Mifologiya

Mifologiya — dünya haqqında ibtidai icma cəmiyyəti insanına məxsus fantastik təsəvvür və mifləri öyrənən elm.

Qustav Moronun Prometey tablosu

İbtidai icma dövründə insanın özünə yaxın və doğma olan icma-tayfa münasibətlərini onu əhatə edən bütün əşya və hadisələr haqqında idi. Torpaq, səma, bitki və heyvanlar aləmi universal tayfa icması şəklində təsəvvür olunur və bu icmada bütün əşyalar təkcə canlılar kimi yox, həm də şüurlu və mütləq bir biri ilə qohum olan məxluqlar kimi anlaşılırdı. Bu təsəvvürlər mifologiyada ümumiləşirdi. Buna görə də Allah-sənətkar, allah-maldar, allah-döyüşçü, allah-əkinçi və s. mifoloji obrazlar yaranırdı. Mifologiyanın ilkin formaları fetişizm, totemizm, inkişafının daha yüksək pilləsi isə animizm idi. Yunan dilində mythos, almanlarda mythe, ingilislərdə myth, fransızlarda mythe, ruslarda və azərbaycanlılarda mif şəklində işlənən sözün hərfi mənası rəvayət, əhvalat deməkdir. Mif termini beynəlxalq aləmdə əsasən iki anlamda işlənir: birinci, mif — sözlərlə yaranan təsviri mətndir, təhkiyə hadisəsidir (sintaqmatik aspektdir); ikinci, mif — düşüncə hadisəsidir (mənaların paradiqmasıdır), dünya haqqında təsəvvürlər sistemi — gerçəkliyi dolayı şəkildə əks etdirən dünya modeli, onun ayrı-ayrı elementləri və vahidləridir. Birinci halda mif sintaqmatik, ikincidə isə paradiqmatik planda anlaşılır. Mifin sintaqmatik vahid olaraq gerçəkləşməsi təsadüfən baş verir. Mif mənanın paradiqmasına çevriləndə (mətn mədəniyyətinin digər formaları – rituallar, sosial institutlar, maddi mədəniyyət abidələri və s. ilə bir sırada) birinci və ikinci anlamlar arasında cüzi fərqlər üzə çıxsa da, miflə mifologiyanın eyniliyi inkar edilmir. Ona görə ki, mifologiya sintaqmatik (təsviredici) vahidlərin — miflərin sistemi kimi başa düşülür. Mifologiya termini isə üç anlamda işlənir: birinci, mifologiya — hər hansı bir tarixi-mədəni ənənəyə xas miflərin (təsvirlərin) toplusudur; ikinci, mifologiya — dünyanı dərk etməyin xüsusi formasıdır, düşüncə şüur hadisəsidir (mənaların paradiqması). Bu hallarda mifologiyanın mənası mif anlamına yaxınlaşır, hətta onun praqmatik aspekti ilə eyni olur. Üçüncü, mifologiya — mifləri və mifoloji sistemləri öyrənən elm sahəsidir. Məşhur nəzəriyyəçi alim A. Bayburin də göstərir ki, mifin birinci və ikinci mənaları ilə mifologiyanın birinci və ikinci mənaları üst-üstə düşdüyündən bu terminlər həmin mənalarda sinonimlər kimi işlədilir.

Xüsusiyyəti və əhəmiyyəti

Din, mifologiya və pəri hekayələrində bir yerlərdə yaşlını gənc edən, xəstəni yaxşılaşdıran, və ya ondan bir qurtum, nəfəs və ya parça dişləyəcək qədər şanslı, müdrik və ya hiyləgər olana rifah və sonsuz həyat verən bir ot, mənbə, daş, sərxoş edici içki və ya cadugər qazanında hazırlanan zəhərləyici bir qarışıq olduğu fantaziyası olduqca məşhurdur. Gilqameş dastanında Urukun görkəmli kralı sonsuz həyatın sirrini tapmaq üçün səfərə çıxar və dənizin dibində sonsuz həyat otunu tapma şansını sahib olar. Onu yerindən sökər amma diqqətsiz bir şəkildə onu ortalıqda buraxar və bir dəniz ilanı onu oğurlayar. Gilqameşin itirdiyi şeyi tapmaq üçün saysız insan çalışmışdır. Sağlamlıq, rifah və sonsuz həyatı bağışlaya bilən sehirli bir maddənin varlığı mövzusunda inanc insanların ölümə meydan oxuması qədər köhnə bir fikri diləkdir. Ölümü həyatın təbii nəticəsi olaraq qəbul etməkdən uzaq, hər yerdə insanlar ölümü cəhalət və pis niyyətin nəticəsi olaraq görmüşlər. İnsanların bir zamanlar ölümsüz olduqları və hələ də olmaları lazım olduğu inancı ölümün dünyaya necə girdiyini izah edən mifoloji əhvalatlarda ehtiva edilməkdədir. Gilqameş dastanındakı kimi bir dəniz ilanın ölümsüzlük otunu oğurlaması motivi dünyanın hər tərəfində təkrarlanmaqdadır. Hamısı bir ilan və ya dəniz canavarının müqəddəs bir ölümsüzlük mənbəs(n)i, həyat ağacı, gənclik mənbəsi, qızıl alma vs. qoruduğu MİTinin varyasyonlarıdır. Bütün bu MİTlərin arxasında tanrıların qısqanc olduğu və ölümsüzlük iksirini insanların çata bilməyəcəyi yerlərdə saxladığı qorxusu yatar. İnsanlar öz haqqı olan ölümsüzlüyü geri qazanmaq üçün tanrıları ayartmak və ya sovuşdurmaq üçün gərək fiziki, gərəksə də ruhi olaraq böyük səy göstərmişlər.

