I Süleyman (Səfəvi): Redaktələr arasındakı fərq

|adı azərbaycan dilində adı = Süleyman şah<br /> II Şah Səfi

|orijinal adı adın orijinalı = ''Süleyman Mirzə Səfəvi''

|şəkil portret = Suleiman I of Persia.jpg

|şəklin izah izahı = Süleyman şah əyanları arasında (Əliqulu bəy Cəbbədar, [[1670]], [[İsfahan]])

| portretinşəklin ölçüsü = 200px

|vəzifə titul = [[Səfəvilər dövləti]] xanədanlığından olannin VIII [[şah]]ı

| bayraq = FlagLion and Sun Emblem of Persia 1502-1524.svg

| bayraq2 = Safavid Flag of Persia 1502-1524.svg

|başlanğıc dövr əvvəl = [[1666]]

|son dövr son = [[1694]]

|əvvəlki sələfi = [[II Şah Abbas]]

|sonrakı tacqoyma = [[1666Sultan Hüseyn]]

| xələfi tacqoyma = [[Sultan Hüseyn]]1666

|dini imzası = [[Şiə]] ([[İslam]])

|doğum sülalə tarixi = [[Səfəvilər]]1647

| doğum tarixiyeri = {{doğum tarixi|1647||}}[[İsfahan]]

|vəfat doğum yeri tarixi = [[İsfahan]]29.7.1694

|vəfat yeri ölüm tarixi = {{Vəfat_tarixi|1694|7|29}}[[İsfahan]]

| ölümdəfn yeri = [[İsfahan]]Fatimə Məsumə ziyarətgahı

|sülalə dəfn yeri = [[Səfəvi xanədanı]]

|uşağı atası = [[IISultan Şah AbbasHüseyn]]

|atası anası = [[II Şah Abbas]]

|anası uşaqları = [[SultanNakihət HüseynXanım]]

| dini vikianbar = [[İslam]], [[Cəfərilik]]

'''Sam Mirzə''', daha sonra birinci sülalə adı '''II Şah Səfi''' ({{DVTY}}) adı ilə tanınmış, daha çox isə ikinci sülalə adı olan '''Süleyman''' adı ilə tanınmışdır. VIII [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarıdır, [[1666]]-cicı ilin [[1 noyabr]] tarixindən [[1694]]-cü ilin [[29 iyul]] tarixinə qədər hökmdar olmuşdur.<ref name=":0" /><ref name=":1" />

Sam Mirzə [[1648]]-c ilin [[fevral]] və ya [[mart]] ayında [[İsfahan]] şəhərində anadan olmuşdur. Onun atası özündən əvvəlki [[Səfəvilər|Səfəvi]] şahı II Şah Abbas, anası isə [[Çərkəzlər|çərkəz]] mənşəli kəniz Nəkihət Xanumdur.{{sfn|Roemer|1986|p=305}} Sam Mirzənin özündən kiçik 3 qardaşı olmuşdur: Həmzə Mirzə, İsmayıl Mirzə və Mirzə Əli Nağı. Bundan əlavə Sam Mirzənin adları bizə məlum olmayan 2 bacısı da olmuşdur.

Sam mirzə uşaqlıq vaxtında şah hərəmində yaşamış və [[şah]] olana qədər demək olar ki buradan çıxmamışdır. Burada onun qeydinə xədim Ağa Nəzirə qalmışdır. Sam Mirzə şah elan ediləndə [[azərbaycan dili]]ndən başqa hər hansısa dildə danışa bilmirdi.{{sfn|Matthee|2015}} Şah elan edildikdən sonra belə [[fars dili]]ndə çox pis danışırdı.{{sfn|Matthee|2015}}

Müşavirə başa çatdıqdan bir gün sonra [[1666|166]]6-cı ilin [[1 oktyabr]] tarixində Sam Mirzə II Şah Səfi adı ilə taxta çıxdı.<ref name=":0">{{cite web|last1=Buyers|first1=Christopher|title=PERSIA - The Safavid Dynasty (Genealogy)|url=http://www.royalark.net/Persia/safawi4.htm|accessdate=1 December 2015|archive-date=8 November 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121108020912/http://royalark.net/Persia/safawi4.htm|url-status=live}}</ref> Yeni şahın taxta çıxma mərasimi [[İsfahan]]da Şeyxülislam Məhəmmədbağır Səbzəvarinin rəhbərliyi altında keçirildi. Mərasim zamanı yeni şaha 300 [[Özbək (dəqiqləşdirmə)|özbək]] əsgərinin başları hədiyyə edildi. Bunların müqabilində [[şah]] xeyli mükafat dağıtdı. Bundan əlavə [[Osmanlı ordusu]]nda xidmət etməmək üçün [[Səfəvilər|Səfəvi sarayı]]na sığınmış 300 nəfərə də hədiyyələr verildi.

