Llingua Asturiana - GRAMATICA ASTURIANO
Llingua Asturiana - GRAMATICA ASTURIANO
Llingua Asturiana - GRAMATICA ASTURIANO
ACADEMIA DE LA
LLINGUA ASTURIANA
Academia
Academia de la Llingua
de la Asturiana
Llingua
Asturiana
Morfoloxía
2
Uviéu, 2001
Tercera edición
Academia
de la Llingua
Asturiana
3
Morfoloxía
I.S.B.N. 84-8168-310-8
Depósitu Llegal: AS-3646-98
Xestión editorial: QTC, S.L., Xixón
Diseñu: Amadéu Benavente
Imprentao por Artes Gráfiques Covadonga, Xixón
4
Morfoloxía
Índiz xeneral
Entamu 9
FONOLOXÍA
I. L'alfabetu 15
1. L’alfabetu asturianu 15
2. Signos ortográficos 18
3. Usu de les iniciales mayúscules 21
IV. La sílaba 51
1. Carauterístiques xenerales de la sílaba 51
2. Diptongos, triptongos ya hiatos 51
3. Distribución y combinación de consonantes na sílaba 54
4. Consonantes y grupos consonánticos
nes pallabres d’orixe cultu 55
V. L'acentu 65
1. Carauterístiques del acentu n’asturianu 65
2. Clasificación de les pallabres acordies col acentu 65
3. Normes d’acentuación gráfica 66
MORFOLOXÍA
VI. El nome y l'axetivu 74
1. El nome o sustantivu 74
2. L’axetivu 79
5
Morfoloxía
VIII. L'artículu 97
1. Formes del artículu 97
2. Carauterístiques morfolóxiques del artículu 100
3. Emplegu del artículu 102
6
Morfoloxía
7
Morfoloxía
SINTAXIS
XXII. El grupu nominal 318
1. El grupu nominal y la so estructura 318
2. Subordinación nel grupu nominal 319
3. Combinación nel grupu nominal 341
4. Construcciones d’interdependencia 343
8
Morfoloxía
Entamu
De magar la so creación pol entós cimeru muérganu políticu del
Principáu d’Asturies, el Conseyu Rexonal, l’Academia de la Llingua
Asturiana quixo llevar alantre con procuru especial ún de los mandaos
estatutarios, de xuru’l que más xustifica per dayuri la nacencia de les aca-
demies llingüístiques a les que se-yos encamienta’l llabor normativu.
Daquella, como agora, teníase perclaro que, amás de les munches estayes
que diben abrise al trabayu onde yera posible la collaboración con dellos
sectores sociales y culturales, había una, la normativa, en que la responsa-
bilidá cayía dafechu na nueva institución. Foi asina como s’entendió la
xera y d’esa traza ye como se ye a pescanciar que cuando saliere a la lluz,
en 1981, el primer trabayu académicu, llevare’l títulu perelocuente de
Normes ortográfiques y entamos de normalización.
A lo llargo de tou esti tiempu viose que’l primitivu cartafueyu
diba enanchando les sos suxerencies y prescripciones hasta facese, na
cuarta y última edición (reimpresión de 1996), un llibru estimable de 330
páxines. Pero ello yera’l primer pasu. Nes previsiones de l’Academia
habríen dase, darréu, otros dos enantes de considerar que’l ciclu normati-
vu zarrare la primera faza: la igua d’una gramática y d’un diccionariu de
la llingua. Namái asina podríen toos tar na intelixencia de que l’idioma
asturianu entamaba a tener posibilidaes de mirar, con daqué enfotu, el
futuru. Ye por ello polo qu’hai una década que se vien trabayando con un
perampliu corpus léxicu, no que, albidramos, ha tresformase bien llueu en
Diccionariu académicu. Tamién nesa llinia ye polo que güei, como pasu
intermediu en tol procesu, ufiértase yá la Gramática de la Llingua
Asturiana.
Pal llogru d’esti testu trabayó, n’andecha, la estaya académica de
normalización onde s’inxertaron los académicos Ana María Cano
González, Ramón d’Andrés Díaz (al que se-y encamentó la ponencia) y
Xosé Lluis García Arias. También s’inxirió nella’l Prof. Alfredo Álvarez
Menéndez que, en tou momentu, ufrió la so collaboración valoratible y
desinteresada. Trés años de llargues y continues sesiones, asina como ini-
ciatives y observaciones d’otros académicos, fixeron posible un pautu de
la institución qu’entiende esta gramática como’l documentu normativu de
más altor y puxu d’ente tolos asoleyaos con rellación a la llingua
d’Asturies.
9
Morfoloxía
10
Morfoloxía
11
Morfoloxía
12
Morfoloxía
13
Morfoloxía
14
I.
L’alfabetu
L'alfabetu I
1 L'alfabetu asturianu
A, a a /a/
B, b be /b/
C, c ce /θ/, /k/
D, d de /d/
E, e e /e/
F, f efe /f/
G, g gue /g/
H, h hache
I, i i /i/
L, l ele /l/
M, m eme /m/
N, n ene /n/
Ñ, ñ eñe /n
/
O, o o /o/
P, p pe /p/
R, r erre /r/, /r- /
S, s ese /s/
T, t te /t/
U, u u /u/
V, v uve /b/
X, x xe / s/
Y, y ye, y griega /y/, /i/
Z, z zeta, zeda /θ/
15
I.
L’alfabetu
• Dígrafos
Dellos fonemes represéntense per aciu d'una pareya de lletres:
ch che /ĉ/
gu + e, i — /g/
ll elle /l /
qu + e, i cu /k/
rr (ente vocales) erre doble /r- /
Arriendes del valor fonolóxicu que s'amuesa nes tables, ha tenese en cuen-
ta que delles lletres representen tamién, en determinaes posiciones, ciertos
archifonemes consonánticos. Ye'l casu de «m» y «n», que manifiesten l'ar-
chifonema /N/ en final de sílaba (camba, manguán); «r», que val pol archi-
fonema /R/ en final de sílaba (parllar), en principiu de pallabra (rocea) o
nos grupos pr, tr, cr, br, dr, gr, fr, zr (probe, trabe, cruz, llibre, lladral,
agriu, freba, zreza); «l», que representa l'archifonema /L/ en final de síla-
ba (colcha, figal) o nos grupos pl, tl, cl, bl, gl, fl (plizcu, atleta, enxencle,
ablana, glayar, inflar).
De la mesma manera, en pallabres d'aniciu cultu pue considerase tamién
la presencia de los siguientes archifonemes en final de sílaba: /B/, pola
neutralización de /p/ y /b/ (aptu, absurdu); /D/, pola neutralización de /t/ y
/d/ (atmósfera, admonitoriu); y /G/, pola neutralización de /k/ y /g/ (arác-
nidu, magnesiu).
16
I.
L’alfabetu
17
I.
L’alfabetu
2 Signos ortográficos
2.1 L'acentu
L'acentu ( ´ ) ye'l signu que val pa indicar, en dellos casos, cuála ye la síla-
ba tónica d'una pallabra: faló, manguán, parragués, fácil, fégadu. Emplé-
gase acordies coles normes que s'especifiquen en V.3.
2.2 L'apóstrofu
L'apóstrufu ( ' ) ye un signu que, allugáu ente dos lletres, val pa indicar
qu'ente elles perdióse un soníu. Exemplos: l'esguil, l'asturiana, d'Avilés,
n'horru, diz qu'orbaya. L'usu del apóstrofu ta reguláu acordies con
VIII.1.1, XIII.3.1.2, XVII.1, XIX.4.7.1, XIX.4.9.1, XIX.4.13.1.
2.3 La diéresis
La diéresis ( ¨ ) ponse enriba de la vocal «u» cuando fai falta lleela nes
combinaciones «güe», «güi». Exemplos: güesu, güevu, Güerres, llingüina,
güe, güei, güisqui, agüina, L'Agüeria.
18
I.
L’alfabetu
2.8 La coma
La coma ( , ) escríbese cuando se quier indicar una pausa curtia dientro la
oración. Asina, por exemplu, nestos casos:
a) Pa insertar un incisu dientro la oración: tolos díes, a nun ser los xueves
y vienres, axuntábase colos amigos na tertulia.
b) Pa xebrar un vocativu del restu de la oración: ¡á rapazos, quitáivos
d'ehí!
c) Nes enumeraciones o elementos d'una mesma serie non separtaos por
conxunción: van venir Pedro, Xuana, Ester y Mauricio; había fruta de
toes clases: mazanes, peres, figos, piescos.
d) Pa estremar un elementu que ta n'aposición esplicativa: Uviéu, capital
d'Asturies, ye una ciudá con grandes riqueces artístiques.
e) Pa xebrar una oración relativa esplicativa: los neños, que taben percan-
saos, quedaron dormíos darréu.
19
I.
L’alfabetu
2.9 El puntu
El puntu ( . ) úsase pa indicar una pausa más llarga que la señalada pola
coma. Puen estremase: el puntu siguíu, cuando la pausa nun supón nengún
camudamientu nel tema concretu que se ta desendolcando; el puntu apar-
te, cuando tres de la pausa se camuda d'asuntu; y el puntu final, que marca
l'acabamientu total del testu.
