Ятрышнік

Ятрышнік, Зязюлька, Зязюлькі (Orchis) — род кветкавых раслін сямейства архідных.

Ятрышнік
Ятрышнік шлеманосны (Orchis militaris) — тыпавы від рода Ятрышнік. Агульны выгляд квітнеючай расліны. Германія
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Аднадольныя Парадак:  Спаржакветныя Сямейства:  Архідныя Падсямейства:  Orchidoideae Трыба:  Orchideae Род:  Ятрышнік
Міжнародная навуковая назва
Orchis L.
Сінонімы
Aceras R.Br. Galeorchis Rydb. Strateuma Salisb., nom. inval. Zoophora Bernh.
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   894598 NCBI   59331 EOL   17815 GRIN   g:8523 IPNI   30184-1

Назва

Навуковая назва паходзіць ад стар.-грэч.: ὄρχις (яечка) з-за пары клубняў, якія нагадваюць яечкі.

Арэал

Пашыраны ў Паўночным паўшар'і. Больш за 100 (паводле іншых звестак каля 60) відаў; на Беларусі 2 віды: мужчынскі (Orchis mascula) і шлеманосны (Orchis militaris). Віды ятрышнік абпалены (Neotinea ustulata), ятрышнік дрэмлік (Anacamptis morio) і ятрышнік клапаносны (Anacamptis coriophora), якія раней уваходзілі ў гэты пералік, цяпер адносяць да іншых родаў.

Трапляюцца ў вільготных лясах, на ўзлесках, палянах, вільготных лугах.

Батанічнае апісанне

Ятрышнік мужчынскі (Orchis mascula). Батанічная ілюстрацыя з кнігі К. А. М. Ліндмана «Bilder ur Nordens Flora», 1917—1926

Ятрышнікі — шматгадовыя клубневыя травяністыя расліны.

Сярэдняя вышыня звычайна аблісцелага простага сцябла 10—50 см.

На карані патаўшчэнне ў выглядзе двух суцэльных клубняў — салеп.

Лісце шырокаланцэтнае ці лінейна-шырокаланцэтнае, абхапляюць сцябло са звужэннем ў хвосцік. Лісце сцябловае ці ў прыкаранёвай разетцы.

Кветкі няправільныя, невялікія, ад лілова-ружовых да цёмна-вішнёвых, сабраны ў доўгае шматкветкавае коласападобнае суквецце даўжынёй 7—9, часам 15 см. Верхнія пялёсткі кветкі ўтвараюць шлем, а ніжнія — губу са шпорцам. Чырванаватыя плямкі на губе служаць арыенцірам для апыляючых насякомых. У чаканні апылення кветкі ятрышнікаў могуць не вянуць на працягу 7-10 дзён, але вянуць адразу пры трапленні пылка на лычык песціка. Цвіце з красавіка па жнівень.

Плод — каробачка.

У большасці відаў адзіны спосаб размнажэння — насенны. Некаторыя віды, напрыклад, ятрышнік шлеманосны (Orchis militaris), могуць размножвацца вегетатыўна, развіваючы замест аднаго два новых клубні.

Распаўсюджанне і экалогія

Віды гэтага роду растуць у халодным, умераным і субтрапічным клімаце Паўночнага паўшар'я, звычайныя для Цэнтральнай і Паўднёвай Еўропы, заходзяць таксама далёка ў Азію. Некаторыя віды сустракаюцца ў Паўночнай Амерыцы. У Расіі ятрышнікі займаюць прыкметнае месца сярод архідных, асабліва іх шмат у гарах Каўказа, а ва Украіне — у Крыме.

Ятрышнікі ў асноўным растуць у вільготнай глебе, хоць не церпяць яе пераўвільгатнення. Некаторыя віды аддаюць перавагу сухой глебе (Orchis provincialis). У самы гарачы і сухі перыяд лета яны пераходзяць у стан спакою, захоўваюцца ў выглядзе карэнішчаў і клубняў да наступнага спрыяльнага перыяду. Увосень ятрышнікі зноў пачынаюць расці і спяшаюцца прайсці свой жыццёвы цыкл да наступнага ліпеня. Перыяд летняга спакою ёсць найперш у відаў міжземнаморскага паходжання, распаўсюджаных на тэрыторыі Расіі і Украіны (на Каўказе і ў Крыме).

Большасць відаў адносіцца да кальцэфілаў, то бок аддаюць перавагу глебам багатым на вапну (ятрышнік шлеманосны (Orchis militaris), Orchis purpurea), іншыя любяць шчолачную глебу (Orchis pallens, Orchis simia). Частка відаў аддае перавагу глебам багатым на мінеральныя рэчывы (Orchis purpurea, Orchis pallens, ятрышнік мужчынскі (Orchis mascula)). Іншыя віды могуць паспяхова расці на бедных глебах.