Həyat suları

Misir, hind, yunan, babil və ibrani yaradılış əfsanələrinə görə həyat, hər şeyin özünü daşıyan primitiv maddə olan sudan çıxar. Tufan əfsanələrində həyat sulara (şəkilsiz forma) geri dönər, buradan yeni şəkillərlə yenidən ortaya çıxa bilər. Baptizm mərasimi suyun həyatın qaynağı olduğu və səbəbindən yenidən doğulma və ölümsüzlüyün qaynağı olduğu inancından doğulmuşdur. Bu şəkildə su müqəddəs bir təbi maddə olmaqdadır. Təmizləyər, gəncliyi yeniləyər və bu həyatda və gələcək həyatda ölümsüzlüyü təmin edər. Bu müqəddəs "AB-ı həyat"a (həyat suyu) bir çox ad verilmişdir – soma, haoma, ambrosya, şərab – hər biri insanlara və tanrılara məlumat, güc və ölümsüzlük verə biləcək müqəddəs bir içkidir. Həm aylıq təkrarlanılmasından ötəri, həm də həyatın qaynağı su üzərindəki idarəsindən ötəri ay təkrarlanılmanın son simvoludur. Ayı dəniz suyu, yağış, bitki mənşəli həyat, dişi bərəkət, doğum, ölüm, inisiyasyon və təkrarlamağa əlaqələndirən sembolizm Neolit çağına qədər davam edər. Günəş də güclü bir təkrarlama və ölümsüzlük simvoludur.

Primitiv Qövm və Qədim Dinlər

Şamanizmin təmsil etdiyi primitiv qövm və qədim dinlərində iksirlər, birliyə psixiatrik maddələr şəklində təmin edilirdi. Şaman və təqibçilərini yaşadıqları dünyadan da daha gerçək bir ruh aləmiylə əlaqə yaratmalarını təmin edən vizyon və vəcd halları yaratma bucağında psixiatrik, hallüsinasya və çox əhəmiyyətlidir. Bu vizionlar səfalət, xəstəlik və ölümün içində olmadığı fövqəltəbii bir aləmin var olduğu inancını dəstəkləməkdədir (və bəlkə də çıxarmaqdadır). Ölümsüzlük vizionundan ölümsüzlük axtarışına keçiş kiçik bir addımdır. Vizionu yaradan maddə şəfa ritüellerinde istifadə edilirdi və ya da dərman olaraq verilirdi. Bəzən Vedik ritüellerde soma üçün və Şimal Amerika düzlük Qırmızıdərililərin istifadə etdiyi psikotik maddə "Ata Peyote" üçün edildiyi kimi onlara şəxsən tanrılaşdırıb tapınılırdı. İnsanlar bu tanrıları əllə tuta biləcəklərini və onları yeyib güc və ölümsüzlüklərini özümsəyə biləcəklərinə inanırdılar. Bunun arxasındakı inanc insan yediyi şey olduğu və heyvan, insan və ilahi gücü həzm sistemi ilə özümsəyə biləcəyi fikri yatmaqdadır. Bu inancın ciddi və ya məcazi olaraq alınması, dəyişik dini axınlarda qurbanların məğlub olması üçün zəmin hazırlamışdır (Dionysis, Atdıq, Eleusis, Xristian). Rg Vidada izah edilən Soma ritüeli bir iksirin hazırlanmasını və istifadəsini izah edən ən köhnə qeydli dini mərasimdir. Somanın nə olduğu mövzusunda fərqli fikirlər ortaya atılmışdır. R. Gordon Wassonun araşdırmaları (1969) somanın mayesi öldürücü bir zəhər olan, amma sulandırıldığında psikotik bir maddə olan Amanıda Muscaria göbələyindən hazırlandığı ehtimalını olduqca inandırıcı etməkdədir. İçkinin səbəb olduğu ölümsüzlük vizionları içkinin özüylə qaynaşmışdır. Bu mövzuda şeirlər də yazılmışdır:

Somayı içdik və ölümsüzləşdik
Tanrıların kəşf etdiyi işığa çatdıq
Bizə artıq hansı şərlik işlər ki?
Və ölümlülərin kini bizə qarşı nə fayda ki? ey Ölümsüz Tanrı

Somanın istifadəsi Vedik dövrün sonuna qədər ortadan qalxdı. Bəzi alimlər bu inkişafı hind-Avropalıların göbələyin çat/yetişdiyi bölgələrdən uzaq yerlərə köçmələrinə ətf etməkdədirlər. Bəlkə də daha inandırıcı bir görüşə görə zamanla ruhanilər sinfin daha çox hakim olduğu təşkilatiləşmiş və daha az coşğulu bir din anlayışı yayılmışdı.