El puntu emplégase tamién nes abreviatures: Sr. "señor", Sra. "señora", D.
"don", p. ex. "por exemplu", etc. "etcétera", X. "Xuan" y otres.
20
I.
L’alfabetu
2.13 El paréntesis
El paréntesis ( ) emplégase pa facer un incisu o aclaramientu dientro d'una
oración: el so llibru de poemes (espublizáu facía dos años) yera ún de los
más lleíos del país; la ONU (Organización de les Naciones Uníes) enca-
mentó a los países miembros el respetu polos drechos humanos; la so
muyer ye nacida en Candanal (Villaviciosa).
21
I.
L’alfabetu
b) Depués de puntu.
c) Depués de zarrar una oración con signu d’entruga o d’esclamación.
d) Depués de dos puntos al entamar les cartes.
e) Nos nomes propios.
22
II.
Les vocales
Les vocales II
1 Sistema vocálicu
El valor distintivu d'estes vocales pue vese nos siguientes exemplos: sacu /
secu, llanu / llinu, fala / fola, llana / lluna, pena / pina, techu / tochu, cena /
zuna, pisu / posu, lliria / lluria, foria / furia.
En sílaba átona amenorga la frecuencia d'oposiciones vocáliques, espe-
cialmente e/i y o/u, por más que nun se desanicien dafechu: palada / pela-
da, tacada / tocada, pecar / picar, petar / pitar, corar / curar, colada / cula-
da, etc.
2 Variantes fonétiques
23
II.
Les vocales
24
II.
Les vocales
25
II.
Les vocales
26
II.
Les vocales
27
II.
Les vocales
(de fueu), foyasqueru (de fueya), cotarón (de cuetu), porquizu (de
puercu), nocéu (de nuez), población (de pueblu), etc.
Ye corriente, de toes maneres, que los sustantivos o axetivos con raíz en
ue caltengan el diptongu en derivaos aumentativos y diminutivos del
tipu: puercu, puerquín, puercón, puercucu; nueva, nuevina, nuevona,
nuevuca.
De la mesma manera, tamién s'escribirán con «o» átona aquelles formes
verbales rellacionaes con formes fuertes que presenten en sílaba tónica'l
diptongu ue. Exemplos: morrer (él muerre), afogar (ellos afueguen), escon-
der (yo escuendo), alcontrar (yo alcuentro), correr (tu cuerres), sorber (él
suerbe), albortar (elles albuerten), alcordar (yo alcuerdo), almorzar (tu
almuerces), amagostar (ella amagüesta), colgar (ellos cuelguen), coser (yo
cueso), coyer (tu cueyes), dormir (él duerme), esfollar (ellos esfuellen), esfo-
yar (yo esfueyo), folgar (tu fuelgues), forzar (él fuerza), llover (llueve),
moler (elles muelen), moyar (yo mueyo), poblar (tu puebles), poder (yo
puedo), responder (tu respuendes), sonar (ello suena), tronar (truena), vol-
ver (ellos vuelven), etc.
Pero verbos como retueyar y otros, caltienen el diptongu en tola conxuga-
ción. Esceición importante ye la del verbu xugar (yo xuego).
c) Nun atopando puntos de referencia como los vistos en a) y b), consul-
taráse un diccionariu normativu. Asina, escríbense con «o» átona palla-
bres como éstes: povisa, tocín, no ("en el", "en lo"), focicu, conceyu (y
toles qu'entamen en "con-"), corcuspín, costiella, domingu, formiga,
folixa, aforfugar, gorgutar, gorgolitu, gorrumba, morciella, moxiganga,
política, rodía, romería, solmenar, sollutu, asonsañar, todíu, torbolín,
tosquilar, xorrascar, xorrecer, zoquete, etc.
Escribiráse con «o» el prefixu átonu so- de pallabres patrimoniales: sotri-
par, sofitar, sollombu, sovigañu, etc.
3.1.4 VOCAL ÁTONA U
El fonema /u/ en sílaba átona presenta, en bien de casos, realizaciones
fonétiques que van dende la [u. ] más zarrada a la [o ] más abierta, pero ha
escribise siempre «u». Exemplos: xusticia, non *xosticia; dulzura, non
*dolzura; sufrir, non *sofrir; cuchiellu, non *cochiellu; pumarada, non
*pomarada; duviellu, non *doviellu; etc.
Pa desaniciar toa dulda no que se refier a la escritura de «u» átona, puen
dase estes regles:
28
II.
Les vocales
30
II.
Les vocales
gua escrita nos plurales de diversu tipu, en dellos singulares, nes for-
mes verbales, nos alverbios, nos topónimos, etc. Exemplos: les cases,
les figales, les cortes, el llunes, el xueves, tu fales, tu bebíes, escaparí-
es, comeríes, ayures, dayures, nenyures, adulces, mientres, Llastres,
Llugones, etc.
e) Lo mesmo pue dicise del final «-en» de formes verbales: falen, bebíen,
falaben, falaríen.
f) Escríbese tamién «-e» nos topónimos qu'asina se pronuncien na fala
popular y tradicional: Bode, Piedramuelle, Pumarabule, etc.
g) Escríbese «-e» nos topónimos de les zones onde se pronuncien indis-
tintamente con [-e] o con [-i]: Villapedre, Villagrufe, etc.
3.2.3 VOCAL FINAL -I
De los finales vocálicos, «-i» ye'l más escasu de toos. Amás, la pronun-
ciación d'una «-i» final pue dir dende una [-i. ] zarrada a una [-e ] abierta,
pero en tou casu la escritura ha ser «-i». Exemplos: esti, non *este; yo dixi,
non *dixe; tu falasti, non *falaste; etc.
A efeutos normativos, escribiránse con «-i» final de pallabra:
a) Los demostrativos masculinos esti, esi y aquelli.
b) El numberal venti.
c) El pronome personal elli (variante de él).
d) La 1ª persona del singular del indefiníu de dellos verbos irregulares: yo
vini, yo quixi, yo dixi, yo traxi, yo fixi, yo punxi, yo pudi, etc.
e) La 2ª persona del singular del indefiníu de tolos verbos: tu falasti o
falesti, tu bebisti o bebiesti, tu punxisti o punxesti, etc.
f) L'imperativu singular de los verbos de la 2ª y 3ª conxugaciones, n'opo-
sición a la 3ª persona del singular del presente d'indicativu de los mes-
mos verbos. Exemplos: bebi tu (pero él bebe), escribi tu (pero él escri-
be), cuerri tu (pero él cuerre), etc. Esta -i pue desapaecer de la pronun-
ciación si va precedida de -s- o -x- intervocáliques; na escritura consi-
dérense igual de correutes les formes con «-i» qu'ensin ella: cuesi tu o
cues tu, texi tu o tex tu, tusi tu o tus tu, etc.
g) Los alverbios siguientes: cuasi, ayeri, ayuri (tamién ayures), dayuri
(tamién dayures), per dayuri (tamién per dayures), y nenyuri (tamién
nenyures).
31
II.
Les vocales
32
II.
Les vocales
33
II.
Les vocales
4 Elisión de vocales
34
II.
Les vocales
vocal final de pallabra con otra inicial, o nes xuntures de dos pallabres cur-
ties fónicamente. Asina, secuencies como esta enxigua, segundu umeru,
bona estroza, esto orpinao, falái-y a la oreya, etc., son pronunciaes na fala
corriente como "estanxigua", "segundumeru", "bonastroza", "estorpinao,
"falaialaoreya", etc.
Sicasí, la normativa de la llingua escrita nun necesita recoyer toos y caún
de los casos que puen dase na fala, sinón solamente los más regulares y
xenerales. D'esta miente, nel asturianu escritu namái se reglamenten estos
casos d'elisión vocálica:
a) Casos d'apostrofación: perda de vocales nos artículos el y la; nos pro-
nomes me, te y se; nes preposiciones de, en y pa; y na conxunción y
relativu que, cuando la pallabra siguiente entama en vocal. La elisión
márcase nestos casos na llingua escrita per aciu del apóstrofu; ver
VIII.1.1, XIII.3.1.2, XVII.1 y XIX.1. Exemplos: l'ensame, fala'l pá, l'a-
llegría, nun m'enfoto, nun t'afayes, nun s'enllordia, d'equí, n'Asturies,
p'alloriar, qu'alienden.
b) Casos de contraición: perda de vocales que se produz na xuntura de pre-
posición + artículu, del indefiníu tou + artículu, de la preposición en +
demostrativu, de la preposición en + un, de la preposición en + él, de
preposición + preposición y de preposición + alverbiu. Ver VIII.1.2,
IX.1.1, XI.3.1, XIII.2.1.2 y XIX.4.14. Nestos casos, la elisión márcase
na escritura per aciu d'una contraición. Exemplos: na ciudá, tola xente,
naquelles, nunos, nél, pente, penriba, etc.
c) Perda de la vocal final en dellos axetivos cuando s'alluguen ante'l sus-
tantivu: primer llibru, tercer puestu, postrer sentimientu, mal gobiernu,
bon tratu, etc. Ver VI.2.6.
d) Perda de la vocal final tres les consonantes -x- o -s- intervocáliques en
dellos sustantivos y formes verbales: pexe o pex, él tuse o él tus, cuesi
tu o cues tu.
