
tennenb  no(6  a(^  ein  ewig  opfer. 

3um  fetjb^ten :  fo  ftjginb  bie  obteilen  pfaffen  (burc^  ben  obreflen  folf  matt 
bte  gongen  pfajfbeit  üi  alten  teflammted  Deeilon!  benn  pon  bem  obreftett 
tamenb  bieanbcen  ad;  unb  wai  bem  obreflen  abgfc^Iagen  wirti  ba^  ift  nocQf 
t^tf  ee  bem  unbren  abgefc^Cagen :  benn  9au(u^  nennet  oft  in  bifer  epiftel  oit 
unberf(beib  Ugiis  unb  aQx^Qels) ,  ja  bie  pfafpen  be^  alten  teflamente^  f9gin5 
vüt  fönber  gewefen ;  bef  batb  fp  jum  erflen  für  (t(^  felb«  banb  mtifien  op^eui 
ttnb  barnad)  erfl  fite  bad  Polf,  eao.  V.  3.  unb  vn.  27.  9(ber  d^btiflu«  bat 
fein  mafen  ber  fiinb  an  jm  gebebt,  batum  er  für  f!^  fetbl  (ein  opfer  bat 
tnuffen  tbun,  funbcr  aütit  fo  tr  geopfret  bat,  i(l  aUein  unfer,  VII.  27.  2>a» 
CU0  nun  (latKcb  fo(gt,  baf  wir  (einen  anbten  opferptieftet  möginb  babenf 
l^enn  ber  one  fiinb  iH;  ber  ijlaber  bereinig  Sbriilu^.  Unb  wetcbe  bie  fiinb^ 
ii(^en  opferpfaifen  fe^enb ,  bie  jdbeUnb  unb  fätenb  ba^  aatonifcb  prieflertum 
«piber  barqn,  weCd)^  one  fcbmacb  Sbtiiii  nit  fqn  mag. 

3ttm  ftbenten:  bie  pfaffbcit  be^  alten  teilamente^  ifl  täglidb  in  ben  gi« 
tnehten  porbren  tempel  gegangen ,  unb  bafetbfi  ufgeopfret.  9(ber  in  ba^  in* 
tter  betigefl  ort  ift  (ein  anbrer  benn  ber  obrefl  binqn  gegangen,  unb  ba< 
4m  iar  nun  einiil,  unb  gar  nit  one  Uüt.  SBeltbe«  bebiit  bat,  baf  ber  einig 
Sbriflu^  mit  finem  eignen  blut  untf  in  bem  aUetbeÜgflen  Ott,  bal  iil,  in  bem 
llimmclf  mit  finem  Pater  Perf&net  bat:  bann  wie  nieman  au  bem  batet  (om« 
tnm  mag  benn  ber  fun ,  ber  aQweg  bt)  jm  ifl  (unb  bie  but^  in  binpn  gonb) 
3o.  XI V.  6;  atfo  mag  ou(6  nieman  ein  opfttptie(ler  fpn  für  unfet  ftinb 
^emt  ber  einig  fun  getted.  Unb  batf  (eert  ^vAM  mit  gro(fem  ernft  unb 
^oben  (tnnen  im  IX.  eapitel. 

\Xi  benen  orten  bifer  epifhC  erlernet  man  btiter,  wie  aUe  opfrenbe  pfaff« 
^t  um  ix  bteflbaftige  wiUen  bat  muffen  tob  unb  ab  fpn,  bo  be«  ewigwjf* 
eenb  ptieüer  Sbriflutf  (ommen  ift ;  oucb  baf  (ein  opfer^riefler  nimmer  mee 
f^a  mag  benn  ber  einift  opfrenbe  unb  geopfret  Cbtifht«.    Unb  alfo  babenb 

«)gle{(b,fibiiK(b. 


.• 


622     (^fUnltJ^  anUmtct  tatfl^tneHttd  unb  nrttt  |6  ^IkAölt. 

»{r  brn  fwiftctt  pticfttr;  in  bem  jr  fletcnnnt  mit  itn<  cln^tffig  ^nb 
tm  bcfcnncnbCf  baf  er  ein  ctvtget  prtefirr  fqe;  wie  »ol  jr.niit  bcr  tfKrt  m 
anbete  bcfc^irmenb  unb  brudicnb.  Unb  ifl  btfct  obrerer  pttcftrr  tiit  in  ri» 
iqtltcfi>n  2tt3fln9(td)ni  tcmpct  ein  pticdctf  funbet  an  bcv  flrcAtm  Ui  btnu 
mc(tf(l)cn  aUmdc^ttacn  ^attti;  bannm  er  ff90lt  M  übet  aUc  8fci)ipfbai 
i>cbt.  VIII.  1.    2)U  Opfer«  bolb  n^eUenb  »tt  ie)  ouc^  feben. 

(Dom  epfer. 

3um  evften  ift  ba<  farnemft  amt  M  ptiefler«,  baf  et  ppfre  (büim  tpcs 
bte  allein  Pon  ber  cltm  opfrenbtn  pfailbeit  tebenb  f  bie  aber  aUe  in  Si>rffto 
ufgb^rt  bat)«  Datum  ift  wäi  notr  ba$  SbtiM  ufopfre  i>ebt.  Vltl.  S. 
9((fo  opftet  Sbtiflu«  ftcf)  felbif ;  unb  »ie  et  ein  ewiget  ptieftet,  unab<|£n9liibf 
unerfe^t  iüi  a(fo  ift  ouÄ  (tn  opfet  unabsdnfllic^  unb  mietfe^t,  alfo  bafnon 
ti  nit  »ibven  obet  etnäwren  müf :  benn  ba€  nfi»  tcflamenrf  ba<  in  bem 
opfet  (ine«  (i)ben<  (iati  ift  ewig:  bann  e<  nimmet  mee  mag  abgetbon  ivtfbea 
wteba«  altfba«  fcf)on  bingenommen  ift  i^ebt.  VIII.  6  ff.  i^terem.  XXXI.  Sl  ff; 
batum  muf  oud)  ba«  opfet  eioig  fi)n. 

3um  anbten:  bie  ffinb  witt  nit  betjigen  on  MutPetgieffen  4ebt.IX.22. 
'  9lun  wetbenb  abet  un«  Mg(i(6  unfet  ftinb  Petjtgen  butd)  ba«  blue  (boo  ift 
Opfer)  Qfbtifti  1.  3o.  I.  7.  unb  II.  2.  unb  ^ebr.  X.  12.  Unb  nritt  ober 
fin  b(ut  nir  tSglicb  bergofien.  Co  fblgtf  baf  (in  bi8t|  einift  bergoffeni  in  btt 
ewigfeit  aUer  weU  ftinb  behalt.  (E«  folgt  ondb  i  baf  e«  nit  gewibrel  mctben 
mag;  ober  aber  ba«  teftament  »Ate  nit  etoigi  ba«  et  einift  mit  (inem  Mut 
ufgetid^t  bat  i>ebt.  IX.  12.  C^btiftul  ift  einift  mit  (im  eignen  blut  in  baf 
aUetbeligeft  pngangen  i  unb  bat  ba  ewige  etlSfung  obet  be^atung  erebret, 
Scbaltenb  uM  M«  bie  }wep  toott;  einift  unb  ewige  ettbfung!  fo  nme« 
benb  jt  benn  äweti  in  mp(letii«  epfteui  babtnben  laffen. 

3um  btitten  ift  flati  baj,  wo  man  in  bet  gftbtifl  bon  bem  opften 
C^bttfti  tebt  I  baf  man  ba  näjib  äbetaU  betftat  webet  (in  ftetben.  VMb  bat« 
wibetum :  SBo  man  bon  (inem  blAtPetgieifcn/  ftetbeto  unb  Iqben  tebt  i  petftat 
man  aUwegi  baf  et  bamit  fät  un«  ufgeopftet ift/  unb  ftit  unfet  ftinb  btsolt 
^at.  ^ie  am  IX.  24.  fpti(t)t  9au(u«  alfo :  Sbriftu«  ift  felb«  in  bot  Mm« 
inet  bin^n  gangeui  baff  et  ba  etfcbpne  bem  angftc^t  gotte«  fSt  unTi  unb  ntt 
baf  et  (i^  ielb«  oft  op^e  k;  obet  aber  et  bitte  oon  anbab  bet  weit  oft  mif« 
fen  toben.  SRun  abet  ift  et  in  bet  (ejten  }Qt  einift  etfcbinen  bie  (unb  bntÄ 
(in  opfet  abjefteKen.  Sum  etften  bbtenb  jt  bier  baf  dbtiftue  oot  bem  w« 
gftcbt  gotte«  fSt  un«  etf<bpnt;  nit  fidb  ftib«  ba  t4g(i(6  op^i  oll  jt  on  gmnb 
tebenb:  funbet  ift  et  einift  geftotben  ftit  unt  ein  fo  tfit  pfanb  fSr  nnfer 
janbf  baf  gott  um  ftnet  wiQen  un<  ewtgU<^  unfet  ffinb  petgibt»  alfo  etfcbpnt 
et  ffit  un«.  3um  anbten  bbtenb  jt  bttfi  baf  et  fptid^t:  9lit  baf  et  fUb 
felb«  oft  opfte:  fo  fotgti  baf  fiwet  in  mpftetiif  bon  ticb  felb<  etbic^  ift. 
3um  btitten  (ebenb  jt,  baf  Sbtiftum  ufgeopftet  wetben  nfit  anberf  ift 
Weber  Sbriftum  ftetben i  fo  er  fpri(I)t:  Ober  aber  er  bitte  oft  muffen  ftetben: 
fo  fblgtf  baf  Sbttftuf  nit  mag  ufgeopftet  wetben/  bemt  wo  et  ftitbe.  Slun 
ftirbt  et  nun  einift  (9töm.  VI.  10.) ;  fo  ift  et  oucb  nun  eim^ft  ufgeopftet.  3ttm 
Pietten  febenb  jt,  baf,  wie  et  in  bem  legten  jpt,  baf  ift,  im  nfiwen  teftamentf 
obet  in  bet  (e;ten  weit  nun  einift  f ommen  ift ,  alfo  bat  et  in  betfelben  eint« 
gen  fatt  bie  ffinb  abgefteUt.  1.  9et.  11.21.24.  ^at  alfo:  «btiftuf  ift  ffit  rnif 
gftotben.   3ft  et  nun  ffit  unf  gftotben ,  unb  ift  ffit  unf  ufgeopftet  f  unb 


6|)riflenli(^  mtmitt  bucganwi^crt  un^  tüiH  su  ^ün^.     623 

Mt  mUünent  opfrt  W  fflnt  aiflcMtf  unb  M  fQ  mit  fimm  iicrbm  obgr« 
fttüt:  fo  mus  flcrbcn  unb  opfern  ein  bing  fpn.  ^Ilfp  eclcmcnbf  mo  Q^^rtjlu« 
ilirbt/  ba$  rc.  ba  uf<teopfret  mivt  funil  niemn  9löm*  VL  9 ,  10«  ^t^tthffi 
btc  ufecilanben  ifl  uon  bcti  tobten  /  flirbt  ftirrr  nit  /  ber  tob  bcbettfc^et  jn  ffi« 
ter  nit:  banni  bas  ec  unt  bet  fünbcn  toiUen  afiotben  tili  ia$  ift  cinift  bfct)e« 
bcn.  ^ie  fcb^nb  jxi  bap  er,  ei^ifl  Don  bec  funb  tpeam  gflorbeni  jto  jt  traft 
genommen  bat.  2Barum  weUenb  jr  benn  jn  fürer  mad^en  flerben,  fo  rr  itit 
geopfrct  toirtf  benn  n^o  et  flirbt? 

3um  bierten  ftnb  bic  opfer  bed  alten  teflamente^  barum  »iberacnommtni  ^ 
hü^  e^  unmögUc^  wa^  1  baf  bic  confcicn)  burd)  fq  gereiniget  unb  eäwig 
tt^urbe.  ^ebr.  X.  1  ff.  @o  aber  S^riilu^f  für  un^  geflorben  1  unfer  eonfpicn* 
icn  rein  unb  betf  ewigen  bcil^  gcn^üi  ma^t,  alü  er  fprt(t)t  3ob.  VI.  35: 
9ße(c^er  ju  mir  fummt  (ba^  iflf  welcher  mtd)  ergrqft  su  ftnent  ^eilonb)»  ben 
mrt  nit  bungerea;  unb  nicl^er  in  mid)  pertruwti  ben  wirt  in  bie  ewigteit 
itit  bürden:  fo  folgt,  ba§  er  nit  mec  benn  eintfl  foU  ober  mag  ufgeopfrct 
n^crben ;  ober  aber  er  würbe  ben  breflbaften  ^oiUen  «erglQc^et  1  bic  man  im 
aiten  teflament  wibren '  muft. 

3um  fünften:  fo  fummt  bie  täre  be^  einift  crUttncn  tobe«  Sbriflt  babat) 
ta$  ber  prieilcr  Sbriüu«  ein  ewiger  unabgebnber  prieiler  ift :  bann  er  ifl  ber 
ewig  gott  mit  bem  bater  nnb  bciUgen  geift ,  oon  bem  gniig  »orgefett  ift  in  ftnet 
«rieilcrfcbaft.  X^atnaö)  ou^ ,  ba^  ba«  opfer  eben  berfelb  ewig  gotte«  unb 
SRariä  ber  ewigen  jungfrouwen  fun  ifi.  60  nun  ber  für  uM  geopferet r 
(er  cfoig  gott  ifli  fo  ifl  oud)  bie  traft  finetf  opfert  ewig.  !Denn  g(p(^/  bur^ 
(cn  aUe  mcnfc^en  gefcbaffen  ftnb;  bure^benfeiben  finb  wir  ou(^  aUt  wiberum 
iü  tinbren  gotte«  gemacht.  2)a«  bebiit  9au(u«  ^br.  IX.  13,  14:  00  ba< 
blut  ber  flieren  unb  böden  unb  bie.  äfclien  ^er  tu,  angefprcngt,  bie  t^erma«« 
Aeten  fübret.ober.  beiliget  i&  reintgung  be<  fletf(b$;  wie  bt(  mec  wirt  ba«  blut 
6brifti ,  ber  ftd)  felb«  unbeüedten  burd)  ben  ewigen  geifl  gott  ufgcopfcrct  bat^ 
unfere  gewännt  reinigen  pon  ben  tobten  werten  h.  2)ft  ewig  geift,  bon  beut 
bJ<  flat,  ifl  tein  anbrer  benn  er  felb«,  ber  ewig  flOtt,  bure^  ben  ifl  Sbriflutff 
ta«  ifl,  burcb  ftcb  feib«,  ufgeopfrct ;  fo  ifl  oud)  ba«  opfctr  cwtg  wärcnb.  2>cnti 
cc  bat,  aU  am  X.  11.  flat/  mit  einem  opfer  bie  frommen  glbubtgcn  in  bic 
rwigteit  u^gemacbt  unb  gcboUtommnet ,  aU  gipd^  barbor  flat:  93}ir  (tnb  in 
iinem  wiOen  gebeliget  burd)  ba<  opfer  M  Iq^nam«  Sbrifli ,  ber  cinifl  u^ 
flcopfret  ifL  Ojtd)  flat  im  VII.  26,  27.  a(fo:  l|n«  gb»rt  ein  Wiäitt  obre» 
jier  priefler,  ber  beligf  onc  aUe«  übel,  unberma^gct  unb  bon  ben  fünbcren 
abgefcbiben  wa«  unb  ^öber  bann  bie  bimmel,  ber  trit  tdglid)  mitfitc  wie 
bic  obreflen  priefler'  tum  erften  für  (tnc  (Qnb ,  unb  bemnacb  für  be«  bolte«, 
^pfer  ufopfren:  benn  er  bat  ba«  cinifl  gctbon,  (i<^  felb«  ufgeopfrct.  6ebcnb 
ir  lieben  glec«ten,  wai  wctfenb  jr  beUcr«  bi^^en? 

Gumma. 

t>ai  nüw  teflament,  lai  ewig  ifl/  muf  mit  bem  ewigen  blut  Sbriflt 
gemad)t  unb  ufgerid)t  werben. 

I.  X>ai  blut  S^rifli  nimmt  unf<r  fänb  ^n:  bann  bic  fiinb  wirt  nit  on 
blut  bingcnommen.  * 


0  wiebecbolt.    ')  ecneuern. 


624     €(ri#eiiH4)  MtaNRt  topgcBMiikd  im)  üM  in  3An4. 

• 

n.  9tnn  tritt  Ui  Uat  (C^rifU  iitt  «Kf  tarnt  chMfl  uftewM:  taut 
M  ift  ein  mi^  bluL 

III.  eo  fblftt,  M  M  diuft  ufflcevfmt  Hat  (Ebrifti  in  M(  miflfKtl 
»Arcti  ttttfcr  fiinb  je  bcialcn. 

Sunt  anbrnt. 

I.  (]F6tifhtl  Witt  attcin  ufaeopfnti  ba  it  fltrbtf  («bctf  ün  b(tU  »crajifl; 
iH  dUr^  ctni. 

n.    Sbniht^  mag  nünimen  flecbcni  (Qbtnr  fin  Utit  tcrgicfltn. 

ni.  ^0  feiert  I  iaf  €i)rtftui  nämmct  mcc  ma^  ufflcopfmt  ntcrtctti 
funber  et  toittti  cinefl  ufseopferetf  in  bie  migbeiti  oUcr  niaifd)cn  funt  }U 
bcjdirn.    3ft  atltl  i^orntal^  rpcbtid)  bovJirct« 

3>i$  finb  btt  fltänb  M  Ix/ttn^  unb  opfcr«  (EbrtfUi  bic  Vauln^  in  Nfrr 
tpt<i((  n0fleflttd)m  b<it  2>a  <ibtt  jt  aUt^r  bal  uf  bic  opfrcnben  pfoffbcil 
bei  alten  teftantentel  gerebl  witti  uf  bie  iejigen  itriflot  pfaffbcit  gte^br 
nnb  ba  it  (fo  (latf  febenb  jum  Pietten  mal  fionr  bafi  ^btifhtl  ntm  tineft 
nfgeopfetet  fpe ,  nnb  ntt  tnee  bemt  einefi  bab  md<ien  ufgeopfiret  wetbcn :  ba 
etbenf enb  jt  anbte  wott  unb  meinungen  i  fptecbenbc :  QS^it  opfrenb  in  in 
mpiletii«.  3Bo  banb  jt  bef  gtunb  im  gbttltcben  wott?  &o  fallend  jt 
benn  an  fiwet  tt(d)en :  ja  biefelbifl  balte  ti  alfo.  Unb  metfenb  fiit  unt  ffir 
tiitf  ba$  bietilcbi  bal  ifti  Polti  sottel  iffi  bie  bem  goMwott  lofet/  unb  ntt 
bie  ein  wott  ui  jt  fetbl  ma^etf  nnb  bemnocb  balftlb  fiit  flottei  ipptt  M> 
(puf^.  Denn  bal  flottlwott  macbt  bie  til<ben;  unb  bie  nt<6  mo^  nü  boi 
gptüwott  rnacbm*  Oud)  fpted)enb  jt  eineft:  bie  (Ucb  ppfetet;  onbcrd: 
bet  ptiefler  ppftet  i  unb  jum  (tsten  faltenb  jt  babin :  bap  Sbtiftup  ftcb  fAbi 
ufbpfete.  €o  mufte  et  Pi(  unmäf  babenf  fo  et  (tcb  aOe  mal  im  bintmcf 
Itföpftete  I  totnn  et  bie  t^on  ben  ptiejleten  i  aU  fp  oetmeinenb  f  geopftel^  »ntb» 
jotf)  nadb  tlwten  tvotten  in  mpftettii.  Unb  tbunb  fi^Icb*  one  ^ttnb  bet 
Sbnlicbtn  wortel  i  oud)  one  <itunb  unstet  (eeteten. 

2)a$  jt  bemnad)  ftit  ben  testen  puneten  bic  Uetet  batpn  }tebenb|  bic 
ei  ffit  ein  opfet  gebebt  bab inb ,  i(l  ivm  etilen  nit  nnfet  meinuiig  i  ii)tb  bM 
bcto  »esen  }e  antmutteuf  a«  ob  fp  ctwal  ba  geltiiib,  ba  fp  wibet  ba«  bcfl 
ipott  fl0tte<  ^nb  (aM  ou(b  äwete  ted^t  anjeisenb)!  funbet  Hi  ansejetgen  f  baf 
tHicb  unbet  juen  bif  faetament  ein  opftt  nennenb  i  glpcb  tote  mit  nod}  btit^ 
bptaa  ben  tag  bet  utflAnbe  unb  uffatt  unb  anbte  nennenb;  ntt  baf  (Ebriihil 
mec  ttfetftanbc  unb  uffate.  2>a<  witt  oft  im  9(ufluiUno  crfunben.  2>c»* 
nadb  «peUenb  mit  flcb  oucb  anseilen  ^  la$  jt  et(id)en  {uaefcb^^iben  banbf  bat 
itdb  mit  einem  tpott  nit  etfinbt.   ' 

a3on  Z)ionp(io  wäffenb  jt  wo(/  ob  et  bet  fpe,  ben  9aulul  jä  Vü^n 
bat  }um  glouben  teett  r '  up  -ben  annotationen  €taimi.  9lbet  one  >en  fo 
lefenb  ben  €!uibam  in  !Dionp(lo  unb  ^ietonpmum  be  Pitil  iUnftribuii 
fo  kpetbenb  jt  in  etfanntnuf  bei  Dionpfii  Pngefätt.  SBon  3ttnäp  fageT^b 
jtf  abet  jt  }fib«nb  ftne  »Ott  nit  batfüt.  £ettu(fiano  tbunb  it  gmaU  in 
alfcrt  btp  b&cbetenr  be  cotona  militil  (watum  banb  jt  in  bifcm  buelb  uit 
befebeUf  mal  et  bon  ben  gö^en  obet  bilben  balteti  bo  jt  bocb  bie  (eepct  ^ 
benb  botpn  geiogen?)  be  Pelanbil  Pitginibuif  ^  utotem,  libto  U.  jZ>cm 
ad  menig;  oll  bet  tag  bie  nad)t  i(tf  nennet  et  bif  faetament  iencn  tfn  ppfet. 
9Bie  babenb  jt  bann  fiMdbl  ie  gbitcn  ffitgeben  im  namtn  etnl  betten  Mfdbofl 
|P  Soften j?    fiefenb  abet  '2(ugufUnum  in  ^  bet  potteb  bei  Vfalm  IV.  6. 


"      X. 


iMCtatu  \x^  3eannem  on^  tarnoc^  48.  itnb  SettuUianum  ati^etfu^  SRor« 
doitcm  (ibro  I.  Ortflenem  in  SRatt^dum  ^omtl  XXXVI.  Sbrqfoflomum 
ob  i>cbtdo^  bomtl  XVI:  fo  werbrnb  it  cvUrnrnf  tva^  i^tt(lanb€  fq  bott 
bifrm  (acramcnt  l)<tbinb/  ungcac^t  wa^  fQ  an  anbrctt  ortm  f^tqbtnb. 

Sfrbenb  oisd^ ,  wie  »o(  jt  bavuf  flfcbett  babinb  i^ott  bem  pnpji  GMaflo 
fptcc^enbc :  Diftc  papfl  bot  bcn  canonem  in  ein  orbnung  gfe^t  \  bie  mir  nocQ 
bcu(6enb;  (b  boc^  ^regortu^  nad^  jm  ^emefenf  ba^  2)ie^  nofirotf  gemacht  i 
unb  \^t  Filter  nofler  an  ba«  ottr  ba  e^  ie}  gebrückt  mxi%  geocbnetf  unb 
(Sreflotiud  II.  botf  3ntt(i  quorunt  no^  conforttum ,  unb  @etgtu«  bai  9(gnu< 
bet  binjugetbon  babenbf  jod)  naci^  äwet  fcbcQbeten  anjeigen.  a) 


«)  Uebef  bte  ^eugiiifre  Poit  jtftcbcnlebeetii ,  tpcf(be  angeführt  werben ,  fage  bfc 
dbH(lIi(be  Uiiterrt(btung :  9»Z)a0  btf  ^o(bwurbtge  fscratnent  nit  adeln  ein  loibcrgcbäcbe« 
nuf  ober  teflament  fvg,  funber  ixti  facrificiuni ,  ein  opftr,  bejugenb  bie  furnenen 
<^Hfleii(i(ben  (eerer  ein^Oiglicb  aarammt,  aM  Ptf  irer  in  griecbif^ber  nnb  (aHnifiber 
K((beR  Mn  ben  apofUen  (ar  über  bie  bibel  gefibriben  babenb.^  —  ^vm  werben  t\xit 
SRenge  angef&bre,  unb  biefe  ^eugnifTe  mit  folgenben  Sewerfungen  begUitcr:  n9li^ 
baf  wir  ba4  bo<bwurbig  facranent  ein  opfer  fpn  gloubenb ,  barum  h^^  fp  %t  gefogi 
%OihvA ;  ober  ba0  unfer  funbament  vx  be«  ober  anbrcn  artifUn  nf  jnen  flanbtnb. 
9letn!  unfer  funbamene  if!  W  beütg  gfcbrift,  n^(<be  aber  bie  (ceter  ^^riflcnKcb  unb 
nebt  (gipcb  wie  wir  ie^unb)  Mr^anben  unb  u4gf(egt  babenb.  IKber  baruw  jie^nb  wir 
fp  fanunt  bei  gfcbrift  ^xi\ 

1)  3)af  ba^  ^o(bwurbig  facrament  jn  jren  ^pten  in  grfecbiftber  nnb  CotinifdSfcc 
(i(^n  aOtntbalb  für  tin  opfer  ^  bitten  gegfoubt  yxx^  gebrucbt  feg ,  unb  befbalb 
#n  grunb  gejagt  wirt  Pon  htn  mef ^»enben ,  baf  Wt  ii^igen  pfafftn  erfi  in  §00  ober 
100  jarra  i^ön  jre4  gpto  wegen  ein  opfer  baru«  gemacbt  b^^binb;  fo  bo(b  offenbar  (fl 
HO  ircw  f<brpben ,  %q^^  t%  i»on  hin  apofHen  bor  a(fo  an  wi^  fummt. 

2)  ^ici^enb  wir  fb  m  für  )ugen.  Sann  wir  ad^tenb,^  jre  glofTen  wi^  u^fegung  über 
ite  beilig  gf<bnft  f^d  aU  i»t(  gelten  alo  bero,  Wt  )u  unfern  aptcn  i!(b  unbfrflonb 
bie  bibe(  anberß  )e  gloRleren  unb  u^^Iegen ,  benn  fb  Pon  ben  apo^Ien  par  Pon  feinem 
4^ri(len(i<ben  leerer  te  glofftert  unb  tKrflanben  ifl. 

3)  grnr  jugen  brr  funifl  b^Jb :  bcnn  nieman ,  wer  tfcbter  ire  bicbcr ,  fo  fp  vA  pn« 
fprecbnng  bco  peiHgcn  geifltf  yx  cbrtflen(i(bem  )»cr(lanb  ber  ^\%t\  pinbcr  jnen  geiaffen 
^abenb,  l^ört  (efen  ober  (i^t,  mag  eo  wiberfprccben,  baf  fp  (Ott<b  binban  gefept  jt 
peilig  leben)  al^  glecrt  fpenb  gfpn ,  bebraifcb  nnb  grtecbif<b  oU  wo!  bobinb  tMr^anc 
ben ;  biewpl  bo(b  etft(b  uo  jnen  geboren  (Srtccben  '^vA  gfbn ;  ou(b  baf  bie  h\h^  '\% 
IcbtaifdiKr,  griecbifcber  unb  latinifcber  jungen  bo^mal  aU  wol  cmenbiert  vixi^  corrit 
giert  gfpn^  aU  ft<b  P  unfern  ^pten  immer  erffnben  wirt.  SSie'unb  wo  fe^  bebratfd^ 
nnb  grtc^ifcb  gleeret  wirt,  ift  offenbar;  f»nberlicb  beO  bebraifcben  ^\b  ligt  amtfxg» 
ba^  e^  )»on  ^xi  3nben  gleert  wirt,  Pon  ben  fpenben  be^  frii^e^  Cb^ifH!  6o  fragenb 
Wir  fp  bennocb#  wir  gloubenb  jrer  tKrboIIwetf(bung  unb  uMegung,  aU  ob  fp  no(b  h^% 
tt^erm&lt  i»olf  fpginb,  wx^  htti  geifl  gotte^  b&ttinb,  ^\t  gf<brift  allein  re(bt  per^inbtnb  u» 
Unb  barnebenb  ber  lieben,  kommen,  belügen,  erlu^bten  leerern  nnb  (cribenten,  ber 
grofTen  liebbaberen  unb  frunben  unfern  4^ri(lenlidiKn  gloubenb,  tserflanb  nnb  nMegung 
(n»lc  wir  leibcr  sn  unfer  )pt  Pon  Pilen  frt ftniicb  b^renb) ,  wirt  )»erfpottet  unb  verworfen : 
eO  ifl  menfcbentanb ;  fb  ^  miffenb  geirret  b^n.  Ob  ^^  (bri(hn(i(b  fpe ,  nnb  mit 
ber  spt  unferm  glouben  an  gutem  h\\n%n  werb :  gebenb  wir  allen  cbrifienbcrjen  )n 
mnefTen. 

4)  9loubenb  wir  jrem  perflanb,  gloffen  nnb  nMegnng  fiber  bie  gfcbrift,  bo  ^ 
fi^tpbenb  wiber  Wt  feper:  warum  foQt  jnen  benn  In  bem  artifel,  betrefftnb  bdO 
focbwurbig  facrament,  nit  on<b  gegloubt  werben T  3(1  jr  glo^  nnb  t^erflanb  in  btfen 

3wingli*tf  fSmm:I.  Sänften  1. 3b.  40 


626     Q^l^nfkBli^  MMoott  bitrgtmicttert  tinb  mM  {u  3änd)« 

X)tc  (c)ten  tttibfrfUfnbf  ^  lit  jr  aber  tbänt  mit  fem  mortcit  (^(Hf  feti 
rr  Mrbetffcn  t^at  ^«  uitl  je  bl9bni  btl  jit  cnb  Ut  wctt  Ki  «fe  NtnniKb 
Mrtt0  HvQtmb:  battc  ntAtt  <tetrrct  fo  ift  mt  2C  «(oubmi  Ui  sott  folcbf 
irtuns  fo  lan^e  ft(bu(bft  bdttCf  ftnb  bot  lanflcfl  bcroniivurt.  *  ^aim  (ifbcv 
ftu^  W  (in  tilgen  nie  oerfdffen ;  et  hat  ouc^  bie  Irruns  in  fin:  ti((ben  nie 
(äffen  (untmen.  SBeld)«  ifl  aber  fIn  (f(d)?  2>ie  (tn  mort  ^irt.  2>tefdbf9 
büt  bi$  factament  nie  für  tein  opfec  gebebt;  aU  it  eigeniicb  tn  ben  oor;ft<(' 
ten  leereren  finben  werbenb/  unb  in  ber  ganjen  gmetn  be<  (t)riilen(t(ben  i^oINf 
Nif^  (td)  nie  barfSr  gebebt  flucti  fo  e^  bif  facrament  bruÄtr  baf  e^  ü^ib 
opfrre;  bie  alfo  ui  wunberbarlicbem  urteil  gotte^  Derbut  (inbi  bof  ff 
bierin  feinen  nu^  ober  to&iitt  gefucbt;  üH  aber  bie  getiUicben  getbon  ba« 
benbf  baruntr  aU  }u  beforgeni  }u  eint  opfer  gtmacbtf  bof  e^  jnen  um  ton 
oerbingt  »urbe  }e  opfren.  Unb  tbunb  uni  fcbtecbten  (aqen  nit  mee  bcnn 
fo  i^il  se  gutem  I  baf  jr  un^  aniciginbi  ob  bod)  Sbriflu^  bif  factament 
sntiirenb  babe  qngefe^ti  linift  bcn  lat)en  unb  anbtefl  ben  pfaffcn!  fo  ücb 
aber  batf  nit  mSglicb  iftf  warum  brucbenb  iu  bann  anbreili  benn  (Sbriitaf 
bat  Qngefebt?  9(lfo  itnb  one  )»9fe(  unb  forg!  Sbriilu^  berlaft  ün  oottr  {in 
Kl^eii  t  ffne  fcbaf  nit  r  wirt  fp  ewiglrd)  wpfen  r  ftirbringen '  unb  (tgbafit  ma« 
d)en;  unb  obglqcb  aller  gwatt  ber  b^Uen  miber  fp  flau  mtrt.  t>a^  jeigt 
er  }u  unferen  jpten  »o[  an  /  ba  er  fin  wort  fo  tlar  unb  unüberwinbltcb 
offenbort. 

jDer  bebraifi^en  (eer  ba(b  tu  bi}  mi  niemani  ber  bon  ben  3üben  lerne; 
bod)  ift  öd)  wol  }e  ipüifenf  ba$  uwte  eigne  tedbt  jugebenbi  ba$  man  um 
ber  jwifpalten  willen  i  fo  Heb  int  alten  tcflament  begäbinb,  ben  bcbroifcben 
jHloufen.  foUf  wie  bor  angezeigt  ifl*  !^«  tfit  outb  ber  beltg  i^ieronpmuf 
getbon  f  fetb«  bon  ben  3uben  gelemet  unb  anber  meer^  nit  baf  bie  unferm 
ii}ib  pon  inen  erlerninbr  bann  bp  un^  in  feiner  ncfbt  feine  ^uben  finbi 
bie  02ib  fürnem^^  PermSginb  in  bebraifdber  fpracb. 