II Səfinin hakimiyyətinin birinci ili çox uğursuz keçdi. Bu uğursuzluqlara misal olaraq [[1667]]-ci il [[Şamaxı zəlzələsi]]ni, bütün imperiya ərazisində yayılmış müxtəlif yoluxucu xəstəlikləri, [[Stepan Razin|Stepan Razinin rəhbərliyi altında kazakların Xəzər sahili vilayətlərə yürüşünü]] misal göstərmək olar. Saray münəccimləri bütün bunların səbəbi kimi şahın taxta çıxma mərasiminin düzgün vaxtda keçirilməməsini göstərdilər. Nəticədə həll yolu kimi şahın taxtdan salınıb, sonra yeni bir mərasimlə yenidən şahlıq taxtına əyləşməsini göstərdilər. Bunun üçün vaxt isə [[1668]]-ci ilin [[20 mart]] günü seçildi.

[[1668]]-cıci ilin [[20 mart|martın 20]]-də şah yenidən taxta çıxdı. Bu dəfə o fərqli adla şah elan edildi və özünə Şah Süleyman adını götürdü.

O, hakimiyyəti dövründə bütün dövlət idarəçiliyini öz baş vəzirlərinə və ya hərəm ağalarına həvalə etmişdi. Bu vəzifə sahibləri Şah Süleymanın hakimiyyəti dövründə öz güclərinin zirvəsinə çatmışdı. Bütün imperiya ərazisində rüşvət adi hala çevrilmişdi. Artan saray xərclərini qarşılamaq üçün əhali üzərinə qoyulan vergilər hər ay artırılırdı. Bu kənd təsərrüfatının və digər sahələrin inkişafına böyük problem yaradırdı. Artan vergilərə etiraz olaraq dəfələrlə sadə əhali [[İsfahan]] şəhərində üsyan etmişdi.

[[1672]]-ci ildə Şah Süleyman keçmiş baş vəziri [[Məhəmməd bəy Təbrizi]]ni yenidən baş vəzir təyin etdi.{{sfn|Matthee|2011|p=52}} O, bu vəzifəni qəbul edərək [[İsfahan]]a doğru yola çıxdı., Lakinlakin yolda vəfat etdi. Jan Şardenin yazdığına görə o, [[Şeyxəli xan Zəngənə]] tərəfindən yolda zəhərlənərək öldürülmüşdür. Çünki o, [[Şeyxəli xan Zəngənə|Şeyxəli xan Zəngənə]]ni vəzifədə əvəz etməyə gedirdi.

[[1676]]-cı ildə Şah Süleyman [[gürcü]] şahzadəsi [[XI Georgi]]ni [[Kartli çarlığı|Kartli]]nin hakimi təyin etdi.{{sfn|Matthee|2012|page=79}}

== Xarici siyasətİsiyasəti ==

Onsuzda [[I Şah Abbas]]ın ölümündən sonra [[Səfəvi dövləti]]nin xarici siyasətdə fəaliyyəti xeyli azalmışdı. Bu geriləmə prosesi Şah Süleymanın dövründə tamamilə sürətləndi.

Şah Süleyman [[Osmanlı imperiyası]]nın [[1683]]-cü ildə [[Vyana]]dakı məğlubiyyətindən sonra belə [[Osmanlı imperiyası]] ilə ənənəvi müharibələrə başlamadı. Hətta [[Osmanlı]]nın [[Vyana]] məğlubiyyətindən sonra [[Avropa]] dövlətlərindən [[Osmanlı]] əleyhinə ittifaq təklifi olsa da, Şah Süleyman bu təklifləri rədd etmişdir. Şahın müharibə etməməkdə qəti olmasına görə də kiçik sərhəd münaqişələri müharibələrə çevrilməmişdir. Beləki, [[Süleymaniyyə]] şəhərinin banisi Süleyman Baban [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] tərəfindən [[İraq]]ın şimalına canışın kimi göndəriləndən sonra [[Səfəvi]] torpaqlarına hücumlar təşkil edirdi. [[1678]]-ci ildə [[Səfəvi dövləti|Səfəvi dövləti]] onunla döyüşmək üçün etmək Rüstəm xanın başçılığı altında ordu göndərdi və onlar Süleyman Babanı məğlub etdilər və Baban öldürüldü. Buna baxmayaraq həmin hadisə iki ölkə arasındakı əlaqələrə zərbə vurmadı.