Nel restu de los casos han escribise tolos soníos vocálicos, masque na llin-
gua falada pueda desaniciase dalgún. Asina, la enxigua, cooperar, coordi-
nar, etc.
35
III.
Les consonantes
SONORES b d y g
FRICATIVES f θ s s
NASALES m n n
LLATERALES l l
VIBRANTES r / r-
1.3 Fonema / ĉ /
El fonema /ĉ/, realizáu como prepalatal africáu sordu, represéntase na
ortografía per aciu del dígrafu «ch». Exemplos: chancia, parrocha, lleche,
concha.
a) [d] oclusiva:
- Cuando s'atopa en principiu de pallabra o d'enunciáu tres d'una
pausa.
- Cuando va precedíu del archifonema nasal /N/ y del archifone-
ma líquidu /L/, dientro o non d'una mesma pallabra. Exemplos:
candáu, un deu, lleldu, el duviellu.
b) [d̄ ] fricativa:
- Cuando s'alcuentra ente vocales, dientro o non d'una mesma
pallabra: rueda, la dixebra.
- Nel grupu dr ente vocales, seya dientro d'una mesma pallabra o
non. Exemplos: cadril, la drecha.
- Cuando va precedíu, dientro o non de la mesma pallabra, de
cualquier consonante que nun seya nin l'archifonema nasal /N/
nin l'archifonema líquidu /L/. Exemplos: surdir, poner debaxu,
desdexase, los dibuxos, merez dello, pexdegatu, fux d'equí.
Los fonemes /t/ y /d/ neutralícense cuando apaecen en final de sílaba,
resultando d'ello l'archifonema dental /D/: atmósfera, admonitoriu.
39
III.
Les consonantes
1.15 Fonema /n
/
El fonema /n /, realizáu como nasal palatal sonoru, escríbese per aciu de la
lletra «ñ». Exemplos: ñuedu, perñidiu, frañir, lleña, señardá, lloñe.
Los fonemes /m/, /n/ y /n
/ neutralícense en final de sílaba, de lo que resul-
ta l'archifonema nasal /N/. Nesta posición nunca se da oposición distinti-
va ente los tres fonemes nasales.
L'archifonema /N/ realízase d'estremaes maneres, acordies col contestu
fónicu impuestu pola consonante que s'atopa depués:
a) [m] billabial cuando-y sigue una consonante billabial [p], [b] o [m]:
campu, falen poco, llombu, merquen berces, enmarcar, con maza-
nes.
] llabiodental cuando-y sigue una consonante llabiodental [f]: enfo-
b) [m
tase, en Francia.
c) [n. ] interdental cuando-y sigue una consonante interdental [θ]: encesu,
enzafarnar, en cielu.
d) [n ] dental cuando-y sigue una consonante dental [t] o [d]: llentu, en
Tarna, pandu, falen danés.
e) [n] alveolar cuando-y sigue una consonante alveolar [s], [n], [l] o [r- ]:
cansáu, faen sopa, ennialar, cien neños, déxenlo, con libaneses, enres-
trar, tan roxa.
f) [n
] palatal cuando-y sigue una consonante palatal [ĉ], [y], [ s], [n
] o [l]:
enchipase, nun chisques, cuenya, echen yelsu, enxaguar, beben xarraos,
enñerar, comen ñisos, enllordiar, en Llugones.
–]: concu, baillen
g) [ŋ] velar cuando-y sigue una consonante velar [k] o [g
curioso, llongu, nun ganes. Tamién, en final de pallabra ante vocal o
ante final absolutu: son hermanos, faen armarios, tán allegres, con
orbayu, que xuban.
Nestos casos —a nun ser nel últimu— obsérvase que la fala tien l'enclín a
acompañar les pronunciaciones mentaes d'una [ŋ] velar precedente: [ŋm],
], [ŋn], etcétera.
[ŋm
Nes secuencies iniciales de pallabra formaes por /e/ + /N/ + consonante,
suel nun s'articular la vocal. Asina, entós, encetar, embruxar puen pronun-
ciase, respeutivamente, [e.n ]tós, [e.n.]cetar y [e.m]bruxar, pero tamién [n ]tós,
[n.]cetar y [m]bruxar.
41
III.
Les consonantes
42
III.
Les consonantes
Los fonemes /r/ y /r- / nun s'oponen nestes posiciones: en principiu de palla-
bra; en final de sílaba o de pallabra; nos grupos pr, tr, cr, br, dr, gr y zr; y
tres l, n y s. D'ello resulta l'archifonema vibrante /R/.
L'archifonema /R/ ofrez dos pronunciaciones estremaes: [r-] múltiple (rede,
Rañeces, alredor, enrestrar, esriñonó), [r] simple (prau, trabe, creyer,
branu, cuadru, groma, zreza) o indistintamente dambes (artu, falar).
El fechu de que nun heba una correspondencia perfeuta ente los fonemes
consonánticos y la so representación escrita ye causa de dellos problemes
ortográficos. Darréu trátense los más importantes.
43
III.
Les consonantes
- Cuando l'étimu de la pallabra tien «b» o bien otros soníos de los que
resulta hestóricamente «b» y asina lo afita la tradición gráfica.
D'esta miente, escríbense con «b» pallabres como moyaba, llamaben,
faba, herba, boriada, cebera, haber, trabe, llombu, xubir, xabón, llobu,
sebe, ñabu, probe, cabu, Ribota, etc.
- Nes pallabres derivaes d'otres que lleven «b». Asina, de beber resul-
ten beberaxu, bebíu, bébora; de llobu resulten llobatu, llobada; de
cabu resulten caberu, acabar; d'ablana resulten ablanar, ablanéu; etc.
- Naquellos casos nos que la tradición escrita afitó l'usu de la lletra «b»,
anque tea escontra la etimoloxía. Exemplos: boda, barrer, bermeyu,
Báscones, etc.
- Siempre que nun se dea seguranza etimolóxica nin tradición escrita.
- Nes xuntures «br» y «bl», seya'l que seya l'aniciu etimolóxicu: branu,
bracu, ábrigu, braña, blima, ablana, vengatible, xiblar, etc.
b) Escríbese «v»:
- Si l'étimu de la pallabra tien «v» o bien otros soníos que la tradición
escrita reflexa con esa lletra: vinu, verde, vidaya, vería, povisa, nuevu,
llavar, avagar, xoven, aprovecer "facese llargu'l tiempu", Villaviciosa,
etc.
- Nos casos en que la tradición escrita afitó l'emplegu de «v», anque
nun tea acordies cola etimoloxía: duviellu, etc.
- Nos derivaos de pallabres que lleven «v». Por exemplu: de vieyu
resulten avieyar, aveyecer, veyura, vieyera; de llavar resulten eslla-
va, llaváu, llavadoriu; d'Uviéu resulta uvieín; etc.
45
III.
Les consonantes
que representen, respeutivamente / s/ y /s/. El so valor distintivu apaez
claru nestes pareyes de pallabres: xana / sana, xustu / sustu, roxa / rosa,
caxa / casa, paxu / pasu, coxa / cosa, pexe / pese, llixu / llisu, mexa /
mesa, poxa / posa, ruxa / rusa, raxa / rasa, rixu / risu, Tuxa / tusa, baxu
/ vasu, etc.
Darréu que'l fonema / s/ ye asemeyáu fonéticamente a /s/ y a /si/, tendráse
procuru n'estremar na escritura: casina "casa pequeña" / caxina "caxa
pequeña, vaina"; Siana "nome de llugar" / xana "personaxe mitolóxicu";
siente "3ª p. del sg. del pres. d'ind. del verbu sentir" / xente "conxuntu de
persones", sienra "terrén" / xenra "casada col fíu"; etc.
Sicasí, danse casos en qu'equivalen dafechu: sierru o xerru, ensamar o
enxamar, insertar o inxertar, subir o xubir, vesiga o vexiga, tisera o tixe-
ra.
b) Lletra «y».
Como orientación, pero ensin algamar a ser norma xeneral, puen dase
les indicaciones siguientes:
- Apaez davezu nos sufixos o terminaciones -ayu -aya, -eyu -eya, -uyu
-uya. Exemplos: espantayu, ayu, orbayu, vergayu, trabayu, carbayu,
borraya, estaya, gandaya, canaya, esperteyu, espeyu, felpeyu, pelleyu,
ceya, cigoreya, oveya, oreya, guedeya, peruyu, ceruyu, baruyu, argu-
yu, aguya, faraguya, rabuya.
Tamién, con otros sufixos o terminaciones rellacionaos colos anteriores:
trabayar, orbayar, carbayéu, espeyar, esfelpeyar, cagayón, espelleyar,
oreyudu, esguedeyar, peruyal, aguyetar, esfaraguyar, etc.
De toes maneres, abonden les esceiciones: marallu, esmarallar, pella, res-
tallu, mella, garulla, etc.
- Nel sufixu o terminación -iyu, -iya, -iyo (qu'alternen con -íu, -ía,-ío).