Z)er  leereren  balb/  bie  bie  fe^er  äbetwunben  banbf  (inb  ir  angflbnfii 
baf,  wo  man  behen  in  bifcm  flucti  baf  bie  mef  ein  opfer  fpe,  nit  gloubef 
fo  werbe  ba«  oud)  brefbeui  ba«  fp  wiber  bie  te^er  erobret  banb  zc«.  6inb 
one  fotgV  9(Ue  fe^eri  bie  ie  öberwunben/  ftnb  mit  bem  gott^wort  ubenpun« 
ben  nit  mit  ben  wotten  ber  menfcben/  wie  gleert  fp  jocb  gewefim  fpginb. 
Unt  babenb  fp  bie  fe^er  mit  bem  gott«wort  nit  fiberwunbeu/  fo  ift  jr  fig 


*)  ginwürft.    «)  fötbetn.    *)  parsuglidf^e«. 

unb  anbren  artif len  mcnfcbentanb :  fb  muf  te  folgen ,  baf  tn  jeen  atttfleu  wibet  Mc 
ftfet  0ttcb  ncttfibentanb  gfpit ;  unb  harnt  finb  fcbon  wibeemn  Icbenbig  unb  ttmdt 
ü\k  fclcrpen ,  we((be  h^  mir  gtofTcr  nilj  unb  atbttt  )>9H  bifcn  (ettcrn ,  conctlii«  mb 
ber  ftl^^cn  finb  u^gerut  unb  Eingelegt  worben.  S>a$  wäe  aber  (brt(ltnlt<b  gebonMet, 
ce  man  ber  betltgen.  leerer  u^legung  perwiirfe^  ober  tin  troum  unb  menf(bent«flbl^i«ffei 
btL^  Por^tn  wol  unb  ernfllicb  hit  ttri  burcb  Mt  gleerten  beftcbtiget  wurbcnb  unb  et« 
meifen,  ob  jr  uilegung  bem  tt%t  glpAfi^rmtg  ober  wtbtr  wäre.  VMann  ivär  Uiü 
iwpfel:  e«  wutb  jum  öftern  mal  funben,  baf  jr  uMegung  bem  tc^t  ai6  gcm&f  wfir 
ober  meer  benn  bero,  bte  ft(b  be«  getf!«  Pil  berAmenb}  opdi^  wnrb  alf»  nit  ei«  Uh 
lieben  fin  frefel  unb  mütwtU,  in  ber  ^fd)tiH  fte  griiblen,  gemattet;  e^  wurb  ov«! 
aUbann  meer  etnigfeit  (brtfienlttbef  perfianb«  in  ber  gfcbrtfF  fpn,  benn  wir  fct^r 
f&r  ouften  fet^enb.^ 


<(^fkti(i<^  (uitwutt  bursmncijltrt  unb  tUM  in  3tM<b-     ^27 

fdfcb:  Um  «^m  m,  in  nn«  aOmtbat^  üoboft  «Mt^t  in  9bH#»  2.  <E«r. 
11/14.  Wttitr^abtnft  wie  bat  gotttfivott  attwcfi,  fo  wftgcnb  wie  tud)  b<rt« 
fHft  aOwcg  bttubH,  unb  mit  jm  aUc  gottf^mb  btftrmoii  nit  mit  twnfiiKn* 

Im.  a) 

t>mnaiii  ^oc^mtirbtifr,  (inSbigct  ^ctr!  weffmb  mtt  O.O.tttiMstOttbctil 
tt(f)nutt((  gern  unb  flutmiUttUc^  %tbtn :  2>af  wtr  lad  flBttltd)  »ort  über  aUc 
tvctt  balttnb  I  benn  ba^fclb  atHn  f)ciU<i/  itqfi  cw'Af  ^n  aUetf  fcUn  ifl.  Daru< 
nun  folget/  bdf  aUc  bUf  fo  attt  unbctrosrnli(t)r1t  farcn  wcUenb/  htm  aUetti 
anbangen  füUenb;  fo  mSgenb  f»,  ntt  oer^rt  tpetben.  SBir  iinb  oucb  ^toüft 
laf  ber  berflanb  be^  gSnltcben  Witten^  unb  mottet  nit  bom  menf(t)en  tummt 
funbet  t^on  bem  gbMtcben  seift  bat:  bann  batf  gbttltc^  »ort  nit  boni  men» 
fcben  bargebracbt  ift  funbet  bon  gctt/  in  bef  swatt  man  Mt  betfldnbnuf 
ergeben  unb  gefangen  (egen  muf  /  unb  in  red)tem  loarem  gtouben  in  jn  iKt« 
truwen.  Denn  i  alü  bet  ptopbet  fprid}t  f  jr  wetbenb  nit  berfton  i  jr  gloubinb 
benn.  €So  t|l  offenbar  i  lof  ber  t^erftanb  be^  g5ttltd)en  mortem  nit  bon  wtji* 
htit  ber  ntenf(6(id)en  Vernunft  tummt;  »irt  ouc^  von  ben  wqfcn  btfer  tpett 
ntt  ergrünbtf  aU  unfet  liebet  berr  3efu«  Sbriftui^  felbet  gerebt  bat;  barunt 
tpir  aller  leereren  mort  bem  gbMieben  wort  unberwerfenb  i  unb  ba^  gbttUc^ 
wort  nit  M  unferen  topfen  ertit^enbi  funbet  bef  berflanb  uü  jm  fe(b^  er« 
(ernehb  mit  g(öubigen  fbrd)tfameii  bergen.  !Denn  gott  rebt  felb^:  9IUe<r 
lai  jt  btttenbe  begeren  werbenb  /  fb  vertrumenb !  fo  werbenb  iu  empfaben. 
Unb  3acob  beift  un^  in  oertruwen  bm  swqfrt  bitten.  Uf  bai^  bittenb  mt 
in  aUen  prebigen  gemeinticb  mit  einanber,  baf  gott  fin  b^lig  ewig  wort 
um  armen  menfdben  offnen»  unb  bie  irrenben  wibrum  an  ben  tt^tm  wea 
»t)fen  weHe.  ^ber  bi^bar  bat  un^  nieman  fötd^er  geftalt  unberridbtf  baff 
n^tr  nit  eigenlid)  febinb  im  g3tt(id)en  wort  vt(  einen  bbberen  b^Uifl^i^  finn 
crfcbqnen  i  benn  aUe  menf(t)(ici)e  wptfbeit  ftirgebe  i  bie  fpc  wte  tlug  fq  weHe. 
X>vc  un(id)tbar  gott  wiU  nit  oerbilbet  fpn;  bie  menftbHitbe  wq^beit  berebt 
it(b  fetb^i  fq  neme  anbacbt  Pon  einer  ficbtbaren  bilbnuf/  fo  boef)  gbttlicfi 
ertanntnuff  unb  Uebe  aUein  bon  gott  tummt  i  unb  bie  bbd)iltn  ftänb  gtftte^ 
nit  ab  gemdlben  ober  bilben  funber  ab  bem  wort  gleert  unb-  bertcbt  wor» 
ben  finb;  nit  ab  bem  wortf  ba^  in  ben  oren  ertbneti  funber  ab  bem^  ba^  in 
bem  bergen  fi^  tunbbar  mad)t  unb  e^  beObtf  bai^  aUweg  nad)  ift  im  ber« 
}(n  unb  munbf  ali  gott  fpric^t.    !Datum  muf  oüt  menfebtnbemunft  bie 


ft)  ebrifWibe  ttntttricbtnng :  ^Cbfiibon  bet  mef  mb  anbtet  attirCen  balb,  ben 
gfonben  berArenb ,  mtä^  bie  gemeine  ni(b  in  fo  (anj^wirtget  gio$9^t  unb  flettii 
btti(b  b^t  gebebt,  Uin  9f(btift  ubetaU  f&t  ongtn  uttb  ftit  banben  wöt,  wie  oticb  nit 
aUe  bing  u^bturfftcben  ejrpltcite  gefcbtibeit  fInb ;  obet  fein  bemfttttt  fettet  nie  barfiir 
ober  batwibet  gcftbtiben  b^tte:  fo  foOte  bennod»  unfet  mutet,  bie  aflgemeine  rtl<b 
(ecckfia  catbolica),  gegen  jten  qngc())bten,  iten  finben,  tantä  auctotitoti^,  etne^röt« 
dl^en  gbubtn^  fqn,  ia9  jt  «tbnung,  fafung  unb  cetemonia^,  f»  fp  ui  pnfptecbnng 
gotte^,  bfi  beifigen  getfttf,  ite^  unoerfirenben  gttbetnator^,  bt^bat  gebtuAt  bat,  (icb 
W  l94t(i<b  nieman  uitbetfion  ftHt  ^e  wibetfecbten,  petfpotten  obtt  oetwerftn»  bamit 
fb  nie  tttfiib  ^tte  gegen  föIdKn  j!4  S^  beffagen  mib  je  fpxti^tn :  ffAioO  enuitioi  e) 
txaltapi,  ipfi  autem  fptepetunt  me.^ 


aHtott  litt»  i99(bett.  Z>atin  gott  »tU  uniKtbtltrt  fvni  unb  mi  ^  fl9^  «tt 
flcftattm:  baon  (9  dit  tvcg  ftnb  »oti  flott  an  bic  matttr  y(wtni\  Ui$  i$ 
Kac  unb  ctcbüg,  gott  gcb  »a«  bcr  mcnfcb  fag.    9llfo  dim)  »m  bcm  facro» 
ment  ober  tcflamenl  bc^  l^bcn«  S^riilt«    Z)a<  bat  gott  v^  fBt  cm  opftr  911^ 
gcfebt:  benti  et  ift  er(l  bo  geopfretf  bo  et  ilatbf  tnib  ^  abet  bi#  facramcnt 
om  nad)tmal  iH>t  finem  tob  ttfgefebt;  ftuibet  fQt  eü  ewig  teftamcnif  baf 
allCf  bie  gloubtinbf  baf  Sbriflu^  3eful  füt  fq  ^cn  tob  am  ttu}  erltitm 
tfitHi  M  unbet  einanbet  fiit  btubet  btcltinb,  ucb  ftit  ein  I^cbnam  dt^xifät 
bef  boupt  et  fetbü  tft/  unb  iu  etfanntnuf  ßldjft  etnigbcii  ^d)  oud)  mit  eim 
factament  1  teftament  obet  (t^tung  mit  einanbren  »etetnbattinb.  9l(fo  t^t  bif 
teftament  bet  bcütg  ^autuü  betflanben  1.  ff rt.  X.  16 ,  17 :  3(1  ba0  ttonC  bcr 
benebqung  1  la^  toit  benebqenb  t  ntt  bte  gememfame  be$  blute«  GbtiiU  ?  ttnb 
batf  btoti  lai  mit  btecbenb/  nit  bie  gemetdfame  M  iQdbnamit  SbtiiK?  bann 
»ctf  bte  menge  I  itnb  ein  btot^  ein  IqAnam:  bann  mit  mitteilenb  aU  »oa 
einem  btot.    3n  we(d)en  motten  et  fagen  miU:  baf  cüef  fo  ficb  mit  bem 
blut  Sbnili  abgemäfc^en  fqn  gloubenbi  ein  gemein/iime  beü  gloubnu^  boib 
fQginb;  be«g(od)en  ouc^i  fo  i^  gh)d)et  meinung  fo^inbi  baf  Sbtiilu«  fax  \^ 
ben  tob  etUtten  bab^  fo  fqgtnb  fq  bie  gmeinbi  die  bcü  iQcbnamü  unb  tob« 
Sbtiili  tcUbafir  fqe;   unb   batum   fqginb  fi)  rtn  btot  unb  ein   lQd)namf 
bann  fi)  mitteilinb  mit  einanbten  Pon  einem  btot  unb  mpn*    einb  mott 
Vauli.    60  fummt  btegegen  bet  menfcb  ^nb  fpti(t)t|  e«  fQg  ein  oirfctf 
g(od)  aU  ob  Sbtiilu«  3efu«  ciniil  geftotbnt  unb  geopftet  nit  in  bie  cmig« 
beit  bo<f)i  tut  unb  mett  gnug  fqe  fdt  o^ct  menfd)cn  funb  je  bcjalcn  in  bie 
cmigbeit/  bet  bocb  bet  emig  gott  ifi.    U«  meld)em  gefolget  i^i  baf  aüt 
bouptlaflc^,  mücbetf  eebtud)f  tobfiDlagr  s>ettätetq  ic.  ftd)  bettt&ft  babcnb 
in  bifem  bpfet  beil  un(  Detfunung  sc  fbiben  i  batbutd)  fq  bemnad)  ben  opfct» 
Pfaffen  einen  teil  jte«  toub^  unb  nam  mitgeteilt  1  bU  baf  bie  tQcfetag  bcr 
geiftlicben  alle  rqd)tagi  bie  uf  etben  ie  gemefen  (tnb,  übetttoffen  babcnb;  unb 
itnb  bie  fünbet  nut  bef  minbet  bq  jten  anfe(f)tungen  unb  funben  blibcoi 
glqÄfam  fq  fütbin  aimmüd)  ^  fqginb.    ^bet  batf  gottlicb  mott  balt  (otid)«  nit. 
tUf  funbet  bil  ein  böbetti  unb  beiligeti^i  melcbe«  oueb  bie  glbubigen  confcicn» 
2en  i^il  mee  betbef  tet  unb  nacb  gott  geftaltet«    Cfotiilu«  bat  alle  (tncn  btt« 
ttumten  obet  glöubigen  nit  allein  mit  jm  felb«  funbet  ouc^  fq  unbet  ein« 
anbten  mdifen  beteinigen  i  baf  fq  nun  einen  geiüf  liebe  unb  gmut^efammcn 
bättint«  aU  et  fpticbt  3o^.  XVII.  11:  O  btliget  batet,  bebalt  fq,  bie  bu 
mir  geben  baft,  in  binem  namen,  baf  fq  ein«  fqginb  mie  mit.    Unb  balb 
batnad) :  3cb  bttt  oucb  nit  allein  fSt  fq  (ba«  ift,  fät  bie  junget ,  bie  bO}ma( 
bq  jm  matcnb)  funbet  oucb  fdt  bie,  fo  butd)  jt  mott  in  micb  gloubcn 
metbenb,  baf  fq  alle  ein  bing  fqginb,  mie  bu  oatet  in  mit,  unb  i^  in  bit, 
baf  omt)  fq  in  vmi  ein«  fqginb.    ^ie  febenb  mit  bie  einigbeit,  bie  SbtÜht« 
mill  )müfd)enb  un«  unbet  einanbten  unb  in  jm  M,  baf,  toit  attc  iinc 
gläubigen  mit  fintm  tob  ertouft  unb  ettb«t  (tnb,  fq  oud)  bannetbin  glocb 
al«  ein  lqd)nam,  bet  abet  alle  glibet  einbctligltd)  begtqft,  einbettig  md» 
tinbi  unb  tebet  be«  anbten  brübet;  bar  um  baf  bie  bimmelifd)  geburt,  ba 
un«  Sbtifitt«  fün  gotte«  gemad)t  bat,  un«  bil  täret  unb  bittet  icmmen 
bunbe  bann  bie  Iqbltcb.     Unb  fölcbe  eintgl)eit  unbet  ben  ^tiftglöubigcn  lu 


^)  gc^icmenb,  erlaubt. 


(£fyii$tnU^  mfxowA  htTgeniKiflert  unb  rate^  lü  ^üti^.     629 

befWttttf  ^at  et;  ee  unt  er  in'tt  tob  ftiengr  ein  fltttS^t  ober  facramettt  ttfigerid)!, 
(amit  wir  (t>nikti  ttn«  emtfiUc^  jefammen  p9i(l)tinb  ge()en  etnanbren  i  glDcf) 
wie  un^  S^rtitu«  mit  sott  bcrpf{id)t  bat:  bof  äüt  iiti  fo  ^(^  ertannttnb  mit 
bem  (t)(t)nam  tinb  tob  Sf^rtflt  erlS^t  r^n  unb  mit  (inem  b(ut  abciemäfc^eni  fttt) 
aA  urfutib  r6(d)er  t^at  tmk  mtber(iebdd)tnuf  1  oud)  )u  einer  pfltc^tf  bafi  ft^ 
ein  iQdbndm  unb  gemeine  btuberfcbaft  fqn  loeQinbf  in  bifem  facrament  mit 
einanbren  i^ereinbarinb  i  bafi  mit  ^briflu^  ftd)  für  un^  geben  t^ati  ftd)  oud) 
ein  teber  fi'tr  iinen  bruber  aU  fiir  (in  glib  on  einem  tadbnam  Mngeb/  fiir« 
ftonbe,  erlSfe.  3)if  ift  aQe^  grunbt  in  ben  Worten  Sbrifli  unb  ^au(i 
1.  Sor.  X.  unb  XL  OOo  nun  bi$  facrament  bi)  allen  Triften  }ti  fSld^em 
furnemen  für  unb  für  gebrud)t  1  wäre  eim  ieben  gUb  ober  brübcr  ein  gröwen 
Sfqn  (inen  bruber  je  ubecnie(fenf  (inen  gmabel  je  eebred^en»  in  je  tob  rd)la« 
ben  ober  berrateui  fo  er  in  bem  p0id)t|  ba^  S^riftu«  Qngefcit  t^ti  (tcb 
olfenitcf)  mit  jm  berbunben  bätte;  unb  wo  er  f&lc^^  fibertrcten/  b^tte  er  bad 
faerament,  ba^  ein  (lät  Derja'ben  i(li  baf  Sbtiflu«  für  un^  geflorben  t(lf  ju 
einer  oerbammnu^  flee(Ten  unb  trunfen.  2>ann  weldber  bif  facrament  nu(fct  1 
ber  fänbt  u^,  baf  er  sloube^  bay  Si)ri(lu0  3efu^  ben  tob  fßr  jn  erlitten 
bab.  Unb  fo  er  ba^  mit  (inem  brdber  ifti  unb  ber  bräber  mit  jm,  Per^il« 
gmb  fn  beebf  baf  fp  ertönte  tinber  gottcd  (inb;  unb  befb<i(b  tinblidb  unb 
bruberltd)  mit  einanbren  föKinb  (eben.  Darum  e^  ^anlM  fönontam 
nennet  f  ba^  ift,  ein  gemeine  bereinbarung.  Unb  welker  bi$  facrament  f9U 
cber  gflalt  ntt  brucbtf  ber  ift  unb  trintt  jm  fetbtf  ein  berbammnuf.  3a  fo 
wir  bi$  facrament  in  fölcber  meinung  bätttnb  gefärt^^  wärinb  alle  (afler 
minber  unber  ben  (bri(len  ufgangeuf  weber  fo  man  e^  fSr  ein  opfer  u^gebeni 
baran  bie  (a(ter  ein  f^irm  gefud[)t  f^abtni.  Z)enn  e^  gar  argw&nig  i^i  bie 
Pf^ffbett  fDCr  wie  gleert  unb  belig  ft)  weife ,  gewefr n ,  baf  fb  e^  für  ein  opfer 
umgeben  r  unb  aber  bab^  (id)  felb^  fär  ben  opfrer  bargefteUti  unb  jt}t(id)en 
gnu^  barum  genommen  1  unb  aber  barnebenb  M  gemeinen  cbriflen  brud) 
nit  iüt  ein  opfer/  wiewol  e^  nun  einer  orbnung  «ngefe^t  i(li  gebebt  bot. 

hierum/  ® .  b^rri  fqg  fiwer  arbeit  gebanfet ,  bero  wir  1  f^tmal  f9  nit  (iclrter 
im  g9tt{td)en  wort  gegritnbtr  wol  b^ttinb  mögen  gerucben:'  benui  bättenb 
wir  wiber  tai  wort  gottetf  wellen  menfd)en(eeren  boren  f  wdre  untf  ber 
meinung  tiwertf  ganjen  bucbi^  gbein  mangel  gewefen :  bann  wir  ie  ber  met> 
nung  (tnb  bem  bellen  wort  gotte^  unabgelaffen  nad)jelummen  ^  fo  Dil  gott 
gibtf  unb  aütii  fo  (icb  barwiber  ufgericbt  bat/  mit  gotte^  bilf  wtbrum  abje* 
bretben;  nit  M  unferen  funber  ni  gotteü  rat  unb  triften.  3ti  bem  wir 
un«  gwfiflicb  berfebcnbi  er  werbe  ^  ba^  er  angefangen  bot;  jü  eer  unb  lob 
finci^  namenü  pottenben«    3m  foe  lob  unb  baut  in  bie  ewigbcit  gefagt!  Slmen. 

ü.  ®.  fqg  oud)  biefammt  jren  gleerten  gebeten/  ba§  jr  nfijtb  anber^  bon 
un^  boffen  wetlinb  1  benn  1  jä  weld)er  flunb  man  un^  mit  bem  g9ttlid)en 
wort  erw9$t  itnred)t  bcrflan  1  baf  wir  un^  bom  irrtum  gern  weMinb  laiTcn 
wpfen;  baf  wir  aber  menfd)enleeren  annemen  weOinb/  bie  rid)tig  mit 
bem  gottfwort  (hqtenb/  meinenb  n^ir  nit  aUein  un^  funber  allen  (briden* 
menf(btn  fein«  wegtf  gejimmcn.    (Bernem  ü.  ®.  aüti  im  beflen!  iDetfglq« 

*)  geübt.    *}  ttbetbobcit  (el^n- 


dKii  mA  je  ^Itttkni  mit  bcmti  ivif  oft  In  fimbfrNtt  gmM  ftofm^!  mb 
wt  it  mrinciib  d(6  unMUid)  flCfdK^cti  f^tti  teiscntf  bal  mit  effmms  timc 
namen!  tvcUcitb  tvit  AfbfitUd)  atttmutt  geben,  a)  Cf^ginb  btemtt  fammt 
nnferem  (indbi^ien  betten  be»ot  gott  befbten!  @eben  Suttcb  k.  18.  togi 
ouflttili  nad)  bet  unbeffectten  gebtttt  unfet«  l^(anb<  defu  (S^rifti  im 
MDXXIV,  iat. 

•)  Sie  n<bnWi<be  UntmMtitttg^fbfteftmitbetefiiialiiitng:  ba«  Dpft?  bet9St# 
«i(bt  )u  iiiiterfaffen  f ber  «b^tbuR ,  ^bu  Mcf  jcmanb  §u  geßottfii;  am  efcbulbtgftit 
bot0b  iu  batten,  b«f  bie  alten  etfftMngen  nnb  (efttii  SSBiffen  (i»9ii  Jtatfetn,  4>erreff, 
ttt<b  if^xtt,  bet^uccbet,  anhi0cbtrn),  f»  (leb  ^^f  bte  IDlcf  begtc^ii,  biircb  hk 
^tfkafibaft  ^tttn  nnb  t^oüfhccf cn  )»  (äffen.  9,S)atan  »erbenb  jt  tbtui ,  hai  be n 
«bgc^orbnen  MWid^,  &<b  nnb  Sweren  nacbfimunen  gegen  gott  unb  ber  toettlobfi^i 
"  et r<bief ii(b  imb  nntKtiooMicb  mitt'fl^n.^ 


631 

xik  man  Me  tooren  d)Hfl(nl((iKn  Wirten  unb  tv^bcrum 

bie  falfc^en  (ttcnnen 

i>u(^  wie  man  ftcb  mit  jncn  ^d(t(n  (Stft 
im  MDXXIV.  i«. 


X)  e  r   I)  I  r  t 

IDte  teq  ®t((d(n^ett  ber  (e^ten  IDtöputatton  <m  bü  gefommte 
iS^rtflenbeü  geNtene  ^rebtgt  StoindH*^  etbat  fi(^  3a(pi>  Cd)ut» 
lannev,  ^famt  (U  teufen  im  ^pvcnicUcvtanbe ,  bur(^  ^^abtan; 
ttnb  Swtnd^t ,  fotop^t  um  b«m  ^ppoiienifc^  SIefoniMtot  ein  96^ 
berangdmittef  in  bic  i^anb  tu  geben ,  aK  out^  öberbaupt  feine  93D^ 
fleKung  Pon  ber  voabren  SSejltmmung ,  fo  tvie  t)on  bec  ^erberbnig 
bei  geiilU(^en  6tanbei  bjfentUc^  befannt  tu  machen  #  entfptac^  gern 
biefcm  Sßunfc^e  burc^  ben  2)ru<(  biefer,  o^ne  S^eifiel  febt  enoei* 
terten ,  <'!ßr<bigt.  3n  einem  S^rtefe  an  9}abian  (28.  £in&ri)  bebauert 
ei  Swingli,  ba§  er  feine  6c^eiften  nie  tecbt  aufarbeiten  (6nnte,  \vei( 
er  immer  (u  febr  gebrkgt  feq.  «.9lo(^  nie  fonnte  i(^  eine  b<c.Aui* 
geben,  bie  i(^  PoKenbet  gehabt  ba*te,  ebe  ber  2)ru(t  anfing;  baber 
öftere  Sßteberbolungen ;  ^ttiiaffungen ,  n>ei(  ic^  cl  fr&bcc  fW  9<' 
((^rieben  gloubte.* 

%m.  biefee  6c^rift  finb  bem  J^erauigeber  ttoet)  ^(uigaben  }u 
®efi<bte  gefommeni  »»elcbe  betbe  beq  Srofc^uer  gebrudt  »orben. 
(Uficri  bat  nur  eine  berjeid^net)  6te  fmb  auf  bem  Site!  nur  baburc^ 
i»erf4ieben ,  ba$  in  a  ber  Altem  b^i  as^ort :  „Jg^irt**  mit  grogem ,  in 
b  ber  )öngem  tKuigabe ,  baifelbe  mit  Reinem  ^nfangibu^fiaben  g^ 
l>ru(tt  ^ebt.  6onft  fmb  fie  ficb  i  ai^cb  in  ber  9)eriierung ,  auf  bem 
Site!  gan)  glei<b  >  >  bot  bie  93(&tter  ber  3uf(brift  mit  befonberm  ^ui» 
toi  bejet^net;  b  mit  a  —  f  fortgebenb;  a  bat  9,  b  9*A  9ogen 
in  4«.  S)ie  9te(btf^reibung  t(l  in  b  n)eniger  abbrer>irt.  2>iefe  neuere , 
te^  Ufteri  r>er)ei<bnete  ^uigabe  entbot  aber  einen  wichtigen  Sufa^. 
A  bat  nur  einen  ;,9ef(^(u$  an  bie  falfcben;"  b  aber  au(b  einen  fo(« 
eben  ;,an  bie  getreuen  i^irten*  gerichtet.  @o  baben  toir  biet  gerabe 
eine  sbeft&tigung  beifen,  toai  3^ingli  an  SSabian  fcbn'eb.  Snalteri 
rottnifc^e  tleberfe^ung  inOpp.  I,  283,  a  —  3o4,  b  bat  nur  bai> 
jlenige ,  tiHii  bie  ituigabc  a  <ntb&(t ;  er  tannte  hiermit  b  nt(^t. 


632  Xtt  ^ 

fititm  fM<tt  in  gott  btubct  cmftfit  i^tbrqc^  SwniflU 

» 

0nab  unb  fnb  l^on  gottf  bem  batet;  unb  fincm  futt;  unferem  ^ertm  Seftt 
CF^rifto!  @(licbtet  btubcr!  9((^  boctot  3oad}tm  t^on  QSattf  ber  »oltdimcnb  * 
Ipb  <  unb  fccltnorjet  i  ber  ntt  aUrin  bcr  (ob(t(i)ctt  ftott  f<mt  (BaUm  unb  gati* 
irr  cibgnof fc^aft  funber  aUtn  d}riihn  {icrlic^  unb  ccrli (^  i '  }ttm  (citcn  bp 
mit  gcn^eftn  ifl:  ^at  et  mtc^  bon  btnetmegen  um  bte  ptebge  gebeten/  Ut  i4 
uf  lest  flebülten  gfptäcb  uf  6tmon  unb  ^uba^tag  mit  gott  ju  ben  Mfc^o« 
fen  I  bitten  obet  wd(t)tef en  get^on  b^b,  99}te  mo(  nun  min  futnemen  /  ctnet 
»q(  ^  niit^  je  fc^tiben  funbet  bife«  balb  jac  gan)  in  gegeneinanbet  feben^  bc^ 
bebtaifd)en ,  gtied)tf(^en  unb  lattnifd^en  alten  teftamente«  ge  betgeeten ;  b)  bab 
i(6  bod)  n^ebet  jm  nocb  bit  üjib  tSnnen  abfc^laben.    Unb  wimol  iä^  fpättt 
(umm  bon  bil  frltfamet  winben  wegen  i  bie  bif  jat  um^etfe^net  ^  »cber  gwon 
ifl  I  9n^at  faKenbe  mtd)  se  (anb  faten  bcrMnbret ;  c)  (umm  ic^  boc^  )um 
kjteuf  abet  gdnjlic^  nit  mit  fo  boQet  banbr  aU  id)  gern  {ummen  »bUt. 
^enur  M  bu  »Ol  »etili  wie  ^ietonqmutf  t^on  ^etma  bejugti  la$  btt  in 
gtiecbifcbet  fptacb  ein  bud)  gemacht  unb  ben  Ritten  genennet ,  ba^  gar  mo( 
bt)  ben  alten  c^tiflen  betmflnet  f^e : '  d)  alfo  b^b  id)  oft  gewanfd)t  i  ba$  einer 
batfdt  ttflte  (fo  boc^  i&  btfer  gQt  fo  oU  gott^tc^tiget  unb  gekettet  man« 
net)f  bet  un^  benfelben  abgangnen  Mtten  mibetum  mit  nnitet  ttüw  erfa^; 
bamit  ein  iebet  teebte  bitten  i^or  ben  falfd^en  ettiefen  mbcbte«     Unb  fo 
gbeinet  batftit  {ommen  i  bin  ic^  fo  ftefiel^  gfpn :  bann  id) ,  »temol  unnpuf« 
li^f^  mit  Vaulo  oucb  wagen  batf  2.  Sot.  XI.  6,  unb  fSlicb«  unbet« 
ft()nben.  8lun  iit  ei^  f(^Ied)t(id)  getaten )  e^  »itt  abet  »lUpc^t  bef  mee  frud)t 
bringen :  benn  gott  bat  ein  (ufi  batan  i  baf  et  bte  »ofen  unb  boben  bing 
bifet  weit  mit  ben  fd)te(bten  unb  bl5ben  äbetwinb.    9ltfo  witit  bu  in  bem 
etilen  teil  bie  fatwen  unb  gftalt  ein^  teAten  bitten  ftnben  mit  gwäffcr  gt* 
f(i)tift  u^gfititben. '  gSeld}e  watlid)  nit  ein  tuflbatlid)  teigung  be^  fitifd)! 
ift  t  funbet  ein  twiget  unabMf liefet  fhrqt  mit  allem  fleifc^  /  mit  batet  unb 
muteric.  mit  jm  felb^f  mit  aQem  bod)mätigen  gwaltf  mit  allem i  ba<  nit 
mit  gott  btan  iit*.  2)atan  wit  wol  febenbf  baf  fölie^^  fd)wet  amt  unbepedt 

<}  gcfcbitftr«  *}  iut  9ietbe  unb  SQtc  gctctcbt.  ^)  einfhoeilcn*  *)  Q3crglct(^iing. 
0  in  ^^tttiig  (lebe*  *)fubn.  OtinwifTenb,  mit  meiner  gfriitgenSSef^brit.  *)  bargcftcffr. 

•)  3af  9b  6<bntlaiinet  (totim'fltt  GeraunoUtetis)  mar  f<ben  ein  alter  ^ann , 
aU  bte  Sicfarmation  begann,  dt  warb  tbt  eifriger  flrreunb  nnb  fämpftt  fnr  fit  gt' 
gen  Zbeobotb  i^utter,  Pfarrer  gu  ^pptnitU,  unb  Wag.  3afo6  ^dbenf ft, 
9)farrer  iu  ^unbrneif*  3m  3abre  1525  bcfomcn  bte  SBiebcrtaufrr  bit  jObcr^nd  in 
Mncr  ®emtinbt  unb  bcioirftcn  fHne  aibfeftung;  balb  nadfitt  ßarb  er.  (6i»mlct$ 
Urf.  I,  1,  121.  133.)  b)  üRtt  Seporin,  ben  ^ti^ingli  hum  ^r^frlTor  ber  ^ebrat* 
f<ben  unb  griecbifcbcn  Spradbe  berufen  ^ttt ,  unb  t^on  bem  er  er^  gu  t^ertrauter  fBt^ 
fanntfcboft  mit  ber  btbr&if(ben  geführt  warK  (Otffc.  Tig.  lU,  347.)  SSabrf(^in< 
•li(b  meint  bier  ^wingli  bit  S^rberettitng  gu  ber  tm  fblgenben  3abte  etnge^brten 
9>ropbe$e))  ober  ben  t»en  unb  f&r  bie  ®elebtten  gebaftenen  aiu^Iegung^dunben  im 
(Sber  be^  ®rofmttn(ler«.  c)  Z)er  Cfturm,  ber  i^on  ben  Sibgenoffen  im  9!ngvg  nnir, 
beren  ^fanbtt  ben  2U  ÜRäri  na<b  S&rfA  fomen,  um  i^on  ber  Siefvrmation  ah^ut 
mcbnen;  bte  befbrgh'cben  Regungen  ber  Sßtebert&ufer  unb  i^tt  Sermebtnng  ii«  «. 
d)  (fcd  ^tte  büi  ^ttfeben  etnetf  ap00ofif<beii  f&ud^. 


3>(t  ^.  633 

t^mofteti  nit  b«  mmfi^m  funbet  fi9ttUAcf  traft  ift.  3m  andren  tcK  tvitfi 
DtKt)  bte  falfd)fn  t90(f;  Me  ftc^  utibcr  bnti  fd)dffcai^ectoufenbf  fei)ni  mtt  jttm 
flbtf  unt  Hamm  ftatii  bte  ba^  fc^afftU  ntt  vcrbrctcn  mati;  nnrll  oud^^babt) 
ctnpfiRbcn «  baf  td)  b<ettn  ntt  fa{l  nac^  ftunbctt  btftt  weit  grftcUt  i)ob.  D^mn 
tvctttg  ftnb/  bte  bau  rt^angcltum  ^  mit  brr  }uc^t  unb  fcbnilr^  c^  gUctt 
foUt  mrrbftt  f  prcbgcnb ,  unbct  bte  td)  mic^  fe(N  ouc^  iäU  ®ott  mcUe  c^ 
bef ttn !  V(fo  wcrbenb  f{d)  bte felbcn  ab  bet  fhr nge  Kagcn.  ^br t  bic  anbten 
too(f  wctbcttb  tc)  ntt  aUftn  f c^cr  wie  bt^b^^^  idjttjtn  fonbet  mötber  /  btebr 
ntttättt  t  unb  wa^  (q  flrSifcrt^  erbe nf en  f önnenb.  9((^  bann  bee  boctor  unb 
bümbttt  t^on  Soflenjr  ber  im  borgten  (ifpräcb  in  bet  roten  f^tappen'  faf  /  a) 
fd)on  angehebt f  mt^  einen  mörler  u^  mbad)tem  mutwiUen  8efd)o(ten  i^ati 
(inen  namen  (af  id)  fion.  Damit  er  bod)  nut  anber^  erlangt  f  benn  baf  bic 
flrenseni  feften  unb  frommen  f  fo  batf  fle^örti  finen  ti^tfc^en  jorni  aU  ic^ 
^offi  erlernet  babenb:  benn  tc^  alter  mSrbren  ft)aenb  erflerben  miU;  torui 
ber  feelen  ^  mSrbren.  3a/  fo  übel  werbenb  fq  mid)  fc^elteu;  aber  mit  ber 
iparbeit  »erbenb  mic^  ouc^  bie  porten  ber  b&Uen  nit  barju  mSgen  machen. 
®ott  ft)e  (ob  unb  bani  sfeit/  ba$  fQ  mit  bem  göttti^en  wort  nfit^  t^ermögenbi 
unb  fid)  iej  an  ba^  läjtren  feeren  muifenb  glqd)  wie  bie  jomigen  WQber. 
€^Q  werbenb  ouc^  i  aU  }e  beforgen  i  ftc^  barab  nit  btf ren :  benn  3eroboam 
befret  (tc^  nitf  wiewo(  im  ber  arm  erftabet;^  noc^  Vbaraoi  wit  jm  gott 
burc^  Snofen  feit,  unb  geigt.  SBiewol  min  einig  jil  ijl;  baruf  id)  (ic^/  fv 
ab  jrem  fQrnemen  je  füren.  3)atf  i(i  »ormal^  t^on  i^iien  mit  finfte  unb  gttte 
unberftanben ;  aber  fo  ui(  banb  fq  brab  getbon  al^  bie  flettigen  ^  rof  /  fo  man 
jnen  }ufprid)t.  ^n  biefetben  muf  man  mit  fporn,  geilten,  ruten  unb  fpar« 
ren  i '  bi^  man  ft9  }um  gang  bringt.  3((fo  muf  man  oucb  benen  ben  gaftbut 
abrieben  unb  bie  warbeit  b(of  barfiir  (egen,  baf;  ob  ft)  glqcb  nät^  barab 
tbunb,  bod)  ba^  fromm  d}riflent?olI  t^or  jnen  itcb  wäffe  ae  bergoumen,  unb 
jnen  a(fo  mit  ber  jtjt  ber  prad)t  unb  mifbrucb  be^  gwa(t^  burcb  ben  abgang 
bingenommen  werb.  Z)ar}wtifd)enb  aber  bie  biener  gotte^  one  unberlaf  dngil« 
(i(t)  arbeiten  muffenb :  bann  fq  mit  ndwen  tflnflen  bie  furflen  unb  regenten 
i)nfei(enbf^  baf  jnen  bie  jren  abgang  mit  gwa(t  tjnjiebinb.  Die  gebietenb 
je3f  man  i?((e  bem  pfarrer  swdrenb  bqcbten;  unb  m5genb  aber  bie  päpiUid)en 
rec^t  f((b^  nit  mee  benn  }u  einer  bqcbt  iwingen.  69  gebietenb,  man  föUe 
opfren ;  ba^  ifl  in  alfer  weit  frq  gfqn :  man  f^Qe  an  unfer  frowen  buw  uf 
*  ber  bumfild)en  geben;  i(l  oucb  ie  weiten  bar  fti^  gftjn.  Darjü  bSrfttnb  bef 
bie  armen  (fit  ba^  an  jre  filcbenbuw  unb  anber  notburfiten.  SSerboten  fpq« 
[  fen  cffen  bonb  fq  um  6  ober  9  (rujer  nad)gelaifen;  iej  mbe^enb  fq  bie  obren, 
I  baf  fq  ti  mit  gefdngnuifen  unb  fcbwerer  buf  flrafenb.  3a  idi  t^it  f)W  sweqen 
'  fOrfbrn ,  bie  babinb  no(b  t>H  unftnniger  getobet.  Dabin  finb  ft)  iej  lommen, 
f  baf  fi)  ba«  gut  b5«  fd)e(tenb  unb  ba^  bM  gdt.  3faj.  V.  20.  ^anb  ou4 
,  babq  bie  tored^ten  ffirften  »erfurt,  bie  bocb  ba«  red)t  ungejwDflet  wäifen  folf« 
trnbf  baf  fq  ba«  gut  baifenb  unb  ici  böü  liebbabenb.  Snicb.  III.  2.  Dod) 
^  fo  muf  jr  bo^beit  gnügfamlicb  erffiUt  werben.  3r  art  i(l  bie  weit  über  ein^ 
<      mibtt  iu  jrem  fcbtrm  )e  beb^n*    2)^^  banb  f9  ein  (ange  int  getbon  1  wer« 

r  i — — . — . 

