ABŞ–Çin münasibətləri
| ABŞ–Çin münasibətləri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
|
|||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
ABŞ-Çin münasibətləri — Amerika Birləşmiş Ştatları ilə Çin arasında diplomatik, siyasi və iqtisadi əlaqələr olub[1] dünyanın ən mühüm ikitərəfli münasibətlərindən biridir[2] və çox güman, bu gün dünyada ən mühüm ikitərəfli əlaqələrdir.[3]
Çin və ABŞ bir-birinin ikinci ən böyük ticarət tərəfdaşıdır, onların arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi 2012-ci ildə 500 milyard dollara çatıb; ABŞ-ın Çinlə ticarət kəsiri isə 2012-ci ildə 315 milyard dollarla bütün zamanların ən yüksək səviyyəsinə çatmışdır. Çin ABŞ-yə ən çox borcu ölkədir[3] (2016-cı ildə 1,3 trilyon dollar).[4]
Hal-hazırda iki ölkə arasında illik insan mübadiləsi 3 milyon giriş və çıxışa çatır, Sakit Okeanın iki sahili arasında həftədə 110 sərnişin reysi uçur, 2011-ci ilin əvvəlində ABŞ-də 120 min çinli təhsil alır, Çində isə 20 mindən çox amerikalı təhsil alır.[5]
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]XIX əsrin "Tiryək müharibələri"nə qədər Çin amerikalılar da daxil olmaqla, faktiki olaraq qapalı ölkə olaraq qalmışdı. Tzin İmperiyasının məğlubiyyəti ölkənin açıq ölkəyə çevrilməsinə və ucuz çinli işçi qüvvəsinin ABŞ-yə axınının başlanmasına səbəb oldu. 1868-ci ildə iki ölkə arasında sərbəst miqrasiyaya icazə verən ABŞ-Çin Burlinqeym müqaviləsi ratifikasiya olundu.[6] Nəticədə, təkcə 1870–1880-ci illər arasında Çindən ABŞ-yə 138.941 immiqrant gəldi.[7] Çinli mühacirlərə 1943-cü ilə qədər ABŞ vətəndaşlığı almaq qadağan edilmişdi.
Sakit Okeanda müharibə başa çatdıqdan sonra ABŞ ÇKP-na qarşı düşmən mövqe tutdu və Homindana kömək etməyə davam etdi. Çin Xalq Respublikasının elan edilməsindən və Çan Kayşinin Tayvana qaçmasından sonra ABŞ Çin sahillərinin blokadaya alındığını elan edərək 7-ci Donanmasını Tayvan boğazına göndərdi, Tayvanı özünün böyük hərbi bazasına çevirdi və tam təminat verdi. 1954-cü ildə Cenevrədə konsulluq nümayəndələri səviyyəsində Çin-Amerika danışıqları başladı, 1955-ci ildə səfirlər səviyyəsinə qaldırıldı və Varşavaya köçdü, lakin 1954-cü ildən 14 il ərzində hər iki ölkə nümayəndələrinin 134 görüşü zamanı 1968-ci ilə qədər heç bir irəliləyiş əldə edilməmişdir.[8]
Ölkələr arasında yaxınlaşmanın başlanğıcı Riçard Nikson administrasiyasının ABŞ-də hakimiyyətdə olduğu dövrdə (1969–1972) baş verdi. Nikson prezident seçildikdən sonra ABŞ-Çin yaxınlaşması istiqamətində bir sıra addımlar atdı. 1970-ci ildə ABŞ Konqresində Birləşmiş Ştatlar və Çin arasında münasibətlərə dair dinləmələr zamanı o, "ÇXR ilə əlaqələr qurmaq… və Sovet-Çin ixtilafından istifadə etmək…" nəzərdə tuturdu
1971-ci il Çin və ABŞ arasında əlaqələrin bərpası ili hesab olunur: Henri Kissincer iyul və oktyabr aylarında Çinə səfər etdi. 1972-ci ilin yanvarında Aleksandr Heyq ÇXR-ə səfər etdi. Bu səfərlər ABŞ prezidentinin Çinə səfərindən əvvəl olub.
1972-ci ilin fevralında ABŞ prezidenti Riçard Nikson ÇXR-ə səfər etdi. Nikson Mao Tszedun ilə görüşdü. Səfərin nəticəsi olaraq Çin və ABŞ arasında Şanxay Kommunikesi adlanan Birgə Kommunike nəşr olundu. Qeyd olunur ki, səfər Amerikanın Tayvanda mövcudluğuna və Amerika-Tayvan əməkdaşlığına baxmayaraq, Çin-Amerika münasibətlərinin tam normallaşmasına gətirib çıxarıb .
1975-ci ildə ABŞ prezidenti Cerald Ford Çinə səfər etdi.
1979-cu ildə ABŞ prezidenti C. Karter ÇXR ilə rəsmi diplomatik münasibətlər qurdu və bu, ABŞ-ın Soyuq müharibədə qələbəsini əvvəlcədən müəyyən etdi. 1979-cu ilin oktyabrında prezident Karter və onun müşaviri Bjezinskinin təşəbbüsü ilə ÇXR ABŞ-ın ticarətdə ən çox üstünlük verdiyi dövlət statusunu aldı .