Exemplos: poliya (tamién polía), maniya (tamién manía), rodiya
(tamién rodía), maraviya (tamién maravía), calaviya (tamién calavía),
aguadiya (tamién aguadía), sortiya (tamién sortía), fiyu (tamién fíu),
Castiya (tamién Castía). Recuérdese qu'en dellos casos esta termina-
ción alterna con -iellu, -iella, -iello (Castiella, maniella, rodiella).
- Escríbese «y», non «ll», naquelles pallabres en qu'esti fonema, n'allu-
gamientu intervocálicu, alterna cola so ausencia. Exemplos: creyer
(tamién creer), trayer (tamién traer), construyir (tamién construir), yo
seya (tamién yo sía), cayer (tamién caer), atribuyir (tamién atribuir),
etc.
- Convién tener en cuenta estos casos: abiyota, afayar, afayadizu,
choyu, lladriyu, conceyu d'Ayer, ayerán, Bisuyu, etc.
48
III.
Les consonantes
3 Perda de consonantes
Na cadena falada, especialmente na conversación rápida, fórmense delles
secuencies de consonantes onde una pue desaniciase de la pronunciación.
Asina, por exemplu, los xatos, les saques o pites roxes pronúnciense dave-
zu suprimiendo la [-s] final de la primera pallabra: "loxatos", "lesaques",
"piterroxes"; pero normalmente estos fenómenos de perda de consonantes
nun tienen nengún reflexu na escritura.
49
III.
Les consonantes
3.3 Contraiciones
La escritura normativa recueye tamién de mou regular la perda de conso-
nantes en delles contraiciones. Esti ye'l casu de les preposiciones con, per
y por siguíes d'un artículu; ver VIII.1.2. Exemplos: con + el ’ col; con +
les ’ coles; per + la ’ pela; por + los ’ polos; etc.
De manera asemeyada, l'indefiníu cada siguíu del tamién indefiníu ún fai
tamién contraición. Asina, cada + un ’ caún; cada + una ’ caúna.
Pa cabu, produzse tamién perda de dalguna consonante en contraiciones
de preposición + preposición, y de preposición + alverbiu; ver XIX.4.14.
Exemplos: per + ente ’ pente; a + en ’ an; per + enriba ’ penriba; per
+ equí ’ pequí; etc.
50
IV.
La sílaba
La sílaba IV
1 Carauterístiques xenerales de la sílaba
Nes sílabes puen estremase dos elementos: el nucleu y los márxenes.
N'asturianu escritu, el nucleu silábicu ocúpalu siempre una vocal. Pel so
llau, los márxenes silábicos puen ocupalos vocales (nos casos de los dip-
tongos y triptongos) o consonantes.
Acordies col númberu de sílabes de que tán formaes, hai pallabres mono-
sílabes (llau, fueu, de, pá, con) o polisílabes, pudiendo ser estes últimes
bisílabes (güeyu, lluna, puerta), trisílabes (antroxu, cadiellu, bígaros),
tetrasílabes (personaxe, escolanciu, nuechiquina), etc.
51
IV.
La sílaba
2.2 Triptongos
Un triptongu produzse cuando un conxuntu de tres vocales s'atopa na
mesma sílaba. Los triptongos siempres s'axusten al esquema vocal zarra-
da (marxe) + vocal semiabierta o abierta (nucleu) + vocal zarrada (marxe).
Los triptongos n'asturianu son éstos: iai, iei, ioi, iau, ieu, uai, uei, uau, ueu.
Exemplos: allampiáis, estropiéis, dió-ylu, ariciáu, mieu, acentuái, güei,
acentuáu, llueu, etc. Si tres vocales xuntes nun s'atopen na mesma sílaba,
dizse tamién qu'hai hiatu: antroxaríeis, fueín.
2.3 Hiatos
Hiatu ye una secuencia de vocales que nun s'atopen na mesma sílaba,
sinón que se dixebren en sílabes estremaes. Hai tres menes d'hiatu:
a) Hiatu producíu por una secuencia de dos vocales medies o abiertes.
Al nun se cumplir el requisitu de la presencia d'una vocal zarrada, caúna
de les dos vocales allúgase en sílabes estremaes. Nesti casu tán les secuen-
cies ae, ao, ea, eo, oa, oe, ee, oo. Exemplos: paez, moyao, teatru, peor, toa,
coeficiente, enfeemos, too.
Lo mesmo apuerta si una de dambes vocales forma diptongu con otra ter-
cera. Trátase de secuencies como a-ei, a-eu, e-ai, e-au, e-ei, e-oi, o-ai, o-
au, etc., y n'orde inversu, ia-e, ia-o, ie-o, ua-e, ua-o, ue-a, ue-o, etc.
52
IV.
La sílaba
Exemplos: traéi, Faéu, creáis, enfeáu, creéi, deseó-y, lloái, lloáu, unviaes,
llimpiao, mieos, apanguaes, acentuao, pueas, pueo, etc.
b) Hiatu en secuencies de dos vocales, una d'elles zarrada y tónica.
En secuencies vocáliques qu'axunten les condiciones p'afayase na mesma
sílaba, produzse siempre un hiatu cuando la vocal zarrada ye tónica. Esi
fechu márcase siempre con un acentu gráficu. Exemplos: tríe, ferrería,
crío, acentúe, falcatrúa, actúo, maíz, caún, seízu, feúcu, poícu, etc. Lo
mesmo asocede en secuencies de dos vocales zarraes: fiína, Mariína, salíi,
apurríi, fíu, ruíu.
Tamién se produz hiatu cuando nuna xuntura de tres vocales que deberíen
formar triptongu, una de les zarraes ye tónica; entós ésta allúgase nuna
sílaba distinta a la de les otres dos vocales, que formen diptongu. Son los
casos de les secuencies íei, ieí, ieú, íai, íoi, iaú, úei, ueí, ueú, úai, úoi, etc.
Exemplos: facíeis, uvieínes, pieúcu, perdíais, fío-y, acentúe-y, fueínos,
fueúcos, acentúa-y, acentúo-y, etc.
c) Hiatu en secuencies propies de diptongu.
Nun númberu indetermináu de casos, atopámonos con qu'una xuntura de
dos vocales cumple toles condiciones pa producir un diptongu, pero
entrambes vocales pronúnciense en sílabes estremaes. Esto pue aportar
cuando les dos vocales tán en contautu pola perda d'una antigua conso-
nante que les separtaba. La mayoría de les vegaes nun se reflexa esti fenó-
menu gráficamente. Exemplos: triar [triár], non *[trjár]; triaremos [triaré-
mos], non *[trjarémos]; afié [afié], non *[afjé]; fióse [fióse], non *[fjóse];
Tiós [tiós], non *[tjós]; etc.
2.3.1 ADAUTACIÓN D’HIATOS EN PALLABRES D’ORIXE CULTU
Los hiatos presentes nes pallabres cultes orixinaries adáutense al asturia-
nu como sigue darréu:
a) Como norma de calter xeneral, caltiénense al adautase a la llingua astu-
riana. Asina, teatru, non *tiatru; área, non *aria; ideolóxicu non *idioló-
xicu; coetaneu non *coetaniu; estereofónicu, non *esteriofónicu; meteo-
roloxía non *metioroloxía; realidá non *rialidá; etc. De toes maneres,
hai diptongu en llinia y nos sos derivaos.
b) Por razones remanecíes de la morfoloxía asturiana, dellos hiatos de la
llingua d'orixe adáutense como diptongos: nucleu (pero núcleos),
homoxeneu (pero homoxénea, homoxéneo, homoxéneos, homoxénees),
53
IV.
La sílaba
3 Distribución y combinación
de consonantes na sílaba
A efeutos normativos, nenguna consonante, seya sola o en grupu, nun pue
allugase nel nucleu silábicu, sinón qu'ocupará'l marxe prenuclear o pos-
nuclear.
54
IV.
La sílaba
55
IV.
La sílaba
56
IV.
La sílaba
D'esta miente, escribiránse con «ll-» inicial les pallabres (y los sos deriva-
os) d'orixe cultu si asina se recueye na tradición de la llingua. Exemplos:
llaberintu, llabial, llaboral, llaboratoriu, llapiceru, llápiz, llateral, llatín,
llector, llectura, llegal, lleición, llepra, llépara, lletanía, lletricidá (tamién
electricidá), llétricu (tamién eléctricu), llexislar, lliberal, llibertá, llicen-
cia, llícitu, llicor, llimbu, llinguaxe, llingüística, llinia, llinterna, llira, llí-
ricu, lliteral, lliteratura, llitru, lliturxa, llonxitú, llotería, lluminaria, llu-
minosu, llunar, llustru, llutu, etc.
b) De la mesma manera, escribiránse con «ll-» inicial otros cultismos aco-
yíos modernamente, por más que nestos s’almita tamién la escritura con
«l-». Exemplos: lleucemia o leucemia, llicántropu o licántropu, llicéu o
licéu, llocal o local, llocalidá o localidá, llocomotora o locomotora,
llogaritmu o logaritmu, llóxicu o lóxicu, lluxu o luxu, lluxuria o luxu-
ria, etc.
c) De toes maneres, caltiénse la «l-» orixinaria nestes pallabres: la “nota
musical”; lata “fueya de metal”, que nun se confunde con llata “palu
llargu”; lentu “que va selemente”, que s’opón a llentu “húmedu”; y len-
tes “gafes”, que s’estrema de llentes “húmedes”.
d) Tamién s'aconseya caltener con «l-» inicial los nomes xeográficos non
asturianos del tipu: Londres, Libia, Lisboa, Liberia, Lombardía,
Lituania, Lausana, Laconia, Luxemburgu, Letonia, Luisiana, etc.