Многія віды ятрышнікаў выбіраюць для свайго росту ўчасткі з высокай асветленасцю: лугі, узлескі, разрэджаныя лясныя ўчасткі. Некаторыя (ятрышнік шлеманосны (Orchis militaris)) могуць расці ў ценю. Паўднёвыя каўказскія і крымскія віды ятрышнікаў адносяцца да цеплалюбных раслін (Orchis simia, Orchis purpurea).

Ятрышнікі адносяцца да паціентаў, то бок імкнуцца пазбягаць суседства з больш канкурэнтаздольнымі відамі раслін і заняць менш урадлівыя ўчасткі або, калі суседства не ўдаецца пазбегнуць, здавольваюцца меншымі рэсурсамі. Таму ятрышнікі сустракаюцца ў невялікай колькасці або ў адзінкавых асобніках і рэдка ўтвараюць вялікія групы. Па гэтай жа прычыне ятрышнік мужчынскі (Orchis mascula) расце пераважна ў разрэджаным травастоі. У іншых выпадках ятрышнікі здольныя займаць вызваленыя прасторы, такія як насыпы чыгунак, абочыны шашы, нетаксічныя адвалы пасля горных работ і г. д..

Ятрышнікі добра прыстасаваныя да пераносу неспрыяльных умоў і могуць за кошт назапашаных рэчываў у падземных органах чакаць іх змены на працягу некалькіх гадоў. На іх папуляцыі не аказваюць прыкметнага ўплыву наведванне лясоў у летні перыяд і касьба, затое аказваюцца згубнымі выпас жывёлы, моцная рэкрэацыя паблізу вялікіх населеных пунктаў (асабліва тая, якая суправаджаецца зборам кветак). Угнаенне лугоў можа змяніць кіслотны склад глебы, што адбіваецца на грыбах, якія ўтвараюць мікарызу з ятрышнікамі, без якіх яны не могуць існаваць.

Віды

Ятрышнік мужчынскі. Ятрышнік мужчынскі падвід друзлакветкавы

Спіс відаў па звестках Каралеўскіх батанічных садоў у К’ю:

• Orchis adenocheila Czerniak., 1924
• Orchis anatolica Boiss. 1844
• Orchis anthropophora (L.) All. 1785
• Orchis brancifortii Biv., 1813
• Orchis galilaea (Bornm. & M.Schulze) Schltr., 1923
• Orchis italica Poir. 1798
• Orchis laeta Steinh., 1838
• Orchis mascula (L.) L. 1755 — Ятрышнік мужчынскі, ці Божжа ручка, ці Кукушка
  • Orchis mascula subsp. ichnusae Corrias
  • Orchis mascula subsp. laxifloriformis Rivas Goday & B.Rodr.
  • Orchis mascula subsp. mascula
  • Orchis mascula subsp. scopulorum (Summerh.) H.Sund. ex H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
  • Orchis mascula subsp. speciosa (Mutel) Hegi
• Orchis militaris L. typus, 1753 — Ятрышнік шлеманосны
  • Orchis militaris subsp. militaris
  • Orchis militaris subsp. stevenii (Rchb.f.) B.Baumann et al.
• Orchis olbiensis Reut. ex Gren., 1859
• Orchis pallens L. 1771
• Orchis patens Desf., 1799
  • Orchis patens subsp. canariensis (Lindl.) Asch. & Graebn.
  • Orchis patens subsp. patens
• Orchis pauciflora Ten., 1812
• Orchis provincialis Balb. 1809
• Orchis punctulata Steven ex Lindl. 1835
• Orchis purpurea Huds. 1762
  • Orchis purpurea subsp. caucasica (Regel) B.Baumann & al.
  • Orchis purpurea subsp. purpurea
• Orchis quadripunctata Cirillo ex Ten., 1812
• Orchis simia Lam. 1779
  • Orchis simia subsp. simia
• Orchis sitiaca (Renz) P.Delforge, 1990
• Orchis spitzelii Saut. ex W.D.J.Koch 1837
  • Orchis spitzelii subsp. cazorlensis (Lacaita) D.Rivera & Lopez Velez
  • Orchis spitzelii subsp. nitidifolia (W.P.Teschner) Soó
  • Orchis spitzelii subsp. spitzelii
• Orchis troodi (Renz) P.Delforge, 1990

Натуральныя гібрыды

Паводле Каралеўскіх батанічных садоў у К'ю:

Orchis x hybrida

Orchis x angusticruris

Orchis x bivonae

• Orchis × algeriensis B.Baumann & H.Baumann, 2005 — O. patens × O. spitzelii
• Orchis × angusticruris Franch. in V.Humnicki, 1876 — O. purpurea × O. simia
• Orchis × aurunca W.Rossi & Minut., 1985 — O. pauciflora × O. provincialis
• Orchis × bergonii Nanteuil, 1887 — O. antropophora × O. simia
• Orchis × beyrichii (Rchb.f.) A.Kern., 1865 — O. militaris × O. simla
• Orchis × bispurium (G.Keller) H.Kretzschmar, 2007 — O. anthropophora × O. militaris × O. purpurea
• Orchis × bivonae Tod., 1840 — O. antropophora × O. italica
• Orchis × buelii Wildh., 1970 — O. provincialis × O. quadripunctata
• Orchis × calliantha Renz & Taubenheim, 1983 — O. punctulata × O. simia
• Orchis × celtiberica Pau, 1921 — O. italica × O. simia
• Orchis × chabalensis B.Baumann & al., 2003 — O. militaris subsp. stevenii × O. punctulata
• Orchis × clandestina Hautz., 1978 — O. patens × O. provincialis
• Orchis × colemanii Cortesi, 1907 — O. mascula × O. pauciflora
• Orchis × fitzii Hautz., 1983 — O. anatolica × O. mascula
• Orchis × hybrida (Lindl.) Boenn. ex Rchb., 1830 — O. militaris × O. purpurea
• Orchis × klopfensteiniae P.Delforge, 1985 — O. pallens × O. spitzelii
• Orchis × kretzschmariorum B.Baumann & H.Baumann, 2006 — O. anatolica × O. provincialis
• Orchis × ligustica Ruppert, 1933 — O. mascula × O. patens
• Orchis × loreziana Brügger, 1874 — O. mascula × O. pallens
• Orchis × lucensis Antonetti & Bertolini, 2006 — O. pauciflora × O. simia
• Orchis × macra Lindl., 1835 — O. antropophora × O. purpurea
• Orchis × palanchonii G.Foelsche & W.Foelsche, 2005 — O. olbiensis × O. pauciflora
• Orchis × penzigiana A.Camus in E.G.Camus & A.A.Camus, 1928 — O. mascula × O. provincialis
• Orchis × permixta Soo, 1932 — O. mascula subsp. speciosa × O. pallens × O. provincialis
• Orchis × petterssonii G.Keller ex Pett., 1947 — O. mascula × O. spitzelii
• Orchis × plessidiaca Renz, 1928 — O. pallens × O. provincialis
• Orchis × pseudoanatolica H.Fleischm., 1914 — O. pauciflora × O. quadripunctata
• Orchis × serraniana P.Delforge, 1989 — O. mascula subsp. laxifloriformis × O. olbiensis
• Orchis × sezikiana B.Baumann & H.Baumann, 1991 — O. anatolica × O. quadripunctata
• Orchis × spuria Rchb.f., 1849 — O. antropophora × O. militaris
• Orchis × subpatens E.G.Camus in E.G.Camus & A.A.Camus, 1928 — O. patens × O. provincialis
• Orchis × thriftiensis Renz, 1932 — O. anatolica × O. pauciflora
• Orchis × tochniana Kreutz & Scraton, 2002 — O. italica × O. punctulata
• Orchis × willingiorum B.Baumann & H.Baumann, 2006 — O. provincialis × O. spitzelii
• Orchis × wulffiana Soo, 1932 — O. punctulata × O. purpurea

Значэнне

…Лажок, дзе пурпурова да крыніцы Ятрышнік, як раз'ятраны пажарнік, Без вёдзер па ваду штодня імчыцца;

Васіль Зуёнак. «Маўчанне травы».

Лекавыя, дэкаратыўныя расліны. Клубні некаторых відаў ядомыя, з высушаных вырабляюць лекавы сродак — салеп.

Літаратура

• Швец І. У. Ятрышнік // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 5. Стаўраструм — Яшчур / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1986. — 583 с., іл. — 10 000 экз. — С. 472—473.
• Вахрамеева М. Г., Денисова Л. В., Никитина С. В., Самсонов С. К. Орхидеи нашей страны. — М.: Наука, 1991. — 224 с. — ISBN 5-02-004073-8.
• Ростовцев С. И.,. Ятрышник // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.

Спасылкі

• Ятрышнік (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі (Праверана 5 верасня 2009)
• Ятрышник в Биологическом энциклопедическом словаре (Праверана 17 чэрвеня 2009)
• Фотографии ятрышников Архівавана 7 лютага 2012. на сайте The International Workshop on orchid populations, conservation and cultivation (англ.) (Праверана 17 чэрвеня 2009)
• Ятрышник в Энциклопедии декоративных садовых растений (Праверана 17 чэрвеня 2009)