[[1691]]-ci ildə [[Səfəvi dövləti|Səfəvi dövləti]] [[II Əhməd|II Sultan Əhməd]]in hakimiyyətə gəlməsini təbrik etmək üçün çoxlu hədiyyələrlə İstanbula bir heyət göndərmişdir.

[[Şərqi Gürcüstan]] [[Səfəvi dövləti]]nin hakimiyyəti altında idi və oranın hakimləri [[Səfəvi]] sarayı tərəfindən [[gürcü]] şahzadələri arasından seçilirdi.

[[1674]]-cü ildə yenidən [[Kaxeti|KatexiyaKatexiyaya]]ya qayıdan İraklini yanına çağırtdırdı. Şahın İraklini Kaxetiyaya hakim təyin edəcəyindən qorxuya düşən Şahnəzər xan (Arçil) atası Şahnəvaz xanla ([[V Vaxtanq]]) məsləhətləşmədən [[İmereti|İmeretiya]]yayaya qaçdı. Süleyman şah, Şahnəvaz xanı təcili olaraq yanına çağırtdırdı. Şahnəvaz xan yolda vəfat etdi və onu [[Qum]]da, atası Rüstəm xanın yanında dəfn etdilər. Süleyman şah Şahnəvaz xanın böyük oğlu [[XI Georgi|XI Georgiyə]]yə də İslamı qəbul etdirərək Şahnəvaz (II) adı ilə vali təyin etdi.

Şah Süleyman [[1676]]-cı ildə şahzadə [[XI Georgi]]ni hakim təyin etmişdi. [[1688]]-ci ildə [[XI Georgi]] [[Səfəvi]] hakimiyyətinə qarşı üsyan başlatdı. O, bu üsyana [[Osmanlı imperiyası]]nın yardım edəcəyini düşünürdü., Lakinlakin [[Osmanlı imperiyası]] [[gürcü]] üsyançılara yardım etməkdənn imtina etdi. [[XI Georgi]]nin əvəzinə I Herakl adlı gürcü şahzadəsi hakimiyyətə gətirildi. Darmadağın edilən XI Georgi Kartlidən qaçmağa məcbur oldu. Şah Süleyman Abbasqulu xanı [[Gürcüstan]]a canışın təyin etdi. İslamı qəbul edərək Nəzərəli xan adını götürən İrakli isə Tiflisə canişin təyin edildi.

=== Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə münasibətlər ===

[[Mərkəzi Asiya]]da bu dövrdə [[Səfəvi imperiyası]] ilə qonşuluqda bir necə dövlət mövcud idi. [[Buxara xanlığı]]nın hökmdarı [[Əbdüləziz xan]]ın dövründə [[Səfəvilər]]lə münasibətləri yaxşı olmuşdur. O, [[1687]]-ci ildə hakimiyyəti qardaşına verərək [[Məkkə]]ni ziyarətə getdi. Ziyarət əsnasında [[1688]]-ci ildə [[Səfəvi dövləti]]nin ərazisindən keçdi. Onun şərəfinə Səfəvi dövləti tərəfindən [[Xorasan]]da və [[İsfahan]]da böyük şənliklər təşkil edildi. [[Əbdüləziz xan]] 1690-cə ildə Səfəvi dövlətini tərk edərək Məkkəyə yola düşdü. ,

Lakinlakin Səfəvi dövlətinin sərhədlərində yaşayan köçəri türkmən tayfaları tez-tez [[Səfəvi]] torpaqlarına soyğunçu yürüşlər keçirirdi. Bunun qarşısını almaq üçün [[1676]]-cı ildə [[Astabad|Astrabad]] üzərindən [[Səfəvi]] ordusu hücuma keçdi. [[Türkmən]] tayfaları darmadağın edildi.

[[1667]]-ci ildə [[Rusiya Çarlığı|Rusiya çarlığı]] ilə [[Səfəvi imperiyası]] arasında ticarət razılaşması imzalanmışdı. Bu razılaşmaya əsasən [[rus]] tacirlərinə [[Səfəvi dövləti]] ərazisində güzəştli ticarət etmə haqqı verilirdi.