Pero escribiráse «ll-» (o «ll -») naquellos topónimos que nun siendo almi-
nistrativamente asturianos, tienen una espresión acordies cola so herencia
. .l aciana, L
llingüística: Lleón, L . .l umaxu, etc.
57
IV.
La sílaba
c) Tamién s'escriben con «-ll-» interior toles pallabres formaes cola xun-
tura de prefixos a pallabres qu'entamen per «ll-» inicial: allunizar, ple-
nilluniu, billabial, billingüe, collaborar, illegal, prollongar, collateral,
neolliberal, sociollingüística, delliniante, hectollitru, etc.
60
IV.
La sílaba
62
IV.
La sílaba
63
IV.
La sílaba
64
V.
L’acentu
L'acentu V
1 Carauterístiques del acentu n'asturianu
L'acentu ye'l mayor contraste con que se pronuncia una sílaba en compa-
ranza coles del so rodiu. N'asturianu l'acentu llógrase pola mayor intensi-
dá de voz na emisión d'una sílaba. La sílaba dotada d'acentu ye tónica,
mentanto que la que ta privada d'elli nómase átona.
L'elementu silábicu que recibe la intensidá acentual ye'l nucleu, exercíu n'as-
turianu siempre por una vocal: fu-ra-cu, xa-bón, As-tu-ries, co-yer, di-cir.
Cuando una sílaba tónica contién un diptongu o un triptongu, l'acentu recí-
belu siempre la vocal abierta: pau-tu, ca-fian-te, en-rie-du, U-viéu, güei.
Les xuntures de vocales zarraes, o diptongos indiferentes, puen almitir la
tonicidá en cualquier de les vocales: viu-da, sui-zu, Lluis, Tiu-ya.
N'asturianu l'acentu ye llibre (xinte / xinté), anque en xeneral asóciase
nuna mesma pallabra siempre a una sílaba fixa; ye perestraño que la síla-
ba tónica se tresllade dientro la pallabra. De toes maneres, sí ye normal
que los sufixos o les desinencies verbales faigan que l'acentu camude de
sílaba. Exemplos: furacu, pero furaquín; lleche, pero llecheru; Payares,
pero payariegu; yo falo, pero nós falamos; mancar, pero mancadura; ave-
rar, pero averamientu; etc.
lles), los posesivos (el mio llibru, la to casa, el mio, la to, les xeres de
vueso, el fíu tuyu), los indefiníos (otru día, el mesmu, dalgunes lleis, tolos
ñeros), los interrogativos y esclamativos (qué, quién, cuánto, ú, ónde), los
pronomes en función de suxetu o términu preposicional (elli xuega, pa
min, contigo, ensin vós), les formes verbales (falamos, apurrir, cantái, ye,
son, hai), los alverbios (bien, mal, dafechu, apriesa, nenyures, yá, equí,
non, nun) y les interxeiciones (¡ai!, ¡miániques!, ¡meca!, ¡ne!).
2.1.2 PALLABRES ÁTONES
Son pallabres átones: los artículos (el llobu, les comparances), los relati-
vos (el llibru que merqué, quien lu vio foi Mino, la casa onde vive ye
guapa, el sitiu au vas ta lloñe), los pronomes en función de complementu
direutu o indireutu (díxomelo, nun te quexes), les preposiciones (ante la
ilesia, baxo l'horru, con xente, dende Tinéu) y les conxunciones (xineru y
febreru, Xuan ya María, Llanes o Cabrales).
66
V.
L’acentu
67
V.
L’acentu
Convién fixase que n'asturianu les siguientes pallabres nun tienen hiatu,
sinón diptongu: periodu, etiope, austriacu, olimpiada, cardiacu, zodiacu,
etc.
c) Ye norma emplegar l'acentu gráficu siempre nes xuntures ii cuando una
d'elles ye tónica. Nesti casu, l'acentu llántase sobre la vocal tónica:
fiína, Mariína, salíi, apurríi.
d) Nos hiatos de "vocal zarrada tónica + diptongu" (o "diptongu + vocal
zarrada tónica"), tamién se llanta siempre acentu gráficu sobre la vocal
zarrada, como mediu de facer notar l'hiatu. Exemplos: facíeis, uvieínes,
perdíais, fueínos, fueúcos.
e) Nos hiatos de "vocal zarrada + semiabierta o abierta tónica", usaráse l'a-
centu cuando asina lo pidan les normes xenerales. Exemplos: afié, fió,
Tiós, pero triar, fiaremos.
68
V.
L’acentu
Nos compuestos xebraos por guión curtiu, acentúense los dos elementos
independiente ún d'otru. Asina: un problema político-relixosu, un fenóme-
nu físico-químicu, l'autovía astur-cántabra.
69
V.
L’acentu
70
V.
L’acentu
exemplu, nun enunciáu como con esta fala entenderíase esta como axeti-
vu y fala como sustantivu; pero nel enunciáu con ésta fala, el demostrati-
vu ésta nun podría ser más que pronome y fala verbu. Otros exemplos: toi
sintiendo esi cantar "esa canción" / toi sintiendo ési cantar "cómo canta
esi".
Nun hai, entós, nenguna obligación d'acentuar los pronomes demostrati-
vos n'exemplos como éstos: aquella que faló ayeri ye la muyer; esos dexa-
ron un bon esbilladeru equí; tuvo de parpayuela con eses.
3.6.4 PREPOSICIONES ENTE Y ÉNTE
Ente y énte son dos preposiciones distintes. La preposición ente equival a
"ente medies de", n'oraciones como púnxose ente l'armariu y la parede. La
preposición énte ye variante de ante, y equival a "delantre de": axuntá-
ronse énte la casa'l conceyu o axuntáronse ante la casa'l conceyu. Ver
XIX.4.2.
71
Morfoloxía
72
Morfoloxía
73
VI.
El nome
y l’axetivu
El nome y l’axetivu VI
1 El nome o sustantivu
1.1 Carauterístiques xenerales
El sustantivu o nome ye una categoría sintáctica que ye a exercer funcio-
nes propies como la de nucleu nominal, suxetu, complementu direutu y,
capacitáu pola preposición correspondiente, complementu indireutu, com-
plementu circunstancial y suplementu. Exemplos: el bon llibru vieyu, el
páxaru esnala, come mazanes, mercó-y carambelos al neñu, entrugólo
con duldes, falaben de llaceries.
El sustantivu consta de dos partes bien definíes: el lexema o raíz, qu'apor-
ta'l significáu básicu; y los morfemes, qu'aporten significaos secundarios y
sirven d'enllaz con otros elementos de la oración. Asina: páxar-u, rapaz-a,
llob-os, pit-es.
El lexema o raíz ye la base del sustantivu; el so conteníu siempre fai refe-
rencia a entidaes de la realidá, seyan concretes o astrautes, coses o perso-
nes, individuales o coleutives, etc.
Los morfemes nominales son:
- El xéneru, que s'asocia a estremaos significaos (sexu, tamañu...) o a nen-
gún; dixebra los sustantivos en masculinos o femeninos.
- El númberu, qu'opón una clas d'individuos o ún en particular (singular)
a un númberu indefiníu d'unidaes (plural).
- L'artículu, que ye un identificador qu'actualiza una parte de la realidá
que'l sustantivu clasifica. L'artículu opónse a la so ausencia: xente / la
xente, ropa de neña / ropa de la neña.
Dientro'l grupu sintagmáticu nominal, el nome pue dir acompañáu de
subordinaos axetivos o axetivaos: el páxaru mariellu, el páxaru de plumes
blanques, esti páxaru.
*ocho carnes, *nueve fumos, etc.). Nun ha confundise non cuntable con
coleutivu: los sustantivos carne o fumu son non cuntables, pero nun son
coleutivos.
Hai dos menes de sustantivos non cuntables:
a) Sustantivos siempre non cuntables.
Estos sustantivos faen siempre referencia a una realidá xenérica o a un
conxuntu indetermináu. Polo tanto, nunca nun puen ser cuntables. Ye'l
casu de sustantivos como lleche, dineru, xente, ropa, lleña, sidra, ferruñu,
aceite, carne, ganáu, sable, fumu, fariña, nieve, xelu, folla, repla, barru,
magaya, cuchu, gandaya, etc.
b) Sustantivos unes vegaes cuntables y otres non cuntables.