^)  ®cf«bi(r(i(brcit  unb  Sti^Hgrett.    *}  9^t.    ^)  flatt,    (fcif  wirb.    «)  fltt(igeit; 
')  CMblc^angen«    *)  tKrfhttfcii. 

m)  2>er  ®eneralp{car  {|f  a  be  r  in  bet  erflen  Sf^putatiott^ 


/ 


€34  2^  ^ 

trab  d  niDtcf  tbfin;  «fttr  k  }iiiii  U}tcn  tvkt  sott  oicifto  tpotoi.  Unb  fo 
inen  Ms(t<l^  mict  ob^on,  bo|  fq  ntt  fo  tQ^lUb  ic  nHctcn  banb:  wcrbcnb  0114 
hk  i&t^tn  unb  rtgenun  [af  tpcrben  mit  jrem  gu^cUvttl  ttin.;c(ian.  Unb  »0 
föUdb«  bm  fStflen  unb  tcgcntm  ntt  ntt^faUcn  loicti  fo  mcrbmb  fq  jrtm  doK 
nnbcbcn  mifMltn.  Unb  fo  ba^  bcfc^i c^t  i  morbcnb  oud)  fq  mit  fammt  bm 
bifdbofrn  D(ra(i)t  werben ;  obfd)on  nit  ätc^erü  botnod)  folget*  ®ott  blqbt  in  tie 
ciotiibeit  einer  art.  (£r  bat  gefeb^n  1  ivie  bte  linber  3fraeU  in  ^tf^pttn  i^erbergt  ^ 
toarenbi  unb  bat  fq  erl&^t.  €0  febenb  mir  31t  bifer  29t  bal  gdd)'  uftbun  uiA 
onnemen  bei  »orti  j^ottelf  bef  ,;ummnt  gbeiner  in  fo  furjer  apt  Derbofft  b<itt. 
flRüf  aUfin  bie  %WdU^  gottei  fqui  ber  abermaU  bic  (äftidung  (tnef  ooUi  sfe« 
bcn  bat  unb  eclofung  jugefenbt.  ^rob.  III.  7. 8«  9fa(.  CXI.  9;  bamit  toir  fe« 
binbf  baf  er  unfer  nit  bcrfleifen  bab;  unb  bat  ftn  »ort  gefenbt  unb  umi  gfunb 
gtmaebt  unb  erlbit  oon  unferem  fcboben  bei  umtummeni  1  ^  oU  et  burd)  Int 
yroobeten  oerbeiflfen  bat.  9fa(.  CVII^  20«  OBal  bat  bem  cbriftenlieben  »ott 
jdmer(id)erl  m5()en  segnen  weber  föltbe  birten  1  bie  um  gelt  oerfouft  bobent» 
bal  fq  nit  gebabt ;  unb  1  ob  fi)  el  glod)  b^ttinb  i  ficb  um  gelt  nit  (af  t  erf imfen. 
Unb  banb  babq  cüt  confcienjen  bungrig  unb  )»qfelbaft  bingelaifen*  Dann  fq 
fetbl  nit  gloubt  banbf  bal  fo  ber  weit  fürggeben:  bann  bättinb  fq  el  gloubt/ 
fo  bättinb  anberfl  ge  lebt.  60  (tcb  nun  bal  bimmelifd)  liecbt  fo  bell  uftbütr 
werbenb  fo  niemanin  bie  naibt  mi^gen  swingen.  hierum/  geliebter  3acob| 
bil  mannlitbi  la^  bid)  nit  uberioinbenf  bamit  bu  Sfrael  gentnnet  werbift! 
SBir  muffenb  mit  bem  foenb  bil  an  ben  morgen  fed)ten;  biif  all  oud»  9ctrai 
2.  L  19.  rebt;  ber  morgenfkrn  in  ünferen  bergen  uferfltifnb/  unb  bie  bie» 
ner  ber  ünftemuf  (id)  in  jre  nad)t  oerberginb.  !Z>i$  reb  icb  nit|  baf  id)  uub 

iwoffei  baf  bu  abtreten  »erbifi/  fonber  baf  icb  bir  jufprecbf  bamit  bu  borcjli 
>af  oud)  bo  ben  gl&ubigen  menfd}en  bin  trtiroer  flqf  ein  leblid)er  gfdjmod^ 
ifi.  Denn  be^  {(l  gott  min  }iigi  ba^  icb  munbergroffe  frBub  empfangen 
bob :  all  bie  reb  {ii  unl  f ommen  ifl ;  tvk  bie  frommen  oon  ^bbtsell  bal  »ort 
flottd  angenommen  babinb.  a)  9Bär  ou(6  barju  ängfltg  gewefen  1  »ie  fo  feil 
gemad)t  »urbinb;  wo  mir  bin  gloub»  träw  unb  liebe/  bie  bu  su  gottbaili 
nit  ertgnnt  wdr  1  mit  benen  id)  gbeinen  s^oofel  b^b ;  bu  werbift  bol  gut  ircrt 
bal  gott  bt)  jnen  angefangen  bat/  mit  gott  DoUenben.  (£l  ifl  mol  je  oerbofftnj 
baff  »ie  fo  unber  ben  orten  ber  toblid)en  eibgnoffcbaft  bal  legt  (inb,  im  glou* 
ben  nit  bie  fleinften  nod)  le)ten  »erbtnb :  bann  fo  nit  in  ber  mitte  lufi« 
barlid)er  tanbeu/  ba  bie  gefärb  eigenl  nu^el  unb  »olluill  aUergroft  finbf 
fonber  an  einem  rucben  ort  liegenb  1  ba  bie  fromm  einfalttgbeit  bal  mag  btt« 
b&t  werben.  SBe(d)e  unfd)ulbige  einfaltigbeit  fammt  oernünfiiger  frommfrit 
ein  befunbrer  ft^  unb  täw  bei  gloubenl  ifl.  Dann  d)riilenltd)  leer  unb  leben 
nnrt  nienen  ringer  gepflan^et  benn  bo  ben  oblteren  1  bie  allerwenigfl  um  bte 

*)  nnterbrüdt.  «)  fcbnelle.  ^)  Äiin|i,  Sffiellbeit.  *)  SBetberbenl.  «)  «eben^gts 
fdbmatf. 

•)  9n>{ngtt  on  Xabion  ben  16.  ÜRao :  n^d>  fttm  mt<b  Bbcr  bte  9#ftf<briftt 
btt  {Reformation  in  Sfppenj^ell.  ^ef 'Unb  6d;artanner  foSen  nur  feben,  baMi<bt 
etwol  !Berbctb(t(bel  (bie  aBtebertönftr)  im  Ofnfang  fetme.^  Um  bie|^  ^'t  ober  balb 
bermid)  reformitten  f^on,  auper  @<b{ittdnner  |u  Seuftn,  unb  ^f^u  ^ppcn^O/ 
Urnäfcber ,  and»  Jtaptan  lu  aippenjeU ,  Maxn  ^u  4>nnbwetl  wih  Notfall ;  Düiing 
}u  i^erifau,  ünat^ial  Keßler  unb  JBernarbin  Senj  )it  &üi$  unb  anbeie  nU^  na« 
ntlicb  93erannte. 


m« 


SDer  ^   .  635 

Mrogwn  (tft  tHi»  «Hit  wfidimt;  ntt  U4  Im  fimnmm  aHcitttmit  i|tt 
fl^dtifl  an  aU(c  Ottnunft  unb  »9<^(it,  fonbrt  t^f  jt  uagcfvitflUitt*  wonbcC 
-tn<  nod)  (twfl<  a(iril>flRdf[tf(^  onjdflt  r  }u  mdc^hn  \ki$  gotMivort  tummm^ 
jS^ftfcomm  sotMfdtdttig  (üt  {tc^tn  wtct  ont  gwqfrti  unb  fern  Hgnni  mi^  f 
*^  ^ttd)  btäber  &mi  bon  UtibttiMl^tn  »ocgfcit  ^t  a)  f(^äb(t(^  werben  fon« 
UJ'***-ni.  Dom  wo  btrft»  nit  mbccadegt  wirt,  bo  mafl  a^ctn  resinmit 
»w«n.  t;^  ^jjt  j„  3fljj(^|  j  uatj  „„^  g,jj^^  ^^^  »etlonet  ftieatn  b«  fttmbctt 
wwn  flftu,  j,„^„  onfttbtwng » lott  aUt  etti*  mcincnb)  nibtrfltU<|t  btmi 
•?*  *!"'9  »S  gottt«..  !Da«  wJrt  feit,  ob  sott  wtU,  «jlnben  mit  iföt  wib 
r    'ÜS!!""^  »»-^alottbm  ttnb  «atm  g&Km.   ©«um  ixib  für^in  wit  bUi)<» 

R  IM.'  ü-  *  •  ^'*  ^"  9**'"  ^<*'  «»'>  f<«  f9  «^  flWnnn  WjmtiAl« 
in  faiTOtn  Dttttn  s^  ^j5„,„  j^^  ^„  gtlmtmadKnbtn  le«  flotW  abfton ! 

S??.  ***L*Ü?  i  'il"  fr^fi'fl«"  »•'Pf"  f*«^  in  W«  Jan,  unb  lof  bir  M( 
[mm  ntt  wtjtttfm!  -ijjju^  H^  rigtnlid,  „f^,  ^^p^jiyj  fad)«i,b)  ba« 

|c  «mbccn  unb  objwenb«.  jj),„  g<,„g  mann«*  md),  W«  bu  jn  wn  b« 
icnmü  «nb,  wo  bo«  ntt,  %  ^,„  f(^(,ff„  j,ji„j„|i,  ^^  ^  ««nnU*,  unb 
fDC  bin  Jet»  fto«  m  8f « .  b«,b9jianb  b«  m<t  m !  ®«ui  mte  Wn<  qttr«wm 
mttarbdttr  im  tMttfleHo  «Dwft».Wf(6ofrn  uf  mf,  c)  Strnarbkitn  «.,  nnb  aUt, 
fo  gott  ttOw  ^alttnb,  aW  wtc  |.„  ^^  „^jt^C  Owm  Wfdftofw  i>8t«nb,  gott 
^  banl,  bfto  mimol  mir  mib«»^  j|„^,  ^ie  j„j  tod)tctfn  «on  Stofttn! 
Ort  flOtt  bcftltn  mtt  bcm  9<mj»n  ou  j^  ^i^^tü  \  ®tbm  Sötid)  MDXXIV. 
26.  tdfltf  matscn«.   «Mtt  flOtt  fut  nu«  „,1t  ^^j^  ^j„j,„  ^„((j 

€«  Iwbenb  im  alten  teftament  bie  v^^tuti  unb  im  nOwen  bil  ftom. 
met  fätnemfr  *wften  watnunflen  unb  <rmj,„„g^  ^^  „j,  ^jjttn  fletl>on,  aU 
man  nod»  i>eü  in  jeen  «»f*«^  P*'»  •  «»^tebften  in  «Ott  btübet  unb  miu 
bienet  in  bem  gfmb  gotte«!  Datum  id)  ftoff  t^  „|,  jj,„,,j„  «tnfMid»  unb 
tru(id)  mtt  üd>  »on  unftrem  amt  je  teben ,  »^^  j„  ^jfjj  gjttlidjen  Der« 
fammluttfl .  barin  fo  »i(  feunbert  birten  unb  ^«t^^^  mAmter  fommt  ber 
flroiTen  fc^ar  be«  wortflOttÄurftigen  t>tlU  jefammt  tnmmtn  finb.  d)  Stun 
wolan!  ftott  oebe  gnab!  (Sin  Mrt  unb  bie  fc^af,  bic  v^^^^^^  traacnb  cfti  fo 
Kare  fllnd)nuf  «otte«  unb  unfer,  baf  bie  flfd)rift  be«  ^^  teflament«  oUent. 
iKilb  ba<  g9ttU(^  färfet)en  unb  ItuiMten  aber  un<  a^,  mcnf(^en  unber 
ber  btlbnuf  be«  birtcn ,  barunber  gotti  unb  ber  bilbnu^  i,  fc^afen  >  barun* 
ber  wir  oeritanben  wcrbenb ,  fnirfür  bringt.  Cud)  bat  (td)  >f^  ft(tamad)er, 
3efu«  Sbriftu«,  felb<  einen  Mrten  genennt,  3ob.  X.  11 ;  baru^^c  ,^  bie  wäre 
tvcib  unb  fpq«,  bar}ö  ber  färmann*  ober  Mtt  iil,  ber  un«  »Stm  finfleren 

^}  unge^uclKttcr,  ctnfa^ct.  S)2ufl,  Sfldguits,  Scgutbe.  ^} entstein,  ^^g^^^^ 
•)9mtnglt  bnnft  fl4^  auf  Mcft  93orM<>dun9  bt^mtiaui  ton  3rl^^^„^  ^^ 
fiiitcf  ctittgt  mof^tn  fpöta  an  bit  ei^dtntfTen  9crdl^ri(6cncn  S^crma^ming  ..  ^  ^.^ 
9k«flontn.  „Sflun  »ttft  umt  tpp*ö<it  fut  ba^  «(l  »ol,  toa^  bet  fromm  ^^^i^^^ 
Mit  Unbemafbcn  un(l(t4  gerebt  ^at  »on  eincc  cibgenof f(ftaft  t9td<n :  ia9  'Oi«^.^ 
iKtt  ii0di^  (jcmalt  gewurtnen  mög  bcnn  bet  ttgcn  nuft."  b)9icr  tfl  btt  Vf^tm  \^^ 
Ut  t»0ti  Slppcnjctl  dtmttnt.  c)Scrnarbtn  m.  {ft  Sctnl^atbin  Scita,  q?fa^ 
'  |tt  ®atß.  <1)  Sk9  bu  »«K^tcn  2)t4ptttatt0tt  tu  9md^  toontt  n«m(i4  b<9  600  ®ct. 
Hd^  anmcfenb.   (^ott  Mt(^d<f4.  3^  136.) 


638  Xtx  (irt 

miV  f^M0kdiH%  flfr^ett  f^n  i  ml  mag  aber  torb«  nit  mborgcn  bl«bfii  »oc 
btm ,  bcc  red)!  t^rrlöugnct  (tn  ftlb^  Hl :  tenn  et  fcbntedCtr  <i(9ci)i  I90  0«^  Me 
ciscntrdcbttflr  ^  empbtt.  Unb  fo  bofb  er  bem  fleifd)  ftn  fdlfd)beit  unb  ta<f 
dttjf i(tt  f  fo  fdUt  e^  an  (ine  maffen  i  unb  rd)t(tet  ben  r  bec  e«  anfletttrt  t^ti 
futet '  im  fflt  unb  ffit  jd  mtt  aUee  mac^e  bt^  ju  umbcin^en  bef  i  beH  mu 
flcturt.  Darum  (tert  ({i)rtilu^  iid)  i^eriväsen  ba^  ttüi.  tägUct)  je  trageii: 
benn  bur Achtung  wachst/  ie  mee  ba^  göttUct)  mort  ioad)tit:  bann  te  mee  ba^ 
wa(f)iit ,  te  mee  ba^  Hüfdi  eriflrnet  mtt  9((fo  trrenb  i  bie  bn  metnenb ;  f9 
»erbinb  balb  ruw  übertommen  i  baf  fi)  ntt  srof  burj^tung  erleben  mufTinb 
um  iti  mort^  gotie^  n^ttfen.  2>annf  obslQd)  batf  i>olt  ^ufecbtts  ju  bem 
wert  gotte«  treten»  pkt  bod)  t>on  ben  boben  bife«  jqHi  wtbeeftanb^  «nös  a«« 
tbon.  Unb  ob()(t}d)  bie  oud)  nit  Ȋrinb  /  fo  werbenb  ftd)  benn  erfl  bie  faU 
fcben  (eerer;  bie  mee  Ȋffend  benn  (iebe  banb,  ufric^teui  unb  um  einer  l>a* 
felnuf  willen  aUe  blöben  unb  ftiUen  »erle^eur  nun  ba#  man  febei  bof  fq 
puä)  (((eert  f^sinb ;  baroon  ba^  trä}  aber  feer  befAwcren  wtrt  unb  nflivc 
traft  erforbren :  benn  t^erdrgernuf  ber  blöben  gf^ic^t  nit  on  Stoffe  angft  bec 
ftarf en  i  bte  äbe(  ton  bcr  blöben  megen  betfimmret  werbenb ;  aU  oud)  9au« 
lud  fprid)t  2.  Gor.  XL  29:  9Bcr  »irt  t^rlr^ret»  ba$  td)  ntt  gebrennt  »er» 
be?  Xuxii  all  tag  ein  nüto  ttüi  bar;  e^  muf  bod}  fi)n:  (Sbriflu«  Ifigt  nit,  b<r 
er  fprid)t  SRattb.  VI.  34:  2>er  tag  wtrt  eigner  muj  unb  arbeit  gnug  baboi. 
9Se(d)cr  ftn  frei  behalten  miQ  tt.  ^ie  wirt  bie  feel  ntt  aütin  fSr  batf  iQblic^ 
leben  funber  für  ba^  menftt)li(^  gmuti  fSrfa^  ober  ratfd)lag  genommen. 
SBelcbcr  nun  um  bt$  }ergdnglid)en  lebent^  willen  ton  bem  »ort  gotte^  »DdHr 
ber  tt»irt  ba^  leben  oertiertn;  weld)er  aber  uf  (in  wfi(feni  ratfdKag  ober  gmftt 
ba^tr^  bamit  (tc^  feiig  werben  mmetnenbi  ber  wirt  ftn  feel  terberbm. 
9llfo  mu^  ber  birt  (in  felb^  «crlöugnen  i  ftn  eigentracbt  binwerfet^r  unb  (idb 
gwäf  alle  tag  ein  nuw  fril}  se  traaen  rdflen.  9((fo  i>(it  jm  Sbriftu^  ^efu^ 
felb^  getboUf  allweg  (inen  willen  be<  Datert^  wiUen  unberworfen,  unb  alle 
trd}  tragen  r  bi^  baf  er  }ti  ber  ecr  tommeUf  baf  er  )u  ber  grtd)ten  gotte^  (tbt. 
QBenn  nun  ber  bitt  (ober  ein  ieber  menfd))  föUAer  gftalt  utfgelert:^  fo 
t(k  ba^  ndd)fl,  ba^  er  mit  gott  wibrum  gefOUt  werbe,  ba^  ift;  all  (in  3ts»erftd)t 
unb  trofl  li  gott  babi.  i>ai  bat  Sbt^u^  an  (inen  jüngeren  uügebrtttftr  bie 
er  i^erforgt  (nacbbem  f9  jm  anbangtenb)  nit  allein  mit  }qtltd)er  norung,  bafr 
bo  er  fQ  (ragt,  ob  jnen  etwatf  gebroften  b'tte,  bo  er  ft}  on  fatf  unb  fecM  M* 
gefcbrt<tt  batt,  f«  jm  antwurt  gabenb:  jnen  bAtte  nüt  gebrodm;  funber  M 
er  ft)  oudb  gbeiffen  on  forg  ft)n,  wo  fq  fiirgeileUt  wurbinb,  wie  fo  antnmrt 
gAbinb;  bann  jur  felben  (hinb  werbe  jnen  geben,  wa^  fn  antwurten  fiUM 
ORattb.  X.  19.  Gbtiffutf  bat  fq  oucb  anfucbt ,  ee  unb  er  jnen  ba^  amt  bei 
prebgen^  befolen  9o.  XX.  22,  bat  gö  jnen  gefprocben:  »emenb  btti  be» 
belügen  geifl!  barum  baf  feiner  ge  weiben  tommlicb^  t(l,  er  ft^e  bann  in 
jm  felbl  nit  babeimen ,  funber  gott  wone  in  im  unb  rebe  ni  }m.  SSNe  er 
nun  bemnadb  jnen  gebot  (td)  bon  ^ierufalcm  nit  ge  wegren ,  ^  btl  baf  fq  ben 
»erbeifnen  geift  empjienginb ;  unb  all  fq  ben  mit  i^il  f^oloctenl  unb  fröuben 
empfangen :  banb  fq  oon  ftunb  angebebt  ge  prebgen.  VIfo  mdf  ber  birt  fine 
fcbaf  in  fein  anbre  weib  füren,  weber  in  bero  er  oorbin  geweibet  ift,  bai  tft 

«)  ber  etgentoiOc ,  eclbdfiKbt.    ')fSbetgegettfbn.    3)  ff(b  oetföf t.    *)miit<btet, 
Peticiidnet.    ^)  taugli^b«   ^)  lu  entfernen. 


: 


iDomm  O^rfc^t  e?  {ft  tot  ifinftctfn »  ab  et  f«  tMfcMtfrt  }c  pvdgiii.  SRott^« 
X.  S7:  SBrld)et  knitet  unb  müierr  ben  Tun  unb  lod^tct  tuber  baU  tocbcc 
mtd)  I  btr  tjl  min  nil  Ȋrbifl  ^  ober  ci3(nli(l}cr ,  bcc  fugt  mir  ntt.  ^ 

dt  muf  jm  oucb  batet  nod)  mutet  nit  laflen  Qtist^fen »  bof  et  bai^  tvttt 
0d(6  item  wiKen  mafge*  ober  leite:  bemt  SMilu^  k^t  finet  werten  mutet 
flor  ein  tru^td)e  ant»urt  geben  /  aU  fq  jn  woUt  manen  bem  boU  uf  beiti 
bocb}9t  mit  »Qn  ge  belfen:  SBqb,  wa^  nimmjl  bic^  min  on?  6i(6i  fo  flQf 

I       m&i  ber  Mrt  bte  weib  ffirbgenf  baf  er  im  flbetneii  menfc^en  fatwt$i  nit  betf 

f       batet^f  nit  ber  mutet  r  (äffe  qngtofen. 

Unb  ro  f9  bai^  ubetein  tbün  wöUenb  r  unb  (ic^  bem  »Ott  gotte^  nit  tu 
geben:  miif  bet  Mrt  it  ft^aenb  werben «  f9  bettafftn  unb  büffen«    !Z>enn 

t  ebrtftn^  fenbt  bie  iünget  ORattb*  X.  34.  mit  O^lic^em  bef(t)cib  ^n:  3t  {üU 
lenb  ntt  meinen  i  baf  tc^  (ommen  fqe  ftiben  uf  bie  etb  je  fenben.  3(6  bin  nit 
(emmen  fcQben  je  fenben  fonbet  ta$  fci)wert :  benn  ic^  bin  (ommen  /  ben  men« 

t  ftben  jä  teilen  wibet  ftnen  batet  f  unb  bie  tod}ter  »ibet  it  mutet  K.  fiud«  XIV« 
26:  Ob  einet  jü  mit  (ummtf  unb  baft  nit  (inen  batet  unb  bie  mutet/  ba4  mqb 
unb  bie  finbf  bie  btubet  unb  bie  fc^wbftteni  unb  botju  itn  eigne  fee(:  fo  mos 
et  nit  min  idnget  fqn.  Co  eigen  muf  bet  f^itt  gottetf  fqn  /  ba^  et  oud)  batet 
unb  mutet  i  bie  gott  funfl  bei^t  lieb  baben  unb  ttttn  i  fo  fq  in  binbetfiellig 
macfttinb ,  baflen  möf .  Unb  finb  bife  gebot  alle  nit  allein  bet  bitten  funbet  aller 
mei^Aen ;  bod)  futnemlid^  unb  jum  etilen  teid)enb  fo  uf  ben  bitten.  9lQio 
banb  mit  gefeben^  mit  bet  bitt  unbetbentt^  fi}tt  muf  bon  batet  unb  mtitet  k; 
unb  wie  (id)  bie  betwdgen  mAffeui  baf  f9  an  item  (inb  itblfd^  eer  nit  etle^^ 
ben  bofiinb;  unb  ob  fq  u^  iten  anftcbtungen  ben  bitten  i  iten  fun^  töf^eit 
willttnb ,  baf  et  (tieg  t  f^enbfcbaft  unb  jetttennung  mit  inen  annemen  mäf  • 
3e)  wbUenb  mit  feben  /  wie  et  wqtet  in  im  felbi^  fpn  mäf  •  Sfttiilut 
fDti(i)t  anattb.  XVI.  24,  25.  Suc.  IX.  23,  24:  OBelAet  mit  nad)  Witt 
tummett/  bet  betlbugne  (id)  felb^,  unb  neme  fin  ttüi  täglid^  uf  (tcbr  unb 
folge  mit  nac^ !  bann,  weldjet  (tn  feel  will  bbalten ,  bet  Witt  fi)  berlieten  ober 
betbetben ;  wetzet  abet  ftn  feel  vetlieten  obet  betbetben  Witt  um  minet  wil« 
(en ,  bet  witt  fy  gfunb  obet  bebalten  ^  ma^en.  3um  etilen  mtif  ber  menfc^ 
(tcb  felb^  betlöugnen:  benn  bet  will  alTweg  etwa^  fqri,  betmbgen/  (önnen. 
i>ie  müf  et  glqc^  aM  ein  eigen  mann  ^  unb  betpflic^t  fntöit  betfe()t  unb 
betwotfht  bb  im  felbtf  fqn,  unb  allein  uffe^en,  t^at  in  gott  beif/  nät  m  ^nen 
ttfiftcn  no^  Waffen  tbun,  funbet  bie  einigen  fbtm,^  gott,  anfeben  unb  ffn 
wott  6o  ba^  befcbicbt  i  fo  gat  e^  etfl  an  bai^  !tti  j ;  batf  mu#  et  täglich 
ttf  ffdb  nemen:  benn  im  witt  aQe  tag  wibetwdttigfeit  jüfallen,  bie  mttf  et 
fflt  ffc^  tragen,  ii(b  nit  u^jieben.^  ^at  ein  menfd)  (idb  felbtf  betl9ugnet,  unb 
(td)t  xiUein  uf  gott:  fo  ftnbt  et  täglicb  bil  ein  gtbffete  jal  betOf  bie  fiöi  ftibi 
nit  bctlbugnet,  webet  bie  ficb  betlöugnet  bonb.  Stvuf^enb  weld}en  bemnac^ 
ol^  9P9Üfitt  flrpt  iff  all  jwfifd)enb  ^t  unb  waffet :  benn  lai  fleifcb  begett 
allweg  wibet  ben  geiil,  unb  bet  geifl  wibet  bau  fleifd)  ®<tl«  V.  17.  2>ai 
ffeifit^  nimmt  ffd)  bei  waten  unb  teerten  ouc^  an ,  will  oucb^  mitfbmien , 
Ottdb  teblid)  batin  fqn.  Unb  fo  ti  ftn  wefen  gfid^t  nun  fpengelwetJE*  fijn  gegen 
bem  wert  gottel,  fo  wbcbt  tß  gott  nit;  wie  wol  ti  bot  ben  menf<ibtn  ouc^ 

^}  iß  fSc  mtcb  n{cbt  tücbttg,  geeignet.    ')  befffimne.    ^  ntcbt  iidd>ge6enb.   ^}  fr lig. 
KltxbiiQmz,  ecfoM.  6)S0r6tIb,  9Ru(ltr.  7)  entitcben.  ^)6d9tinmtt,  Atnbctfptel. 


638  2)Ct  (ict 

tvin  f^M0k&iHq  gfe^ttt  fqn  f  itttb  mag  aber  torbQ  tiU  bttborgm  M96CI1  H€ 
htm  f  Itt  rcd)t  Dtttöugntt  (ttt  ftlN  Hl :  btttn  et  fc^ntcdtlr  gt^ci)!  i90  üd^  Mr 
ei9cntrdd)H(ie  ^  cmiySrt.  Unb  fo  botb  er  bem  fteifd)  ftn  f<ilfd)beil  imb  tfid 
amtiert  I  fo  fdUt  e^  an  fine  waffrn  r  unb  fci)i(tet  bett  ^  bec  e^  atiflerärt  fytti 
füttt '  im  fflr  unb  ffit  jä  mit  alltt  taad)t  bU  jü  umbtiiu^tti  be#  1  bet^  oit* 
«erute.  Darum  (eert  (fbriflu^  (id)  betivägen  baf^  Ird)  täglid)  }e  iraiteti: 
benit  butAc^tung  wadiM/  ie  mee  ba^  gSttUd)  mort  t9ad)^t:  bamt  te  mee  bo^ 
wad^t  I  te  mee  ba^  fleifd^  ersfirnet  tvirt.  9((fo  trretib  1  bie  ba  memetib  /  f9 
tverbtnb  balb  tuw  überlommen  1  baf  fi)  nit  grof  burä^fama  et(i)ben  muffiiA 
um  be^  wMi  gotied  tvttfen.  2>annf  obglQd)  ba^  boU  ^ufecbtig  ju  bem 
»ort  gotte^  treten  I  p^kt  bod)  t>on  ben  ^oben  bifeti  jqtti  wtberitanb«  anäg  i|e< 
tbon.  Unb  cb()lqd)  bie  ouc^  nit  wärtnb  /  fo  merbenb  ftd)  benn  ecfi  bte  faU 
f(i)en  (eerer;  bie  mee  Ȋffend  benn  liebe  banb/  ufric^teuf  unb  um  einer  ba- 
fetnuf  willen  aUe  b(5ben  unb  ftiUen  t^erle^en»  nun  bafl  man  feber  baf  fq 
oud)  sleert  fqginb;  batbon  iai  frä}  aber  feer  befd)weren  »irt  unb  nfiive 
fraft  erforbren :  benn  berdrciernuf  ber  bl5ben  gfcbiÄt  nit  on  gro^  anqfk  ber 
ftarf en  r  bie  ube(  bon  ber  biöben  niegen  betfimmtet  loerbenb ;  aU  oud)  9au^ 
IM  fprid)t  2.  Gor.  XL  29:  9Ber  mirt  tierlr<)ret/  ba$  iä)  nit  gebrennt  tver« 
be?  Jturjr  aUtag  m  näw  (rtij  bar;  tt  muf  bod}  fi)n:  (Sbtilluir  lügt  ntt,  ba 
er  fprid)t  SRattb.  VI.  34:  Der  tag  mtrt  eigner  mui  unb  arbeit  gntig  baben. 
gße(d)er  (in  frei  bebatten  will  te.  ^ie  wirt  bie  feel  ntt  aiitin  füv  bai  («Mtdb 
(eben  funber  fär  ba^  menftt)U(b  gmät/  fSrfab  ober  ratfd)(ag  genommen. 
SBe{d)tr  nun  um  bi$  }ergdnglid)en  lebend  n^iUen  bon  bem  n^ort  gotte^  ivndKr 
ber  »trt  ba^  (eben  i^erlieren;  welcber  aber  uf  fin  wfiifeui  ratfdKag  ober  gmfti 
ba^t,^  bamit  (t(b  felig  »erben  mmeinenbf  ber  wirt  ftn  fee(  i>erberben. 
Sllfo  mu^  ber  birt  (in  felb^  «crl9ugnen  1  ftn  eigentracbt  binwerfet^r  nnb  (td) 
gwä$  (Alt  tag  ein  näw  Mi  se  traaen  ruften.  Wo  b^t  jm  Sbti^u^  ^effu^ 
ftlhi  getbour  aUmeg  (tncn  wtUen  be^  i^ater^  »ilfen  unberworfeUf  unb  aüt 
ftüi  tragen  f  bi^  baf  er  311  ber  ecr  tommen^  baf  er  gu  ber  gred)ten  gottetf  fi^t 
QBenn  nun  ber  bitt  (ober  ein  ieber  menf(b)  f3lid)er  gfta(t  u«ge(ert:^  fo 
tft  ba^  ndd)fl/  ba^  er  mit  gott  wibrum  gefQUt  werbe  r  ba^  tfl,  aU  ftn  jutmrftcbt 
unb  trofl  }ö  gott  ftabe.  iiat  bot  Sbttflu^  an  ftnen  jSngeren  u^gebrueh/  bie 
er  i^erforgt  (nacbbem  ftj  jm  anbangtenb)  ntt  attein  mit  stjtltc^  narung,  bof  r 
bo  er  fQ  (ragtf  ob  jnen  etwa^  gebroflen  tiittti  bo  er  ft}  on  fadimb  fetfet  u$* 
gef^tcft  battf  fi)  jm  antwurt  gabenb:  jnen  bAtte  nät  gebroflen;  funber  bot 
er  fQ  oudb  gbeiffcn  on  forg  ft)ni  wo  fq  fiirgefle((t  wurbinb,  i9te  fq  anttwrt 
gAbtnb ;  bann  }ur  felben  flunb  »erbe  jnen  geben  i  wc^  fi)  ontwurfen  fSUteb 
9Rattb.  X.  19.  Gbtiflu^  batfq  ou(b  antui^t;  ee  unb  er  jnen  ba^  amt  bei 
prebgen^  befo(en  3o.  XX.  22,  ^at  }u  jnen  gefprocben:  9lemenb  bin  ben 
beUtgen  geifl!  barum  baf  feiner  je  »eiben  fommlicb^  tfl,  er  f^  bann  in 
jm  fel6^  nit  ba^cimen ,  funber  gott  »one  in  jm  unb  rebe  M  jm.  ^BSit  er 
nun  bemnacb  jnen  gebot  ftd)  t^on  ^terufalem  nit  }e  »egren ,  ^  bii  baf  fp  ben 
»erbetfnen  geifi  tmpflenginb ;  unb  aU  fq  ben  mit  bi(  f^o(o((en^  unb  ftiuben 
empfangen :  bonb  fq  oon  ftunb  angebebt  je  prebgen.  V(fo  mdf  ba  Mtt  fine 
fd)af  in  lein  anbre  weib  füren ,  »eber  in  bero  er  i^orbin  gewetbet  ifl ,  bo«  ifl 


«)  ber  etgcnn^tOe ,  ee(6(!fu<bt.    ')fSbetgefletttbii.   ^)  fl(b  Pet(&ft.    *)P«rRt<btet, 
pctCeugntt.    ^)taitgU(b.   •)  au  entfcrmn. 


2)ct  (irr.  639 

in  crCamttnuf  unt  vtxttmotn  gottc«:  fo  mäf  er  k  i^orf^tit  otic^  gett  ctfcn« 
nrn  iinb  dU  (in  ttoü  iü  jm  ^btn. 

2)tmn(id)  foU  cv  ünktbtn  }e  prcbgntf  mc  Sbnflud  ^t  ändert  dRattl^. 
IV.  17:  Srfvenb  fid)!  btt  gflalt  oud)  bcr  botlduftt  3of)annc«  anae^cbt  bat 
9{im  befrei  (icb  feiner  r  ber  nit  weift ,  »ie  bii  er  ifl:  barum  ntuf  bie  ber 
breiten  r  unb  bemnad)  ba^  beii  geprebflet  werben.  Unb  laf  (td)  bie  ntemaa 
irren ,  baf  SbriM  ^M^-  X.  7.  gRarc.  XVI.  15.  aUein  beif t  bal  bei( 
ober  ebanfletium  prebgen :  bann  te  fo  ntäf  ber  breft  ertennt  werben  i  ee  einer 
bie  arjnq  annente.  ^ü  ndmt  ouc^  Sbri(ht^  an  bcn  orten  bo^  wort  betl  beiU 
nacb  bent  teil  ber  gnaben:  benn  ba«  ebangetium  ift  bie  botfcftaft  ber  ftc^reit 
gnoben  gotte^;  aber  bie  erlanntnuf  ber  fänbf  bie  oud)  not  ift/  bringt  not 
anber^  benn  berjwtyflung  an  un^  felb^/  unb  jagt  un^  mit  gwalt  tu  ber  er« 
bdrmb  gotte^;  bero  (tnb  wir  aber  fic^er:  benn  gott  bat  ftnen  ftin  für  un^ 
gegeben.  Unb-  barum  nämt  er  ben  banbel  ber  erlöfung  an  ben  orten  ber 
ar^n«  nacb.  9(ber  8uc.  XXIV.  47.  nämt  er  ben  rfiwen  ober  befrung 
unb  bie  nacblafiiing  mit  einanber,  alfo  rebenbc:  ^Ifo  t^at  in  flnem  (ba^  iflr 
in  Qfbri(lt)  namen  ber  rdwen  ober  befrungunb  nad}laffung  ber  fünb  muffen 
geprebget  werben  ^nber  alit  bölter.  6icb  i  bie  tfl  ba«  epangelium  unb  ber 
räwen  bt)  einanber :  benn  nieman  erfri^wt  iid)  bc^  ebangetiumtf  red)tr  ber  ben 
breiten  ber  fdnb  borbin  nit  red)t  erfennt  bat. 