Rusiya çarlığı ilə də müharibə şəraitində olan [[kazaklar]]ın atamanı [[Stepan Razin]] [[1670]]-ci ildə həbs edildi və [[Moskva]] şəhərində edam edildi.

Bu dövrdə [[Avropa]] dövlətlərinin bir necəsindən [[Səfəvi]] sarayına elçilər göndərilmişdir. Bu elçiliyin əksəriyyəti ticarət razılaşması imzalamaq üçün olmuşdur. Ticarıt imtiyazları qazanmaq üçün xüsusilə çalışan [[hollandlar]] və [[ingilislər]] idi. Sonrakı dövrlərdə isə [[almanlar]] və [[fransızlar]] da fəallaşmağa başladı. Çox hallarda bu elçiliklər arasında rəqabət mövcud olurdu və [[Səfəvi]] sarayının özündə belə [[Səfəvi dövləti]]ndən imtiyaz qoparmaq üçün öz aralarında gərgin mübarizə aparırdılar.

[[1687]]-ci ildə [[Danimarka Şərqi Hindistan Şirkəti]] [[Benqaliya|Benqal]] ticarət gəmisini zəbt etdilər və onu [[Hindistan]]dakı [[Danimarka]] müstəmləkəsi olan [[Trankebar]] şəhərinə göndərdilər. Bu gəmi isə daha sonra paytaxt [[Kopenhagen]] şəhərinə göndərildi. [[Danimarkalılar]] tərəfindən zəbt edilmiş gəmidə [[İsfahan]]ın [[Yeni Culfa]] bölgəsindən olan [[erməni]] tacirlərin malları daşınırdı. [[Səfəvilər]] bu malları geri qaytarmaq və ya malların pulunu [[Danimarka]] hökümətindənhökumətindən almaq üçün [[Kopenhagen]]ə nümayəndə heyəti göndərdi. [[Səfəvi]] diplomatı Şah Süleymanın məktubunu kral [[V Kristian]]a ([[1670]]-[[1699]]1670–1699) təqdim etdi. Məktub Şah Süleymanın adından [[III Kristian]]a ünvanlanmışdı. Çünki hadisə baş verən zaman kral o idi., Lakin,lakin [[Səfəvi]] nümayəndəliyi uğursuz oldu.

Şah Süleyman, [[Səfəvilər|Səfəvi]] şahzadələrinin özlərini göstərmək üçün heç bir cürətləri olmayan və ataları tərəfindən çox ciddi nəzarət altında saxlanıldıqları bir dövrdə tərbiyə edilib, böyüyüb. Şahzadələr hərəmxanalarda analarının və xacələrin kənarında böyüyürdülər və onların nəinki saray məclislərində iştirak edərək məsələlər barəsində öz nəzərlərini bildirmək imkanları yox idi, hətta onlara əqli və hərbi cəhətdən düzgün tərbiyə də verilmirdi. Belə bir tərbiyənin nəticəsi Səfi Mirzə, yəni sonralar Şah Süleyman kimi hakimiyyətə gələn şəxslər üçün heç bir təcrübəyə malik olmadan ölkəni anaları və xacələrin istəkləri ilə idarə etmələri, ölkənin işlərinin idarəçiliyində lazımı iradəyə malik olmamaları ilə nəticələnirdi.

Kempfer, şahın qadınlara hədsiz marağı barəsində çox danışıb və onun şahlığının birinci ilindəki xəstəliyinin səbəbi kimi də "''əyyaşlıqda ifrata varmasını"'' göstərmişdir. O deyir ki, [[Şah|şah]] hətta sağalandan sonra "şəhvətpərəstliyindən əl götürmədi və həmişə öz hərəmxanasında" olurdu. [[Şah İsmayıl Xətai|Şah]] kef etmək məqsədi iləməqsədilə ''Süleyman taxtına'', [[Culfa|Culfa]]nın o tərəfində özü üçün tikdirdiyi yerə gəzintiyə gedərdi, hərəmxananın aparılması üçün küçələrin qorunmasını əmr edirdi ki, bu da camaat üçün bir çox çətinliklər yaradırdı. Şahın hərəmxanasında çoxlu kəniz var idi və ölkənin müxtəlif yerlərindən gözəl qızların ora göndərilməsi nəticəsində onların sayı daha da artırdı. Bundan əlavə şahın erməni qızlarına da xüsusi meyli var idi. Dövrün tarixi mənbələrində də şahın şərab içməsinə toxunulub. Mustaufi Zübdətut-təvarix kitabında yazır ki, Şah Süleyman ''çox vax şərab içməklə və ya digər çirkin əməllərlə məşğul olurdu''.