Munchos sustantivos, refiriéndose al mesmu tipu de realidá, puen ser cun-
tables nunos contestos y non cuntables n'otros. Nestos casos, produzse un
distintu significáu: elementu individual o realidá xenérica. Ye'l casu de
sustantivos como fueya, piedra, papel, pera, café, güesu, etc. Exemplos:
metió una fueya seca en llibru, pero ta tol suelu enllenu de fueya seco; dio
-y con una piedra menuda en güeyu, pero a la vera'l ríu hai muncha pie-
dra menudo; anotó'l teléfonu nun papel blancu que-y apurrieron, pero
baxó a la llibrería a mercar papel blanco; nun comí más qu'una pera
madura, pero llegó un camión cargáu de pera maduro; el café calentino
sabe perbién, pero tomé un café calentín nun pocillu; ye un adornu de
güesu duro, pero el perru nun pue royer esi güesu duru.
L'ambivalencia d'estos sustantivos débese a emplegase'l mesmu vocablu
pa referinos al elementu individual y a la realidá xenérica.
Como fechu xeneral, estos sustantivos nun camuden la so terminación por
ser cuntables o non cuntables. Sicasí, na llingua falada fáenlo dellos sus-
tantivos, que presenten un final en -u si son cuntables, opuestu a un final
en -o si son non cuntables. Dada la gran inestabilidá y variabilidá que nesti
aspeutu s'atopa na fala de les diverses zones, nel asturianu escritu aconsé-
yase facer esa estremación nestos tres casos: fierru "un oxetu" / fierro
"metal", pelu "ún solu" / pelo "conxuntu indetermináu de pelos, el mate-
rial" y filu "ún solu" / filo "el material".
El fechu de qu'un sustantivu seya cuntable o non cuntable tien repercusio-
nes tanto na concordancia col axetivu o nel referente pronominal, como
nel so funcionamientu na oración; ver XXII.2.3.2 y XXIV.4.1.1.
76
VI.
El nome
y l’axetivu
77
VI.
El nome
y l’axetivu
78
VI.
El nome
y l’axetivu
2 L'axetivu
2.1 Carauterístiques xenerales
2.1.1 TRAZOS MOFOLÓXICOS
L'axetivu ye la categoría sintáctica qu'exerce autónomamente les funcio-
nes d'elementu subordináu nominal, d'atributu y d'atributu del suxetu y del
complementu direutu. Exemplos: el páxaru mariellu, el páxaru ye guapu,
la neña llegó afamiada, trai terecíes les manes.
Lo mesmo que'l sustantivu, nel axetivu estrémense dos partes bien definí-
es: el lexema o raíz, qu'aporta'l significáu básicu; y los morfemes, que sir-
ven de llazos de rellación con otros elementos de la oración. Asina:
mariell-u, guap-a, blanc-o, llarg-os, anch-es.
El lexema o raíz ye la base del axetivu; el so conteníu fai referencia a cua-
lidaes o determinaciones de mui diverses menes, atribuyíes al sustantivu
al qu'acompañen.
L'axetivu presenta los siguientes morfemes:
- El xéneru masculín, femenín y neutru. El xéneru masculín o femenín del
axetivu ye siempre repercusión del que presente'l sustantivu col que con-
cuerde. El xéneru neutru apaez cuando l'axetivu, allugándose pospuestu al
sustantivu o como atributivu, entra en concordancia con un sustantivu non
cuntable; tamién apaez precedíu del artículu neutru. Nestos casos, el xéne-
79
VI.
El nome
y l’axetivu
80
VI.
El nome
y l’axetivu
81
VI.
El nome
y l’axetivu
ción nun s'espresa. Sicasí, lo referenciao pue espresase per aciu de sintag-
mes diversos. Por exemplu: la sidra tien preciu doble que'l vinu, la sidra
tien preciu doble del qu'anunciaben, la sidra tien preciu doble del anun-
ciáu, la sidra tien preciu doble al anunciáu.
2.3.2 GRAU SUPERLATIVU
El grau superlativu presenta la cualidá del axetivu na so mayor intensidá.
Hai dos menes de superlativu: el relativu y l'absolutu.
El superlativu relativu presenta la cualidá col mayor o menor grau d'in-
tensidá dientro d'un conxuntu que se toma como referencia. El superlativu
relativu constrúise cola secuencia el (la, lo, los, les) + más (menos) + axe-
tivu + de + referencia. Exemplos: el mio pueblu ye'l más guapu del con-
ceyu, esos asuntos yeren los menos abegosos de toos.
El superlativu absolutu presenta la cualidá col mayor grau d'intensidá,
pero ensin referencia a nengún otru elementu de referencia. Hai varies
maneres de formalu:
a) Anteponiéndo-y al axetivu'l prefixu per-. Exemplos: esti pueblu ye per-
guapu, ye un perru perblancu, el cielu del atapecer ye perroxu, ye un
asuntu perabegosu.
b) Anteponiéndo-y al axetivu'l prefixu re- o requete-. Exemplu: ye un
home revieyu, púnxose requetellocu.
c) Amestándo-y al axetivu'l sufixu -ísimu, -ísima, -ísimo. Exemplos: gua-
písimu, blanquísimu, llarguísimu, etc. De toes maneres, ha tenese en
cuenta que ciertu númberu d'axetivos nun lleven con facilidá esti sufi-
xu, y otros nun puen llevalu.
d) Anteponiéndo-y al axetivu alverbios de cantidá como muncho, mui,
bramente, etc. Exemplos: esti pueblu ye muncho guapu, ye un perru
mui blancu, el cielu del atapecer ye bramente roxu.
e) Remanando procedimientos sintácticos, como reiteraciones (ye un
home vieyu vieyu), frases comparatives (ye más llistu que cien sabios
xuntos), frases consecutives (ta tan frío que xela l'aliendu), frases
feches (ye como un volador "rápidu"), etc.
Considérase redundante axuntar nel mesmu axetivu dos procedimientos
superlativos al empar; diráse, entós, perblancu, mui blancu o blanquísimu,
pero non *mui blanquísimu o *perblanquísimu; mui vieyu o revieyu, pero
non *mui revieyu; etc.
82
VI.
El nome
y l’axetivu
83
VI.
El nome
y l’axetivu
riable -o: ellos falen fino, equí trabayen curioso, esguilamos rápido,
falaron posao del asuntu.
Ver tamién XXIII.3.7.3.
84
VII.
El xéneru
y el númberu
El xéneru
y el númberu VII
1 El xéneru. Masculín y femenín
El xéneru ye un morfema común a sustantivu y a axetivu. La concordan-
cia per parte l'axetivu ye una pura repercusión del xéneru del sustantivu.
Sobre los aspeutos sintácticos de la concordancia de xéneru masculín y
femenín dientro del grupu nominal, puen vese XXII.2.3.1 y 3.3; y na ora-
ción atributiva, XXIV.4.
1.1 Sustantivos masculinos y femeninos
Los sustantivos de la llingua preséntense, pelo xeneral, o en xéneru mas-
culín o en xéneru femenín, fechu que se comprueba pol artículu y los axe-
tivos antepuestos dientro'l mesmu sintagma, o polos axetivos pospuestos
atributivos si'l sustantivu ye cuntable: la casa; bona casa, primera casa,
esta casa, dalguna casa, la nuestra casa, otra casa; casa alta, casa vieya,
casa afayadiza, etc. Acordies cola so capacidá pa ufrir variación de xéne-
ru, los sustantivos puen ser:
a) De xéneru variable: son aquellos que presenten variación de masculín y
femenín. Puen xebrase en dos grupos:
- Los que lleven asociáu un cambiu de significáu según el xéneru (sexu,
tamañu, etc.), como el llobu / la lloba, el furacu / la furaca, el xurista /
la xurista.
- Los que nun lleven asociáu un cambiu de significáu según el xéneru: el
sangre o la sangre, el mar o la mar, el cacagüés o la cacagüesa; el lle-
che o la lleche, el cubil o la cubil, el llargor o la llargor.
b) De xéneru invariable o fixu: son aquellos que presenten namái un xéne-
ru, seya masculín como en el fégadu, el camión, el llimiagu, el llabor,
el sal, el miel, el llume, el sartén, l'ubre, el cal, el gripe; seya femenín
como en la lluna, la vidaya, la formiga, la canal, la calor, l'anfiler, la
pantasma, la ponte, la coñá, la utre, la blima.
En llinies mui xenerales, obsérvase que n'asturianu asóciense al xéneru
masculín los sustantivos que terminen en -u, -án, -ín, -ás y -az. Asina ye
en casos como el furacu, l'abogáu, el xiblíu, el castañéu, el fontán, el
camín, el cabás, el rapaz.
85
VII.
El xéneru
y el númberu
86
VII.
El xéneru
y el númberu
87
VII.
El xéneru
y el númberu
Hai abondos casos nos que'l masculín fai referencia al individuu y el feme-
nín al conxuntu d'esos individuos. Exemplos: el cuernu, la cuerna; el
tuenu, la tuena; el cacíu, la cacía; el vasu, la vasa; el maderu, la madera.
1.4.4 MASCULÍN Y FEMENÍN SIN NENGUNA REFERENCIA
Ye frecuente que la oposición masculín / femenín nun amieste nenguna
diferencia de significáu. Ye lo qu'asocede en casos como éstos: el caca-
güés, la cacagüesa; el lleche, la lleche; el mar, la mar; el mazanal, la
mazanal; el peral, la peral; el pumar, la pumar; el sangre, la sangre.
