Dameg

Stori fer alegorïaidd ac iddi bwrpas addysgol neu foesol yw dameg. Fel rheol, bodau dynol ydy cymeriadau dameg; gelwir stori debyg sydd yn cynnwys anifeiliaid neu fodau eraill yn gymeriadau dynweddol yn ffabl. Nod y ddameg yw llunio cydweddiad rhwng esiampl o ymddygiad dynol ac ymddygiad y ddynolryw yn gyffredinol. Gellir olrhain y ddameg yn ôl i draddodiadau llên lafar cynllythrennog fel modd o drosglwyddo doethineb y werin o oes i oes.

Geirdarddiad

Talfyriad o "adameg" yw'r gair dameg. Ceir enghreifftiau o "adameg" yng ngwaith Beirdd yr Uchelwyr yn y 14g a'r 15g. Ansicr yw bôn ieithyddol y gair, er ei fod yn bosib ei fod yn rhannu'r un gwreiddyn Celteg â "gofeg", sef *meigh- neu meik- sy'n golygu disgleirio neu belydru.

Llenyddiaeth Roeg-Rufeinig

Techneg rethregol boblogaidd yn llenyddiaeth yr hen Roegiaid a'r Rhufeinwyr oedd y ddameg. Esiamplau clir a draethir er mwyn egluro rhywbeth yn amlwg oeddynt yn hytrach na straeon trosiadol neu enigmataidd.

Damhegion crefyddol

Damhegion yr Iesu

Traethodir nifer o ddamhegion gan Iesu Grist yn yr Efengylau, yn bennaf yn Mathew a Luc. Ymhlith y rhain mae straeon y Samariad Trugarog a'r Mab Afradlon.

Llên Ewrop

O ganlyniad i bwysigrwydd damhegion yr Iesu yn y ffydd Gristnogol, daeth damhegion moesol ac ysbrydol yn boblogaidd yn llên grefyddol ac athronyddol ar draws Ewrop. Dyfeisiodd pregethwyr ddamhegion eu hunain i ddysgu moeswersi i'r ffyddlon. Yn yr Oesoedd Canol, cesglid straeon o'r fath mewn llyfrau, megis y Gesta Romanorum a Livre pour l'enseignement de ses filles.

Yn y cyfnod modern, cafodd agweddau paradocsaidd y ddameg eu hadnewyddu gan yr athronydd Søren Kierkegaard, a ail-ddywedodd stori Abraham ac Isaac yn ei waith Frygt og Bæven (1843). Ysgrifennir straeon damhegol yn yr 20g gan Franz Kafka ac Albert Camus.

Gweler hefyd

• Barddoniaeth wirebol
• Dihareb
• Llên ddoethineb