Kempfer, şahın əvvəlki ürəyiaçıqlığından, onun [[Şərab|şərab]] və [[Qumar|qumar]] məclislərindəki tonqal oyunlarında artıq xərcləri və bu işlərinin xəzinənin boşalmasına səbəb olması barəsində söhbət edib. Xəzinə boşaldıqdan sonra şah xəsisləşdi və maaş vermək məcburiyyətində qalmamaq üçün şeyxul-islamlıq, mehtərlik və eşikağası başı kimi vəzifələri bir müddət sahibsiz qoydu ki, qənaət etmiş olsun. Həmin müddət ərzində qeyd edilən vəzifə sahiblərinin görməli olduqları işləri digərləri yerinə yetirirdilər. [[Şah|Şah]] ona gətirilən hədiyyələrə çox bağlı bir adam idi və yalnız qızıldan olan hədiyyələri qəbul edərdi. [[Fransa|Fransa]] səfirinin elçisi şaha avropada düzəldilmiş və Kopernik nəzəriyyəsinə əsasən ulduzların hərəkətini ölçmək üçün çox dəqiq imkanlara malik bir rəsədxana aləti gətirdi. Həmin cihaz qızıldan düzəldilmədiyi üçün şah göstəriş verdi ki, onu köhnə şeylər saxlanılan anbara qoysunlar. Onun üçün [[İsveç|İsveç]]dən hədiyyə kimi gətirilmiş saatın taleyi də elə oldu.

Bunlarla yanaşı, Kempfer, şahın mehribançılığından da söz açıb və deyir:

{{cquote|''O, qanuna zidd işlər görmüş şəxslərə qarşı mehribançılıqmehribanlıq və güzəşt nümayiş etdirirdi.''}}

Şah Süleymanın hakimiyyətinin bütün dövrlərində dini mədrəsələr tam ciddiyyətlə öz işlərini davam etdirirdilər. Bunun səbəbi vəqf işlərinin himayə edilməsi və vəqf edilmiş şeylərdən əldə edilən gəlirin öz yerlərində xərclənməsi idi. Bundan əlavə [[Şah|şah]] və saray adamları yenə də keçmişdə olduğu kimi alimlərə kömək etməkdə fəal idilər və şəxsən şahın özünün alimlərlə əlaqəsi çox idi. Həmin dövrün alim və müəlliflərinin çoxu öz kitablarını Şah Süleymana təqdim edir və təbii ki, bir sıra məziyyətlərdən bəhrələnirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi hallarda şah özü hansısa kitabın yazılması və ya tərcümə edilməsini də tövsiyə edirdi. Kempfer yazır:

{{cquote|''[[Şah|Şah]] dindar bir adamdır. Heç vaxt namazlarını qılmağı və dinin dəstəmaz və qüsl kimi göstərişlərinin yerinə yetirilməsini yadından çıxarmazdı. İl boyu olan müxtəlif dini bayramlara hörmətlə yanaşırdı və çox təmtəraqla keçirilən qurban bayramında camaatla birgə iştirak edirdi. Bir ay orucluğu ayını camaatla birgə oruc tutur, çox vaxt tanınmaz şəkildə səhər gün çıxmamışdan cümə məscidinə gedir və başqa məsələlərdə də camaata örnək olan yaşayışı ilə həqiqi [[Müsəlman|müsəlman]] olmasını sübut edirdi.''}}

[[Xristianlıq|Xristianlığ]]ın [[İran|İran]]da xaçpərəst təbliğatçıların İsfahanda fəaliyyət göstərmələri şiə alimlərini xristianlıq barədə daha çox məlumat əldə etməyə vadar etdi. Şah Süleymanın zamanındakı xaçpərəst təbliğatçılardan biri Qabriel Efrenci idi. O əvvəlcə [[Təbriz|Təbriz]]də sonra isə [[Tiflis]]də xristianlığın təbliği ilə məşğul olub. Onun təbliğatının müqabilində bir müddət [[Tiflis]]də yaşamış alim Zəhirəddin Təfərrüşü bir kitab yazıb və onun adını Nusrətul-həqq qoyub. Özünü bu cür məsələlərə meyilli kimi göstərən Şah Süleyman sonralar Təfərrüşüdən həmin kitabını ərəb dilindən [[Fars dili|fars dili]]nə tərcümə etməsini istəmişdir.