1.4.5 VARIACIÓN APARENTE DE XÉNERU
A pesar de la so apariencia, sustantivos como los que se citen darréu nun
88
VII.
El xéneru
y el númberu
2 El neutru
2.1 Carauterístiques xenerales
El neutru ye un xéneru qu'apaez nel artículu, nos axetivos, nos referentes
y nos pronomes personales qu'entren en concordancia con sustantivos non
cuntables y con otros elementos d'asemeyaes carauterístiques.
A diferencia del xéneru masculín y femenín y del númberu, el neutru nun
tien manifestación (sacantes unos pocos de casos) nel términu rexente o
nuclear de la concordancia (el sustantivu), sinón namái nel términu subor-
dináu, o seya, nel axetivu o referente. Sicasí, la presencia del neutru nel
axetivu o nel referente ye pura repercusión del calter non cuntable del tér-
minu principal.
Los sustantivos y otros elementos qu'esixen concordancia de neutru, apa-
ecen siempre en singular; el neutru enxamás s'asocia al númberu plural, lo
que se reflexa tamién na concordancia col verbu.
La esistencia del neutru fai que n'asturianu l'axetivu pueda amosar tres ter-
minaciones: -u pal masculín, -a pal femenín y -o pal neutru. Por exemplu:
malu, mala, malo.
Tolo que se refier a la sintaxis del neutru pue atopase en XXII.2.3.2 y
XXIV.4.1.1.
89
VII.
El xéneru
y el númberu
90
VII.
El xéneru
y el númberu
92
VII.
El xéneru
y el númberu
93
VII.
El xéneru
y el númberu
94
VII.
El xéneru
y el númberu
95
VII.
El xéneru
y el númberu
96
VIII.
L’artículu
L'artículu VIII
1 Formes del artículu
SINGULAR el la lo
PLURAL los les
97
VIII.
L’artículu
1.2 Contraiciones
N'otres ocasiones, la perda de vocales nes formes del artículu nun se refle-
xa na escritura col apóstrofu, sinón per aciu d'una contraición. Delles
vegaes ye la preposición, y non l'artículu, la que sufre la perda de soníos;
98
VIII.
L’artículu
otres, son dambos. Por exemplu, peles o del son contraiciones de per + les
y de de + el, respeutivamente.
1.2.1 CONTRAICIONES DE PREPOSICIÓN + ARTÍCULU
Al axuntase nel decursu una preposición y un artículu, fórmense les con-
traiciones que s'amuesen nesti cuadru:
EL LA LO LOS LES
A al
DE del
PA pal
SO sol
CON col cola colo colos coles
EN nel na no nos nes
PER pel pela pelo pelos peles
POR pol pola polo polos poles
2 Carauterístiques morfolóxiques
del artículu
2.1 Conteníu
L'artículu ye un signu morfolóxicu nominal. Pertenez, polo tanto, a la
mesma categoría que'l númberu y el xéneru nominales.
El conteníu aportáu pol artículu ye'l de ser un identificador del sustantivu
o elementu sustantiváu al qu'acompaña. D'esta miente, el valor del artícu-
lu constátase n'oposición a la so ausencia. El sustantivu ensin artículu cla-
sifica la realidá; el sustantivu con artículu actualiza una fastera d'esa rea-
lidá clasificada, presentándola na so esistencia real y conocida gracies al
so valor fóricu. Esto ye lo que pue pescanciase nestes oposiciones: vieno
con xente de Valdés / vieno cola xente de Valdés, traxeron carbón / traxe-
ron el carbón, punxéronse a esnalar páxaros de los árboles / punxéronse
a esnalar los páxaros de los árboles, viende cases / viende les cases, busca
dineru / busca'l dineru.
100
VIII.
L’artículu
101
VIII.
L’artículu
102
IX.
Los
demostrativos
Los demostrativos IX
1 Formes de los demostrativos
Los demostrativos son axetivos o pronomes que s'empleguen pa señalar o
amosar la rellación cercana o alloñada qu'un oxetu de la realidá tien coles
persones gramaticales.
Los demostrativos n'asturianu presenten les formes que siguen darréu:
103
IX.
Los
demostrativos
2 Carauterístiques funcionales
Na so función d'axetivos, los demostrativos exercen como términos subor-
dinaos de sustantivos y concuerden con ellos en xéneru y númberu,
pudiendo presentase antepuestos (esti home, esa muyer, aquella lleña),
104
IX.
Los
demostrativos
105
IX.
Los
demostrativos
106
X.
Los posesivos
Los posesivos X
1 Formes de los posesivos
Los posesivos son axetivos o pronomes que s'empleguen pa indicar pose-
sión u otru tipu de rellación ente un términu y les persones gramaticales.
MASCULÍN FEMENÍN
2ª Sing. el to la to
pers. Plur. los tos les tos
3ª Sing. el so la so
pers. Plur. los sos les sos
1ª Sing. el nuesu ~ el nuestru la nuesa ~ la nuestra
DELLOS POSESORES
pers. Plur. los nuesos ~ los nuestros les nueses ~ les nuestres
2ª Sing. el vuesu ~ el vuestru la vuesa ~ la vuestra
pers. Plur. los vuesos ~ los vuestros les vueses ~ les vuestres
3ª Sing. el so la so
pers. Plur. los sos les sos
Exemplos: el mio neñu, el to llibru, el so pueblu; los mios neños, los tos
llibros, los sos pueblos; la mio neña, la to casa, la so xera; les mios neñes,
les tos cases, les sos xeres; el nuesu neñu (el nuestru neñu), el vuesu lli-
bru (el vuestru llibru); los nuesos neños (los nuestros neños), los vuesos
llibros (los vuestros llibros); la nuesa neña (la nuestra neña), la vuesa
casa (la vuestra casa); les nueses neñes (les nuestres neñes), les vueses
cases (les vuestres cases); el mio carbón, el to carbón, el so carbón, el
nuesu carbón (el nuestru carbón), el vuesu carbón (el vuestru carbón); la
mio ropa, la to ropa, la so ropa, la nuesa ropa (la nuestra ropa), la vuesa
ropa (la vuestra ropa).
107
X.
Los posesivos
1ª Sing. mio
pers. Plur. mios
UN POSESOR
2ª Sing. to
pers. Plur. tos
3ª Sing. so
pers. Plur. sos
3ª Sing. so
pers. Plur. sos
Exemplos:
- El neñu mio, el neñu ye mio, el llibru to, el llibru paez to, el pueblu so,
esi pueblu yera so; los neños mios, los neños son mios, los llibros tos,
los llibros paecen tos, los pueblos sos, esos pueblos yeren sos.
- La neña mio, la neña ye mio, la casa to, la casa paez to, la xera so, esa
xera será so; les neñes mios, les neñes son mios, les cases tos, les cases
paecen tos, les xeres sos, eses xeres serán sos.
- El neñu nuesu (nuestru), el neñu ye nuesu (nuestru), el llibru vuesu
(vuestru), el llibru paez vuesu (vuestru), el pueblu so, esi pueblu yera
so; los neños nuesos (nuestros), los neños son nuesos (nuestros), los lli-
bros vuesos (vuestros), los llibros paecen vuesos (vuestros), los pueblos
sos, esos pueblos yeren sos.
- La neña nuesa (nuestra), la neña ye nuesa (nuestra), la casa vuesa (vues-
tra), la casa paez vuesa (vuestra), la xera so, esa xera yera so; les neñes
nueses (nuestres), les neñes son nueses (nuestres), les cases vueses (vues-
tres), les cases paecen vueses (vuestres), les xeres sos, eses xeres yeren sos.
- El carbón mio, el carbón ye mio, el dineru to, el dineru será to, el ganáu
so, el ganáu paez so; el carbón nueso (nuestro), el carbón ye nueso
(nuestro), el dineru vueso (vuestro), el dineru será vueso (vuestro), el
ganáu so, el ganáu paez so.
- La lleche mio, la lleche ye mio, la xente to, la xente yera to, la madera
so, la madera paez so; la lleche nueso (nuestro), la lleche ye nueso
(nuestro), la xente vueso (vuestro), la xente yera vueso (vuestro), la
madera so, la madera paez so.
1.2.2 MODELU B
Les formes del modelu B son éstes:
109
X.
Los posesivos
2 Carauterístiques funcionales
3 Conteníu y emplegos
3.1 Significáu del posesivu
El posesivu tien como misión amosar una rellación direuta, de dependen-
cia, ente un oxetu y una persona gramatical. Dende un puntu de vista gra-
matical, l'axetivu posesivu equival a una secuencia de + pronome tónicu,
onde de trespón a axetivu'l pronome. D'esta miente, el mio pueblu ven-
dría a equivalir a daqué asina como "el pueblu de min", la to llibertá a "la
llibertá de ti", los enfotos nuesos a "los enfotos de nosotros", les sos espe-
110
X.
Los posesivos
rances a "les esperances d'ellos o d'elles", etc. Nel casu de la tercera per-
sona, el posesivu pue tar en llugar de cualquier complementu del nome
precedíu de preposición: la voz d'Alicia ’ la so voz, la voz so.