Şumer-Akkad mifologiyası

Şumer-Akkad mədəniyyəti dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərinin birində-Mesopotomiyada (İkiçayarası) yaranıb formalaşmışdır. B.e. əvvəl IV minilliyin sonu II minilliyin əvvəli bəşər tarixində Şumer dövrü hesab edilir. Amerika alimi S. Kramerin "Tarix Şumerdən başlanır" kitabı Şumerlərin kimliyi, onların mədəniyyəti və s. haqqında geniş məlumat verir. Şumerlər haqqında elm aləmində müxtəlif mübahisələr mövcud olsa da, onların yaratdıqları Ur, Uruk, Kiş şəhər-dövlətlər ən qədim sivilizasiyaların mərkəzi hesab olunur. Şumer-Akkad ədəbi nümunələri, əsasən dörd qrupa bölünür:

1. Kosmoqonik və etioloji miflər
2. Allahlar və mədəni qəhrəmanlar haqqında dastanlar
3. Lirik mətnlər
4. Didaktik, əxlaqi-tərbiyəvi əsərlər

Şumer-Akkad miflərində kainatın yaranması, onun strukturu, allahların mənşəyi, insanlara gətirdikləri fəlakət və xoşbəxtliklər və s. haqqında bəhs olunur. Şumerlərin mifoloji düşüncəsində Allahlara aid miflərin yaranmasında kahinlərin xüsusi rol oynaması mühüm yer tutur. Anu, Enlil, Enki və Ninhursaq bu mifologiyada əsas tanrılar hesab edilir. Şumerlərin mifoloji düşüncəsinə görə bütün allahlar ilkin okean ilahəsi Nammudan yaranmışdır. Enlil ("küləklər allahı") baş allah mövqeyində çıxış edir.

Misir mifologiyası

Dünyanın ən qədim mifologiyalarından biri hesab olunur. Misirlilərin mifoloji düşüncələri "Piramida mətnləri", "Ölülər kitabı", "Böyük himn", "Amduat", "Sərdabələr mətnləri" və s. kimi ilkin yazılı mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Misir mifologiyasında allahlar panteonu çox zəngindir. Burada allahlar heyvan başlı insan şəklində təsəvvür edilir. Öküz-Apis, Minebis; ilan, timsahSebek; şahin-Qor və s. adlarla tanınan allahlar panteonu mövcuddur. Günəş allahı Atum-Ra dünyanın, digər allahların, insanların və s. varlıqların yaradıcısı kimi təsəvvür olunur. Misir miflərini məzmununa görə bu cür qruplaşdırmaq olar: 1. Ozirislə bağlı miflər 2. Ra ilə əlaqədar miflər 3. Nilə həsr olunmuş miflər Ozirislə bağlı müxtəlif mifik mətnlər mövcuddur. Ozirislə qardaşı Setin mübarizəsində siyasi motiv əsas yer tutur. Digər bir mifdə Oziris bitkiçilik allahı kimi təsəvvür edilir. Qışda təbiət öldüyü, yazda dirildiyi üçün Oziris də ölüb-dirilən allahdır. Üçüncü qisim miflərdə Oziris ölənlərin ruhunu mühakimə edən cəhənnəm hakimidir. "Pramida mətnləri"ndə Oziris "batmış allah" adlandırılır. O, yer allahı Qebin oğlu kimi təqdim olunur. Misirlilərin Allahlar panteonunda günəş allahı Amon-Ra (Atum-Ra) xüsusi yer tutur. Bir sıra miflərdə Ranın öz düşmənləri ilə mübarizəsi təsvir olunur. Heliopol variantında Atum-Ra Xaosdan yaranır, öz toxumunu udub hamilə qalır və beləliklə, hava allahı Şu, rütubət allahı Tefnutu yaradır. Sonralar onlar da digər allahları yaradırlar. Heliopolun məşhur "Böyük allahlar doqquzluğu" belə yaranır. Bu panteona daxıldir: Atum-Ra, Şu, Tefnut, Qeb, Nut, Oziris, İzida, Set və Neftida. Nil çayı ilə əlaqədar yaranan Misir mifləri Oziris və Ra ilə bağlı miflərlə, həm də dəfn mərasimi ritualları ilə vəhdətdə mövcuddur. Xaqi adlı ilahə kimi tanınan Nilin misirlilərin həyatını təmin etmək üçün yeraltı dünyadan yerüstü dünyaya çıxarılması Oziris haqqındakı mifoloji görüşlərlə bağlıdır.