Şah Süleyman üçün xristianlıq barəsində kitabça yazmış şəxslərdən biri də [[İsfahan|İsfahan]]ın [[Ermənilər|erməni]] keşişlərindən olan və Nurcahan adı ilə məşhurlaşmış Havans idi. Məsələ belə olmuşdu ki, Şah Süleyman [[İsfahan|İsfahan]]ın Vanək kilsəsini görməyə gedəndə kilsədə nəqş edilmiş şəkillərə maraqla baxmışdı. Bu görüşdə Havans Şahın həmin şəkillər, eləcə də İsanın Allah olması və "üçlük" əqidəsi barəsindəki suallarına cavab vermişdi. O həmin suallara cavab verməkdən əlavə bu barədə bir kitab da yazdı və onun bir səhifəsi [[Erməni dili|erməni dili]]ndə, həmin səhifənin müqabil səhifəsi isə [[Fars dili|fars dili]]ndə idi. O həmin kitabı Şah Süleymana təqdim edib. Həmin müəllifin «"İran ruhaniləri ilə mübahisə»" adlı digər bir kitabı da olub.

[[Jan Şarden|Şarden]]in verdiyi məlumata əsasən ermənilərin Əbu Əli Sinanın və digər [[Müsəlman|müsəlman]] filosofların əsərlərini oxumuş Ağapiri adlı böyüklərindən biri [[İslam|İslam]]ı qəbul etmişdi. O, qohum və tanışlarının ona qarşı üsyan edəcəklərinlən çox qorxduğu üçün təzyiqləri azaltmaq məqsədi iləməqsədilə saraya sığınmışdı. O, saray adamları ilə belə bir plan hazırladı ki, guya şah ona əmr edib ki, [[Müsəlman|müsəlman]] olsun və o da şahın əmrindən çıxmamaq üçün belə edib., Lakinlakin hamı bilirdi ki, bu, Ağapirinin öz seçimidir və o, müsəlmanların təfəkkürü ilə tanışlıqdan sonra belə bir addım atıb. Bu hadisə «"İsfahanda olan bütün xaçpərəst ruhani dəstələr, tapriarx və keşişlərin çaş-başçaşbaş qalmalarına və narahatçılıqlarınanarahatlıqlarına səbəb oldu.

Bütün bu müddət ərzində xaçpərəst keşişlər arasında iş müddəti ən çox çəkəni Rəfail Duman adlı bir şəxs olub. [[Fransa|Fransa]]lı bu keşiş [[Səfəvi]] dövlətində qırx ilə yaxın qalıb və Kapson firqəsinin başçısı kimi [[Xristianlıq|xristianlığ]]ın təbliği ilə məşğul olub. Belə deyirlər ki, o bəzi iranlıları xristian edərək avropaya göndərirmiş. O riyaziyyat elmi ilə də tanış olub və özü ilə bir astronomik cihaz da gətiribmiş ki, bu da [[Səfəvilər]] üçün maraqlı imiş. Son illərdə onun qeydiyyatlar külliyatı iki cilddə fransız dilində çap edilib.<ref name=":1">Rəsul Cəfəri, Səfəvilər tarixi (zühurdan süqutadək), İki cilddə, "Şəhriyar", 2007, səh. 262.</ref>

[[1679]]-cicu ildə tikilmiş saraylardan biri səksən beş cərib böyüklüyündə olan bir bağın içində tikilmiş Həşt beheşt sarayıdır. Onun sarayı «"Bülbül sarayı»" adı ilə məşhurlaşmışdı. [[Jan Şarden|Şarden]] bu bağ və sarayı müfəssəl şəkildə vəsf edib və otaqlarının, koridorlarının çoxluğu və zinəti baxımından onu dövrünün ən gözəl binalarından biri adlandırıb. [[Saib Təbrizi|Saib Təbrizi]] də Həşt beheştin vəsfinə uzun bir qəsidə deyib və onun son beytinin bir misrası həmin binanın tikilməyə başlama tarixini (1679), bir misrası isə sona çatma tarixini (1680-ci ildə) göstərir.