&o  nun  ber  menfd)  fln  elenb  erf ennet  l^at  i  unb  na^bem  iai  bei(  tu 
Sbriito  3efu  erfunbenf  fo  jimmt  im  nit  mee  in  fiinben  je  (eben:  bann  fi^t* 
mat  wir  ber  fdnb  in  Sbriito  abgejtorben  iinb  i  fo  mi^genb  wi«  nämmen  leben 
in  ber  ffinb  9(bm.  VI.  2.  3>arttm  muf  oudb  ber-  bitt  eigenlid^  ber^fiteui 
baf  bie  gewdfd)nen  fc^äilin  nit  wibrum  in  ba^  tat  faUinb/  baf^  iit:  na<l^  bem 
bie  glbubigen  in  erfanntnuf  jretf  beilanb^  tommen  iinb,  unb  babinb  ber 
fränbUdben  gnab  gotte^  empfunben,  föUenb  fq  fürobin  ein  unfc^ufbig  (eben 
fttren  i  bamit  f9  in  bem  tob  nämmen  wonb(tnb ;  g(t)(b  ali  ouc^  Sftrtilu^f  boti 
ben  tobten  uferjlanben  t  nämmen  {tirbt  i  alfo  i^  ou(^  ben  alten  menfdben  bin* 
gelegt/  ein  näwen  anlegen  föUenb/  ber  gott  glqcb  fid}t/  iai  ift;  ben  ^rreit 
3efum  Sbriitum.  !Denfelben  anlegen  iit  nut  anbertf  benn  wanb(en  /  wie  er 
gewanb(et  bat.  !Darum  empfHcbt  er  ben  jängeren  SRatt^.  XXVIII.  19: 
®anb  bin ;  (eerenb  alle  bSlter  7  toufenb  fq  in  bem  namen  bei  oaterl  unb  bei 
funi  rnib  bei  beiligen  geiiti ;  leerenb  fq  ouc^  b^lten  alle  bie  bing  /  bte  i(^  äc^ 
geboten  b<tb !  Z>ann  /  welcher  fin  leben  nit  jlnbret  bon  tag  ge  tag  /  nad)bem 
er  in  Gbrifto  wiberbratbt  iit  /  ber  trqbt  ein  fpott  mit  bem  namen  d^vifd  1 
unb  ma<^  jn  berdd)tli(^  unb  berfc^mAc^t  bor  ben  ungläubigen.  2>arttm 
oud)  ber  beilig  9ttrul  1.  IV.  1—3.  fpri<6t:  60  nun  Sb^üul  in  bem 
feifd)  fär  unl  gelitten  bat/  fo  födenb  oud)  jr  äc^  mit  g(qd)em  fumemeti 
waifhen.  ^enn  /  bo  er  im  fleifc^  gelitten  /  bot  er  bte  fänb  geittUetf  bamit  jr 
bie  übrigen  jqt  nit  in  menfd)li(^en  begirben  funber  in  bem  willen  gottel  le« 
biob.  3>ann  el  iit  gndg/  baf  wir  bie  bergangnen  gqt  unferl  tebenl  ben 
mutwülen  ber  beiben  boUbrac^t  banb;  in  unlnterteit  wanblenb/  in  begirben/ 
wQnfäc^tinen/  ^  freien  /  fufen  unb  un}tmmlid)em  göl^enbien^  te.  !Z)aran  wir 
fe^nb,  baf  el  nit  allein  gnug  iit  bal  beil  angeigen/  funber  ouc^  bereuten  not 
iit/  baf  man  ei  nit  berfd)ätte'  nod)  f(^m%. 

'  ^)  Saufgelagen.    *)  t^ertierc. 


640  2)er  ^ 

2>dvtA  IfiÜ  irfffimU^r  <b  bev  ^tt  M  mit  bm  nrnfm  u(tr  bM  er  nii 
trotten  leert,  t9e(d)el  Sbttfiu«  aar  lär  *  erfotbett  ^ftattb.  V«  19:  3Brtclb(( 
tin$  bet  fteinfkett  geboten  entlobt  r  imb  (eert  ober  bte  tnenfdKit  alfo,  bec  mtt 
bec  Aettift  seitennet  in  bem  n^  ber  binimlen;  welker  ober  tbün  toM 
unb  (eereni  ber  wirt  gref  in  bem  vq^  ber  bintmten.  !Denn  bo«  ift  9»tt?r 
ivo  man  f(t)on  Ilttg  *  l^on  gott  rebt  i  unb  ba«  (eben  na^  jm  nit  geftaltet  mrtt 
baf  el  nun  ein  ^(ocblnerQ  ifi,  aU  ouc^  ^aulitf  Sit.  I.  16.  anjet^il:  €^9 
gebenb  fic^  n«;  fam  f9  flott  ertenninb;  aber  mit  ben  tbaten  »erldugnenb  0) 
jn;  bie  (inb  l^ermorfm  unb  ungei£mf^  unb  Töttenb  nät  }i  feinem  s«t<m« 
Unb  mibrum  9l5m.  II.  21  —  24:  2)u  (eerfi  tin  anbren,  aber  btc^  felb^  (etrefl 
ttit;  btt  prebgeit,  man  (8Ue  nit  (lelen/  unb  ftileil  aber  bu;  bu  rebit,  man  foOc 
bie  ee  nit  brechen ,  unb  bricbfl  bu  ft);  bu  temnrfil  bie  flögen  i  unb  forft  aber 
bu  untruwUc^  in  ben  beiligen  btngen;  bu  r&mefi  btd)  in  bem  gfa^f  unb 
enteereü  aber  flOtt  mit  äbertreten  be^  Q^Qf^a*  Daru^  fummtr  bof  ber  nam 
flotte<  übet  gef^olten  »irt  um  flwertwiUen  unber  bin  beiben.  Vlfo  tnäf  ber 
birt  eisen(i(6  verbäten  i  baf  er  mit  ber  tbat  nit  brec^,  ba^  er  mit  motten 
(eert :  bann  bie  fciHva^sIbubigen  (affenb  (i(6  bal  unal9<lb  ^  «verf  fert  Mn 
bem  »ort  gottet  ab»enben. 

J&ieb9  ift  <tber  eigenliilb  it  berb&teni  baf  ber  birt  nit  ein  ghK^tmct  Hctb 
für  lai  war  anlege  i  alfo  baf  er  (Id)  mit  f appen  unb  lappenjipflen  tcrben« 
f e  /  unb  aber  inwenbig  doU  gqtl  ftecfe  /  dU  bie  mfin(b  -unb  tbeetosi  tum 
meerentet(  tbunb  bifer  wt;  (t^  tief  butfer  unb  aber  ein  bocbfSrtig  ^mitt 
bab;  ein  »of  bmb  antragi  unb  aber  unläfcber  foe  benn  ein  ebe«;  bo(4 
fcbud)  unb  bttti  unb  aber  PoH  nqbi^  unb  bafie^  f9c;  Pit  pfalmen  mutmlrr 
«nb  ba0  Kar  wort  gotte^  Perlafie  k  :  bann  bp  f9(i4pm  werten  (emet  baf  et»^ 
faltig  polt  omb  nun  g(pf nerp  f&ren  t  unb  aber  inwenbig  b(pbt  t$  bp  gnen 
anfed)tttngen.  2>arum  mäf  ber  birt  ftcb  nit^  nacb  menfcbticben  erfiiiibncn 
leeren  gilalten  funber  nad)  bem  wort  gotlef ,  ba^  er  prebget;  obet  aber  et 
PÜan^et  nüt  anbertf  benn  glpf nerp.  Unb  fo  Sbtiflutf  ein  PoUfommen  PerUlb 
^1  fo  muf  er  fcben»  baf  er  ftd)  einig  dner  form  bi^lte;  bot  <£bn(hi<  glpc^ 
nerwert  nit  bru^f  fb  jimmt  ßd)  bero  gar  nit  }e  nieten.  ^  !6enn  Ihm  ab 
outocitate  gilt  negatiPe  bp  gott:  barum  baf  er  ein  fo  PoUtommeni^  gistr  baf 
im  nät  gebreilen  mag ;  a(fo  mag  oud)  nieman  ii jib  erftnben  t  baf  bal  sitt» 
lid)  befren  ober  erfe^en  m9g.  t((fo  mäf  er  (id)  in  ben  biogen  ein  bilbnet 
Portragen  1^  bie  eim  Pater  }iiilanb.  3>ertrpbt  nit  bSggenfpU/^  baf  er  bamit 
finen  tinben  abgp(e ;  *  funber  ftd)t  er  i  baf  fp  iil  einem  unpermafgetcn  leben 
erjogitn  werbinb,  frünbli^f  unf<bäb(id)i  simmlid)'  fpginb  tn  dden  Mngnit 
unb  alle  unmaf  fliebinb :  barin  müf  (id)  ou(b  ber  birt  üben.  2>arttm  wirt 
er  pon  Sbtifto  ein  bu^oater  ober  bufb<ilter  genennet.  Sl  Hagt  ft(6  oocb 
9au(uf  gegen,  ben  (Sorintbern  1.  IV.  15,  baf;  ob  fp  glpd)  ungqlbarliA 
leerer,  bättinb  fp  boib  wenig  Pfiter.  Daruf  wir  eigenlteb  oermeitenbi  baf 
bie,  fo  nit  unfer  PAter  (inb,  oud)  nit  recbt  leerer  ftnb.  Später  finb  mit  ber 
tbat  unb  leer  ge^iffen  on  aUen  oorteil  gegen  jren  tinben  ge  leben :  alfo  ünb 
bie  birten  nimmer  grecbt,  wennfp  nit  einPäterlicb  gm&t  gegen  jren  emofbl' 
nen  tragenb*   Sltetenb  ^^  {!(b  nun  bie  leerenben  nit  in  ben  bingen  i  bte  fp 


^)^HaUmaui.  ')fcbi>n.  ^) ungc^orfam.   ^)nicbtu^eretnfttiiimen5c.  ')bamit  — obt 
auscben.    ^)ttmiftn.    7}  taeMtifpiel.   «)  abbettle.   <)iiiäft8/ fittfo».   «<^)  bennilcii« 


\r 


■»1 


<l4 

1,' 


3)cc  ^tt  6*1 

fccMi»,  r«  6ii»  (kl  Mit  «c«n  Abcnft  fi)  üd»  aber  itt  »m  »tttflnt,  »ic  fq  ttl 
flptt  lemtibf  fo  (cert  ba«  UbcnUg  bqfpH  mcc  bmn  bunbcrt  tufmb  »ort; 
kcvciib  (9  ober  mt  ba«  »ort  gom«  fittibcr  mcnfd)en(ccrcn  unb  Mnbf  unb 
tebmb  Alpd)  btmfetben  nodbf  fo  rmb  fq  btc-toarnt  falfc^cti  proobctctti  bic 
ftoil  bei#t  ibbcm  SBon  bencn  bant<K4)  lommctt  totrt  Dorum  mäf  M  bcr 
bJrt  titl  tcbcr  bittflcttr  bk  toir  gut  fd)A(Knbf  tin  oorbUb  Mbriufctii  fimbcr 
bcr  btngen  aUetn  i  bic  s0tt  ttn<  (ccrt  unb  erforbvct. 

S8a«  aber  geprebftet  »erben  fiUti  mag  Rar(t(f)  gnäfl  «erflonben  »erben 
u<  bem  oorbrigenf  namUd)  nüt  anber^  benn  iai  »ort  gotte«.  IDoru«  fo(C 
ber  Mrt  iinen  befo(nen  iren  breiten  ae  tierflon  flcbeni  unb  fo  fq  ben  Derilanbeni 
emofinbenb  r  baf  fq  u<  jren  CrAften  nit  ntöflenb  feUg  »erben  f  foH  er  fq  an 
bte  gnab  gotte«  »qfhti  baf  fq  (t4)  bertru»t  boran  (afftnb:  benn  gott  babe 
mi  }tt  g»fiflfer  oer(t(6rung  (iner  gnaben  ^nen  eingebomen  fun  gegeben  i  3e« 
fum  Sbriftunti  unferen  berren^  burdb  »e(<^en  »ir  in  bie  e»ig{eit  ein  gwäffen 
jugang  sÄ  gott  banb.  Unb  fo  fq  bie  feUgteit  unb  oer(t(6rung  ber  gnaben 
e  gotteo  gioubt  babenbr  nnb  tet  gotteo  »orben  iUibi  bie  oor  be^  (leifcbo  unb 
^;  ber  oerbammnuf  »arenbf  fo  (inb  fq  oud)  f(6u(big  nac^  bem  »iUen  gotte^  für« 
bin  ge  (eben :  bann  fq  ftnb  ein  nä»  gefcbbofb  @aU  VI.  IS.  Darum  fotf 
.^  ber  birt  eigenUel  oerbätnif  baf  bie  gearjneten  fcbdflin  nit  »ibrum  in  tränt« 
;;j.,  beit  faUinb.  3>i|  muf  Mti  mit  bem  »ort  gotteo  ooUbrad)t  »erben;  barum 
muf  er  beffirtben  ob  allen  bingen  »ol  berid)t  f^n.  Dalfelbig  müi  er  aUein 
ui  ber  beiligen  bibiifcben  gfd)rift  erlernen.  Unb  Ifi  bat)  erlernen  M  btiebila« 
ben  nütOf.  gott  {iebe  jm  benn ba«  ber)  i  baf  er  bem  »ort  g(ouben  gebet  unb 
H  nU  nad)  (taen  anfecbtungen  siebe  i  funber  frq  lafie  r  »ie  ba<  götttid)  m* 
blafen  angibt.  2>i|  »irt  tur^Iicb  in  ben  »orten  ^uU  aUeo  oergriffen 
2.  jCim.  III.  16. 17:  9IOe  gfcbrift,  bie  oen  gott  qngeblafen  ifii  bie  i(l  oud^ 
nubticb  iü  (eeren  i  )ü  firafenr  i&  red)t»qfenf  }u  ber  }ud)t  ber  ^ommteit^  bo» 
mit  ber  menf4)r  bec  gotte«  t(li  gani  fqei  jti  aUem  giittn  »ert  u€gemad)t* 
nnb  grooUtommnet.  iDurum  foU  Mt  »eib  Ui  birten  uf  btfe  gattung  itttx^ 
gen.  SBeUbe  btid)er  biblifcb  fqginbi  »e((be  aber  niti  gibt  ftcb  bie  nit  je 
figen:  benn  cO  »üfTenb  baffelb  aUe  »o(r  bie  in  ben  fora^en  geübt  (inb. 

00  nun  ber  birt  finer  oerwanbttur  ^tnti  (eben«  unb  ber  (eer  balb  (bic 
gbtt(ii6  (iebe  »irt  barnad)  tommen)  fertig'  i^i  fo  »irt  bemnacb  not  fqur 
baf  er  »äffe,  »ie  er  ü4  gegen  ben  anbren  dfier(i(lbett  bingen  ba(ttni  unb 
»al  (on«  er  boffen  fbOe.  9Ufo  finbenb  »ir,  baf  ber  birt  bie  aUerf(bäb(id)e» 
flen  (öfter  »tm  erflen  unerfd)ro(t(i<^en  angrqfen  muf  i  unb  M  ba  nit  (äffen 
fcbretfen  ;ben  ufgeMo^nen  g»a(t  bifer  »eit  no<6  teinen  uffab-  9((o  gott  ti 
i^ieremia  rebt  L  9|  10:  Stimm  »ar,  i(b  bab  mine  »ort  in  binen  munb 
getbon ,  unb  bab  bi<b  uf  ben  bdtigen  tag  über  bie  oMter  ober  beiben  unb 
rqd)e  oerorbnet,  baf  bu  uiratift  unb  bred)ifl,  ent(ebigift  unb  entfugifli^ 
imb  »ibrum  bu»tik  unb  iHIanjift.  Darum  muf  ber  birt  a((e  gebO»  t  f» 
foginb  »ie  bocb  ft)  »bUinbi  Me  fl<b  toiber  bao  gj(tt(i(b  »ort  ufgeri4>t  banbf 
angrqfen  unb  abbredlKn  2.  Sor.  X.  S.  Z)ef  bat  Sbrttu«  ein  »ar  oorbiib 
getragen.  Denn  a(o  er  unber  bem  jdbifd^en  oo(t  gfeben  bat  ber  pfaf^ 
gtqfnerq  unb  gqt  ein  urfa(b  fqui  baf  aüa  ooß  um  gott  abtrete,  unb  in 
ber  Pfaffen  gqt,  fabungen  unb  mät»iiren  gfangen  ge(egt  »a«,  bo  bat  er 

*)  (mit,  fnüi,  tcAfM.   *)  to«((gcf«|t,  «»r  (tk^.   *)  trtnncd. 


642  SXt  ^itt 


ttüM  milttttiKv  Miicftrt  ttfttft  99 ,  Mc  «(pfmrQ  in*  mt  (^  M  mit  km 
iferf&tttn  »oR  «tof  tthitmi  iO^bti  Kif  fq  bc«  mM  «ettci  UranM,  oiA 
(fimn  »Aerlt(f)m  Mtten  battctA  SXattb.  IX.  3$.  dxt^t  tt  jum  mmm  teil 
fttinMtib  seleett  Uitt  f0  et  fp  tc  tn&fTnt  fc^ettntf  bot  et  (^  boA  tiitfo 
tad)  oncivtffhi  oM  btc  bcrfurmben  t^foffnt;  Me  i^at  er  unwdffeiit,  Mintf 
Mndtretif  ^  tafeMfitib,  «ItK^^^netr  89(ev,'  8tt(;Ier^  un»  berslQcDett  se^rt« 
tttii  wtt  bann  aUenti)dlb  tn  ben  ei^angeliften  flelefen  wkt  Jtunbf<ba^  iü 
Ibie  nit  not.  Co  nun  i&  imfeten  jqten  bte  glQd^nert)  bitf  baMn  (otnmcn, 
bdf  rt)  fo  tQcf)  unb  ftarl  tft ,  ba|  fq  ftd)  nit  mee  betf^tflen  barf ,  funbcr  fv 
flbdie!  (td)  offenlid)  mit  <|waltt(|er  bmb*  fcftitmen :  toa$  metnft  bur  o  ftm^ 
mer  btener  itotte«,  bof  bir  }e  tftitn  f\}e?  €kf)nn)8fl  bur  fo  »ttt  bcK  ük  kct 
omfnntmrnben  bon  btnen  b'nben  gefäcf)t  (E}e^.  in.  18.  9lnn  ^cbft  btt 
aber,  ba$  bet  pdpitkren  (bai  iü  ba«  f^ani  {titter  ^  beroi  bie  nton  aei^di 
nennet;  one  bte  lai  gottUwovt  (titer  berf unbenb)  g(t)d)mer9  fo  bt(  sflM  fibrr« 
tomnten  b<tt  unb  gtooltl ;  baf  fq  fitb  nummen  Derbelen  borf /  oU  benno^ 
bi)  ben  3uben  befd)a(f) ;  funber  gbar  fq  (td)  offen(id)  befdMtnten  mit  miet, 
goben,  trieben  r  brennen  r  fd)(ei}enr '  tiben  unb  nüttbanl  übtUft  a(fo  bof 
bie  (ict(ifd)en  tqrannen  unmenfd}(id)er  ntt  tönnttnb  waten.  !Denn  ^e  felbigm 
bennod)  ntt  unüerbSrter  fad)  fo  bdrltc^  *  mit  temait  flerndtmiffet ;  aber  btfc 
babenb  ben  gtdiltn  flqf  r  baf  fq  bie  regenten  aUentbalb  mit  miet  unb  sab» 
babin  brinflinb^  baf  fq  mehtinbr  (^  tbäcHnb  ber  foc^  (|ans  re<lbtf  fofq  uit* 
berbdrter  fad)  biei  fo  ba<  (^ottMort  oertOnbenbr  burdcbttnb.  90o  aber  ft 
frlb«  swa(t  be<  ftbwerte<  b<inb  /  wätcnb  fq  Aber  olfe  unftbnlb  tm  bk  ti^e^ 
t^ier  unb  croeobilen.  Unb  fo  fer  fq  nit  entfSfftnb,  ^  baf  mit  jurn  gebnubt 
ipurbei  fo  fer  man  binber  fq  Mm  /  altr  oud)  fq  gebrückt  bSttinb :  (b  »urbinb 
flq  an  gemeinen  ti^ben  nit  bergät  '^ani  funber  wie  9^lari«  «bAti  nu» 
99ngilngen  unb  tbb  erbenfen  über  bie  fned^t  gotte«. 

Du  ild)fl  oud)f  0  frommer  biener  gottetf!  »ie  ber  meerteit  be<  gnraMr 
ber  ba<  fcbwert  batt/  mee  u«  gqt;  mutoi^iaeni  frefel  unb  attein  gu  bbbima 
unb  woHu(l/  weber  utf  liebe  ober  forcbt  gotte<  bit  grecfttigteit  subicnet;  ob 
man<  )oe|)  ein  gred)tig{eit  biOicb  nennen  barf.  ®egen  iren  unbrrtbonen  ül 
ti  nCit  benn  pod)en;  firafeni  fc^inbeu/  fcOaben;  i^erjinfeni  berfe^en;  gegm 
ben  fifren  nfit  anbertf  benn  friegeur  roubeUfftcbten;  unber  jneit  feM  nit 
bemt  fttfeUf  fpileUf  bureUf  (äihenr  tangen.  Gicbr  fo  üM  ^at  t$  um 
bte  bi^ttpter;  firommer  bitt!  barum  fo  umftd)  bid)  eigenltebi  mt  jtu  je  tb«» 
ibe:  bann,  rebft  bu  nttr  fo  »irt  ba<  umfommenb  blut  oon  btr  erfitcbti  loie 
obftat;  rebflaberi  fo  faUfl  in  jren  gwalt  ^nn  ber  pdpflifcb  buf  b<tf  M 
unber  bi(  ber  ffirflen  qngefcbirret  *  mit  berfebung  ^®  Jrer  (inben  r  btro  fn  bem 
ein  fun  i&  eim  earbinair  eim  anbren  )u  eim  bifcboff  abbtr  eommentttri 
pttpfti  Pfleger  f  berwefer,  coabjutor  gemad)t;  baf  fq  jnen  nit  ipenig  m» 
pflid)t;  ^b  outib  |A  meeren  ma(en  in  bem  abtofgeftf  pon  jrem  armen  i^ott 
erf(bunbenf  teilbaft^^  gewefen.  Vlfo  bof,  fo  bu  bie  rott  ber  gIqd)Merett  Mcb 
bem  porbiib  SbrifU  wiMt  angrqfen/  fo  fpringenb  bife  barfSr  Qt$  borfdjirmer.^ 
SSiUt  bu  aber  ben  fd)t(t  unb  fpeer  binwerfen,  unb  bid)  be^  amt^  Perjqben/  *^ 

*)  a5uf<bnatt«n.  •)  ^S^öböierfge.  ^)  jubrtngficbc  &d)Mi)tu  ♦)  i^aufen.  *)  f*lft« 
fcn,  \)tt()cmn,  ^etflörcn.  ^)  ftf>t ,  fäjxtdiii}.  ^}  furcbtcttn.  *)  begnSsen.  ')  dir« 
^•brungen.    *ö)  »erforflung.    ^^}  SIkü  nehmen  Keßen.    ^JBefcb&bcr.   *5)  tntjieb«- 


a>et^irt.  643 

fo  wirft  ttnbtt  iU  itittrilwni  ^irtm  fiejSttf  Hti  fo  f9  Un  loolf  ctfc6etir  hü 
f^af  uctlaffcnb  ttnb  üicfKub*  ^e  (evttct  man  an  cim  füt^oni  wci  Ui  gfam« 
im«  Itaft  mit  abrcn  fiisinb:  bcnni  fo  bet  menfc^  aUcnt^albcn  in  }W9ft(  gc« 
^ellti  ijt  et  gtSttUsr  fo  loetft  er  }&  niewan  anbrenti  »eber  ju  flott  unb 
jinem  wort  se  (oufen  nnb  bafelbft  beti<||t  gc  nenteni  unb  ßc^  an  benfelben 
bemnod)  ungejm^fett  (äffen. 

9Ufo  lumnt  bar  tu  Gbriflo  r  ber  foridbt  3o.  X.  12 :  !Der  gdt  btrt  fef^t 
lin  fee(  für  (Ute  fcbaf ;  barum  lotUt  bn  jd  ben  gAten  birten  gejdd  werben  i 
fo  muil  bu  bin  (eben  für  bine  fd)af  fe^en«  (Er  wedt  un<  ouc^  mit  anbren 
Worten  Snattb.  X.  27 :  !Datf  i^  ücb  in  ber  ffnflernuf  fag ,  ba«  rebenb  am 
(ie(f)t;  unb  ba«  dd)  in  hai  or  gfeit  wirtf  batf  fänbenb  uf  ben  ba^  ut. 
Unb  f^rdbtenb  nit|  bie  ben  (qdbnam  tSbenb :  bann  bie  feel  mbflenb  f9  nit  t9« 
ben;  funber  förc^tenb  ee  beui  ber  fee(  unb  (qb  mit  ewiger  p^n  oerberben 
mag*  ^it  tfittni  wir  beiter/  baf  wir  batf  wort  nit  Derfcbwqgen  fbUinb, 
funber  offett(icb  barffir  brechen  one  for<bt  aUer  bero/  bie  untf  fd)aben  mb« 
genb.  Dann  wie  jr  fcbtt(bifl  finb  wiber  aüt  bte  je  bombten  unb  reben  i  bie 
bo  fänbenb  i  ali  er  wiberum  bur(4  ben  provbeten  fpricbt  ^ier.  I.  7:  2>tt 
wirft  aUentbafben  bin  gaUf  jd  wem  i(b  bi(b  fcbict ;  unb  bnrd)  Sfaj.  LVm.  1 1 
6cbr9i  bbr  nit  ufi  erbeb  bin  ftimm  cU  ein  trumeteu/  unb  Derfänb  minem 
ifolt  jre  (afler:  aifo  merfenb  wir  wod  baf  ber  birt  fdbntbig  ifl  wiber  aUc 
fqgenb  barfiir  je  treten  i&  fd)irm  ber  fcbafen ;  oucb  baf  er  bie  fcbaf  ui  bem 
n^äft  ber  fänben  bebe :  bann  wo  ba^  nit,  fo  bebörft  man  f ein<  birten.  Demi 
a((btewi}(  ben  fcbafen  ndt  gebrift,  fo  bSrfenb  f«  feinet  wAd^ter«;  fonber  bbr« 
fhib  fq  Ui  birten  fQr  bie  gefdrb.  9Benn  aber  ber  birt  in  ber  gefdrb  Rieben 
wiü  I  fo  Wirt  ti  ber  fcbafen  b<)(b  g(9<b  ge(ten/  ob  fq  fcbon  (einen  birten  banb. 

Darum  iü  not,  baf  mon  uf  Sbrifhtm  febe,  ber  fpricbt  3o.  X.  12: 
^(b  feb  min  fee(  für  mine  fd)af.  dt  bat  bafü  nit  affein  gerebt,  funber  mit 
ben  werfen  ttfäüt  Dann  aii  er  gen  ^ierufa(em  gieng ,  feit  er  ben  iänge» 
fen  (in  gefArb  offen(i(b  baru«  SRattb.  XVI.  n.  Unb  bo  jn  ^etru«  ab« 
wenben  woUt,  fprad)  er:  ®ang  binberücbr  Catanl  bu  binberfl  micb:  bann 
hu  ftcbfl  nit  anbie-bing,  bie  gotte^ftnb,  fonber  bie  ber  menfcben*  Unb  batf 
temnaÄ  er  gen  ^terufa(em  (ommen ,  bie  (öufer  unb  oertöuf^r  u^  bem  tcm« 
pe(  gefdbtagen  unangefeben  ber  gqttgen  Pfaffen,  g(eerten  unb  gwaltigen 
uffab;  ou^  jnen  jre  (afler  be^  gqti^,  eerbegirb  unb  g(ocb«nerq  offenltdb 
t^ot  aUem  oo(t  rueb  unb  bärt  ufgebebt^  anattb*  XXIII.  Unb  ali  bie 
jqt  tarn,  baf  er  ft(b  fttr  uni  aUt  fttUtn  wo0t,  unb  in  bie  fogenb  fud^tenb 
l&  faben,  ifl  er  jnen  entgegen  gangen;  unb  baf  er  je  uerflon  gebe,  baf  ün 
hitt  oucb  bie  (qbUiben  fdbaben  iiner  fcbafen  »erbitten  fo(( ,  bat  er  ftcb  nifr 
otfcin  für  uni  gegeben,  funber  ou(b  ben  jängeren  ba^  (qb(i(b  (eben  geftifleti 
tinb  mit  g&tt(i(ber  traft  gerebt :  &u(benb  jr  micb ,  fo  (affenb  bie  bari>on 
lummen;  unb  a(fo  fin  (eben  fär  um  gefiredt.*  Darum  oudb  ein  ieber  birti 
fo  ftr  er  ein  birt  unber  ben  fcbaf en  SbriiU  ift,  wiber  cUt,  bie  jn  um  got* 
M  unb  um  ftne<  waren  worte<  unb  um  bie  triiw ,  bie  er  für  (ine  f^af 
bat ,  burdcbtenb ,  barfär  flon  fo(( ,  unangefeben  ob  er  wiber  ben  groffen 
^nepanber,  3u(ium,  papft,  fflnig,  ffirfhn  ober  gwa(t  reben  muffe;  ouc^ 
nit  a((ein  fo  fq  bem  wort  gotte«  wibcrbtfffjenb ,  funber  oucb  fo  fi}  jr  fromni 

*)  1901  gehalten ,  tKnoiefcn.   *)  batgefhttft,  bargegfbcn. 


644  2)er  ^irt 

Htt  mit  Villiditt  Ufinnta  g(  »H  uitb  Aber  6iai<^  aierlabhi^.  Dif  mbt 
aUci  mit  b^fpiUn  unb  gfdb^ift  b^^tnad)  tommcn. 

X)o  gotl  bic  unsemriTcn  ^  brfd^werb  bcr  Kntcr  3ftactt  unber  bcm  tibiifl 
V^aroon  unb  bem  dgqptifd}«!  »olf  |S<fe^mf  bat. et  Snofen  gefAutt  fQ  ju 
ctbbtflcn  unb  ^njufuren :  bann  er  nümmen  (Qbm  »oüt  bic  unbiUic^en  bc« 
(cibtguna  (ine^  l^otf^f  (Epob*  lll.  11.  Unb  »itwol  (ic^  SRoft«  mit  (inet 
Mied)te'  unbevncm  u^jevcbm;  h<A  cc  bennod)  n^tbet  btn  9baraon  ein  fo 
(iroffe  ungebanbe  DiU'  bcc  ntenfd)cn  (infuren  muffen  butd)  maifetf  mufiei 
^genb,  bungevf  butilf  flrafirn  unb  plagen  r  baf  etm  ieben  grufen  möd)t(i 
fo  et  bie  etUttnen  atbett  nun  ^ött  läUn.  Sloc^  ^at  gott  (inen  g^eiffen  unb 
motten  aUmeg  ttaft  geben  r  unb  SRofen  mit  ben  (tnen  (tg6<2ft  gemacht.  9l(fo 
foU  oucf)  ein  Mttf  fo  bie  ti)tannen  jte  befotnen^  fo  unbttfi(^  unb  ungottUd^ 
toibet  gewonUd)e  {immlic^feit '  btudenbf  (ic^  ^atfüt  fteUen  unb  ben  fc^afen 
fAittn  tbün.  Dann  bie  tegenten  föHenb  güttbätet  Ton  nit  beteibtgetf  bfc^im 
betf  bf(t}abet  im.  XXII.  25.  <£^  nämt  oud^  ^IJeneea  tegnumbenejtctumi 
ba^  i(li  ba0  tQcf)  obet  obetteit  fpe  ein  amt  bet  guttM-  ä^lati  mei^t  n^od 
ba$  man  bet  oberfett  ettva^  fc^ulbig  i(l  9(8m.  XIII.  7 ;  »it  tebenb  aber 
Mc  ivibet  bie  tQtanntfcften  bekibigetr  in  benen  lein  forest  gottetf  unb  fein 
liebe  f  ja  anfeben  M  ndd}ilen  ifl.  SRetnil  bu  nit|  o  frommet  c^tiili  ba$ 
gott  mit  befunbtem  fi^f  iä  bifet  funbUdjcn  mt  (tn  »ort  fo  ilatt  offne  ?  battn 
r6(d)et  mütwiQ  unb  jetjt&tung  bet  ftommfeitr  be^  tediteui  bet  jungftoweni 
bet  ttäw  unb  gloubenl  i  unb  babi)  ba^  unoetfcbamt  nemen  i  touben  i  »ud)« 
teUf  »ed)tf(enf  mänjmtnbten  unb  aUe^r  batum  bie  publicanen  etmann  bo 
ben  SXi^meten  Detfc^uoft  finb  i  b«  eim  gtofien  teil  bet  fätften  ufetwac^fen  ift. 
6o  »it  mm  fi)t  bem  anbab  d}ti{lenen  g(ouben<  )&  feinen  jqten  Mtnbenb/ 
bof  fid)  bal  »Ott  gotte^  fo  flatt  ufgetbon  bab  an  atfen  enben  (M  iü  bifen 
t9t(n :  ift  gut  }e  oermetbn  j  baf  ti  uM  aUen  3Ü  btil  bienen ;  unb  bie  falfc^ 
glQ(6^net9  bet  menfcbenleeten  angenommen  »etben  foQ.  !Z)atum  mee  bem 
bitten  i  bet  tu  bifen  gqten  r,  batin  oucb  bie  f inbet  unb  totecfetigen  sc  tebm 
beticbt  flnbr  ftbwqgtr  unb  ba<  (ietbt  unbet  ba^  mSf  DetfteUetr  unb  ba< 
t9ett  gotte^  ttfiglid)  tbätf  unb  bal  oott  gotte^  nit  büft  etlebtgen. 

®ott  bief  Saut  butd)  ben  ptopb^ten  Samuel  bie  ^ma(ed)tten  iung<  unb 
üM  mit  aUem  oeb  etfd)(abtn  i  unb  jt  bab  gbeinen  weg  betüren  ober  begeten. 
!Do  oetgieng  üd)  6au(f  unb  etfcbtug  ben  ama(ed}ifd)en  tung  9Igag  ntti  be« 
bielt  oud)  Pil  oeb<  i&  eim  opfet  unb  bätgotte^i  unb  wai  toiUicbet  Heiberen  unb 
lleinoben  wai.  2>ife  fümiii  ^  übetfacb  im  bet  ptopbet  Samuel  nit ;  mietoo( 
CatA  bet  Idng  unb  näwUd)  figboft  wotben  ma^r  unb  ttat  gu  jm  unb  fptacb: 
OBatum  bifl  bu  bem  wott  unb  flimm  gotte«  nit  gbotfam  gfbn  ?  fonbet  bu 
ba(l  bi(6  }&  bem  toub  feetti  unb  tibe(  getbon  Pot  bem  betten  gott.  SSttatd^ 
tonxi  ftdb  Saul:  St  wäre  gborfam  gfpn:  benn  et  bätte  bie  9(maled)if(beit 
ctfd)(agenf  unb  jten  tiing  9(gag  (ebenbig  gefangen;  e^  bätte  oud)  ia^^  t»oIt 
bdb«  etUd)  bob  bebalten  unb  Pebi  ba<  fq  gott  uföpften  wSUtinb.  ü^atum 
befd)ait  in  Samuel  »ibrum  i  unb  tebt :  SReinft  bu ;  baj  gott  bie  gan)  gebtenm 
ten  unb  Amil  opfet  gefällig  fqginb;^  unb  nit  mee  etfotbte,  baf  man  ftnem 
gbtif  gebotfam  f^e  ?  ®eborfame  ift  beffet  bann  bie  opfet :  bann  gott  wibet' 

^)  uns,  fibermöf ige.   >)  Scbioäcbe,  Uittauglicbfelt.    3)||n)^ijgcSReiise«    *)üMt 
getrauten.    <)iibennäpig.   ^)  ainmaßung«   0  oerbrannten* 


IDer^tU  64S 

fhrrbftt  iü  otqcb  ein  fünt  wie  ba<  ioubrnt  tmb  tootfagm»  tmfe  jm  nit  ge- 
i^ovfani  fqn  ot^d)  aU  aftl^n  anbeten,  ^rum  aber  bu  batf  »ort  sottet  Mn« 
flcwotfen  bofl  >  fo  bat  btcb  d^tt  oudb  beraotfen  i  baf  bu  nfimmt n  ber  tünis 
ft^gifl  tc.  1.  eam.  XV.  19:-26.  Unb  bat  bentnad)  ben  gefangnen  ffinig  9fgag 
bet  i>vopbet  Samuel  gä  flu||en  serböuwen.  'Jbi^  Uttt  un^  flar,  bof  ber  birt 
oucb  bem  titoigf  färflen  ober  obren  nit  (iberfeben  fett;  fonber,  fb  batb  erben 
f{(bt  ab  bem  toeg  gan ,  jm  (in  irrtum  anzeigen.  2)arum  tft  ber  prdtat  (be# 
tiamen  id)  um  gottetf  »lUen  Mt  berfcbn»qg)  ffirwtbtg  gfqn :  aW  ber  in  für« 
gen  tagen  etm  priefter  ein  pfarr  getibeUf  bat  er  jm  ^ngebunben:  er  fStfe  (inen 
erben  mit  einem  »ort  nit  fcbelten  /  er  fi^He  oucb  ba^  eoangelium  fbticber  ma^ 
prebgen  /  baf  er  barin  nieman  fcbelte.  &kti  t  wat  Witt  ber  arm  Pfarrer  preb« 
sen.  !Z)ie  ganj  weit  (igt  in  bo^beit ,  unb  er  foU  f^  aber  nit  befcbelten.  9Ba# 
bebSrfenb  ft)  benn  bei^  birten?  99)eif  iä)  »od  baf  ber  gut  b^tr  gerebt  batt 
ba<  eoangclium  fd)efte  nieman.  Siebrr  b^tri  tbunb  bie  ougen  ba<  uf  i  unb 
befebenb  Snattb*  XXIIL  3.  3ob.  Vm.  3.  unb  fünft  an  i)i(  orten  ^  mie  Gbri- 
itu<  unb  3obanne^  gerebt  unb  getbon  babinb!  SStrt  mir  oud)  n*o(  wqter 
onttvurt  geben :  3a  ber  pfarrer  ^He  bie  buren  fcbetten  unb  i»on  (aftren  jie« 
ben.  Z^enn  er  bat  (i(!b  babq  gerumt,  er  wStfe  nit  »ibei^ba^  eDangelium  fQu» 
funber  er  fqg  oucb  baran.  ^ie  ligt  ber  breft.  Z)ie  bobcn  bifer  mit  mScbtiQb 
»Ol  iQben  I  baf  man  bie  »arbeit  prebgete  i  fo  itt  man  jr  tqrannq  baran  nit 
lernete  erf tnnen  /  unb  (^  nit  anrurte ,  oucb  babQ  ndt  abgienge.  Zkr  birt  ler? 
net  aber  bie  ein  onber^  f  namttcb  bem  f ilnig  >  bem  regenten  nit  ge  äberfebetv 
unb  fprecben :  9Ran  muf  gott  mee  geborfam  f^n  »ebtr  ben  menfcben. 