İqtisadiyyatı sabitləşdirmək üçün müstəqil cəhdlərin "itirilmiş onilliyindən" sonra, SSRİ ilə münasibətlərdə Amerika siyasətinin orbitinə daxil olan Çin, 70-ci illərin sonlarından etibarən ABŞ-dan öz iqtisadi bərpası üçün əlverişli şərtlər aldı. Qərbin Çinə yardımının genişləndirilməsi xüsusilə sovet qoşunlarının Əfqanıstanda və Vyetnam qoşunlarının Kambocada olması zamanı baş verdi.
1998-ci ildə ÇKP Baş katibi Tszyan Tszemin ABŞ-yə səfəri zamanı Amerika Çinin növbəti strateji tərəfdaşı elan edildi. thumb|253x253px| ABŞ-Çin birgə buraxılışı 1999-cu ilin mayında NATO-nun Yuqoslaviyaya qarşı müharibəsi zamanı 3 Çin vətəndaşının həlak olması və 27 nəfərin yaralanması zamanı NATO-nun Belqraddakı Çin səfirliyinə endirdiyi zərbədən sonra iki ölkə arasında münasibətlər kəskin şəkildə pisləşdi.
2001-ci ilin yanvarında ABŞ dövlət katibi vəzifəsinə başlayan general Kolin Pauel ABŞ-ın xarici siyasətinə dair baxışında Çini düşmən deyil, regionda rəqib və ticarət tərəfdaşı adlandırıb: "Çin bizim düşmənimiz deyil. və biz onu bu keyfiyyətdə saxlamalıyıq".[9]
Kennet Libertalın qeyd etdiyi kimi, Corc Buş administrasiyası Ağ Evə girən kimi Çini "strateji rəqib" elan etdi.[10]
2010-cu ilin əvvəli Obama administrasiyasının Tayvana irimiqyaslı (6,3 milyard dollarlıq) silah göndərilməsini təsdiqləmək qərarı, yuanın yenidən qiymətləndirilməsi və Cənubi Çin dənizində ABŞ Silahlı Qüvvələrinin aktivləşdirilməsi və Sarı dənizdə Cənubi Koreya ilə birgə hərbi dəniz təlimlərinin keçirilməsi, ÇXR ilə münasibətlərin soyumasına səbəb oldu, ABŞ ilə hərbi əlaqələr hətta kəsildi.
2024-cü ilin oktyabrında Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Lin Tszyan bəyan etdi ki, Çin ABŞ-ın kosmosu hərbiləşdirmək üçün hərəkətlərinə qarşıdır və Amerika tərəfindən qlobal təhlükəsizliyə təhdid yaradan addımlardan çəkinməyi tələb edir. O qeyd edib ki, Pekin heç bir ölkə ilə kosmos yarışına girmək niyyətində deyil və kosmosda sözdə üstünlük əldə etmək niyyətində deyil. Vaşinqton isə "açıq şəkildə kosmosu müharibə zonasına çevirir".
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "ÇXR dünyanın ən böyük inkişaf etməkdə olan ölkəsidir, ABŞ isə — dünyada ən böyük inkişaf etmiş ölkədir", — Çinin BMT-dəki daimi nümayındısu Çjan Yesuy, 2009-cu il Arxiv surəti Wayback Machine saytında.
- ↑ "Сноуден в Гонконге чуть не поссорил Китай и США — South China Morning Post — INO TV". ИноТВ - RT (rus). 2013-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-10.
- ↑ 1 2 "Прагматизм без морали США нанесет ущерб статусу «великой державы» страны". 2016-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-01-17.
- ↑ "США опубликовали размер долга перед Саудовской Аравией". 2016-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-17.
- ↑ [http://web.archive.org/20120321173440/http://russian.people.com.cn/31520/7259390.html Arxiv surəti 21 mart 2012 tarixindən Wayback Machine saytında[1]], "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2013-10-03. İstifadə tarixi: 2024-11-10. // cri.cn
- ↑ Филиппенко А. А. Проблемы иммиграционной политики США в период 1990–2015 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 30–31. Режим доступа: http://mgimo.ru/science/diss/filippenko-aa.php Arxiv surəti 15 avqust 2016 tarixindən Wayback Machine saytında
- ↑ Филиппенко А. А. Проблемы иммиграционной политики США в период 1990–2015 гг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. — М., 2015. — С. 30. Режим доступа: http://mgimo.ru/science/diss/filippenko-aa.php Arxiv surəti 15 avqust 2016 tarixindən Wayback Machine saytında
- ↑ Sitat səhvi: Yanlış
<ref>teqi;autogenerated4adlı istinad üçün mətn göstərilməyib - ↑ Доктрина Пауэлла Arxiv surəti 15 aprel 2012 tarixindən Wayback Machine saytında // Би-би-си
- ↑ "ПГ — Большая игра Пекина. Китай пытается подружиться с США по-крупному". ЦентрАзия (rus). 2013-11-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-10.