Bad ya Rəbb qibləgahe sərfərazane zaman Barqahe tazeye Sultan Süleyman zaman

Həmin dövrdən qalmış tarixi binalardan biri də Lunban məscididir ki, onun [[Səfəvilər|Səfəvilər]] dövründən qalma kitabələri var və [[1680]]-cı ci ili göstərir. Bu məscid və onun yerləşdiyi məhəllə çox köhnədir və orada [[Səfəvilər|Səfəvilər]]dən qabaq tarixi binaların olmasını nəzərə alaraq demək olar ki, həmin ildə orada əsaslı təmir işləri aparılıb. [[İsfahan|İsfahan]] camaatı arasında belə söz gəzir ki, İmam Həsən Müctəba (ə) həmin yerdə namaz qılıb və bu [[Məscid|məscid]] indi də xüsusi müqəddəsliyə malikdir.

[[Səfəvilər|Səfəvi]] şahlarının sonuncu nümayəndələrinin gördükləri işlərdən biri böyük alim, [[Şair|şair]] və şəxsiyyətlərin qəbrləri üzərində məqbərələr tikmək idi. [[isfahan|İsfahan]]ın «"Təxti-fulad»" məntəqəsində Baba Rukniddin məqbərəsi [[I Şah Abbas Səfəvi|I Şah Abbas]]ın zamanından qalıb. Həmçinin Mirfəndriski təkyəsi də həmin dövrdən qalmadır. Şah Süleyman və onun oğlu Hüseynin zamanında Təxti-fuladda Feyz küçəsinin qərb tərəfində çoxlu təkyələr tikilib ki, onların əksəriyyəti bu günə kimi qalır. Şahlardan əlavə tanınmış şəxsiyyətlər də özləri və ailələri üçün təkyələr tikirdilər. [[Saib Təbrizi]] 1677-ci ildə vəfat etdi və sonralar Bağe-təkyə adı ilə məşhurlaşan öz şəxsi bağında dəfn edildi. Orada sonralar onun ailə üzvlərinin bəziləri də dəfn edildilər. Bu bağ Niyasərəm çayının kənarında yerləşirmiş.

[[II Şah Abbas|II Şah Abbas]]ın və Şah Süleymanın hakimiyyətinin ilkin dövrlərinin tanınmış alimlərindən biri məşhur [[Filosof|filosof]] və alim Mirzə Rəfia Nainidir ki, o, [[1681]]-ci ildə vəfat edib və onun qəbirinin üstündə gözəl bir məqbərə tikilib. Sonralar [[İsfahan|İsfahan]]ın köhnə hava limanının ərazisinə düşən həmin məqbərə bu gün də qalır və onun gözəl künbəzi günəşin nuru altında məxsus cilvəyə malik olur. Ağa Hüseyn Xansarinin (1687) vəfatından sonra tikilmiş və onun övlad və qohum-əqrabasının da dəfn edildiyi Xansarilər məqbərəsi də Şah Süleymanın həmin dövrünün tarixi abidələrindəndir və sonrakı dövrlərdə dəfələrlə təmir edilib və bu günə kimi qalmaqdadır.

[[1687]]-cuci ildə [[İsfahan|İsfahan]]ın Seyid məscidinin şərqi divarının kənarında Mirzə Hüseyn mədrəsəsi də tikilib və bu sətrlərin müəllifi bir neçə səhər oranın hücrələrinin birində yaşayıb. Həmin dövrdə tikilmiş digər böyük bir mədrəsə «"Kasəgəran»" mədrəsəsidir ki, onu on ikinci hicri əsrinin ilk illərində Əmir Məhəmmədmehdi Həkimulmülk tikdirib. Onun kitabəsi [[1692]]-[[1694]]1692–1694-cü illəri (Şah Süleymanın şahlığının son ilini) göstərir. Həmin mədrəsənin vəqfnaməsi də bu gün qalır ki, ona bir çox kənd və dükanlar vəqf edilib.

Ağa Mübarək də dini elm tələbələri üçün bir mədrəsə tikib və o, Mübarəkiyyə mədrəsəsi adı ilə məşhur olub. Həmin mədrəsə Hafiz xiyabanının Kermani küçəsində yerləşirmiş. Bu mədrəsə Pəhləvilər dövründə dağıdılıb və Namus qız mədrəsəsinə çevrilib. O, Damğanın Xosrovabad bağında əmirlər şurasında [[II Şah Abbas|II Şah Abbas]]ın ölümündən sonra Süleymanın Şah seçilməsini həll edən şəxsdir.