€^0  aber  ber  päpjHeren  rott  jre  geborfame  oucb  mit  bifen  »orten  befeftet» 
»SOenb  »ir  »qter  \>m  jro  reben.  Vtt  e^aut  mee  nocb  ftnem  gäten  bebune 
fen  bat  toWtn  banb(en  »eber  nad)  bem  »ort  gotte^r  bo  bat  er  bie  bbAdtti 
Itngborfame  begangen.  Darum  fprid»t  Cfamuet  gA  jm :  baf  bem  nit  nad>« 
fummen/  ba^  gott  gbei(fen  tioti  ein  gd^enbienfl  fqe  unb  fcbSbti^  unb  betrug« 
ti(bf  iivjdj  M  bie  goubrer  unb  »arfager  mit  erbicbten  faUen  betriegenb.  On» 
)»Qfrf  /  baf ,  fo  ber  menfcb  u^  (iner  i^emunft  et»a^  fär  gut  bilbet  i  unb  aber 
batf  recbt  unb  gut  nit  aüein  t^on  gott  unb  (tnem  »ort  lernet»  einen  obgott  in 
jm  fetb^  ufrtfbtf  namlicf)  Umn  eignen  ber(hinb  unb  gutbunfen.  QBelcber 
übgott  fcb»er(i(b  umge{lo(fen  »irt:  bonn  er  bebt  (id)  glqcb  u^enbig  oucb  on 
mit  gouber»erf  /  ba«  ifl ,  mit  glQcb^enbem  fd^qn  bor  ben  menfcben » für  »ac 
ttnb  gred)t  t^erfoufen.  ttnb  »ie  oucb  ber  fffftnnen  jrt  jungen  »olgefaUenb , 
<i(fo  gefaUenb  bem  mehfcben  oucb  (ine  erfinbungen.  ®(Qcb  »te  0au(  meint» 
ti  gimmte  (id)  g»ar  »oC^  baf  ein  ffinig  ben  anbren  nit  toben  fonber  gefangen 
ttemen  !f>ate ;  »Are  oucb  nit  ntib^d)  i  baf  bie  f b(Hicben  fleiber  unb  Iteinob 
Derberbtf  unb  ba^  beb  getSbt  »urbe;  barum  (ief  er  bem  i^olf^  wat  toft(i^ 
wa^  I  aU  ob  ba^fefb  in  bem  gebot  ber  ntfd^ilenliebe  garQnbt  »Ar»  unb  t^er^ 
orbnet  ein  grof  opfer  gott  ge  tbdn  nü  bem  t^eb^  aU  ob  baifefb  in  bem  gebot; 
tn  foUt  anbeten  unb  eeren  ben  einigen  gott;  grflnbt  »är.  Uf  ba^  fpricbt  6a« 
ntue(:  ®borfäme  i(t  be(Ter  benn  bie  opfer.  3Beicbe  gborfame?  nit  bie  6au( 
fieorbnet  bat  /  ben  läng  nit  ge  toben  ^  bati  f oiUicb  bem  t»o({ »  unb  ba^  beb 
gott  gu  eim  opfer  ge  bebaften ,  »ie  »o(  fq  th  btibfd»  anfeben  bat ;  fonber  bie 
flborfame/  ba  gott  »iU/  baf  man  ftqf  (inem  »ort  na^fumme,  bem  oudb  ®aul 
gelofet  folft  f^an  i  unb  nit  (inem  anfd){ag.  9((fo  beffnbenb  bie  bie  pdp(Hcri 
mün^,  Pfaffen ;  nomteu/  baf  bifei^  »ort:  geborfame  übertrifft  bie  opfer, 


646  IDcr  ^ict 

nit  mit  jnm  fon^cc  iMiliq  wtbtt  (i|  ifk:  tami  ft»  tekot  te^iif  M  bor 
tncnfiü^  Sftein  gtc^fftrcii  goMtimfl  tiit  t^ön  magi  tctm  Um  tinigtn  tvoirt 
göttei^  tttisrfinbtct  na^flünr  unb  (id^  g^nc«  aiArcn  titmfc^  ja  fht  etacn 
guttunten  Uift  t^rtfiitcn.  60  titm  bie  goii}  vPtt  bct  pipfiUrcn  u<  jrni  fa^uo- 
gen;  leeren  unt  bcbunfcn  vebti  welche  betn  goMwM  nngerndf  fyAi  (oUenb 
iptt  alltvfgen  la$  »ort  gotte«  inen  entgegen  jleUen.  Unb  fo  fp  fprecbcnb: 
2)tt  fDlit  bem  papfl  ge^rfom  ft)nf  tent  obbti  bem  ptt^tic:  fd  fe^e  mani  ob  fq 
gebietinb  1  ba<  im  mort  gottel  gtunb  bobe.  Unb  fo  bent  alfo  1  fo  basJF  man 
ixa  geböte«  nit;  fonbet  man  foU  lai  »ort  gottel  kctiüx  muten  1  unb  (td) 
beffelbigen  batteni  unb  unber  bemfelbigen  leben  1  nnb  eo  nit  bem  menfÄcn 
Säf^tqben.  ®ebtetenb  fq  abetf  bol  nit  gritnb  bct  im  wort  gottel  1  unb  fpre» 
d)enb  barju:  Unb  ob  toir  g(q^  ungbttlid}!  gebutttnbi  fSUenb  jr  un#  gebot« 
(am  fon :  benn  geborfame  ift  ob  cUen  btngen ;  fo  foU  man  fprecben :  X>oi 
bu  nf  bie  gborfome  bin  jüc^ftf  bal  lutet  ricbttg  uf  gott.  9(lfo  foU  man  et 
ben  tob  iQbeni  ee  man  n^tber  bal  »ort  gottel  tb&je:  benn  gott  tfi  not  gne« 
meri  1  *  benn  ba|  man  im  (ofe  1  unb  (icb  niemani  bebunten  (oife  abfitren. 
Co  ir  nun  gebietenbr  bal  im  n^rt  nit  grunb  f^ati  fo  tbut  man  gott  bcn  bbcb« 
ften  bienfif  baf  man  ficb  nit  geborfam  fqe. 

^(1  3>aoib  bem  frommen  Uria  (in  liebe  bttlfrowen  gefdbioAcbti  bcr  bodb 
(ht  (eben  barjmfifd^enb  für  in  gegen  gefdrb  ber  Älg^nben  trttg  /  fcbuf  et  erft 
bemnad)  t  bof  er  erfcblagen  warb.  2)o  fd^idt  gott  b«i  propbeten  SRat^on  jik 
im ;  baf  er  im  (in  morblicbe  fd}a({6ett  ufbübe » '  baf  er  gott  alfo  «erachtet  6atf 
unb  ftcb  bor  im  nit  gef4)dmtf  fo  er  nun  bor  ben  menfc^en  (ii^  oerbelen  mSebt; 
unb  im  bab«  bie  (traf  gottel  tru^lic^  ^  oerlänbt.  2.  Ciam.  XII.  9 :  2)tt 
ba(t  Uriam  mit  bem  fdiwert  getbbty  unb  bir  (in  m^  iu  einer  bulfmoen 
genommen ;  barum  »irt  bal  fi^wert  m  binem  g(tnb  nimmer  titmmcn  k. 
€^idbi  bie  muf  ber  propbetbem  mannbaften^  iDaoib  (inen  eebrtt<4  unb  tob« 
fidbtag  ia  untrjSwel  morb  ufbeben.  ^ai  tbunb  nun  bie  blaioen^  birteni 
bie  an  ber  gwatttgen  eebrti(b  ^(4  tdglicb  ito(Rnbr  unb  benno<^  nit  meerenb, 
fonber  oft  barjti  btiftnb  tc?  93}al  wbUenb  »ir  erft  oon  ber  unfuberm  rei» 
nigleit  ber  p<p(Ueren  fagen  /  bie  toir  tdgtttb  toAfler  benn  ber  bunben  oor  um 
febenbi  unb  rumenb  für  unb  für  bie  g(t)(blneten  reinigbeit.  Unb  toAre  fdbimpfi^ 
»enn  el  b«  etlicben  innert  ber  natürltcften  fcbnur  ^  btibe. 

i>ieroboam  1  ber  länig  in  3frae(f  wa*  fo  freftd  bof  er  vhxi  gulbint  fffl« 
betf  eini  in  Setbet»  bal  anber  in  "Sbcn  uftt^ti  oerfeert  borju  bal  fcfl  ber 
bfitteur  bal  man  in  3uba  brucbt,  bamitbal  ooff  nit  gen  ^ieru(a(em  feebte.' 
9Bal  alfo  ber  erft  (fing ,  ber  3frae(  in  abgbtterq  bracht  1.  9teg.  XII.  unb 
Xlllt  9(11  nun  ber  tag  bei  opferl  fam»  unb  ^ieroboam  ob*  bem  attor 
ftunb  unb  routt :  nimm  »ar  1  fo  f ummt  ein  mann  gottel  (ein  propbet) 
bon  3uba;  unb  fcbreq  ui  bai  »ort  gottel  ^  bal  jm  befolen  t»oM:  yUtati  altor! 

bal  rebt  ber  berr :  Gitb  uff  (I  »irt  ein  fun  ui  bem  gefd)lec6t  2>a«rtbi  ge« 
born  mit  namen  ^oftal,  ber  »irt  uf  bir  bie  pfaffen  ber  bergfild)en  me}gen 
ober  opfreui  bie  iej  ben  »qbrouc^  uf  bir  anjanbenbf  unb  »irt  menfeben« 
bein  uf  bir  anjänben.  Unb  bat  ber  propbet  bartu  ein  leicben  gegeben  i 
fprec^enbe:  8limm  »ar,  ber  altar  »irt  serfpalten  unb  »irt  bie  äf(bcn  boruf 

*)  Vnstntfmmi.  *)  wAtittiWtt  !8$«^t  Mtwkft.  ^  fdJMtf.  *)  mM%ii.  <)  gM^* 
tfiUistn ,  Uarnfta-   *>  cttrfiflHdi» ,  (ine  Jtfciiriflrdt.   >)  6<(K«ittc    ^«ttit.    •)»«». 


Mrf(6fimt  Uf  ba«  M  hn  Mtiifl  fbi  Mib  tstfgiftecA  Mii  »mi  altat,  unb 
ficfprocbnt:  Sübenb  jn !  Unb  ift  im  t^on  fbtnb  an  bk  ^nbi  bii  et  tvibec 
bm  vropbctftt  ^at  ut^eflrectri  erbomir  baf  tt  f«  nfittimen  iii  im  ikbm 
hnnti  unb  bcr  oltat  scvfpaiten/  unb  bte  AfiAm  t^ctfaUm  r  wie  bcr  propM 
icffbt  Nt  Unb  naö^tm  btr  ptopbct  gott  fät  jn  gebeten  i  ül  jm  bie  banb 
nHbrum  üfunb  worben ;  no(4  M  et  fi(^  t^on  bet  abs9ttetq  nit  gewenbet 
eiöii  «Krt  tbät  dctflopfie.  ^ie  etletnet  bet  bttt,  baf  et  bie  fd)af  nit  foU  in 
abflflttettr  ttod)  einigetle«  untei^  laifen  futen ;  unb  obgl^A  bet  ftefel  unb 
tnutwiaig  i^ietoboom  (bCtd)«  unberflunbe,  foU  et  im  in  ba«  anflfi4)t  (ton, 
ob  et  fcbon  weift  f  baf  jm  nit  ge^lget  »ttt.  ^enn  gott  wuft  woly  baf 
i>iettboam  nit  abiton  wetbf  nod)  Miett  et  ftnen  ptopbeten  jü  im.  SBeU 
f^  »ibet  bie  bitten  iflr  bie  jt  ftbw^flen  bamit  entfdbulbigenbr  baf  f«  tvdr« 
ünb,  baf  ix  teben  nOt^  beffe.  Dann  Sb^ftu«  bat  b«  ben  unglitobigen  ^ 
ben  batum  nit  4tfeebbtt  }e  (eetear  baf  et  oitft/  baf  in  fin  leet  nit  an* 
nantenb* 

9(dMb  *iü  ow^  ein  gotttofet  ftefemt  füng  to  Sftael  gfwt  i  gl9(b  a(^ 
eud)  bet  tietbtig  f  ja  et  bat  aüt  bbfen  (fing  fibetttoffm :  bann  et  ben  gö^cn 
Siaül  mit  DU  pfaiftn  ufgett<trt  bat  gii'  aUen  anbttn  abgöttet^en.  Datum , 
»etbub*  gott  btQ  jot  allen  tegeu;  bemm^  fcbtdt  et  ^(iam  bte  pfaffen  ^aai^ 
te 'gef:b4nben  r  unb^  bo«  PoU  »ibetom  in  ttfanntnuf  (in  si  f&ten.  SHfo  t^m 
et  iö  bem  gt^ffen  gott<b9«wid)t  9(d)abr  bet  fptacb  ii  im:  l^tfl  bu,  bet  3f- 
»ae(  utttüwig  macbt?  antwutt  ^Aiai:  3c^  bab  StftaeC  nit  untiwig  gemacht 
fiinbet  btt  unb  bai^gfinb  btnel  Patet«;  jt  banb  Petlafien  bie  gebot  gottetff 
unb  (Inb  ben  göb^n  i&aMm  nacibg^^ngen.  Unb  bat  bemna^  i>elia<  mit  im 
»etbingt,  >  bie  450  pfaffen  OaaU  unb  bie  400  pfafj^n  bet  »albtilcben  uf  ben 
^g  €atmet  jt  Petfamm(en  >  baf  man  ba  febe  i  wüibtt  bet  ted}t  tMt  gott 
foitei  mie  1.  9leg.  XVIII.  21.  flatf  a(fo  )i^  bem  Po(t  tebinbe:  3Bte  ianfi 
tobttenb  it  jä  beeben  fpten  binten?  3fl  bet  bett  ö»et  gottf  fo  folgenb  im 
nocb;  ift^  abet  bet  ii5aa(r  fd  folgenb  bem  natb!  Unb  wie  et  fp  mit  bem 
miäaben  bei^  opftt^  petbtngtf  banb  fp  e^  nit  petmSgen  anjfinben;  abet  u$ 
emtAfm  M  toatm  gotte<  3ftae(o  bat  t$  SfAk^  Pon  fhinb  an}tinbt.  8BaO 
lemnacb  toptet  gefolgt  f  ipttt  batnacb  tummen.  i>ie  (egt  -(td)  i>eUa^  n^ibet 
Me  gi^beneet '  Pot  bem  unge}ämten  tfingf  unb  Pot  fo  Pil  faffcbet  pfaffen; 
ipiewot  et  pin  einiget  ptopbet  fibetHiben  toa^^  ati  batnacb  im  XIX.  10«  ^at. 
2>atatt  bei%bitt  »PI  erietnen  mag  t  baf  et  bp  bem  »Ott  gottef  mannlicb  }e 
Mpben  fK^ulbig  ifti  unb  obgipcb  bie  gonj  weit  wibet  in  (lAnbe;  oucb  baf 
ft  9d)  bie  gtofien  menge  bet  Saattpfaffen  nit  fd)te(fen  laffe;  ou(b  bem  Pott 
ntt  gemalte  I  baf  eP  ju  beeben  fqten  binfer  ba^  tfti  nit  in  bem  itttum  (aife» 
te  t$  fptidbt :  3a  icb  Petttum  in  gott ;  icb  Petttuw  abet  m  bie  eteatuten 
eud)  9  bie  feiig  (inb.  ®ott  mag  fölid^  binten  nit  ettpben  i  ^  et  wi\H  alfeP 
4iUein  fpn.  2>a^  iftaelifd)  Polt  eetet  not  bef  mtnbet  ben  »aten  gott  ou<^ 
i&  etwa^  iPten;  gott  toiU  ti  abet  nit  (pben. 

(Eben  bet  9(^ab  begett  an  ein  ftommen  mann  Stabotbr  tt  fbOte  im 
(inen  n^pngatteur  bet  im  sü  bem  pa0afi  »oI  gelegen  lodti  ge  toufen  geben. 
Unb  bo  ba<  9labotb  nit  tbun  »oUti  nam  et  ftcb  bef  fo  }d  gtoifet  m&i  an» 
feaf  et  Itant  loatb.    2>em  lam  abet  (tn  n^pb  ^ejabel  mit  fiMi^em  ipeg '  je 

*)per^ett  <)ttieieiHsefraiiKit.  ^(NpeitPeeeprititg.  ^) büßen.  <) auf  |b(<beiBe{(i* 


648  Sbam 

lilf,  fifttrfi^,  M  imm  faffi^itim  fi^  8Mo«  tcbcMI:  cc^ttte  9M 
«Aäiitttf  unl  Mcf  in  alfe  tSbnt;  unfr  M4  to  ^tn  mmn  ttfiton  »1*  ftnHM) 
fQii:  dtakotl»  ivArc  ti»b/  unk  bcv  »«nflott  Um  Idtig  gcfiiUni«  *  Übet  Mi 
Mlkriid)^  ntotfe  marb  i>clia<  <ibtr  gcf^^iUtt  imb  f^rkbt  j&  V^K^fr:  Hu  Mk 
ffitilti  ttfib  brmna<6  Mt  flcdgnet«  9(n  bmt  drt^  H  Me  buiA  dtabet^  Mil 
fftUdct  bmbi  ba  ivccbctA  ft)  Ptuft  Hn  blAl  (etfcn  ic.  Unb  iwr  3c}aM  ttü 
Cf  olfp :  Die  bmb  »ccbciib  dtjobt ( im  fclb  3cim(  frcürtt  1.  atc«.  XXI.  19. 3S. 
{lBcl<foc«  aUn  barnücb  bcfdKbcn  ift.  ^it  itrnet  bct  bitt  i  b^  et  nit  otteio 
in  bevbranfl  ^  be<  sanjeti  Htti  funber  eine«  icben  befutibten  mttt((beii<  ttw> 
füx  ttctcn  joU  eud)  lotbet  ben  grSitoi  tQtannen« 

2)0  oUe  fot(cl)eii  »topbeleti  3of<i9bateiif  beut  ftitis3itbai  tmb  oftgcmimtem 
SCdftab  too^feilenb  f  (9  fbttttiib  mtber  ben  fqrifcM  tAns  Mesen ;  tvibctccbt 
ber  etntfl  prppbet  9Rid)eii<  1  iinb  botfett  ^  jnen  aUe  bing »  bk  jnen  tamad) 
befieflnetenb ;  unb  wfet»o(  jn  ber  ftoU  ptovbet  tfebcAio«  an  bea  bansen  Mln<i 
unb  04)  Mt  utffiabi^  bet  getft  sottet  Mtte  jn  aM  wo(  tebtni  bctt^  all 
SRtdKiim;  btnnöd)  betbackel  SKiÄeaif  bo  man^  jn  f!t^  flfmstn  leit.  Vlfo 
»atb  in  bemfelben  Itieg  3ofapbüt  ivitnb  nnb  Qfcbob  ct(c|pffen.  itnb  od 
»an  ben  ipagen  1  bavuf  et  aefatcni  tvtifd)  in  bet  toette  ^  }&  CSrnnotia  i  (etf« 
lenb  bte  ^unb  ftn  blttt  batab»  wie  t»tt  burtb  ^^Kam  setebt  bat  ^Xetmt 
bet  bitti  baf  et  ß(6  oud)  nnbet  bitf  fo  fitb  bei  wotn  gottel  tftmcnbi  mib 
«bet  ntl  iflf  fttnbet  ui  jtem  güAunten  ebet  fcbmetd^en-tAenbr  legen  Wi. 
Ch  abet  ettiet  unttdiv  brücke  am  »Ott  gotteli  nritt  mit  bem  mott  frtM 
Innb,  2)emna(6  lernet  et  Oudbi  baf  et  bal  mätwiUig  fttegen  btt  fiBtIhn 
fcbelten  nnb  f^tnbten  foU.  SSo  finb  bie  bie  pA^etf  bie  boben  bifcf^f  mib 
bte  gang  meriAe  bet  flenanmtn  geifttitben?  mie  bonb  f«  (i<b  gebaCim?  CH) 
banb  innett  15  jäten  bie  gtbfien  unb  fUtfeften  bSlIet  mibe«  einonbten  jef 
ttttti  a)  baf  fo  bU  fee(en/  eetei  Ipbl  unb  gut«  «eftbleijt  ifti  bof  el  nit  je  te(b« 
nung  f ommen  mag  /  ^  unb  ünb  ie  bie  legten  S9t  bte  böjten.  Unb  fo  of^  ft 
bon  ftiben  banb  angebebt  je  tebntt  ifl  balfe(big  dUweg  nf  jten  oortett  be« 
((beben  I  unb  bet  ftieg  bentnae^  gtbffet  wotben;  baf  eim  notb  bütbotog 
^tufen  mitf  f  fo  ba(b  et  ft)  bbtt  bon  feiben  teben»  fQ  babtnb  obet  ein  ateui 
lüi  ifti  ein  fd)<ibenr  imfinnm^t  bte  weit  je  fcbictm.  Jtutji  toet  ftdm 
»bOe  boni  bet  neme  bon  (hmb  an  bai  »Ott  gottel  an»  bal  ücb  i&  bifet 
lOt  beO  uftbut ;  obet  aber  et  »ttt  ftibem  nimmer  nieüen :  bie  ot  ftot  am  bomn. 

9Bal  ioU  man  bt(  u4  ben  ptop()eten  felbl  be»iiren  1  mit  bet  btrt  aifem 
übltn  miberdon  foU?  Sefe  ber  birtbie  propbeten»  fo  »irt  er  nfit  anberl  ftn« 
ben  benn  ein  ewigen  fampf  mit  ben  ^toaltigen  unb  (öftren  bifer  »elt.  9Bte 
MiM  3foJal  bie  gmalttgen?  I.  2S:  2>tne  farflen  ünb  goMoi«  gfeUen  ber 
jbtiben;  f«  bonb  aUe  bie  gaben  (icbf  ganb'  gaben  unb  Perfolbungen  noA; 
rtcbtenb  ^em  wetlU'  niti  unb  ber  banbeC  ber  »itmen  mag  nit  für  fq  lomoien. 
Z^rglpcben  ^ieremial  V.  4|  5.  fcbrpt  oud):  baf  bie  gmalttgen  bie  ini« 
frommfeit  ^^  ber  gmetnb  tibertroffen  babinb»  Unb  ttnfere  gmaitigen  fpteibenbi 


1 


)  tttflefaHen.  >)  fcbänMicbtn.  ^)  SrangfaL  *)  t^orattlfastt.  *)  auf6  il^dffttUt 
leugte.  «)  bem  3;et(b-  ^))uberc(biien{(l.  *)9tbcti.  ^btrSffiotfr.  1^)  Oetoiff^iibfigNit. 

•)  S)te  9o(tttr  »•n  3ultu«  II.  itnb  Et«  X.  loar  bie  ^oiipttirfa(be  ber  ttilifiiit« 
Mi#ii  StiiQt ,  toorin  Scbtoeijer ,  3:ciitf<be ,  Scan^oftn  >  Spamer  unb  3ta(täme  Cbtxt 

^  Mr^ügficb  )ii  einem  gc«0cn  &<bla(bt  ■  nnb  £et<ben^lbc  mtKblen. 


Ja  fi)  twHllfii^bS  man  fMt  ft  nit  onrihrcii;  mib  fiiimnt  ^oc^  aDcf  bcft 
Mti  bm  (|tiNUH<|eti  unb  WwUttn  bar.  SBie  befd^Ultt  btt  bic  falfdbm  9to< 
irtKKn?  Dnnnad)  (titAitl  XXXIV.  2  ff.  wie  brbtvt  er  bnt  btrteti  f  bidtuti 
fid)  fflb<  t9fib(nb?  bcto  adrr  en  «to^fel  ein  fibttfcbwAnaUclK  gtofft  ]al  tiNi#; 
nocb  ttbcnb  bir  »rüvbetm  »tbcr  ft).  aBie  befAtttct  9lme^  bic  fpa(tiflcn  f  ft) 
friste  tu  ncnnrnbCf  unb  feil  inen  bemna^f  wai  groffen  jamev^  jnen  begecineq 
iverbe  ?  OBic  mAf  3oQa«  in  eine  dro^e  flottlofc  ftott  gon  prebgen  r  fq  wetbl 
in  40  teflen  nnbetson?  9Bie  banb  alle  i  fo  i^er  bet  babqlonifd^en  fl^inftnnf 
VcAflct  Ijianbr  t^rgfeit  nnb  stvantet?  nod)  bae  e<  äUea  nät  flebolfen« 

2>er  i^otlSflfet  unb  tbuftt  Sbtiftii  3ol^annil  i  bat  ivol  flefeben ,  wie  flaeC 
Mb  gwaUig  ^0be<  wa<,  baf  jm  ba<  nott  in  fin  fd)anbUd)  (eben  nüt  bot 
i^bteen  teben ;  nod)  ftcbt  er  r  baf  jm  bamm  nit  je  aberfeben ;  nnb  all  m 
nirman  ihrafeti  tritt  er  }A  jm^  nnb  batt  jm  fin  (after  uf  nnb  fpricbt:  t^it 
timmt  nit  M  een^qb  binei  brttberl  je  b<(ben;  bal  aber  ^erobel  tbdt.  9IU 
fü  MMirb  er  gefangen  gelegt  unb  tbbt  SRare.  VI.  18.  Uf  bem  »irt  erlemetr 
M  ber  birt  aUeii  ba<  niemon  gbar,  anruren  unb  »eeren  möf  i  nieman  ul« 
genmnmen  i  unb  in  ber  ffirflenf  »oUl  unb  pfafftn  angft<bt  fhm  t  unb  (td)  btt 
nit  grdffitf  ftitUi  Mti  nod)  f einerlei  btti^nioerh'  ((breiten  laffeui  ui* 
Mn  (lunb  an  r  fo  gott  betf t  uf  fqn  r  unb  nit  nad)laff(n  t  bii  baf  fq  beteert 
merbenb;  aW  i^icrem.  1. 18, 19.  unb  IV.  19,  20:  et)  fbUenb  jtt  bir  teert 
Uferben,  unb  bn  nit  lü  jnen;  unb  id)  toiU  bi(b  bem  oolt  i&  einer  fiarten 
fcrinen  mur  geben,  unb  fo  werbenb  »iber  bi<b  fttqten,  unb  ober  nit  über« 
fkoreben:'  barni  ic6  bin  mit  bir« 

Unb  wie  bi)  ben  Opartanen  eobori,  b«  ben  Ülbmercn  Iribuni  getoefinti 
in  Ott  tfitfcben  fldtten  nocb  obreile  }unfhnei(ler  ftnb,  a)  baf  f9  bim  bouoti 
f»  ti  se  oil  gnnilt  brud)t  i  «nrebinb ;  a(fo  bat  oucb  gMt  unber  ^nem  ooll 
mntlät',  bie  birten ,  baf  fi)  sä  aller  mt  »ad)inb :  benn  ie  fo  »i&  gott ,  bof 
tiieman  }e  fibertreffenltd)  ^  ft)e ,  baf  man  jm  (tn  mtftbat  nit  gbbre  (agen ; 
«ttb  ob  ber  gtoalt  fb(id)0  ul  falfcbbeit  ober  forebt  nit  tbän  gbar,  bem  eibocf) 
tÜlänbe,  fo  foK  ber  proobet  bod)  nimmer  fcblafen.  Q3^eert  ber  gtoalt  mit,  fo 
mag  man  Nrlafter-  bef  mit  grbfferem  friben  bintrt)ben;  bilft  er  nit  mit,  fo 
mäf  ber  birt  bie  but  *  bran  binben ,  unb  fein  anber  bilf  nod)  entfcbfitten  * 
bntn  oon  gott  boffien.  Denn  für}  t$  mäf  getoadbet  unb  geweeret  fqn :  bann 
HOtt  fd)iett  aU»eg^(tne  propbeten  jptUd)  gnäg  bie  fiinblidben  loelt  je  toarnen, 
nli  Vierem.  XXV.  unb  XXIX.  Unb  f9r  baf  ^  bie  wamung  fummt, 
fo  bilft  nfit  mee  benn  Snbren  unb  befren:  bamt,  bfcbid)t  ba<  nit,  fo  ifl  grbf« 
fero  ubelo  an  ber  tbär,  unb  bal  tfon  tag  je  tag,  hii  lai  ganj  oolf  oerberbt 
loirt.  St)fpil,  Coboma  unb  SRintbe,  lau  ifraelifd)  t^olt,  bal  in  ber  totifte 
bao  falb  bat  angebetet  unb  begnabet  warb ;  barwibrum  eben  baifelb  nod) 
aller  toamung  ungebefret  in  bie  bab9lonifd)en  gefdngnuf  gefurt  toarb. 

6o  nun  ber  birt  wiber  alle  groffen  unb  boben  bing  bifer  weit  fion  intM » 
imb  mit  jnen  firt)ten ,  fo  ift  not ,  baf  er  tool  gewaffhet  fpe ;  barum  mu|Rnb 
loir  jn  in  bie  toaffentammer  Sbtiftt  füren ,  baf  er  ftcb  bafelbfl  »ol  beware, 

^  atfMgtn,  ^Htbhbtn.   <)  e<bte<riiritttl.    >)  &6cnoin5en.   «)  ct^6en  über aUe^. 
«)  S^nt,  tfUn.   *)  Kcttting.   0  nacbben. 

•)  3»  3u¥i(b  Nttcii  Me  brtl^  obcrUett  fRei^r  biefi^  IBeWomutiig.    (JMtttt  git 
fibtoisner  JBeicf  oon  H08.) 


6S0  SbtxW- 

mit  bmtit  NKiffini  er  fiiit  iiitigev  otnfr  moetc flt  *  1>at.  €r  fifritfl  fq  flKdttft. 
X«  7  ff.  SRatc.  VI.  7  ff.  Suc.  IX.  1  ff.  tinb  X.  4  ff;  9M  jr  nitn  binflonb, 
fo  m^gcnbr  f9rtd)ctibc :  2)a<  r^d)  getM  tfl  bie !  2>ic  (tantrti  mdd^cnb  dfunb, 
rmiigeitb  tk  funberftccbnt  r '  moedfmb  tic  tobten  i  trtcttQbcnb  Mc  räfrt  i  aifb 
prtbficnb:  S)o<  rqd)  gottcl  tfl  ^ic !  SBerAtbim  b<nib  jr«  nttpfanftcn  i  »crgebai 
flfbcnbl  bin!  3t  föHenb  nit  nod)  gotb  nod)  fitb<t  nod)  ntfin)  in  uwre 
jtittl  nod)  bulsin^  bftrUcn  uf  ben  totui  tiit  jt^een  rSd  nit  f<bä4  nti  ein 
flob !  bcnn  brt  crbcitev  i^  (tncr  narung  totivbig  tc.  0id)  i  Qic  nnU  €f)rt^n« 
%at  ntt,  ba#  pd)  bct  %ixt  mit  cint<(rrbq  J9t(id)cv  tiatuna  bmatt  r  bcnn  aOcin 
mit  btm  fävnemm  bct  ttiiwen  atbcit.  Dtto  jiö^fltt  et  nit  i  baf  jt  thoo«  not^ 
btttfk  obtt  notun«  gebteileri  wetbc:'  benn;  atbeitenb  ft)  »fiCid)/  fo  »crbitA 
«Uwes  etftinben  r  bie  jnen  nit  mmiflel  (afftnb ;  botaä  f^d  er  ein  fpqfet  mib 
betbibet  bet  oftgleil  uhb  btAmcn;  toit  fönnte  et  benn  ftnen  <ftbeiieten  mon« 
Ceitüffen?  St  bcift  ond)  bie  gaben  ^  bie  et  fo)  nnetfouft^  jnen '  oet(i}bni 
bot  ge  wiitEeni  betgeben  »tbtum  bingeben.  2)et  ftabf  bet  bp  Sftatcö  nad}< 
gelaffenr  ifl  ju  bi(f  be<  »eg< ,  bamit  fq  etf anntinbr  jnen  ben  ptücbt  bet  toäq» 
nm  *  unb  ttitett)  t?etboten  fqni  nacbgclaffen.  ^te  bo  9Rattb<o  ifl  tv  »ctbo« 
ten  f  bamit  fq  nit  mit  fltei^en  b<inbiinb ;  ondb  baf  f«  etletninb  ]  baf  fp  it<f) 
lultt  ttf  ba«  oetfeben  *  jte<r  bitten  bettaifinb/  unb  fi<b  nit  nfttifHnb. 

8a(b  batnad)  fptidbt  et  wqtet:  Unb  ml^t  tid)  nit  ufhimmty  mib 
fltvte  »Ott  nit  annimmt/  fo  ganb  ui  bemfjrtben  bu0  obet  ffatt,  nnb  etfd^utt« 
ienb  ben  (toub  dwet  fitffim;  »atlicbi  fag  td)  tid);  tt  »ftt  bem  fobomifd^en 
unb  gomottifcben  bo({  ringet  ^  fqn  am  tag  Ui  utteiM  webet  betfetben  flatt 
9Bie  et  bot  gebeiffen  bat  bie  (cbiüffel  bei  eritbinben«  btutben  j  inbem  baf  f« 
bai  eoangeiium  betCdnbinb ;  namlidb  ba<  t^d)  flotftel!  f9c  bie  alfo  betft  et 
Mcb  bte  wibtum  binbeni  bie  it  nwtt  nit  anneminbi  ba<  tff,  jten  ftoub  ob 
ben  fuffen  etfcbüttlen  gd  eim  geid^en  r  baf  bie  ungläubigen  dlfo  tn  jtct  im« 
glottbnuf  gfangen  fqginb ,  baf  bie  gliubtgen  goHef  nit  jttn  ftoub ,  bet  boc^ 
ein  betwotfrn  btng  iili  mit  jnen  gmetn  baben  fbttinb.  Vlfo  bat  ou(b  bem« 
nod)  ^ulufü  Vct.  XVni.  Bf  6.  bie  fd}läffel  be«  binben«  gebtu<bt.  9Ht  bte 
3uben  i&  Sotintbo  Sbtiiio  wibettebetenb  unb  fc^acbtenb  i  bat  et  ftne  Hei« 
bet  eeftbOtttet  unb  i&  jnen  getebt :  Ümeti  btöte«  fd)u(b  fqg  übet  ä»etem 
t09f !  3(b  »itb  tein  bon  äd)  mi(b  }ti  ben  b^ben  feeten.  Vlfo  febenb  mit 
We  ottd)  f  baf  (fbtiihti  nit  tviU  i  mit  gmaß  ieman  }u  bem  giouben  beswun« 
gen  wetben  {ali  abet  etlid)  ben  (briften  fütgebenb  gimmen^  bie  boeb  mit 
anbete  benn  uf  bie  }t$t|fd}en  bab  unb  ba«  itbiftb  tQCb  i  ott  je  befotgen  i 
gqmnb);  *   bamit  aOe  ttaft  unb  eet  gott  unb  ftnem  »Ott  beim  timme. 

9S9tet  foticbt  et:  dtt^i  id)  fenb  ücb  bin  <>l^  bie  fd)af  in  mitten  ber 
»offen;  batum  (inb  f(ititd)tig  aU  bie  fcblangen  unb  einfaltig  att  bie  tuben! 
<^ätenb  dd)  abet  bot  ben  menfcben !  bann  ft)  »etbenb  ficb  bingeben  fSt  bie 
tdtr  unb  in  jten  oetfammlungen  »etbenb  fq  ddb  gtiften;  unb  fSt  bie  ffirffcn 
unb  {fing  »etbenb  jt  gefätt  um  minetmitf en  /  }nen  jfi  tunbfcbaft  uiA  ben 
beiben  le.  6i(b  /  tvte  et  jnen  aOen  ttoft  bifet  weit  entjddtt«  fi^a«  mag  tu 
bem  ffeifcb  etfcbto(tenUd)et«  gefptod)en  »etben  benn:  3t  »etbenb  fut  vfiti 
fStfkn  unb  fdng  gefleUeti  unb  wetbenb  bettateui  unb  jt  wetbenb  geiflet;  h 

*)  av^cefiflet.    *)  «iMfibtgeit  («bgefenbetirn  Atanren).    ^)  Kait|ttt.    *>  imx 
^ntge(Mt«b«   <)t8asen«   <}  bie  8&cf(»rgc.  ^Xeicbttr.   •)  tta4»  ^  fbebett ,  gelifle«. 


IDec  ^rt.  651 

nrfrt  rinbr&hv  btn  mlttn  itCn  bb  arbm/  unb  bev  Mtct  bm  ftW/  l^ttinbrum 
bic  ffin  jrc  t^äut.  Unb  fpttcbt  aber  bobi; :  69  rocrbinb  unbct  benm  foenben 
üütn  M  lob^  balb  unbcmatt  f^ti/  glqc^  oU  bte  f(^af  in  mtltcn  unbrr  bm 
»olfen«  2)»  babenb  flbein  crbdtmb  mit  bm  fc^ätlinen  1  wie  ein  tcbätmlicb  ^ 
tuambbaft  unb  unfAdblid)  tbiet  ti  fuc«  ^Ifo  wecbinb  ouci)  bie  bitten  unb 
bienet  gotted  bq  bcn  gottlofcn  menfcben  gbetn  erbdtmb  ftnbenr  funbet  gedd)« 
m  aM  bte  fdbaff  bie  )ü  ber  me^g  Derorbnct  jinb;  unb  ein  teber^  fo  fq  töbeni 
ivetbc  meinen  ein  gott^bienil  begancven  b<2ben. 

Z)tfe  mntfen  unb  noc^  Dil  anbre :  namlid)  baf .  fq  nit  übet  ben  meijht 
fqginbi  wie  nun  berfelb  bu(dd)t|  alfo  »erbinb  oudb  fq  buräAtel  mecbeur 
baj  fq  bie  weil  baffen  mti  unb  l^erfutet  fcbeben  ^c.  ntiicbtenb  t^erbacfet ' 
»ecben  1  baf  fq  mee  ein  Detbinbrung  »ebet  ein  bemarung  »äcinb ;  mie  n^oC 
fq  macUcb  nut  anbete  benn  maffen  (tnb«  Denn  fo  (tcb  einet  bete  \>ox  jtem 
ontqten  Detwdgen^  bat;  fo  ifl  et  gewaffnet/  baf  fq  jnt  nit  fcbaben  ntbgenb; 
100  nun  bie  bent  bitten  nit  fcbaben  mbgenbi  ntuf  ie  fqui  baf  et  tin  (tat« 
fen  batnifcbt  batwibet  bab.  Unb  »iU  abet  bte  nit  iiUn^  ben  b<)tntfd)tf 
bet  ^obef.  VI.  11.  be^limmt  ifti  funbet  ben  Sbtiflu«  mit  loenig  »orten 
u«tid)t'  anattb.  X.  26,  28.  (Slqeb  nacbbem  et  oil  ilucten,  bie  abet  ben  bit- 
ten gan  »etbrnb,  gejäU  bat,  fpttcbt  et:  3t  fSUenb  fq  nit  bebten.  Unb 
balb  barnacb:  3t  f&Uenb  bic  nit  fütcbten,  bie  ben  Iqcbnam  töbenb ,  abet  bie 
feet  nit  mSgenb  toben ;  funbet  fut^tenb  wäget  ^  ben  1  bet  Iqb  unb  feel  in  bit 
oetbammnuf  oetberbcn  mag.  9lit  fötcbten  ifl  bet  b<)tnif(f)t.  60  bu  nun 
fptecben  wiOt:  Da«  wfift  i(b  on  bif  wol,  ob  glqcb  Sbtiftu«  nit  a(fo  getebt 
b^tte  I  baf  f  »0  i(b  tnit  nit  fbttbte ,  baf  iüi  a(k  bing  tapfet  loutb  angtqfen. 
QSNnn  mit  gegeben  »utbCf  baf  itb  mit  nit  fotcbtt/^benn  mSdbt  icb  bflan; 
fünft  ntti  fo  mit  nun  gcbottn  witt,  icb  föUe  mit  nit  fdtebten.  Datum 
leigt  utti  Sbtiflut^  an ,  wo  »it  etlanginb ,  baf  wit  one  fpnbt  fqginb  3ob« 
Xy I.  33 :  Dife  bing  i^ab  td)  mit  üdi  getebt  1  baf  jt  ftiben  in  mit  babinb. 
3t  ivetbenb  in  bet  weit  angd  obet  btang  babcn ;  abet  (inb  unetfcbtotfen !  idi 
bab  bie  weit  ubetwunben.  ^ie  febenb  wit  bnt  fätfttqtet  ^  Sbtiilum.  (£t 
beift  unl  unoetwotten'  fqn,  unb  fütfaten  in  (inem  wett;  ob  un«  glqcb  bic« 
mit  btang  witt  sdgefugt:  bie  wett  tbitge  jm  nit  anbetd«  9Cbet  bietin 
itecft  unfct  gwäifet  ttofl/  baf  et  bet  fibetwinbet  bet  weit  fqe:  unb  fo  wit 
ftne  ttfiwe  bienet,  wetbe  et  biefelben  oucb  fut  um  fibetwinben.  Datum 
fbUinb  wit  nun  ftblicb  fqn.  9(U  oueb  SRoqfe«  }u  ben  (tnbten  3fta<U 
fpticbt  Spob.  Xrv.  14:  Det  bctt  witt  füt  dd^  (teqten,  unb  jt  wetbenb 
ftiU  bat}u  fqn  /  fcbwqgen  unb  tuwen.  9l(fo  foU  bet  bitt  bie  atbeit  (ine« 
betten  ooUbtingen,  unb  bemnad)  in  iaifen  walten  unb  fcbitmen. 

60  abet  bet  bitt  t^it  qnteben  mbcbt:  ^a  et  fcbitmt  miöii  bitf  baf  ieb 
getbbi  witb.  Stntwutt :  Denn  f^at  et  btd)  teebt  unb  watlicb  gef^itmt :  bann 
gbeinet  Iqbet  bcn  tob  um  gotte«  willen ,  bet  nit  gotte«  ifl.  ^ie  wirft  bu  bic 
ctften  gtdnb  be«  glouben«  unb  bet  liebe  ettetnen,  wie  ba  Dot  Detbeiffen  ift. 
®loubft  bu,  baf  ein  einiget  aUmflcbtiget  gott  fqe?  ja.  ®loubft  bu  oucbr 
baf  et  bin  gott,  bctt  unb  oatet  fqe?  ja.  6ebeft  bu  ou(b  cU  bin  juDetitcbt 
tn  jn?  ja.    60  gloubft  bu  oud)  one  swqfel,  baf  et  bit  nut«  oetbeifien  b<)b, 


SOorfüQwfet, 


er  tottte  Ih  lai  (rfftm  ?  ja.  S^aft  In  jn  fült  cinnt  ^aattt  r  fo  »tril  ta  jn 
ene  jwijfti  oud)  Ittb  hahtn  i  unb  flcfStflis  fqn  tn  aUcni ,  bo^  er  erfovbrrt?  ja. 
tm  ivitd  ou4  frSub  babctt/  fo  bu  jm  gtbienctt  lannfl?  ja.  %lfo  folgt  u^ 
btm  flUubcn,  burc^  ben  bu  jn  ffit  b<n  böd^ftcn  gotti  ftir  bimn  Aotti  für 
binm  botet  bofti  bof  bu  sunt  etilen  ^offft  gu  jm  }e  {ummen,  ja  bu  olft  jti 
jm  je  (itmmen.  X>enn  baft  bu  jn  fSt  binen  batet  i  fo  n^itfl  bu  jn  oud)  lieb 
i)aben.  ^aft  bu  jn  Iteb  r  fo  witft  bu  nie  mb^en  et(qben  ^  baf  ßnem  na« 
men  ti}tb  abflangi  baf  man  (tnem  »ort  ntt  glouben  flebi  baf  man  fo 
fc^anMid)  »ibet  jn  leb.  Unb  tote  bu  ee  ben  tob  webet  btn<  lqbltd)fn  bater< 
fc^macg,  alfo  bi(  mee  fSt  ben  bitnmeltfcben  batet  ee  ben  tob  webet  (tntn 
nacbtett  et(qben  magfi.  ®(oubil  bui  baf  gotte^  wott  nit  fekn  mosi  fo 
weiil  bu  ouc^  wol^  baf  %\t  füt  jn  fhtben  bte  gtSih  eet  tft»  bte  ein  frni 
fnem  bimmeltfcben  gott  unb  batet  tann  antbtin.  Unb  te  mtnbet  bu  bm 
tob  f9td)teft,  ie  fidtfet  bet  qloub  in  bit  ifl;  ie  mee  bu  ben  tob  fat(t)teflf  ie 
minbet  betttuwen«  unb  Rebe  gotte^  in  bit  ifl.  9Bo  bet  ted)t  gloub  unb 
gbttlic^e  Hebe  iflr  ba  weift  bet  menf(t)f  baf  um  gotte^  wiUen  fletben  (in 
^wSnniftf  unb  m  anbab  Iti  waten  (eben«.  (St  weift  oud)f  baf  nit  brt 
fibetwunben  witt,  bet  bq  fletem  betjdben  be«  wott<  gotte«  fUtbt,  funbet  bcr 
fi<4  bte  liebe  bif  lebend  (af  t  bon  gott  abwenben.  Unb  witt  benn  nfimmrn 
(pte(6en:  3a  \^  witb  bab«  getbbt:  ba«  iil  ein  ftimm  be«  fleifd)«.  S^o  ab<r 
rechte  gbtt(id)e  liebe  ifl  i  ba  mag  biefelben  gbein  u«wenbig  fSt  et(5fd)en.  Da^ 
mit  muf  man  bte  fqgenb  gotte«  ubetwinben.  ^M  ^aulud  iKim.  Vin. ». 
mi}eigt:  3A  bin  gewuf  i  baf  webet  tob  noc^  (ebeui  enget  no^  gewalt  K. 
xoii  bon  bet  gi^ttUtiben  liebe  fdbeiben  mag  k. 

e^o  nun  bem  bitten  bie  liebe  notwenbig  ifl/  muifenb  wir  onjeigen; 
watum  unb  wannen  fQ  jm  betltben  miA.  2>atum  ift  bie  liebe  notwenbig  r 
baf  alle  bing  nacb  jto  geticbt  unb  gemeffen  wetbinb.  Dann  bet  jimmet' 
mann  ifl  fo  gtab  mit  bem  ougenmdf  niti  jm  ifl  ou^  batiü  ba«  tic^tfcbpt 
not.  ^Ifo  ifl  alle  tapfetteiti  tunfl  unb  glouben  ntit« ,  f«  wetbinb  benn  na(b 
bet  liebe  getickt  l.Sot.xm.  4-7:  2)ie  liebe  ifl  bulbmfiHg ,  ftünblic^,  bie  liebe 
fAM.^  nit,  bie  liebe  ifl  nit  mälid^f'  witt  nit  ufgeblafen,  ^anblet  nit  unge^ 
flalt^  noA  uneetlic^f  ^  fud)t  nit  jten  eignen  nu^^  ifl  nit  g£d)iotnigi  teeb^ 
net  nit  ba«  fibel  jemmeui  ftbwt  ftd)  nit  uf  unbiU,  ftbwt  ftcb  abet  mit  bet 
watbeit,  tteit  alle  bing,  betttuwt  alle  bing,  boffl  alle  bing.  Die  liebe  tm* 
fallt*  obet  feiet  nimmet.  €ict)fl  bu  bie  an  bet  att  bet  liebe,  baf  fu  bem 
bitten  fiüt  alle  anbten  gStttie^en  tugenben  not  ifl.  ®lod)  al«  bet  bitt  etlic^ 
ftcDof  f(t)Ud)t,«  etliebe'mit  bet  banb,  etliche  mit  bem  fuf  fd)ubt,^  etltcbe 
abet  mit  pf^fen"  ttqbt,  etliAe  mit  bem  gled  jbft,^  abet  etlicbe,  fo  f9  bl$b 
(inb,  tteit,  etlid)e  babeim  laft,  bi«  fp  etflatfenb:  tbut  et  bo^  bif  alle«  ftnem 
betten  je  gutem,  baf  jm  bie  fc^äflin  gemeetet,  fubet  unb  gfunb  wetbini. 
9ltfo  bet  %\xi  gotte«  foll  alle  bing  u«  liebe  tbun  ju  meetung  unb  etbuwen  ^ 
bet  fftafen  gotte« ,  iej  tuet)  benn  bätt  fpn ,  naefe  bem  bie  f*af  etfotbten^ 
unb  gott  etlpben  mag..  J^utj,  wo  bie  liebe  ifl,  ba  ttifft  e«  aUweg,  ba  gat 
man  nimtnet  muffig,  man  wpttet^'  fät  unb  fQt  bie  eet  gotte«,  unb  wag 


i)febbet,  (belttt.  «)5berläfH8.  3)  utiortlg ,  ungeflttet.  *)  unonflänMg.  ')tv^' 
füllt.  «)f(bl&dt.  7}fcbiebt,  f<bttpft.  s)9ff(ben,  pfeifen.  9)eali(sfleletf)na(b)ie(t. 
^^  etütfung ,  gi^tbetung.   ^^}  erweitert. 


man  Kitrbq  äffe  binfl  (tlQbnt.  ^onn  w  tic  ÜtU  fallt  ber  menfdb  l94>(Uc6 
in  l>o(^ntiit;  jai  wo  bie  Hebe  gotM  nit  ift^  ba  ift  t^  all^  nüt  bmn  ein 
^ocf)müt. 

QBo  man  aber  bie  Hebe  gotte<  fibctfummff^  witt  loc^tUc^  in  ben  »orten 
Gbtifli  etUvntt  3o^.  VI.  41:  Slteman  {ummt  ju  rnivr  c«  babe  jn  benn 
mta  i^ater  ftcjoflen.  ^(fo  lummt,  aott  anbangen  i  t^on  bem  fclb^  jitbenben 
flOtt:  bann  gott  fdb«  id  bte  (tcbe  l.  3ob.  IV.  1$.  OBctcbct  nun  in 
bet  liebe  blqbtr  bet  blqbt  in  gott,  unb  gott  blqbt  in  jm.  9((fo  »irt  not 
ft}n  r  baf  bev  bitt  gott  ernjUtcb  antttfe  / .  baf  er  in  mit  bem  für  fincr  Urbe 
ansdnbe.  9Bie  mirt  er  jn  aber  anrufen/  fo  er  in  jn  nit  Dcrtruwt? 
9töm.  X.  14.  2>aru<  nun  folget;  ba$  ba^  anrufen  ni  t^ertruwen  lummt: 
benn  mir  rufehb  ben  nit  an  ^  gu  bem  wir  uni)  btlf  nit  Derfebenb :  ober^  fo 
wir  un^  bero  t^erfäbinbf  unb  er  un^  aber  nit  belfen  möd)t;  ruftinb  wir  aber 
nit  an.  Sßerfebenb  wir  unil  nun  }u  gott«  baf  er  un^  fo  träw  f^e^  baf  et 
unfer  not  erfe^n  wdUei  unb  fo  flart,  ba$  er  fölid}^  vermöge;  fo  ift  gott 
fcbon  in  uni :  benn  unfer  (leif^  ertennt  gott  f7l(t}er  geflalt  nit.  Sft  nun 
rö((t}er  beritanb  unb  i^ertruwen  gotte^  in  mit  fo  tummt  er  nit  \>on  uni 
funber  oon  gott.  2>er  mact)t  un^  ber  beiben  bingen  i  baf  er  mag  unb  will; 
beticbt'  unb  ftibtt  bur(^  finen  fuUf  3efum  Sbriftum.  Unb  we((t}er  ben 
annimmt  fär  ben  fun  gotte«  i  ber  ifl  fc^on  ftdier ;  baf  un^  gott  mag  unb 
belfen  will :  benn  er  bat  ßnen  eignen  fun  fär  un^  gegeben  i  ba^  jotb  bq  eim 
menfcf)en  ba^  bbd)il  war.  9Beld)er  nun  burcb  3efum  (Sbriflum  (id)er  i(l, 
ber  ift  ui  gott  geboren;  unb  gott  ifl  in  jm  1.  3ob.  IV.  15.  2)ann  wie 
tummenb  ui  unferem  oermSgen  unb  Derflanb  nit  fo  fer ;  ^  baf  wir  Sbriftum 
alfo  anneminb;  e^  müf  nun  oon  gott  befcbeben.  3fl  nun  gott  in  jm;  fo 
tft  er  oud)  ftcber;  baf  er  jm  geben  wirt  alle^;  barum  er  jn  anräft.  Ul 
wetcbem  allem  folget;  baf  alle;  fo  (tcb  ber  Ktte  g9ttli(ber  liebe  Hagenb;  unb 
mogenb  um  gotte^  willen  ben  tob  nit  erlqben ;  Sbriflum  3efiim  no(6  nit  an« 
genommen  babenb:  benUf  welcher  ben  angenommen  bat ;  ber  fcbdmtfic^  fiiib 
binberftellig^  je  erbeuten;  fo  gott  (inen  fun  fo  frudg^  unb  frq  um  unfertwillen 
bat  bingegeben.  2>arum;  weld)er  bte  liebe  gotte^  baben  will;  ber  bitte  gott; 
baf  er  jm  rechte  erfanntnuf  (tne^  fun^  banbeU ;  recbt  Dertruwen  gebe !  fo  ift 
bie  liebe  fcbon  ba.  Unb  wirt  bemnaeb  gott  lant  fagen ;  fo  er  (inen  fd}nb« 
ben  Iqb  }tt  fmer  eer  oerbrucben  will.  Unb  obglqcb  unfer  0eifd)  (Iiicbt  unb 
jm  furd)t  (benn  (Sbtiflu^  bat  oud)  fcbtiben  ab  bem  tob  gebebt);  bennoc^ 
Wirten  mit  bem  ftärteren  für  U$  tiertruwen^  unb  liebe  gottef  erweebt;  baf 
t$  nacbbingan  ^  muf .    €!o  not  iji  bie  liebe ;  unb  ba  finbt  man  fq. 

9llfo  erfinbt  ft(b  natb  allem,  baf  ben  birten  ju  t»erl9ugnen  ftn  felbli 
}e  t»erla(fen  Dater  unb  muter;  binjegan  one  fad;  fedel  unb  ftab,  fSr  bieffir« 
ften  gejogen,  gefcblageu;  falfdblicb  t^erflagt  unb  getbbt  werben  niit^  änber« 
benn  gbttlicbe  liebe  bringen  mag;  welche  aber  one  ba<  ^nbament  be<  ungc« 
jwqfleten  t^ertruwen^  nit  fqn  mag.  3e^  mäffenb  wir  febeu;  wat^  (in  ton  fqe, 
unb  ob  er  um  ben  Ion  trüwlitb  bienen  werbe;  alfo  baf  jn  ber  Ion  }ä  fo 
groifer  arbeit  reiten  mög.  3>en  befiimmt  Sbriüui^  SRare.  X.  28.  911«  q^etru« 
im  namen  ber  jüngeren  gefraget:  8limm  war;  wir  banb  alle  bing  t^erlaffeu; 
unb  ünb  btr  naebgefolget.    93}a«  wirt  unfer  Ion  fqn?  SRattb.  XIX.  29. 

*)  erlange.   «)  uiiterrl*tet,  Wcjet.   ^)  weit.    ♦)  wittta ,  geneigt.   <)  nacbfolgcn* 


\ 


654  2)et  ^itl 

6at  im  (!1^tifhi«  aeontiourt:  SBotUc^,  Tag  l^  flc^r  flbtfmr  Uli  tcr  flu  htxi 
MtlofTm  ^at,  obtr  brübetf  ober  f(dbm9ilren,  ober  t^ativi  obtt  mntttt  cUt 
(in  bu^ftowotr  obev  ftitti  ober  dder  Don  mimU  uniUi  ei^angelütms  tvrgeit, 
brr  nlt  t^unbrrtfa(H()^  in  Wtm  mi  «nnemm  wttiti  ^uftci  brütet  #  fd)»ö- 
fiten,  matten;  finbetunb  dcfet,  mit butdAtungen ,  unb  in  bet  (änfttgett  tveit 
(wigt  leben,    ^ie  betrefft  Sbtiilu«  ein  gtofTen  Ion;  übet  et  betbttttet  ben« 
fetben  feet/  lai  et  fpti(t)t|  betfelbig  wetbe  mit  butAd)tunfl  gegeben.    2)attim 
muf  man  feben,  wo  bet  bunbettfoltig  (on  ie  geleiflet  fpei  ben  er  i^t  m> 
betft.    !Z)ie  butj[(f)tung  finbenb  wir  wol  in  bifem  jqtr  aber  bie  ^intbett  bu* 
fetf  btubet  IC.  finbenb  mit  nit.    fßlttlt  cH  ^ttxui  Vct.  11.  41«  gevtebgeti 
toutbenb  3000  menfcben  i&  bem  gtouben  befeett.    ^ie  übetfam  ^etrun  eini 
ma(t^  bi(  ein  gtöffete  sat  fd)w9(ltcn  unb  btubetenr  oud)  bufttf  fidet  unb 
aOen  tat/  benn  et  botmaM  ie  gebebt:  in  bem  ba§  et  aUeii  fo  in  Sbtiftum 
gloubtenb/  ntit<  minbet  (ieb  bann  ftne  anetbotnen  btubet  bieUf  wib  im 
bie  fotg  fut  it  b<i(  nut^  minbet  anlag  i  benn  ob  fq  fin  eigen  wdt  i  namlt^ 
laf  bie  nit  wibet  gott  je  bi(  lieb  gehalten  notb  mifbtu^t  würbe.   9l(fo 
banb  im  alle  gettflwe  bitten  tbon.    9lun  bient  btfet  Ion  nit  bem  (9(^nanir 
funbet  meetet  bem  Ritten  bie  fotg  unb  angfl  fiit  flne  emofolncn.    9Ba^ 
foU  man  etft  bon  bem  t^etbeiffen  bet  butAcbtung  tebenr  bet  fo  gen^fifi  gelti' 
ftet  iflf  baf  bie  Mtten  aOentbatb  ein  lange  39t  bin  geti(bt  finb.    Datan  »it 
nun  wol  febenbr  baf  bie  bitten  nit  ui  anfeben  be^  i^tlidben  lon^  gebient 
babenb.    00  abet  ^iebi)  batf  twifi  leben  ouc6  betbeiffen  ifl/  mtiflfenb  m 
febetti   ob  man   um   be^felben  willen  hat  bittenamt  annem.     Illfo  er* 
flnbt  ftdb  oucfti  baf  bet  bitti  fo  fet  et  te(bt  iüi  ouc^  nit  lotet  um  bm 
ewigen  ton  bienet.    Unb  witt  biemit  bon  unfetem  betbienft  unb  (on  etlenut. 
fiBelcbet  um  ben  ewigen  Ion  bienet ,  bet  m&f  botbin  wäffeui  wo  im  betfelb 
betbeiffen  fqe,  unb  wet  in  im  betbeiffen  ^ab,  unb  baf/  bet  in  im  berbetifm 
^ab  t  rid)tig  unb  unbettogen  f9e.    9S)enn  nun  bet  menfcb  weift  ben  betbeif* 
•nen  (ou/  fo  iil  im  etft  notr  baf  eti  gewiif  fqef  baf  im  bet  oetbeiffet  nit 
feie,   ^at  et  bie  ftcbctbeitf  fo  btit  et  ba^  tec^t  betttuwen  unb  gloubm  in 
dott.    9Bo  bau  ifli  ba  ift  nit  mbglicb/  <i  muf  gbttlicbe  lieb  batnacb  folgen: 
benn  weichet  wollt  gott  fät  ein  gnäbig^f  unbettogli^l  i  b9^fle<r  gut  eigen« 
Uö)  bolteur  unb  in  nit  lieb  ^aben?  botu^f  fo  et  un^  fo  tut  fmet  gnaten 
butd)  3efum  Sbtiftumr  (inen  funi^  betftcbtet  bot.    %lfo  folgt  i  baf  uf  ben  Ion 
gbeinet  feben  mag/  bet  ein  tecbtet  bttt  ifl:  bann«  ttuw!  et/  bet  Ion  fi^e  gc* 
wilf  /  fo  ijl  bet  gioub  ootbin  ttcbtig  ba :  ifl  bet  ba  /  fo  folgt  bie  liebe  mir. 
6o  nun  ba^  betttuwen  unb  liebe  botbin  ba  ftnb  /  fo  Witt  uti  benen  gearbei« 
tet,  unb  nit  M  uffeben  be^  Ion«.    3)ie  fnec^t  febenb  allein  uf  ben  Ion,  aber 
bie  filn  febenb  nit  uf  ben  Ion  /  funbet  atbettenb  mit  ttüwen  in  ivt€  t>aM 
gitnb/  laffenb  ben  Ion  iten  tratet  beflimmen  /  ob  unb  wit  et  will.    9?un  ftnb 
wit  fän  gotte«/  Ool-  IV.  7,  unb  miterben  (Jbtiflt  9Wm.  VIII.  17.    5Bflrum 
wollenb  wit  benn  aU  bie  unftqen  fned)t  nun  uf  ben  ton  feben,  unb  nil 
allein  uf  bie  eet  gotte«,  nnitt^  batet«,  unb  bemnacb  ben  un«  laifcn  erben, 
wie  im  gefallt?  9Beld)et  Mtt  }u  f&ld)et  maf  bet  liebe  nit  tummt ,  bet  wict 
oft  fd)wanfenb  wetben  in. bem  fut  bet  but Acbtung.    3)atum  bat  Gbtiilu«,  te 
unb  et  bie  iunget  bat  wbllrn  laffen  }d  ptebgen  u«gon ,  ft)  botbin  mit  tem 
beiligen  geifl  in  bem  stieben  bet  fStinen  jungen  unb  geto«  ein«  flatfen  »inW 
gefefiet.    2>et  winb  Um  bot()ini  bie  wellen  unb  ungeflume  bifet  weit  anari* 


gmtci  ml  temttoc^  M(  ffirincti  suncintf  Itc  tcfHHsttnd  sottet ^  lun^  Uete 
^  in  unfcnn  1»tnitn  angcsäntt ,  bctfiunbe. 

3e}  folgt,  oon  Un  fa(fd)cn  Mtten. 
Satfc^e  Mtteit  ftnb  natd  an^ent  ^nn  folfctK  proo^eten  r  midie  sott  oft 
mit  jrcr  faxb  nt<hq4)t;  no(6  roftUcnt  tott  bie  itit  Umtn.  Uiib  flcUt  fq  cbct 
eMfht«  fo  ctsrnlic^  ^orffir  anatt^.  VII.  15,  16 :  ^uttnb  uc^  Dot  »nt  faU 
fc^en  propMntr  bic  )ä  ä(6  fommcnb  in  Unlxtn  ttt  fd}af(n,  abfttntvenMg 
fittb  r«  tSubig  toolf.  3t  mxUnl  fq  an  jren  ftad)tfn  rrttnnen.  6amm« 
knbfq  Pon  bm  böttten  trüben?  obep  uon  ben  bifllen  fqgen?  i>te  fe^enbmir 
ein  flfmeine  form  I  batantvir  aUe  falfcben  Mtten  unb  prooMcn  ettennen 
m'öflenb  naäi  ber  warbett  fetbt  befc^rtben  fqn«  3»»  erften  fumtnenb  f^  in 
einet  unmeet(id)en/^  unfc^^lidb^n  stflaUi  alQd)  oU  ob  fq  »ie  btefci^äfltn  nit 
Oetlc^  fBnninb;  att  wir  iej  bie  ptfpüUt  mit  wptten  febenb  fumnun  (bann 
mit  jtem  utwenbigen  wanbe(  unb  gitnb ,  mit  bem  fq  ba  ^at  fatenb  »ie  bie 
tqrannen  etmann  in  ganiemtfitif,'  seigenb  fq  »ot  ou^  mit  bem  gebif  ani 
bat  fq  loOlf  (tnb).  QSJo  fq  befinbenb  ba«  einfältig  n^ott  gotte«  gefiiet  werben  i 
lummenb  fq  mit  f5(c6en  »$tten  .an  bie  oberteit:  SBtr  febenbr  baf  ber  unge« 
ndjet  rod  gotte«  übel  sertrennet  wirti  unb  bie  dbrrfilid)  ti(d)f  bie  Sbrifluo 
3efui^  im  fe(b«  Perorbnet,  unb  mit  ftnem  eignen  rofenfarben  b(ut  gwunnen 
unb  fiberfummen  bat,  dbeC  jerrüttet  k*  3Be(d)em  gßubigen  toeUenb  bie 
ougen  nit.  Obergan ,  fo  fq  ben  fcbmer}(i<t)en  tob  unb  Mut  3eftt  SbriiH  |3r» 
baltenb?  €So  fq  aber  bie  reb  }u  enb  bringenb,  fo  börji  bu  benn,  ob  jnen  um 
if^xtünm  ober  um  bie  tiflen  fqe :  bann  batfelbig  (t|tet  aUweg  fail  fblc^er  ge» 
(talt:  snan  mU  uf  ber  Pater  fa^ungen  nfitf  mee  bitten  (baritt  ^anb  ft  bie 
pftunblebeUf  pendonen,  erften  frädbt,  jMid)  (ittbengelt,  bannfd^äl^,'  bantt 
um  jqtli^  gut»  ben  jdmerlic^en  gwalt  jret  red}tenO*  SRmt  rebtf  bie  mei  * 
(^  nit  ein  opfer  (barui^  banb  fq  bie  gr3(ten  ^ufen  jrer  rq^tagen  jemmen 
gefamm(et).  SRan  Permirft  bie  bqdjt  (mit  ber  fq  aU  confciensen  gefangen 
banb  I  unb  nit  \xi  ber  gefdngnuft  gelaifen ,  hii  baf  jnen  ein  tär  (orgelt  ge» 
geben  warb ;  fragenb  aber  babq  bem  re<t)ten  bq^ttn  nflte  nacb  i  wie  ber  menfcft 
in  rechten  rawen  unb  mif fatt  ftn  felb«  gef&rt  werbe).  SDlan  baUet  nflt  uf 
bie  mutet  gottet  (barum  baf  man  fq  nit  meer  mititlbcr/  go(b  unb  eb(em  gfiein 
umbenten  wiU,  baran  ber  gqtwurm  aUe  jar  ein  befunbre  dm  gebebt  bat| 
futtber  man  reicht  fö(i(^t  ben  armen,  aM  ber  arm  fun  9Rarifi  fe(b«  oud)  ge« 
tbon  b<it).  2)ie  milnc^  unb  nonnen  loufenb  ui  ben  Höilren.  (3a  bie  grbflc 
feftung  ber  pApftbren  ift  in  ben  Hbflren:  barqn  banb  fq  ber  rqcben  unb  gwaU 
tigen  tinber  gefocfet,  ba|  fq  bie  glqc^  aM  pfanbtät^  ^Attinb,  baf  man  fq  bef 
weniger  m  aUen  orten  angrqfen  mbd)t.  2)al  fe^enb  wir  i&  bifen  jqten,  wo 
in  einem  Po(t  wenig  fUflren  0nb,  ba  wirt  bem  wort  Sbrifli  wenig  ioiber« 
fb(f)ten).  Die  pfaffen  nemenb  wqber  dta^  gott  fe(bt  beift ;  b^ttinb  fq  aber 
büren,  unb  be}a(tinb  äffe  jar  einer  4  gu(bin  far  tin  ßnb,  unb  ie  ge  ftinf 
joren  einen  procef^  ober  järlicb  bie  oifftation,  bamit  bem  bifcbof  bet  jar« 
MOO  guCbin  wurbtnb,  fo  wurb  ti  äffet  quitt).  SRan  prebget,  ba«  }u  u^ 
raren  bienet  (aber  baf  fq  bie  we(t  in  jre  oerjinfung  ünb  etgenfcbafl  gebracht , 
bef  fq  botb  greinen  grunb  ^abenb,  bat  wiff  fq  nit  bebunten  }ti  ufrären  )rei« 


^)  unbewaffnetem    ')Jliiraf.    ')  Scbä(e  opm  9l6(af  für  bie  ®ebannten.   ^)®etfe(, 
Siirgcn. 


656  SD«  dict 

Am;  Hilft  ift  hpd^  tmhi  Uf  offe  ufrtiitnf  Me  iif  etfti«<6  ic  swffciif  oRctn 
«1  fibcfbrang  ftev  gnniltisrii  mvat^fen  finft).  Unb  ftergh^dKii  ücbvc^m  >tl 
ftitrnb  fo  }ö(r}t  ^ar^tir  batan  mün  (t(|t/  baf  ft)  mit  erbicbtrm  fcbDn  btn  gna* 
bigen  ^aiibe(  9tfu  (E^rjfltr  unfcH  Mttnii  jrtti  qnfcd^tungcn  fattoMbcnb.  Unb 
0b  fo  fd)on  bifen  fd^tvons  jum  Iqteti  n^  alfo  ufvid^tinbr  fo  Mt  man  bo<f) 
ligenäcb  an  jrem  flfinb  nnb  ptad)t,  ob  fq  bon  floltc«  ober  abflang  jM  ioo(« 
UifU  megdi  ba  unb.    2>attii  S^riftul  ftat  g^rm  fdltc^^  gfitib  mce  gr^bt 

2>a  fq  abet  bie  d)ttit(tilid^tn  fU^en  ^otfur  }itbcnb|  bie  SbrHht«  mit 
fimm  bittren  tob  gewannen  f  unb  bie  er.feCb«  ufgcfe^t  büti  ba  miif  man  ie 
ein  uffe^n  ^n  i  *  »elc^el  bie  d)riilen(i(6  f tld)  fqe.    9Bo  fott  man  ober  bal> 
(Ubig  onberft  flnben  webet  bq  QbriftOr  iai  ift  in  ftnem  wott  felbl?  <Effinbt 
fi<^  nun  bo  Sbtiilo,  baf  bev  9dpit(eren  jemmentu^ten '  bie  AriftenCidK  til<^ 
fqei  fo  fofl  man  fq  biUic^  barfiit  Ratten;  wirt  fq  aber  bon  Sbtiiko  nit  be» 
(Kmmtr  warum  t^üt  fq  |1(b  benn  füt  bie  tilgen  ul?  Gq  mbgenb  woC  ein 
plDiHid)  tit(6  fqn  ober  iKtfammtung;   aber  bie  dyrifhnUdbe  tiHii  bie  wir 
gloubenb  (ba<  ganj  gCbubig  bolt)  ebien  gma^l  3efu  Qfytifü  (i}n  i  lai  ftnb 
^  M  wenig  att  ber  Selial  gott  fqe:  ober  aber  unfer  g(eub  bon  bet  Vlöm 
itönbe  uf  ben  betrugltcben  binfAUigen  menfcben  /  ba<  aber  nit  fqn  mag.   Zyie 
KLdi  Wirt  eineft  r  fo  »iC  biebar  gebbrt  bon  jro  je  reben  t  fSr  aUe  bie  gc« 
ttommen  i  bie  aU  jr  juberficbt  unb  {tdirung  bei  btitl  uf  S^ri^m  gebuwin 
^anb.    9Bie  er  SRattb.  XVL  18«  rebt:  Uf  benfetben  (bannen  er  9etro  bm 
Mmen  ^eter»  bol  iftr  felfer  gab)  wirb  id)  min  fliegen  buweui   bof  tu: 
min  bolt  wirb  id)  barin  mit  gott  bereinbaren^  baf  icb  fBt  jr  fiinb  tm  Uia» 
lenb  lamm  unb  opfer  bin;  unb  welcher  ü(^  boron  (oftr  ber  wirt  f^i  unb 
ül  ein  gUb  miner  htilicitn  f  bal  i^i  minei  ooUl  unb  miner  menge.    9Hfo  be« 
#nbt  ficb  in  bem  wort  S^riiUi  baf  bife  c6ri<lg(bttbige  tüdi  atte  bie  dnbi  bie 
in  Sbriftum  oertmwt  itnb.  2)enn  warCic^r  welcher  uf  ben  felfen  gebuwcn  iüi  ber 
üt  in  ber  f Ud)en :  benn  bie  ti((^  ifl  uf  ben  felfen  gebuwen.    3um  anbren  md 
Wirt  bie  f il(b  für  tin  iebe  til^iin  genommen :  alfo  ^etft  bie  f Ucb  in  dorin« 
tbo  ber  teiC  ber  allgemeinen  fiteren  i  ber  bq  einanber  311  Sorint^o  wair  bie 
fünft  aU  gUber  ber  (ilcben  mit  allen  gtbubigen  menfcbm  warenb ;  no(b  nfiM 
bef  minber  betifcnb  fq  oud)  ein  tild)i  bai  i(tr  ein  gemeinb  ober  perfammlung. 
«Ifo  btift  bie  tild)  }ä  9(bbt}ea  bie  titcbbbre  jA  «bbtaell:  bie  fmb  ndwbef 
weniger  gliber  bei  ganjen  «^rülenttc^en  boltli  welc^l  bie  war  tilc^  i#,  bon 
bero  wir  gloubenb.    911  wenig  nun  bie  ju  dorintbo  unb  bie  ju  %bbt}c{( 
gebot  unb  oerbot  aber  bie  ganjen  d^fleniKit  legen  mbgenb  1  all  wenig  mag 
bie  pApitlidi  tild):  bann  fq  nun  ein  befunbere  tild)  ifl  (ob  fq  ben  glou« 
ben  G^rUU  ftat)»  bie  (i(b  felbl  uMvft  anbren  menfd)en  fabungen  unb  gebot 
ttüegen.    2)i|  allel  wirt«  mit  bil  tunbfAaften  ber  gefc^rifit  bewArtr  an  anbrm 
orten  gnugfamlicb  anjeigt:  bann  bi(  nit  ^att  ifl  nad)  notburft  baiH)n  le  r^ 
ben.    Unb  barum^  ba  M  bie  pApfHer  ber  jerrättung  ber  liläimi  Ilagmb 
f^  ({(^  nun  irel  abgangl :  benn  funfti  ie  mee  menfd)en  in  ben  waren  ^riftat' 
glouben  tretenb,  ie  grb^er  bie  Uläi  i^i  unb  obglqd)  gbein  papft  nod)  bobet 
bifc^of  uf  erben  wir.   Stod)  ^at  el  ein  f(Kf)bne  gitalti  gtqcb  all  ob  jnen  um 
bie  fcbaf  fqe;  fo  ift  jnen  um  bie  wollen  unb  um  bie  bfdbcrer:  benn  fq  foll« 
tinb  fünft  wol  wafftUr  baf  bie  til(b  gottelf  ober  bie  ft^  gottel,  ober  bdl 

*)  barauf  fc ben.   ')  fBereiiiigimg ,  contpimtio. 