Həmin dövrdə Şah Süleymanın vəziri [[Şeyxəli xan Zəngənə|Şeyxəli xan]]ın əli ilə tikilmiş ən gözəl binalardan biri [[Şeyxəli xan Zəngənə|Şeyxəli xan]] karvansarasıdır ki, hal hazırkı İsfahan-Tehran yolunun təqribən otuz kilometrliyində yerləşir. Həmin bina bu günə kimi qalmış ən maraqlı karvansaralardan biridir. Özünəməxsus gözəlliyə malik olan karvansarayın tikilmə tarixi 1687-ci ildir. Əlbəttə məscidlərin tikilməsində başqa adamlar da iştirak edir və digər nümunələrdə olduğu kimi, ora şahın adını və öz adlarını yazdırırdılar. 1682-ci ildən 1886-cı ilə kimi Həkim Nizaməddin Məhəmməd Elçinin həyat yoldaşı Sultan Bəyim adlı bir xanım [[1687İsfahan]]-ciın Əhmədabad ildirməhəlləsində bir məscid tikdirib. Bu məscid indiyə kimi Elçi məscidi adı ilə məşhurdur.

Məşhəd şəhərində yerləşən İmam Rza məqbərəsində də yenidərqurma işləri aparılmışdı. [[1673]]-cü ildəki zəlzələ nəticəsində məqbərənin günbəzi dağılmıdşı. [[I Şah Abbas]] zamanı tikilən məqbərə zəlzələdən sonra Şah Süleymanın əmri ilə bərpa edilmişdi.<ref>Rəsul Cəfəri, Səfəvilər tarixi (zühurdan süqutadək), İki cilddə, "Şəhriyar", 2007, səh. 266-268266–268.</ref>

[[1660]]-cı illərin əvvəllərində Şah Süleymanla görüşən [[fransız]] səyahətçi [[Jan Şarden]] yazır ki, şah hündür və eleqant, qara saçlı, mavi gözlü və solğun ağ rənglidir. Onun rəsmi əks edilən portretlərdən də dəri rənginin solğun ağ olduğu nəzərə çarpır. Nikolas Sanson Şa Süleymanı belə təsvir edir:{{sfn|Matthee|2015}}

Şah Süleyman [[MsxetiyaMesxetiya]] hakiminin qızı Elena da daxil olmaqla dəfələrləbir neçə dəfə evlənmişdir.

* [[Sultan Hüseyn|Şahzadə Hüseyn Mirzə]] ([[1668]]-[[1726]]1668–1726)

* Şahzadə Abbas Mirzə ([[1671]]-[[1725]]1671–1725)

* Şahzadə Mustafa Mirzə (ö. [[1725]])

* Şahzadə Həmzə Mirzə (ö. [[1725]])

* Şahzadə İbrahim Mirzə (ö. [[1725]])

* ŞahzadıŞahzadə Əhməd Mirzə (ö. [[1725]])

Şah Süleyman [[29 iyul]] [[1694]]-cü ildə [[İsfahan]]da vəfat etdi. Onun vəfatının dəqiq səbəbi bilinmir. Ya çox içməkdən, ya da qut xəstəliyindən öldüyü ehtimal edilir.{{sfn|Roemer|1986|p=310}} Ölən zaman onun iki oğlu var idi: [[Şah Sultan Hüseyn|Hüseyn Mirzə]] və Abbas Mirzə. O, ölüm yatağında ölarkən saray [[Xədim|xədim]]lərinə dedi ki, əgər onlar sülh şəraitində yaşamaq istəyirlərsə böyük övladı Hüseyn Mirzəni şah seçsinlər, əgər [[imperiya]]nın daha da güclü olmasını istəyirlərsə kiçik oğlu Abbas Mirzəni seçsinlər. Xədimlər Hüseyn Mirzəni şah elan etdilər.

== ƏdəbiyyatMənbə ==

=== Həmçinin baxİstinadlar ===

| Şah = Süleyman şah Səfəvi <br />(II Şah Səfi)<br />[[ŞəkilFayl:Shah soleiman safavi.jpg|150 px]]

| SƏLƏF = [[ŞəkilFayl:Abbas_II_of_Persia.jpg|100 px]]<br />[[II Şah Abbas Səfəvi|II Şah Abbas]]

| XƏLƏF = [[ŞəkilFayl:Sultan_Husayn_by_Bruyn.jpg|100 px]]<br />[[Şah Sultan Hüseyn Səfəvi|Sultan Hüseyn]]