2)ef^ttt.  657 

V 

9o((  ffittt$i  wie  tu  ti  nennen  wtdtr  ntU  fl^einer  onteen  weib  webev  mit 
hm  mtt  ffilM  iiefpotft  werben  mag.  Unb  fo  bai  aUenti)alb  rQd)U(6  6<itfaf 
i  getragen  min,  fcOtinb  fq  ntt  Kdgen,  wie  {errfittung  entflAnbe,  funber  froCe» 
den  r  büf  bie  weib  be^  g/^li^tn  mtM  Mmttiülh  fo  treffenltd)  w&ibit.  (El 
bilft  ou(^  nitr  baf  fq  rebenb:  3a,  wenn  man  el  bartr&ge  nad)  ber  i^Ater 
metnung.  !Dann  Sf>rtilui  bot  iif  wort:  !Der  menfd)  wirf  leben  in  etm 
ieben  »ort,  bal  ba  tummt  wu  bem  munb  gotte«  SRattb.  IV.  4,  nit  in 
ber  Mter  urteil  gfe^t  ober  munb,  funber  rebt  er  Don  bem  wort,  lai  oon 
(tnem  munb  f urnmt.  £>u(6  2>eut  VIIL  3.  Stnti ,  taf$  ein  ieber  c^rift  »er« 
(lanb:  wie  tjt  el  um  ben  (^riilengiouben  ^efianben?  ober  wie  ^at  man  ben 
geiMrebget,  ee  baf  gf^einer  bero ,  bie  f9  oäter  nennenb,  geboren  warb?  wie 
babenb  bie  betttgen  aooftel  ba«  wort  gotte«  geprebget?  9((fo  erfinbt  (td),  ba§ 
Jtt  mit  ben  i^äteren  nüu  benn  bie  einfaltigen  brügen^  wftllenb,  unb  la$  wort 
gottel  mit  jnen  gefangen  legen.  S>al  c^riihnoolt  bat  frommtidjer  unb  um 
fd^ulbigrr  nie  gelebt/  benn  bo  gbein  menf(:f)li(^er  jufa^  ober  }wang  jA  bem 
einfältigen  wort  gottel  nie  getbon  warb. 

9llfo  f ummenb  fq  )um  erflen  mit  ben  Worten ,  bamit  fi)  ben  einfältigen 
ein  männlt  ma(i)inb. '  Unb  ift  bennoc^  ein  gott^anf ,  baf  fq  ie}  alfo  am 
bebenb.  6q  babenb  nun  bermalen  brq  ober  uier  manbat  (äffen  ulgon ,  in 
benen  fy  tum  er(len  oergeffen  b^nb  je  empfelen,  baf  man  bal  gotttfwort 
prebgen  f3Ue  mit  allem  ernfl.  Unb  (ummenb  erft  binbennacf) ,  all  jener  ben 
nacf)buren  tub*  (Soater  ^anl,  (umm  ee  oucb!  9ßir  wbUenb,  fpred)enb  ft), 
not  bef  minber,  baf  man  bal  et^angelium  prebge.  3ej  ifl  el  fo  t^il  wdgec 
worben,  baf  jfq  iai  et^angelium  }um  erflen  empfelenb  }e  prebgen;  unb 
(ummenb  benn  mit  bem  barnacb:  boc^  nadb  bem  Derflanb  ber  oAteren  unb 
gmeinem  perflanb  ber  gidubigen.  SBie  ifl  gott  ftnel  worti  bolb  fo  wol  be« 
fc^eben,  baf  o4ter  (ummen  finb;  ober  aber  man  b^tte  im  fin  wort  nit  laf» 
fen  prebgen.  2>ann  feb,  ob  gbein  t^ater  bal  wort  gottel  nie  mit  fcbrqben 
gebanblct  ^  bdtte ,  wbUtinb  fi)  ei  laifen  prebgen  ober  nit  ?  SRag  ti  nun  one 
bie  Pdter  rechter,  luterer  ober  (lärer  geprebget  werben,  warum  binbenb  f9 
€i  benn  an  bie  oAter  ?  fo  bod)  jre  eigne  recbt  8.  unb  9.  btfh'net.  anjei» 
genb,  baf  bie  t^Ater'bem  wort  gottei,  unb  bal  wort  gottel  nit  ben  Pdteren 
wqc^en  fott.  93)annen  aber  Per  oerilanb  bei  gfthlid)en  wortel  (ömme ,  ift  in 
bem  bäÄtin  oon  (larbeit  bei  gottlwortel  gnug  gefett. 

9(lfo  crSnbt  ftc^i  baf  bie,  fo  3efum  Sbtiftum,  unferen  berren,  unb  gott 
in  jrem  anwerben^  fürwenbenb,  unb  bod)  fünft  nutlan  jnen  babenb,  bor« 
an  man  fcbe,  baf  fo  in  Sbriftum  gloubinb,  fBUcbl  altein  tbunb,  baf  f)} 
fdr  Airtrn  werbtnb  angefeben :  benn  warlid),  fo  bu  fp  bil  uf  bie  fuf  beftd)ftr 
fo  flect)enb  jnen  adwegen  bie  wolftiHawen  barfur.  2>tf  reid)t  nit  allein  uf 
bie  bobcn  bifcbof  funber  uf  alle  bifcbof  ober  pfarrer,  benen  man  gar  balb 
anbört,  ob  fo  \&  gutem  ben  fd)afen  leerinb  ober  }u  gutem  jrer  (uebe; 
welche  ^bie  pfipfllid)en  (ilcben  bfd)irmenb:  ja,  toai  biefelb  fe^e,  bal 
gange  nebenb  bem  wort  gonel  wol  bin ;  weldjei  bocb  ein  fd)anbU(f)e  ab* 
görterp  ifl'-  benn  wit  (ann  bie  ereatur  nebenb  ben  fcbbpfrr  gefegt  werben? 
welct)c  bal  toben  Sbtifli  oernutenb,  fo  fo  fprecbenb:  2)er  menfcb  niuf  unb 
mi^g  hnrd^  fine  wer(  feltg  werben:  benn,  fo  bem  alfo,  fo  wäre  bo<b  Sb^iflul 

'^yfdfTtdtn^iwn  ecbwetgcnMngfn.  ')3;rttgbitbiiia<beii.  ^)err(art.  ^jainfarbernngci». 
9iofn8lf *l  fammtl.  6dl^r|ften  I.  fBh.  42 


658  S)ec  9UCI. 

tctflcbm  flcftovbm  Qcl  IL  21.  e!q  YAtnS  t$  06tt  of  ben  fifl;  (9  Ȋffinib 
1901,  baf  ein  tcber  mctifd»  an  finen  eisncn  mcrten  msnnHIet;  tuife  fo  et 
aber  an  brn  werfen  ^anflti  fo  lüst  ec  um  ^Uf  ber  wertet;  luib  tot 
ficb  bemnad)  an  ba^  pfaffen«  unb  nitind)engmtimie(  bet  pfaUneni  aximth 
Mteni  an  IUd)en{ier  meeren;  ba^  btinflt  aU^  bem  falfilKti  Strien  milcb  unt 
woUen  i^on  ben  fd)afen.  Unb  btf  tft  tn  ben  nad)(onnncnben  worien.  Sbnüi 
ulgebruA,  ba  er  fprt(f)t:  3r  werbenb  f9  an  iren  frad^ien  erlcnnen  i  boitjl, 
jr  werbcnb  an  bem,  ba4  fp  füc^enb ,  wol  feften,  ob  f9  ul  liebt  sottet  bte  (cbof 
weibenb  ober  ni  jrent  <i9t;  unb  emiHt(d)t  tnid^i  allen  c^rtiien.  2>arum  muf« 
fenb  oud)  bte  päpfUer  Ipben ,  baf  man  fp  bfc^jllje ,  Ma  bie  aUeretnfaltis* 
flen  muflenb  fq  (i(b  (äffen  bfcfte^en :.  benn  S^rtfbt^  rebt  btf  ju  ben  fd^afen  o^r 
fimeinb.  9(lfo  muffenb .  fid)  bte  t^ter  mit  ben  päpflen  unb  btfct>ofen  lofftn 
bfd)A^en ,  ob  ft)  wo(f  ober  Wirten  fqginb.  Unb  erlernet  fy  bte  gmeinb  tpolf  unk 
ittt  birten  ft)n,  fo  fott  fp  (S(6  bor  jnen  Ritten,  sott  geb  wa^  fq  pocbinb. 
Sßpter  folgt  in  ber  prob  Sbrifti:  (Sin  teber  guter  boum  bringt  gute 
fruc^t ,  aber  ber  fttl  boum  maiiit  bift  fru(i)L  <iin  gäter  boum  mag  \ä 
böfe  fru(t)ft  bringen ,  nod)  ber  ful  boum  gute  frut^t.  Sin  iebet  boum ,  to 
nit  gute  fruct)!  bringt,  ber  wirt  abgebotven  unb  im  fär  getvorfen.  2>arttm 
fo  erCennenb  fp  an  jren  ftüc^ten!  i>ie  ift  etgenlici»  je  merten,  wie  oor  \m 
bem  red)ten  btrten  gerebt  ifl,  baf  er  ft(^  ber  bingen  fipffci  bte  er  im  gott^ 
wort  ünbt  unb  leert,  unb  nit  eigne  glpci)<nerwer(  botftir  bringe:  alfo  fotf 
oud)  ia$  bolf  ben  btrten  nit  bp  menfd}ltd)  erfunbenen  werten  bfci}£6eni  fun* 
ber  an  benen  werfen,  bie  gott  gebeiijen.bat  2>arttm  nun  ber  ^  nit  bp 
f9li(^en  werfen  beftdbdgt  wtrti  fo  itnb  Pi(  ber  unwufienbrn,  bit  ta  rebetib: 
6i(b ,  man  balt  nit  mef ,  mcn  f lügt '  bie  büber  nit,  man  batt  ntit^  uf  M 
gfang  im  tempel,  nätl  uf  ben  ablaf ,  man  gibt  ben  mttn(f)ett,  ben  nonnm, 
ben  Pfaffen  gbein  gaben  nod)  opfer  mee,  man  gibt  n&ti  an  unfer  ftotoen 
gebet  IC.  Q3}enn  fp  aber  wüftinb,  baf  gott  bal  bertonet  mrfbalten  fo  übet 
gefallt;  unb  baf  man  bte  lebenben  btlber  gottetf,  bie  armen  ti^iktt,  nit  bte 
^bljinen  unb  iteintnen  g5ben  }ä  ber  eer  gotte^  betleiben  foll ;  unb  baf  m 
bem  geiit  unb  in  ber  war^eit  gott  anbeten  jm  la$  allergtfälligeft  gfang  iti 
nit  ba«  mit.  jolen;^  baf  ber  ablaf  nüt  anber^  benn  ein  erloubnuf  aUtc 
(afbren  gfpn  ift:  benn  uf  ben  bat  man  geroubt,  geflolen,  gewucbret,  frieget, 
berraten ,  ja  alle  groifen  übel  begangen ;  baf  eti  fo  fc^fibltc^  ifi  unber  bem 
d}riitenen  bolf  fo  btl  mtÜTtggänger ,  pfaff en ,  mund)en ,  nomten  balten :  ienit 
fp  alle«  mutwiUentf  unb  woUu(ltl  bie  tref^(id)ilen  anbeber  (tnb.  OuA  f^ 
fp  betrad}tetinb ,  baf  gbeine«  menfd)en  werf  bem  anbren  fürgefe^  mag  wv> 
ben,  Weber  M  einigen  bcrren  3efu  Sbrtfti,  waren  gotte^  unb  menftb^n^ 
ouc^  baf  bte  biid)(te  eer  ber  jungfVowen  SRarien  iil,  nit  bobe  muren  nf« 
rtd)ten ,  unb  bte  bumberren  uf  fd)5nen  roifen  retten ,  ^  bp  bübfAen  ftmtn 
SHtUt  funber  ollen  benen,  bte  in  jren  fun  bofienb,  földK  bilf  anbnrfenr  unb 
ba«,  fo  an  bte  muren  oerwenbet  wtrt,  jä  be warung  ber  frommfeit^  artntr 
tod^tren  unb  frowen,  bero  Wim  burd)  armut  in  geffirb  gef&rt,  u#g(Nti 
Wirt.  3a,  wenn  bie  unberid)ten  eigenlicb  olfo  wäftinb,  weld^el  (%riflenlid)e 
werf  wdrtnb :  fo  wurbtnb  fp  ben  bieten  oueb  bp  betten  allein  lernen  erteil' 


«)f(bfibe«  benttbdte.   >)a(btet(furf<b8n>  ebrw&rbig).   3)  (umloM#  bc»3«ii*)» 
ft|iili(be«  ®ef(brep.      «)  retten  laffeit.  •  ^)  Unfdl^ulb. 


ntn.  ^vmfit  fe  Hx  %itt  Aotifir  isnMnfAr  ^ttf^ffctif  ein  Witt  ifl,  uiib  aber 
babxi  fid)  fiSr  90tt4r6rd)ti$i  mit  i»il  mcf^dltm  un>  u^tvenbigcm  f(i)9n  bc t 
t(eitun<|  unb  Ottrn  ct}et()t:  fo  ivfinenb  iit  einfältigen  f(^ff  et  fpg  ein  l)itt{ 
fo  er  tod)  ndU  atiber^  benn  ein  t&ubi((et  tvplf  iil. 

SlBie  ber  beiU((  ^au(u«  ein  waten  btfc^off  bu^  ift/  pfattet  f  Xit.  I.  nnb 

1.  Sem.  III.  bef(btQbtf  bob  td)  mit  flqf  bis  btebot  gefpotfr  bamit  man 

nebenb  bem  lied)t  bie  ftniletnuf  ertenne/  nebenb  bem  ted)ten  bitten  ben 

le^en.     (Bin  bifd)of  obet  pfattet  i  fptid}t  ^oululr  foU  unbebagltcb  fpnr  tin 

eeniann  eines  ttwvibi  /  nucbUt  i  tecbtßnnis  i  tool  bxj  jnt  felb« ,  }ä(6tig^  ipan« 

be(^  r    ftttn  bebetbetcien ;  ((efd)i(tt  )e  leeten ;  bef  tinbet  sl&ubig  unb  g^t« 

fom  fqgtnbr  benen  man  ntt  sumefTen  fönnei  baf  fq  sett^  obet  mttttviUig 

f^gtnbi    di  muf  bet  btfd)of  pbet  pfattet  nit  beba<)li(^  ft)n  mit  (afteen : 

tann  ba«  jimmt  eim  ^u^baltet  gottetf.  2>atum  fo  muf  et  nit  ungebtodien ' 

ober  etAenttd)tt9  fqn  r  nit  ein  }otnmtiti<iet  r  nit  ein  tpvnfufet »  nit  tin  fcbio« 

iKt  nod)  fpiMetr'  nit  uneetlid)^  fttpdnni  begitig.    (Et  müi  ou(6  wibetbebtg^ 

obet  jAj  fon  in  bet  Ceet  M  toattn  gloubentf  r  bamit  et  ttSften  unb  etmanen 

mög  in  te(f)tet  gfunbet  leet/  uiib  bie  mibetbdfjenben  batfiit  sieben  unb  be» 

gtDfnt.  *    ei(b  r  in  bifen  trotten  etletnet  man  i  in  wai  ftuden  man  ein  bit« 

ten  etfiefen  ^  foU.    9llfb  mö«  oud)  folgen  r  baf  i  bie  fb(d)et  maf  nit  gefttt  r 

falfd)e  Mtten  ünb  unb  i&  bem  amt  untougenlic^.    Z>ife  find  (inb  ouc^  Mt 

in  bet  liebe  Petfcbtofleur^  wie  Pot  gebfttt  ift. 

SBenn  nun  ein*  bitt  oetHagt  witt*  obet  bettogeui  f(^«bt  niti  fo  fet  ti 
watlid)  *  nit  uf  in  gebtäd)t  wetben  mag  t  aU  (etbet  iej  gä  onfeten  spteti 
bfd)i(t>t;  batin  atte  menfÄen  fo  geneigt  Onb  ni  fpenbfd)ai^  M  gottwottel 
bie  ptebgenben  mit  ungbanbem  ^  lugen  }e  befteden.  60  fet  et  abet  ein  bat» 
li(6  lafter  an  jm  batf  batin  et  bebagt  metben  mag^  foU  et  nit  baS  biftbof« 
omt  Petwalten.  O  toit  wSUt  id^  bi<  ettid)en  boben  bifd)ofen,  bie  mic^  one 
bie  watbeit  gtoifet  lailten  gi^benb/  bod)  binbetträtt»  touile  mofen^  I&nnoi 
anjeigen  r  a)  ivo  mid)  it  nfittifd)  tA'tfd)en^^  belummtete. 

it$  Witt  oud)  etfeben  in  ben  wotten  ^auli«  ba$  ein  iebet  pfattet  1  bet 
nit teinliet) ^  lebt,  unb  abet  gbein  eempb  nimmt»  ein  folfdKt  bitt  iil:  benm 
et  iid)  bet  fd^anb  nit  fcbämti   ja  etil  mee  f(6anben  bem  ftommen  botf 

JÜfttgt 

2)a$  bie  fflUet  unb  ptafifet  falfc^e  iftitten  pnbi  man  weift  »ob  »a« 
iimmlicbe  noftutft  ifl. 


^i-^f . 


*)  diiOgcfafTeti.  ^  ^artnöAg.  ^Spötter.  ^)frfl.  <)5ttm6cbwngen  (ringen, 
nbcmtnbcn.  ^)  tKranefinben ,  crfcnnen.  ')bcgnifc».  <}niit  OBabtf^ät.  ^)unoc^enrtni* 
*•)  miid)t  aflerfcn.    ")  «totfcben.    »»)  fcuf*. 

a)  9mn  ISepfpiel,  wie  IBif<bof  $  n  go  au  Sanflana  firtn  einfonwtcn  Pttwebtte  burib 
CmubiaenMet  (SEBtr)  SU.  $cfo.  Air(bcngef<b>  I,  273.  27i.);  Sifcbof  3ic3rct 
toM  e^ur  nnb  bit  SRonnc  au  gclbbotb  (9ott.  Sibg.  ®cf<b.  I^  217);  Stf^of  6t* 
baflian  pon  SRontfaucon  a»  Saufanne,  bcr  awepmal  burcb  ^Scrrat^  fiA  bet 
€tabt  beniö(bHgen  wollte,  unb  ein  £eben  Pott  ^n^gelaffent^eit  führte  (Rnchat  Hist. 
EccI.  L  XXXVI.  9«.  339.);  ber  t)etabf<beuen^weribe  Saflarb  SoMnn  Pon 
6at>open  unb  ber  (et(btfertfse  ^tttt  be  ta  IBaume,  IBtfcböft  Pon®enf  (Spon 
Hitt.  de  Gen.  T.I.);  unb  ber Itotbinal  SRattbönS  Gcbinner,  ISifcbof  a"  Sit' 
'<M/  bie  Itrieg^fttdel  in  ber  etbwcia* 


660  2Dce  ^ 

Dof  >k  tiit  tili  (<^pfi^'  kafb  tM  mib  utiiiMilf  <n  tAm  inA  mitttm 
f^ti  baunen^r  he  MAoflRm  ritfdur  «nb  fatitaiieii  fa(fd)c  btrim  fmK 
2>te  einen  im)(id)tiAen  mmbel  mit  tUtbnns  mb  anixtm  fttftnbi  finb  nit 
bitten  funbct  W0lf.  3>te .  nit  ge  betbetfl  nemenb  bir  atmen  #  fuib  fo(f4t 
bitten.  i>ie  ftnb  bie  ^meinen  bitten  tu  bifet  it»t  nit  fo  feet  ;e  febeten: 
bann  bie  mrälaten  futenb  jnen  bie  lebeiAen  unb  ftficbt  bin  i  unb  (afienb  bie 
9fattet  an  ben  Hamen  ftt^en.  2)atiim  (bU  ein  iebe  tttd^böce  febmi  baf 
inen  bet  pfattet  ui  jten  {infen  unb  jebenben  {immitcb  betfeben  metb»  bot 
et  oucb  ben  atmen  je  btff  tummen  mSg.  Unb  wo  ba^  beiditcbti  fo  mitt 
Mti  nattentvetf  r  bamit  man  tu  opften  getotft  l^ti  btnfoUen.  SBor  allen 
binden  (tnb  nit  »fitbiAr  baf  fo  bitten  genennt  wetbinbf  bie  nit  leetcn  {m* 
nenb;  obet»  fo  fo  ti  tinnttnbf  nit  g^i  ünbi  unb  ben  »ibetjltebenben  mann« 
lid)  wibetilanb.  2>e^  bieten  tinbet  föUenbtgficbtidr  «l&ubidr  ivoietgoqni  fpn; 
batan  man  (icbti  baf  man  nil  jung  läppen  r'  funbet  bie  ieg  ein  V9i  bnl^ie« 
balten  unb  wohtjogne  finbet  babenbi  gä  bitten  enodlen  foQ;  t$  wätt 
bann  aU  Simotbeu^  ein  jängetet  mit  ben  gaben  ticbtigi^  bie  eim  biftbof 
guftbötenb  K.  !^ie  fibtigen  ftnd  etmift  ein  iebet  pon  im  itlbi.  9i(fo  foU 
man  nad)  ben  wetten  Sbeifli  ben  fatfcbtn  bitten  eiflenlid)  an  ben  ftiUbtcn 
(etnen  etfenneui  unb  babo  wiiffenf  »elcbel  flöttUAei  ipeC(be^  tufetifitK  ftitcbt 
fOflinb;  bamtt  man  nit  ben  tatten^  bebalte  /  unb  ben  fernen  bimvetfr.  ^EM 
bet  ab<)rbouwen  boum  in  batf  fflt  (lemotfen  bebfite  i  ivitt  batnad)  tummen. 

2>ie  ftnb  oudb  all  falfd)  bitten ,  bie  inmenbifl  nit  tecbtAloubto  i  ntt  lieb« 
babet  gottetf  Rnbi  wie  PotmaU  M  bem  bofpil  unb  »otten  GbtifK  Hatii4) 
bon  bem  tecbten  bitten  «feit  ijl;  wel(ben  jten  unslouben  man  iKiter  an 
ben  wetten  fid)t.  3m  anfans  bat  man  gebi^ttr  bafi  bet  bitt  Pater  unb 
mutet  t  fd)wöftetn  unb  btubet  k.  um  ftottes  unb  (tne^  wotttf  wiUen  petlaffen 
foU.  00  muifenb  ie  bie  fatfcb  fon  r  bie  jte  btubet  mit  jtem  bittenomt  unb 
9d)  ftlb^  etil  tO(b  mdAenb ;  aU  wit  tdfllicb  an  ben  beben  bifd^ofen  febenbf 
bie  jte  petwanbten  gu  gtoifen  tod)taflen  mit  etbtd)ten  ablaf « etloubiiu#>^  unb 
ntteilbtiefen  unb  betflloeben  unjalbatlicbem  alefdnj  ^  btingenb.  3a  t$  bat 
jnen  gbein  Ipebtfätiaet  bacbant  in  jtet  jugenb  nie  tuppleti  et  muf  ein  c^rbett 
ober  tpcbet  pfattet  wetben.  Co  nun»  bie  PotmaU  in  bet  weit  atm  warenb» 
fo  fo  gü  bem  bifcbofamt  tummenb  i  tocbtag  jnen  felbl  unb  ben  jten  gemmcn 
lesenb:  ifl  ein  gwfif  geid)eni  bap  fo  falfcb  bitten  ftnb.  (Stf  gebott  ben  ar« 
men;  benen  leett  un^  gott  %ÜM  tbäui  nit  beneui  bie  e^  gu  (it&fTerem  imb 
böbetem  ptacbt  mtfbtu^enb.  Sbtiftu«  beift  fOi  bie  un^  ansbbtenbi  Pet« 
laffcnr  unb  bie  falfcben  bitten  umfabenb  jfo^  etil. 

SBtt  banb  ou4  seb&ttf  bap  fid)  bet  bitt  petwägen'  mü  baP  ttii{ 
Sbvifto  tSflltcb  natf)}ettagen ;  batan  wit  febenbi  ba$  bie  bifd)of  falfd)  btttm 
fmbi  bie  nit  allein  ben  tob  nit  funbet  gbeinen  abflang'  obet  nadireb  um 
itm  wiUen  etloben  mftgenb.  eo  lieb  banb  jto  Ptl  jt  frei  unb  leben  in 
bifem  gpt  f  baf  fn  Pettud)t  banbi  *  ob  fo  alle  P5lfet  wtbet  einanbten  Ptrbab' 
tinb  I  bamit  fo  allein  bo  jtem  mutwifligen  leben  j|efd)itmt  wutbinb.  Sbunb 
bie  fiwte  ougen  ufi  jt  aUti  bie  in  ben  tegimenten  ftbenb!  Z)ie  falfd)en  bit- 
ten banb  d<b  balb  gA  gtoffem  wüten  unb  tdid)en  fiebert ;  t»a^  aber  bemnad) 

«)  dueefepf.  *>  gaffen.  <)  perfe^n.  «)  iüdi.  <)  Z6of(Kiteii.  «)  tieb»  fie 
«n  fl<b*   ')  flefaft  ma<ben.   <}  SHacbt^tl.   ')  ttnbefiiwnett  (Inb* 


^W^  661 

foifiti  iHAftA  »U  (iHiiMAttii  iA  ttiiftecii  {9lni  Mf  bdvbtf«  fd^iife  fät% 
ttttd)  ^tc  fblMcn  Wrtcti  onflcrdfetfU)  btc  fq  abtt  tnrniad)  ntt  i)anb  mSgctif 
io  ntt  toj^Uen  »cnben ;  hinitt  tfl  Un  fOrftm  uiit  t^i^((crm  beim  Me  arm Al 
tinb  jamtc  {ü  %n$  flcfust  i '  itnb  lufbmb  (9  >ur4)  tie  fiKi.  ^  2>of  oud)  Me 
fiolfc^  Mttm  üstr  bte  ii<^  in  aller  tv^l  uitb  maf  nit  ^(tenb»  »ie  Me 
Mter  ^iinbr  ailc^  anltflcn  Ut  Ü^Un  unb  ansit  ntt  jr  ctflcn  anUscn  laf* 
ftnb  fqn  #  (itnbcr  nun  uf  lai  jro  fei^enb  r  fprc<^nbe :  3^  miU  ba<  min  fta« 
tcn.  9Bal  foU  man  aber  bon  bcncn  rcbm  9  btt  mtt  bcm  »ort  nit  (eerenb  1 
imb  mtt  btn  merfm  nun  benn  terbrrc^cnb?  nnb  ^abcnb  aber  i^or  anjeiflt 
u4  bcm  wort  di^tifUi  baf  bic,  fo  wol  (eerenb  1  nnb  ntt  erffiOenb  mtt  ben 
wttltni  bie  aUerfletnilen  im  rt}d)  flotte^i  lai  iftr  unber  ben  c^riflen  finb. 
Co  nun  bie  (ofen  leerer  unber  bie  fallen  btrten  bt((i(b  sejAlet:  war  mU 
Imb  wir  mit  benen  1  bu  weber  (eerenb  nod)  ti^unb ;  unb  bennoc^  ben  nomen 
hn  ^rteur  bifc^oftn  unb  oäteren  tragen  weüenbi  bann  ft)  ie  ben  Mt(i4en 
Ion  ber  propbeten  unb  Wirten  qnnemenb?  Stimm  bi(b  nflt^  an/  frommer 
mann!  (ti  finb  ntit<  benn  r^ubig  wo(f.  SBir  febenb  ouc^f  baf  älltt  fo 
fici»  anbrer  werfen  r  benn  bie  gott  flc^etifen  6at/  nietenbi  nfit^  bemt  falfd) 
birten  unb  %lx^d^intt  ünb«  €0  wir  oud)  gebart  r  baf  I  einig  amt  be«  bifc^of^ 
ober  btrten  ijjl  4»rebgenr  unb  ba^  prebgen  btt  (affer  bef(t)e(ten  unb  weeren 
ctfbrbret:  fo  ifl  offenbar/  baf  aUer  fo  ntt  prebgenb  unb  ben  (aftren  weerenb/ 
titt  bitten  nod)  btfd}of  itttb.  (Eti  ifl  oud)  offenbar/  baf  bie  btfd)off  bie  aUe 
lafler  aUein  um  ge(tl  wi((en  ftrafenb/  nfit«  bann  rKubig  wo(f  flnb:  bann/ 
tritginb  fy  fd)mer)en  bon  ber  (aflren  wegen/  fo  mftdbt  intn  berfe(big  burcb 
hei  gelt  ntt  Eingenommen  werben  i  funber  arbeitetinb  fp  ben  ffinber  mit  gbtt» 
tfeftec  (eer  abjefiiren  bon  ben  (aftren;  fo  fq  ba<  ntt  tbünb/  ift  gewäf  /  baf 
fo  nun  uf  ben  fectei  febenb.  9((fo  erfennt  man  fD  an  bem  frtid)tfttd)enr  bal 
fo  tbunb/  unb  ifl  ein  jamer/  baf  man  fq  nun  birten  ndmen  foU/  bie  boc^ 
titito  anberj^  benn  wäre  woif  ftnb.  60  bem  red)ten  bitten  ftn  (on  mit  bur* 
Abtung  oerbeiffen  ift/  fo  ifl  beUr  baf/  bie  gbeiner  burd(|)tung  warten  we(< 
[enb  f  ntt  birten  /  funber  fläd)ttg  fo(bner  ftnb.  SRtt  toai  namen  foU  man 
aber  bemnad)  bie  nennen  /  bie  ben  waren  bitten  uffS^ig  finb  /  fq  mit  aütt 
niad)t  buräcbtenb  /  utA/  wo  ft)  }e  tur}  finb  /  anbren  burdd)teren  (on  gebenb. 
2)ero  id)  etUd)  mtt  iren  gaben  wo(  wäfte  iältn;^  ti  ift  aber  noc^  nit  {Qt. 
3r  botfbett  muf  bor  wo(  erftiUt  werben ;  bemnad  wirt  ft)  oud)  an  ben  tag 
btmmen :  benn  nätl  ift  fo  berborgen  /  bal  ntt  geoffenbart  werbe  SRarc.  IV.  22« 
üi  finb  oud)  oUe  bie  fa(fd)  birteu/  bu  ben  ftinbenben  (fingen  unb  b5((drm 
nU  wiberflanb  /  funber  (af{enb  ft)  mtt  oerArgernuf  atttt  frommen  fär  unb 
füt  unberfd)amt  ffinben.  Unb  wdre  bal  tin  fd)imt)f  /  wenn  fq  nun  biefeibi* 
SOI  ntt  ubertrdflnb;  jre  mutwiUen  unb  btimUAen  (afler  ift  nun  Hn  ftbmi 
ft  reben  b)  (Eob^f*  V.  12.  65Ute  man  ou<^  jre  wAnb  burcbgraben  «nb  jr 
l)fim(i(bfeit  anfd^oweni  wie  gott  (E}ed)ie(en  öffnet  Vin.  8.  (|:  fo  würbe 
man  bie  unbiUid)eften  abgbtter«  feben  mit  f9i(m/  bureu/  fee(m  berfäreui 
tmb  aOerbonb  (aftren/  bof  wir  mtt  Sbrifto  wurbinb  rebm:  flßarum b<mb  fq 
tiun  bal  erbr^cb  ttt?  Stod)  ba(tenb  wir  bie  woif  bdrt'  für  birten.  8)o<6 
^  '  ■■  »      ■' 

«)  ange^ifiit.   *)  gefoiHMeii.   ^)  dikufit.   ^)  antugebeii.   «)  WU 

•     «)2>ie£egatfn  e^inner^  Snniit«,  Vucci.   b) Sa«  Qkfof ^e  b<r |)SpfH<be» 
Segatcii^   (9^.  «ibg.  (9e((tb.  I,  2M.)  . 


66a  2Dec  ^ 

iHaA  f9  m  beul  litt  gniis:  f«  fAAnmb  M  etti  Kit  nitr  iflimttA  »  «fint 
Ui  fid»  tod)  Ut  mmfd)  »Dt  bcm  tdfl,  ob  fimil  iwr  tttaMiti  ft^mm  f»Hl. 
6^iM(be  ougm  teift  ttn<  (E^ttfttM  latOtcn  utib  Mnivcrfcti;  itnb  wir  v§an» 
)cnb  fQ  fat  unb  far.  (S«  »crbfit  ouc^  Sbnftttf  /  büf  bte  jangcr  oik  fiob, 
(ad  itnb  fc(t(l  bingonftinb  ic  pvebgui.  6a  fo((ier  baf  bte.bm  <tab  babci^r 
hat  i^i  ben  nKlHtc^m  gtoalti  mit  bem  amt  bc^  MtlC9<i  nUt  j^irtrtt  funbct 
moif  finb:  bann  SbttfttM  bot  aUc<  tegtettn  nacb  bot  fttten  brr  fätfhn  Mftr 
mit  Um  btrtm  »erboten  r  bo  er  Suc.  XXII.  26«  fortcbt:  9r  (MTenb  ober  ntt 
alfo  regieren  r  unb  SRattb.  XX.  25.  ff:  ^r  tofiffenb ,  baf  bk  fiSr^n  ber  Mlfc- 
jcen  fQ  beberrfd)enb  xc;  alfo  loirt  <i  unber  ild)  nit  f9n*  i^benb  ft)  um  ben 
flab  I  ben  jnen  Gbrtftui  oerbüt  r  fo  finb  f9  fatf^  birten.  i>abenb  f9  foit  iin^ 
fetfel?  9a  marUcbi  ft)  bonb  t$  alle«;  unb  bitte  SbrtM  flerebt:  3t  (SHenb 
^  fibeni  ba#  jr  aUe  bab  btfer  mit  ümt  twn  mad^inb;  fo  fbnntinb  f«  bcm» 
felben  gebot  nit  0p|li(i)er  nacblummen«  Vlfo  finb  fq  sei(Hi(b  flfi)»!  bii  f9 
ben  beften  unb  grbften  tei(  erobret;  unb  (aifenb  inen  ic)  bic  sonim  wrft  bir» 
nen.  3a  bie  farften  felb<  mäifenb  mit  (eren  b<nben  nf  ii»  s^nen.^  6td)i 
alfo  banb  fo  fatf  unb  fectel  babmben  gelaifen;  noilb  itnb  fo  bdrt  für  bntm 
unb  ntt  für  marei  roifenber  rbubiftei  tutfenbe  wolf  erCennet:  bann  fo  irt« 
SOt  dbrtdum  ober  (in  muter  ober  ben  goitltbuftr  Sobonnfen  bbet  etiMU 
anbreuf  ber  bie  Jansen  weit  aU  mifl  oeracbt  bati  tu  cim  bectmanltt  fäu 
wenbenbi  fimcbenbe:  (ti  ift  sottet»  unfer  fttmni  fönt  ^obannfen.  2>ce 
muffenb  erjl  nacb  irem  tobf  fo  fo  b5rt  feltg  finb,  bie  bettteur  tonebmif 
tanb^rren  fou/  fi^inben  unb  fcbabeui  bie^  bo  fq  uf  erben  loarenb,  atte 
bing  »erlieffenb  unb  ben  armen  bingabenb.  ^i  bief  red)t  am  narrenfttf 
flfurt.  Wlan  fennt  fp  oud)  baran»  baf  Qfbriflu«  (ine  birten  flfenbt  bat  tu 
mittel  ber  toranneui  gbxb  aU  ba  einer  fcbaf  in  mittel  ber  »olfm  feiAti  fo 
finb  fo  gloA  üU  bie  »olf  unber  ben  fcbafht :  ^  benn  uhU  rofpmb  fo  ntt  itl 
jneni  mal  roubenb  fo  nitr  wai  tbbenb  fo  nitf  wal  {eriUrenb  fo  nit?  9Bitt 
bal  eoangeltum  CFbri^i  ienen  bo  etm  Mit  angenommeni  unb  fo  febmbi  baf 
jnen  ir  roub  entgan  wüti  fo  (icb  benn  bur  mie  fo  roffinbi  aOentbalb  un« 
friben  unb  ^erbrejuns  fSjinbi'  unb  boef)  aUeweg  geoorbfift  im  monb  b^* 
binb:  2>te  Drebger  gebärenb  unrdm  unb  ufruren;  unb  ift  aber  boi  arm  oott 
bon  gott  bennod)  fo  »il  begnabet  r  baf  jm  jo(b  bal  beil  ber  fee(  nit  abge« 
fd)lagen  »irtr  ob  el  glo^  bei  (obl  balb  jdmerlicb  »erbergt  ifl.  2>a«  mb« 
genb  fb  nit  ertoben:  benn  fo  eriernenb  bem  ndcbften  je  belfeui  unb  nit  bem 
oerfd)amten  gublen^  ber  pdIpfHeren  i&  mutwtUen  geben;  bal  beift  juen 
unruweni  wenn  man  jnen  nümmen  gibt»  baf  fo  bie  ganzen  weit  mSgcnb 
ünruwig  mad)en.  Xur)  benneui^  el  ifl  jnen  lang  gnug  jr  breft  mit 
glimpf  bargetbon;  fo  babenb  ab  manen  M  nit  meUen  befeeren:  man  mäf 
anbeben  mit  ber  bloßen  ungefärbten  warbeit  fo  troben  >  unb  bemnadi  gott 
laffen  roalten,  Unb  ]{t  bie  fumm«  baran  bu  bie  faifften  birten  ertemm 
magft. 

L  Mti  fo  nit  (eerenb,  4lnb.nfitl  bemt  toolf,  ob  (o  fd)on  Mrmii  N» 
fAof  ober  fang  genennt  werbinb.  6icb  birboi  »te  Dil.  9nb  ber  lecrenbm 
bifd)ofen  ? 


^     9'      ^<t       «        III»       !■—     »■      ■»■■■"         !■     ■       I 


^ufi6rf(9nab<  toaiten,  hiare.   '}  VtoB,  9tiiibH^oft  fitn.   4}  fbanCoMB«t< 
tc(n ,  fSitxfxn.   ^)  mcg. 


n.  96tW  Um  f<6oti  (cercn»,  tin^  nit  Ui  mtt  qpiMi  imltt  m 
trtam  tieraA  i  ftnb  aber  weif. 

III.  9Btld)t  bd«  toon  flottcl  Uerm»  r  to<6  nit  jü  »er  t er  gottef ,  ftnt« 
ber  ttf  üd)  ttiA  jr  h^wit  Un  papfl,  jö  f(6trm  jr«  erbtd)ten  beben  ftanbl 
jtebenbi  ^tlb  fd)dblid)  »olf  tummenb  in  ben  Ketberen  ber  fd)ofen. 

IV.  aBelcfte  f*ott  leerenb,  unb  leerenb  oud)  mit  bem  »ort  «otteli 
mib  über  bte  grbflen  berdri^rerf^  bie  bt^upter,  nit  anrörenb)  funber  jr 
nftmmi  MKid)fen  (aifenb  i  fhtb  fcbmeic^tenb  »o(f  ober  berrjfter  Ui  bolH. 

V.  aBelcbe  nit  mit  ben  werfen  Abenb,  bal  f9  mit  bem  »ort  (eerenbi 
ünb  nat^  nnber  bem  d^tjtaten  bolt/  brec^nb  biC  mee  mit  ben  werfen,  benn  (9 
mit  »ort  biuoinb. 

VI.  aSMcbe  ber  ormen  nit  a<^tenb|  f9  bcrbrutfen  loflenb  unb  befc^m» 
rcttf  ibib  fdlfd)  binen. 

VII.  SSklcbe  namen  ber  ürten  tragenbi  mib  ober  weMid)  l^errfd^enbi 
fiib  Me  bbfien  wSrwotfen. 

vm.    9Be(d)e  r«(^tafl  jemmen  Uflenbr  fatf/  fetfef,  f)n)<lber  unb  feffer 
fiOmbi  finb  wäre  wdmH>(f.    Unb  enb(id),  wel(be  onber^  mit  ber  leer  n^     / 
ber  erfttnntnuf,  liebe  unb  finb(idK  furd^t  gotteo  nnber  ben  menfd)en  fSr* 
nemenb  {e  vflantenr  bie  f!nb  f<t(fd)e  birten.    Unb  nnn  ba(b  mit  inen  bon 
ben  fAa^  r  ober  über  fti  freflenbr  flür. 

IX.  !Dab9  Mö)  IqcMHA  berflonben  wirty  bof  oOe  bie  fatfcfrt  Mrten 
firib,  bie  on  bie  ereüturen  oon  bem  ftftbpfer  f&renb. 

eo  mm  ber  <iUmAd)tis  sott  unfer  fänb  fo  ein  (onge  39t  mit  fa(fd)en 
birten  r  bie  um  mit  finem  »ort  nit  gefpi^tr  unb  mit  ben  »olfenr  bie  nn« 
bdO  }Qt(i<6  gar  n<i(6  itbsesosen,  Ja  unl  flcir  jr  eisen  gemacht/  geflraf^,  unb 
ober  ie)  »ibrum  lai  lied^t  finer  »arbeit  ansesfinbt  f^at  1  b(i0  man  fq  äUtnU 
Mb  feben  unb  »ol  erCennen  mag :  fo  foU  biertn  bal  stbubis  bott  nit  bin« 
bcrfbrnis  fxjtii^  M  ber  »olfen  gefdngnuf  ücb  ulfuren  ge  (äffen:  bann  bie  nit 
Wt  l^bUcb  f^ab  on^efeben  Hl  funber  bie  fäifcbunfl  unb  man<iel  M  »ort# 
AOtte<:  benn  etnt»eberi  fb  banb  fpr  bie  falfcben  bieten,  ti  oerfcbwi^en  ober 
über  sef91fd)t  2>aruf  ft»  nocb  iej  mit  allem  ernft,  mit  g»alt  unb  betrug 
brin<tenb,  bof  man  eintweberlbal  ebanaelium  nit  prebge,  ober  aber  mit  ber 
beträgli^n  falfd)en  oermifd)ung  unb  gwdtt  menfd^lidber  leeren  vrebgc. 
Aann,  laffenb  »ir  un^  »ibrum  binber  batf  lied)t  fären,  fo  fummt  ti  aUtm 
babar,  baf  unfre  lafter  fo  grof  (inb,  baf  »ir  ici  sbttliÄ  wort  nit  erleben 
mdgenb:  ber  glaft^  ber  »arbeit  befcb»ert  uni.  €5o  i<l  benn  unfer  per^r 
banminttf ,  baf  »ir  jr  jod)  }»ifalt  traginb,  billid):  benn  Ui  (ied)t  ifl  in 
bie  melt  fatmmen ,  unb  babenb  bie  menfdben  bie  finihmuf  lieber  gebebt  »ebet 
bot  lkd)t  3ob.  III.  19.  2>arum  aßen  füirften,  rezenten  unb  oSlferen  fBli« 
<bet  miberfaU*  je  Perbuten  ift:  bann  fd)led)tlt(b  fo  iH  ber  erlbfer  bie#  nun 
bof  «ir  im  mubaan«inb.  aBettenb  »ir  red)te  finber  gottei  f^n ,  fo  mAfienb 
tptr  finem  wort  aUein  lofen ,  unb  febeii ,  baf  »ir  bie  itit  bbrinb ,  bie  mi  pon 
bem  abfnren  weUenbr  ja  biefelben  bon  un^  tb&flinb,  nit  wonung  bp  jnen 
baMnfe.  69lid)«  erfbrbret  ein  ieber  Pater  an  (im  tinb;  bei  mee  ber  bimme« 
1K4  t^oter  an  One  fto ,  bie  er  mit  ftnem  fun  im  felN  sä  eim  utferwfllten 
Pdf  unb  gfinb  b<it  «emacbt.    2)drum  »ettenb  »ir  »eg  anjeigen ,  »ie  man 

^)  «ersernifaebee.  ')  (Urrig  ft pit,  f[<b  »eiseni,  »ibcrfcben.  ^(SUn^.  «jRntffaV. 


€64  ^Ct  IM; 

Ut  falfdm  ftirtm  M$mmm  vOn;  ml  itm  ffüm  jmi  tan  mtd«mf  •! 
ft)  9iUqd)t  ttl  onfcl^  Ui  (onl  abiUinbinb,  tmb  um  fSUitjcn  ton  infamMi 
btciitn  toSUritib. 

eoitrcM  2>ettt  Xm.  1-S:  Ob  Hn  propftct  lit  miM  titibrt  ttr  ufcrüM 
»ittbc,  ober  einer,  ber  fi<^  u^flAbe,  me  jm  tot  fc^tof  ein  dftt^l  ober  ifMm  j 
firCnnmen  fper  nnb  i^orfeii  etn  wunbet  »bit  seidKn,  unb  beftbabc  ouifei  ^ 
ba^  ec  getebt  b^tte,  unb  ivtifbt  aber  }&  bit:  Sof  un«  anbmi  fibttm  iia4)« 
floni  bte  aber  bu  ntt  lenndr  unb  lof  mi  jmn  bicnen:  fo  foUt  bu  bcf  9C^ 
vbclen  ober  ttbumeti  wort  ml  bbren!  bmm  üwtt  bcrr  sott  iicrfu(|)t  04»« 
b«mit  offenbar  loerbe  r  ob  jr  jn  uf  sonjem  ber{cn  unb  fte(  lieb  babinb.  2>am 
]f  (bHenb  ütvum  btrren  sott  nod)son,  unb  jn  farcbten,  ftne  ftebol  babcttf 
unb  (in  <Umm  boren.  3nt  fbaenb  jr  bienen  unb  jm  anbangen.  9(bct  Ufer 
yropbct  ober  troumbt(bter  fott  getbbt  werben:  bemt  er  bot  gerebt,  ba#  er  tie^ 
Hn  fitorem  berren  gott  übmanbte  tc.  eu^t  o  frommer  biener  qotMi  mit 
gott  bie  sliubigcn  fo  flart  t^erfu^tf  baf  er  fdtfcb  pro^b^tai  i<^  ftotf^icieaf 
Ui$  omb  (ummt/  baron  ntt  oOein  bie  blftben  funber  oueb  bie  uUmäUm 
SKattb.  XXIV.  24.  in  oerirrung  gefurt  werben  mikbttnb;  wiU  aber  bob« 
leeren/  baf  ftnem  wort  mee  gtoubent^  benn  ben  wunberwerten  %ktiüm  »er* 
ben.fott,  unb  nni  bewären,  ob  wir  jn  recbt  im  berjen  unb  ber  feci  Utb« 
babinb.  !Z>a9  ober  fdltcb^  oerfu(ben  ntt  ju.droffem  ufwacb«  fdmmci  fo 
beift  er  ben  propb^ten  tbben.  6idbr  bo«  tfl  ber  ton,  ben  man  ben  falf<t>eii 
birten  geben  foU,  fo  f«  m$  gu  frimben  flutten  f&renb,  s<  tob  fdblabcn« 
Ob  f9  aber  fprecben  wurbinb:  wir  leerenb  nit  abgbtten);  fb  trifft  oud)  bo^ 
flfab  vM  im  niiwen  teflament  nit  an«  9(ntwurt  fär  ba«  trft:  "äliti  fo  an« 
berfwobtn  banb  gleert  jtiflucbt  b<^ben  weber  su  bem  einigen  waren  gotif 
M  bie,  fo  i&  ben  creaturen  gewenbt,  babenb  ju  frSmben  gbtten  gefuri: 
bann  ie  bal  ein^  ieben  gott  iflf  }u  bem  er  finen  troft  unb  )uflud)t  bat. 
SDarju  banb  bie  pdpfHer  Ott  närrifcber  uf  jren  abgott,  ben  pqpfii  gcfurtf 
benn  gbein  anbeter  ber  abgStten:  benn  biefetben  babenb  bie  gSben  3opi^i 
3unoni<i  SRartil  nun  atl  biiber  ber  waren  (aW  f«  permeintenb)  gitten 
geeret,  unb  gbeinen  (ebenben  mcnfcben  nie  für  ein  gott  gebaiten.  3(6  lof 
bie  flon,  bof  bie  fcbmeicbUr  etlieben  aU  gbtten  ufgeopfert;  ift  bod)  bafietb 
ip  oerbeUung^  ber  wqfen  unb  kommen  nie  tommen.  Slber  bit  pdp^c 
babenb  jren  abgott,  ben  papfl,  ein  irbifcben  gott  genennet,  unb  jn  mit  tri! 
ntee  anbeten!  geeret  benn  ben  waren  unferen  berren  unb  gott;  ja  bie  üu 
miit  unfer«  gottti  unb  erUfcrti,  3efu  SbHfUi  für  ein  fpott  gebalten  unb  no<6 
bütbQtag ,  fam  Sbriflu«  nit  befferl  gewuf t ;  aber  jr  gott  wufie ,  wa$  botju 
gbbre ,  ber  papft  babe  ein  anbre!  wefen  mit  ber  Vft  angefeben ;  barum  weifte 
man  nämmen  in  ber  armiit  Sbriftt  (eben ;  9etrul  fqg  ou(6  ein  tor  gewe« 
fen.  SRerl  bie!  ^at  ber  papft  f91i(b  prac^tlicb  (eben  nacb  bem  wort  gotlctf 
angefeben  ?  Stein.  60  bat  er  one  )W9fe(  nüt  angefeben  weber  ftn  oemunft, 
(ine  trbum,  unb  bat  oon  gott  abgefurt;  barum  jn  ba«  gfab  i«  «bem  tob 
iKrurteitt:  bann  gott  wi((  Oilicbe  triumer  nit  bu(ben.  i^ierem.  XIV. 
13--15.  rebt  ber  propbet:  9(b,  ab!  berr,  bie  propbeten  fpreebenb  }ti  inen: 
3r  werbenb  ba<  fcbwert  nit  feben,  unb  wirt  ber  bunger  nit  unber  Mi  fvn; 
funber  wirt  acb  »arer  frib  ggeben  an  bifem  ort.  %Ko  weQenb  oud)  iu  unferer 

*}  oBgemcimn  9H)|faD» 


ffinbttAttt  }9t  Mt  (MfAm  Mctoi  ficibcn  Mr^fioti  fem  |^  til»  nMfefldtistii; 
unb  fo  f9  fec<  gotMwoct«  i»ri(i)t  tvätint  r  tvüf ttnt  ft)  too(  >  M  fetft  f8nU(d)c 
tvtU  cintKKbct«  ftd)  dnbttn  unfe  btfttn  müf  ofecr  aber  ^uti<)(C|^  tcicfli  vcfli« 
Icnj  obre  gfianpttf  trlQbtn.  9li)cc>  fq  fd)r9enb  nad)  feibtitt  to  et  nit  je 
^offtn  iü  anikbt  inen  nun  je  rtnt  unb  «ngan  *  tAnUn :  um  Un  frtbtn  t(t 
jncn.  2)0  bat  Ut  tutt  iü  mit  Acfpcoi^m:  IDi«  pcop^tcn  tcbcnb  falfd)  in 
mintm  namcut  td)  ^b  ft)  nit  fltfcnbti  ^ab  inen  nun  cmpfbUn/ '  i)ab  ou(b 
ndt  mit  jnen  flttcbt.  &q  fastnb  äd)  »tcioflcn  fliid)t(n  obct  ctfc^qnuns«! 
«mb  btttoslidK  HNttfaftunam  unb  bie.  bccfbcnufftn  jxt*  ^rjcn«.  Datum 
ccbt  d»tt  bife  binfl  uf  bic  prop^rteUf  bie  in  mthtm  namm  tcbenbt  bic  i(6 
ab«t  nit  fltfenbt  fyib,  bit  bo  fpt(d)enb :  iSStbtt  fc^wctt  Mäi  dunste  witt  itt 
btfem  tonb  fQn :  2>i(  ptop^tcn  wttbrnb  mit  btm  f(f)wett  unb  ftuna»  »et- 
iccrt ».  6id>/  ^it  btöwt  abct  gott  bcn  Calft^tn  ptep^ctm  ba«  fAwett.  S>af 
abtt  fli)tin  anbrc  möflinb  »ctfianbtn  wctbm  btnn  biti  fo  mtnfi^tntttttn  (ttttnbi 
cl$  btc  pdpfUcr  t^änb,  fo  4tt«(i)t  n  f«  nocb  Hättt  «m  XXIU.  1.  ff.  u«: 
9S(c  bnttn  Wtttn  i  bic  ba«  (dtt  minrt  wcib  {crffacKwcnb  unb  jttt^ffcnb  (fiäii 
ob  et  bie  nit  »on  ben  t^ffenben  Wolfen  tebti  bie  in  oitfaltifl  ittung  menfd)« 
liebet  (ete  ietfteduwcnb),  unb  M  bunten  jtc<  betjenl  tebenb.  3d)  fanbt  fo 
niti  unb  f^  (uffenb:  i(b  tebt  ndt«  mit  jnent  unb  fq  »««fafltenb.  9Sie  (ans 
Witt  ba«  in  ben  betjen  bet  ptopbetcn ,  bic  (äfl  unb  b« tjfittunsen  ivi  betjen« 
trctenbi  fqn?  bie  bo  bctfebaifen  weUenbi  baf  min  bott  mittel  namen«  bet' 
flcf  um  jeet  tt9um  »iUen,  bie  fi)  jten  nAcbflen  fagenb.  {Belebet  ptopbet  ein 
ttoum  bab,  bet  tebe  ben  ttoum!  unb  weid^et  min  wott  bat«  bet  tebe  min 
tMtt!  (Sa«  banb  bic  fpeüivet  mit  bem  »eijen  je  tbun?  i^ic  bdtt  man  nun 
»o(  ^bitti  »on  weleben  pcopbeten  sott  tebti  namlid)  bon  ben  tt9um>  unb 
wfitefafteitn.  mn  »eebeift  et  abet  jnen  fät  einen  (on?  3t  weg  witt  aM 
ein  be(e  obet  fftiipf»  in  bet  finfbtnuf ,  f?  wetbenb  «eftoffen»  unb  in  im 
faUen  le.  3(b  wltb  fp  mit  »etmüt  fppfen  unb  mit  gaMen  ttÄnfen  tt.  6i(b 
ben  fd)lipf,  ben  faU  in  itet  finfietnuf  bet  unwäffenbeit ,  unb  bie  gtoffen 
febwcten  bittetfeit,  bie  inen  t^giieb  wa(b«t,  unb  nät  bef  minbet  it  fatt 
fummt  a(«  bet  gefpaltnen  mut  3fai.  XXX.  13, 14.  2)etfl(t}(ben  finbenb  »it  bit 
funbfebaft  in  bet  flfdjtift,  batan  man  bie  falfcben  vtopbeten  etlcnnt.  QJot- 
u«  €je(b.  XXXIV.  ba  ft)  jum  aaeteigenticbefhn  flemalet  (inb,  abet  je  lana 
IMC  batjefacjen;  unb  ifl  bod)  adweg  it  enb,  baf  man  f«  abtbün  fötte. 

«bet  be«  abtbAn«  balb,  ob  man  fi)  fiefenlJd)  etfd)lobett  fötte,  ift  «»üi, 
tm  sbeinem  menfdKU  one  tedjt  obet  gotttfgbei^  «immt  ieman  j'tob  fdjlaben. 
»atum  bie  wutenben  b»nen*  ditiilen  unteebt  batan  ftnb,  ba  fp  meinenb, 
man  fi^Hc  glqd)  nad)  bem  wott  2)ettt.  XIII.  5.  in  fy  feblabcn;  funbet  fott 
wanbaofeib  gott  beimgeben,  et  witt«  wo(  angfcbiten,*  wenn  et«  alfo  ba* 
ben  wia.  Unb  bi«  bu  batjwüfdienb  ftUm,  unb  gebenf,  wa«  geiil«  bu  ftjgift, 
wib  bau  btd)  be«  gnäbigcten  uiteii«  gotte«!  bet  alfo  fpticbt  SWattb.  VH.  19: 
«in  lebet  boum,  bet  nit  gute  ftud>t  btingt,  bet  witt  uigetütet  unb  in  ba« 

^*  *?.!5?i'*  ^^  ^'  **"  f**^^*'  f»  **«  i"  "*t!  »n*  f«>  f»n  fatfebbeit  bie 
floni  W^öte  cttetnet, «  fo  tbunb  in  einbrUiglid)  binweg!  mSgenb  it  ba« 
«wt,  fo  botenb  jn  aUefammen  nit,  («benb  ec  ben  tob,  ee  it  ben  bitten  ob« 

^ . ■  

»)  «itw£l!!'Tfcniit^  taS?"*   '^**'"  ***"*  •**'  ^^^*  ®*"*-   *>  iä*J««««i8«««. 


666  2)et  f^ixt. 

mlf  fßtMi  Ut  fidb  i^on  gett  stehen  i9ttr.  2)ff  i(l  aQe<  n<tt  911^9  in  Un 
torbttflot  tttnbfd)iiften  tcr  flfd)rtft.  Ou(^  fo  ^etft  un«  S^tifhi^  SRattft. 
V.  29;  ob  tml  glQd)  unfev  tedjM  oug  l^erdtfltcr  M  wir  bad  ulgcabtiib 
ittib  Mntocrfinb.  9l(fo  »eUenb  tott  ba«  ous  u^rabtn  itnb  Einwerfen ,  iai  t#f 
tcn  fa(fd)W(tbrnben  ^ttkn  unb  brti  unnfi^cn  fttlboutn  u^rabm  1  unb  jit  bat 
l^ttm  (oflett  im  für  mrfm  r  fo  e<  im  acfaUt.  60  er  ob  bem  ante  U$  Itt* 
rcttfl  fomtnrn  ift^  mcUtnb  mit  in  uitber  ba«  gmfitt  unfeut  rccbnni/  bot  ivtc 
fton  (äffen  föUcnb  bil  lü  btt  etn  k.  9((fo  rebt  gon  ouc^  <Sied)«  XXXIV.  10 : 
34)  totrb  min  ffitt  bon  item  gwaU  obtt  banb  etforbnnr  itnb  tvirb  (9 
((^fftn  ttfl)&rtn ;  bu^  fp  mit  mine  fdKif  ntt  mi}tct  mctbinb  /  ou4  iic^  ft(N 
tiit  wqttt  toribinb.  2>atum  bair  fo  2>rut  XIII.  5.  (tat/  bi(  bctmalten  f9U 
Icnbi  bie  lai  fc^wrtt  ttastnb:  bu  metbmb  wo(  fcbtni  tvenn  f«  }e  tSbtn  (inb. 
Itnb  ob  bicfrlbcn/  itct  fdtb  unb  mafen,  ^iitbi  nit  tbunb,  müffimb  toit  aiM 
M  in  einet  bab^lonifd^en  sefSngnuf  (^beni  bil  un€  gott  mit  itnet  eignen 
^anb  etl5ft:  benn^  bal  mit  batswfifc^enb  etlpbenb/  i^  nit  ein  nacbieit  fun« 
Mt  ein  ulbulfen^  unfetet  }iet  unb  fton.  @ott  ma^  bit  botgeben:  benn  jm 
mag  nieman  in  bte  ftp^eit  loufen  nod)  enttiinnen  9fa(m  CXXXVin.  7. 
Önä)  finbenb  mit  nit ,  baf  mebet  Qf^tiftui  noA  bie  apofleC  ie  fo  tud}  ange« 
gtiffirn  r  baf  b(ut  b^tnacft  gegangen  fpe ;  abet  bennenfloffen  }immt  einet  ieben 
Ittd)b&rer  unb  gat  tSben^  fo  f9  nit  batbon  laffen  mutbinbr  bem  gmatt  bef 
HiWiM.  SDetma^  bu  bine  Mnb  bietin  nit!  benn  gott  bet  feit  niti  er 
mtt,  fo  fet  bie  molf  nit  mit  fttben  ui  bem  (anb  betiagt  metbenb,  baf  f« 
nfimmen  mibetfumminb;  mol  einen  i^etiam  etlictenf  bet  uf  ein  mal  450 
taaUpfafFen  unb  400  betgfilc^enpfaifen  tSben  mitt  dt  fett  ntt;  (af  biet» 
nun  nit  baten. '  SbtiM  bot  ba^  eebttic^tg  mt)b  nit  bem  tob  meden  }u« 
fptedien  3ob.  VIII.  S.  ff,  bal  bocft  nac^  bem  gfa^  ben  tob  oetfAulbet  ^t; 
wie  bat  et  abet  ben  itibif(i)en  pfaffen  unb  ganjem  boK  fo  iämttUdi  getbon 
in  bet  äbetminbung  Ziti?  illfo  fftUenb  oucb  mit  bet  bulbmüt^  gotte<^  na<lb- 
folgen.  aR5genb  mit/  fo  fbUenb  mit  bie  molf  nienen  (äffen  an  bet  ftatt  bet 
iititn  fqn ;  mSgenb  mit  nit  /  fo  muffenb  mit  matten  bet  etlöfung :  benn  bo^ 
flntfbig  b^fpil  ^btifli  betmag  bq  mit  mee  mebet  bie  tuc^  fitaf  aRo9ft<. 
9Sie  mol  ^btiftul  oucft  fummen  mitti  fo  el  jm  gefaUt;  mitt  etntmebet«  bie 
fegenten  obet  ba«  bolt  }u  tacb  bemaffhen. 

SefeWttf  8ü  ben  getttimen  bitten. 
2)atum  f  0  jt  aUetltebflen  btäbet  unb  mitatbeitet  in  bem  mtmgtftten 
CbtifH !  (affenb  ad)  gbein  angft  no(6  meUen  bifet  ungeft&men  me(t  etfd)te((enr 
baf  fld)  Sbtifhtl  nit  tleinglSubig  fcbelt:  bmn  et  fc^iafi  nit,  funbet  bemätt 
ficbr  mie  mannltcb  it  fQn  meifinb;  unb  (b  t$  im  gefaUen,  mitt  et  ben  min« 
ben  gebieten,  baf  f«  fHUinb,  unb  fld)  uf  bem  maffet  t^üUtn,  baf  it  nit  bet* 
ünfen  metbenb.  (Et  (af t  üib  nit  betfud}t  metben  mee,  benn  jt  gettagen  mo» 
«enb;  funbet  jcigt  fld)  aUmeg  ben  uegang,  eintmebetl  ui  bem  ttäbfal  obet 
<ibet  n$  bet  mett,  unb  mad}t  äc^  Sbet  braden,  Urnen  unb  bafUifcen  gma(« 
iigr  a(fo  baf  it  übet  fp  manb(en  unb  tteten  mögenb.  3t  babenb  im  ttüm 
unb  (iebe  jiigfeit  in  bet  antmutt  q^etti,  bo  et  in  ftagt:  ob  et  in  Beb  Wtte? 
unb  ^ettu<  fptacb:  ^ett,  bu  meift,  baf  i^  bicb  (ieb  bab.  £>bet  abet  it 
mitinb  mit  gmatt  unb  onbten  meg  benn  butd)  Sbrifhtm  in  ben  fkaU  bet 

«)  mt^dfwuiuns.   >)  bte  Skit  bit  nW  ju  lange  bunftn.   '}  Sasgimitb. 


5D(C  mvL  667 

fil^fm  «ttflotidcn.  60  (afftnt  nun  ft^cn:  mUtitc  wiff  Ut  nit  fqn,  tccttf 
Ikb«  ßncf  f»emn  (i)hn  glSc  ?  SBd«  nu^t«  m$9ni(  jr  im  bcingcn ,  fo  jr  jnt 
nun  in  (tr  f(^9ne*  »btitcnb  unb  lai  f^iff  fticnit;  unti  fe  bal  lutflcwittte 
tummtr  üiclxnb?  2>(e  füt^ta  bifct  wtU  babenb,  bit  iüt  fq  flrQttnb  un> 
^m  tob  («bcnb  um  ein  Kein  «eU;  unb  foU  unftc  Mmmelifc^tc  »ottc  unb 
^c  nicmott  ^btnr  bcr  um  finctwiUcn  (ItQte  unb  bcn  tob  (ttqbc;  btcbod^ 
nit  MnfdUigtn  Ion  funber  ewige  ftöub  gibt,  unb  un«  ir»or  mit  (inrm  cifc 
nen  fun  (ntftbtitt'  unb  ttim  tmt?  9(abicwQ(  je  CFl)ciilum  nun  »ctjä^nb» 
bitwDl  c«  natb  wunfd)  gat«  unb,  fo  ti  jtco  umftat,  flä^cnb,  »ict  dc^  (ßmtti 
bqfoiU  i)alb)  nitman  sloubtn:  bcnn  (in  icbtt  »itt  stbcnttn,  fo  je  bi)  beut 
»ort,  ba«  je  »rebgtnb,  btn  tob  nit  gbörinb  tewarttn,  je  gtbinb  im  ftibtf  nit 
dloubtn.  2)<irumi  fo  it  fcftcnb,  bdf  ftc^  bie  ittH  unb  smamci  btr  burä(6« 
tungm  cv^benb,  fo  fqe  fct  »on  äd»,  baf  ic  btc  fud)t  natt^rmninb;  funbtr 
flrbtnttnb/  baf  fit^  gott  aU  arme  i&  wofftn  ufgeblafen'  ^ab,  unb  danbe 
ufjefeften«  wie  monnlid)  ein  ieber  r«(6  ba(te.  «I^fud)  bet  fc^anb  bem,  Ut  i)ie 
ftinber  (i^  cänten  wollte,  unb  nit  für  bie  fcDüflin  fUcitin  an  ben  fpib  brinatn, 
fo  (in  6err  fiat  unb  aüitcbt.  j^ievum  fo  (iflenb  gott  mit  crnittit^em  gebet  ob, 
laf  et  ba<  weibtieb  *  wetf ,  ba«  et  mit  ü^  angefangen  ^at,  befejle,  baf  je 
ta«  ad  enb  bringinb,  baf  (in  nam  unb  wort  wtberum  in  ettatmtnuf  bet: 
otmen  «erfueten  fAäflinen  gebtad^  wetb,  unb  nacb  ilnem  wiUen  gelebt 
benn  bet  wirt  aUein  fttü,  bet  bo  »etbattet  bi<  in^.cnb. 

0ef(^(uf  jä  ben  falfc^en. 

Dorgegen  ou(6.  0  itfaifcften  Wrtenl  ifl  ein  fSuHi  no(6  in  fit«,  ba< 
Mtft  meint,  etf  fqg  ein  gott,  ift  ein  troof  menf«(id)et  ftanblidje'  in  awtcti 
Ijerjen:  fo  f*onenb  um  gotte«  unb  menf(^(idKt  gefeUfd^aft  wiUcn  be<  atmen 
MIM,  ba«  jt  fo  (ange  m  (»unget  be«  wort«  gotte«  f)anb  (äffen  lijben,  unb 
«bet  bobp  mit  ungef(f)wungnen*  butbinen  äbetiaben,  t^oru«  it  bobcn  WfAof! 
unb  laffenb  ti  u«  gefängnuf ,  unb  oetwittenb  nit  bie  ganje  weU  um  fiwet« 
g«)t«  unb  »ta*t«  wiKen!  ®(ottbenb  jt,  baf  ein  gott  fqe,  oud)  baf  et  ein 
gemein  urteil  unb  geriet  balten  werbe  äbet  aüt  menfcben:  wie  »mtenb  it 
bann  tmmet  tuwig  {m ,  fo  äwet  ganjet  ftonb  nOt  anbeel  benn  ein  unbiKidle 
befd)werb  ift  bet  c^tifknmenfdKn  ?  unb  it  mJnnenb'  immetbat  föt  one  aUe 
ruw  obet  mtlbtung.  1>arum  wo(  f(f)9n*  ifl,  baf  it  webet  gott  nod)  (in  ftren- 
gefutteti  fUrc^lenb:  benn  wo  furd»t  ift,  ba  ift  eu<«  »eftung.  60  nun 
fiwet  gftetnet  m  ben  unbtUie^en  befd)wetbett  a^ib  na^iaft,  ift  tid)tig ,  baS 
r  2fiJ*  wenig  atjtenb.  3n  we(ct>e«  nomen  (inb  it  abet  fünft  ba?  «bet 
Jt  trjflenb  fl*  tn  ben  tSrinen  flab  u«  «gqoten,  ba<  ifl,  in  bie  fütflen  unb 

?o  Äil^^-^ÜJ  "i^  ^^^  mimm,  M  m  wo(  je  »etfeben,« 
LJi^Ä.?.'*'??"!,*^,"'''*  90tte«  an(»angt:  wo  ifl  benn  üwer 
^ri?  wo  tft  be«  (ung<  ftaft?  Wfo  wetbenb  jt  etleben,  (affenb  it  m't  na<«. 


9 

668  ^   2)er  ^irt  % 

M  <i(6  iotttcr  mit  jttett  }e  bni  fummfit  wkt.  Unt  o(  jr  «(«((  büt^tvO« 
Mntb  fiwev  rigm  brtef  unb  (t<ir(,  dloubrn  intb  trätv  brechen  ^  unb  >ie  fromi 
mm  vctttintrr  bc«  tt>anqtlH  fafttni  DQngeti  unb  t9btti:  torrbrnb  jrbod)  nui 
bett  }om  0Dttrrbdrmtt  dber  üdi  brtifen.  t>Qi  cb<in<if(tum  tocd^it  batab  A 
(ang»  bil  bof  gottftit  ettSfuns  fd^idm  mittr  wi«  bal  t^tarttfcb  i>otI  m 
S<iQPto:  bo  man  fp  mbub  ti^bnti  namcnb  fv  etft  trtffcnUd)  jii  drob.  I, 
hii  in  Wtonft^  binfurt  ^i  ^tlfit  eucf)  ntt  uf  cbitcUia  uf^icben.  SBurbc 
(l^n  cottcUtum  ni cmct  mee  gebalttn ;  bcitncc^  f5Bcnb  jr  rrc^t  tbun ,  unb 
wiber  gott  ftn  bot!  nit  bef(t)mctm.  i>e(t<i^  bat  unbct  brm  unbtUicbcn  »ui* 
d(6  9(d)ab  830  boM*  unb  beropfaffen  getobt  f  rtn  ctnigct  propfttt  unbor 
cim  fo  atoiTrn  ^ott^fpflenb  1.  9l((t.  XVIIL  2>ama(b  bat  ^rbu  oITe  baal^ 
pfaffm  mit  dm  ftbimn  lift  gttDbt  2.  dteg.  X.  3(ftatf,  brc  fromm  längr  ba^ 
nac^  aCfe  berspfaffen  2.  Dteg.  XXIII.  Wittum  (inb  gmatnrt !  (Sott  (M^t  u<fe 
lanfl  anua  Porggf ben  i  ^  er  wirt  jum  (rjtcn  mit  bcr  ruten  f ummm :  lehn  ütm 
abflans  virt  att  wtnta  n^ibtr  uf<|crid)tr  a(l  Suctfrr  je  bimmrl  funtmt. 
Darum  fe^cnb  ümt  boffnung  anbetn^mobin;  namUA  in  flottr  brn  räwi> 
mad)tr  aUcr  bmtnl  Titt  to.  u  üd)  in  (in  crfanritnuf  sieben r  baf  jr  u4 
unber  bir  gwalttAtn  banb  unb^j  Sbviittbemfttiainbr  unb  mit  aUnt  slSu* 
biflcn  fcttg  wtrbtnb!  9(mm.     ^^ 


0  iuacatbeit,  flcfcboitt. 


,:^ 


I 
I 
I 


i 


t 


i 


in 
ri