Dientro d'esa rellación direuta (de dependencia), el posesivu pue ufrir
significáu de posesión o pertenencia. Por exemplu, nes oraciones dexé-y
los mios zapatos, Asturies y los sos conceyos, Lluis y les sos zunes, el
vuesu dineru metéislo en bancu, la llingua y los sos dialeutos. Otres
vegaes, el posesivu pue ser mediu d'acentuar l'afeutu o la espresividá de
daqué, como en ¡ai, mio fiyín!, méteste na to camina y a dormir, a ella
que nun-y molesten al so Xandru. Y, en xeneral, el posesivu úsase como
niciu d'una rellación más o menos estrencha ente dos términos: el vues-
tru tren sal a les cinco (el tren nel que vais viaxar), tien que vevos el mio
dentista (el dentista al que yo voi davezu), esta ye la mio cai (la cai onde
vivo), ponéi la mio canción (la canción que más me presta), l'Uviéu ye'l
nuesu equipu (l'equipu que siguimos), etc.
111
X.
Los posesivos
tículu. Sicasí, hai determinaes circunstancies en que pue, pero nun ye obli-
gao, presentase ensin artículu. Son éstes:
a) Con nomes de parentescu cercanu: mio pá, to ma, so fíu, mio suegra, to
güelu, etc.
b) Con dellos nomes que presenten una identificación perprecisa: voi pa
mio casa, vas pa to pueblu.
c) En dellos tratamientos solemnes, como los que se dediquen a divinidaes
o autoridaes: Nuesu Señor Xesucristu, So Maxestá, Vuesa Escelencia.
d) En delles secuencies estereotipaes: nun lo dixo en so vida.
N'otres ocasiones, l'emplegu del artículu ta torgáu dafechu. Ye'l casu de los
emplegos vocativos: ¿qué quies, mio neñu?, ¡mio fiyín, ven p'acá!
112
X.
Los posesivos
4 Posesivos perifrásticos
Arriendes de les formes yá vistes, l'asturianu tien estes otres formes pose-
sives:
de mio
de to
de so
de nueso ~ de nuestro
de vueso ~ de vuestro
de so
El posesivu perifrásticu presenta estes carauterístiques:
- Úsase siempre precedíu de la preposición de.
- Ye invariable en xéneru y númberu, polo qu'enxamás establez concor-
dancia con nengún elementu: el neñu de mio, la casa de mio, los neños de
mio, les cases de mio; el neñu de to, la casa de to, los neños de to, les
cases de to; el neñu de so, la casa de so, los neños de so, les cases de so;
el neñu de nueso (el neñu de nuestro), la casa de nueso (la casa de nues-
tro), los neños de nueso (los neños de nuestro), les cases de nueso (les
cases de nuestro); el neñu de vueso (el neñu de vuestro), la casa de vueso
(la casa de vuestro), los neños de vueso (los neños de vuestro), les cases
de vueso (les cases de vuestro); el carbón de mio, el dineru de to, el fierro
de so; la lleña de mio, la ropa de to, la madera de so.
- Dientro'l grupu nominal pue exercer de subordináu pospuestu (non ante-
puestu): gustó-yos enforma l'abrigu de mio; ésa ye la casa de to; a Xuan
yá-y dieron el dineru de so; cuntémos-yos los chistes de nueso (de nues-
tro); espresái les idees de vueso (de vuestro). Y tamién de nucleu: el de
mio perdílu; la casa d'Alfredo vila, pero la de to non; lo de so fundiólo too
xugando al bingu; los de nueso (de nuestro) yeren de morrer de risa; coles
de vueso (de vuestro) nun tamos d'acuerdu. Na so condición de nucleu,
113
X.
Los posesivos
114
XI.
Los indefiníos
Los indefiníos XI
1 Carauterístiques xenerales
115
XI.
Los indefiníos
2 Indefiníos cuantificadores
116
XI.
Los indefiníos
ellos dixeron lo que-yos paeció; les vecines, toes elles foron falar del pro-
blema col alcalde; ¿la lleña? moyóse too ello col orbayu; la casa, quedó
toa ella a escures; axuntémonos toos nós (nosotros) nuna espicha; agra-
deciéronvos a toos vós (vosotros) el vuesu favor. Amás, esti mesmu inde-
finíu, si se convierte nun auténticu sustantivu, garra'l significáu de "totali-
dá, conxuntu total": Dios ye'l tou, les obres d'esti escritor formen un tou
coherente. Cuando a esti mesmu indefiníu-y siguen les diverses formes del
artículu, fórmense les contraiciones tol tola tolo tolos toles.
Na so condición d'axetivos, estos indefiníos puen alverbializase fixándose
na forma del neutru (ver XXIII.3.7.3). Exemplos: trabayen poco, ta abon-
do cansáu, gústa-yos bastante caminar, elles yeren muncho necies, mué-
vense demasiao pelos chigres, son del too atentos. Nesti sen, munchu -a
-o, cuando s'alverbializa, preséntase coles formes equivalentes muncho o
mui: ye muncho blancu o ye mui blancu.
L'indefiníu tou toa too, anque formalmente nun s'alverbializa, pue presen-
tar un comportamientu cuasi qu'alverbial cuando s'emplega como subor-
dináu d'un axetivu y concordando con elli. Nestos casos vien a equivalir
en significáu a "dafechu, del too, enteramente". Exemplos: púnxose tou
contentu cuando-y lo dixeron, esa puerta ta toa esgonciada, a les colla-
cies atopéles toes murnies.
A nun ser tou, el restu almite —alternando col usu axetivu— la construc-
ción partitiva, que consiste nuna sustantivación qu'establez concordancia
con un sustantivu subordináu; ver XXII.2.12. Exemplos: mercó poques
peres o mercó poques de peres, carguen abondu carbón o carguen abon-
do de carbón, tien munchos años o tien munchos d'años.
El cuantificador pocu -a -o, en plural, pue reforzase per aciu del indefiníu
unos unes: traxo unos pocos garitos, vense unos pocos llobos per equí,
echasti unes poques palaes.
2.1.2 CARAUTERÍSTIQUES GRAMATICALES
Los más d'estos indefiníos ufierten variación de xéneru y númberu: abon-
du fumu, abonda lleña, fumu abondo, lleña abondo, abondos carbayos,
abondes cases. Bastante namái tien variación de númberu: bastante fumu,
bastante ropa, bastantes homes, bastantes muyeres.
Los cuantificadores absolutos almiten, como tou axetivu, l'amestadura de
los sufixos diminutivos, aumentativos o despeutivos, camudando d'estre-
maes maneres el so significáu. Namái l'usu fai más o menos corrientes dal-
117
XI.
Los indefiníos
118
XI.
Los indefiníos
finíos establecen una comparanza, que pue ser d'igualdá (tien tantos fíos
como l'hermanu), de superioridá (dixo más coses que nós) o d'inferioridá
(trabayó menos años que'l cuñáu). Davezu, estos indefiníos faen referen-
cia a la situación o al contestu: tien tantos fíos, dixo más coses, trabayó
menos años.
Na so condición d'axetivos, estos indefiníos puen alverbializase (ver
XXIII.3.7.3). Exemplos: falen tanto qu'amorien, emburria más la puerta,
ye más altu, emporcái menos el suelu, paecen menos blancos. L'indefiníu
alverbializáu tanto conviértese en tan cuando se subordina a un axetivu o
alverbiu: ye tan altu como tu, ta tan lloñe que nun s'acolumbra.
Un usu particular amuésalu tantu -a -o, que pue emplegase como sustitu-
tu imprecisu d'un numberal cardinal. Exemplos: les llenteyes cuesten tan-
tes pesetes, les que seyan; Uviéu, a tantos de tantos de mil novecientos
tantos; llegó a casa a les tantes de la nueche; Lluis tien cuarenta años y
la muyer otros tantos; comió fabes, tortiella y arroz con lleche, y la muyer
otro tanto.
Lo mesmo que los cuantificadores absolutos, los comparativos almiten
tamién —alternando col usu axetivu— la construcción partitiva, que con-
siste nuna sustantivación qu'establez concordancia (cuando ye posible)
con un sustantivu subordináu; ver XXII.2.12. Exemplos: tomen tantu
café... o tomen tanto de café..., dixeron tantes fataes o dixeron tantes de
fataes, córtame más quesu o córtame más de quesu, traxo menos azucre o
traxo menos d'azucre.
2.2.2 CARAUTERÍSTIQUES GRAMATICALES
De los cuantificares relativos, tantu -a -o ofrez variaciones de xéneru y
númberu: tantu pan, tanta fariña, tanto que nos quitó, tantes escueles, tan-
tos llibros. Pel so llau, más y menos son invariables na so forma: más pan,
menos fariña, más que nos quitó, menos escueles, más llibros.
Seya como axetivos o como sustantivos, cuando entren en concordancia o
referencia a sustantivos non cuntables, empléguense en singular: nun
bebas tanta sidra ’ nun bebas tanto, merca más tela ’ merca más, vieno
menos xente ’ vieno menos.
En concordancia o referencia a un cuntable, úsense davezu en plural: nun
comas tantes fabes ’ nun comas tantes, has a facer más furacos nesti cha-
plón ’ has a facer más, nesi monte queden menos fayes ’ nesi monte que-
den menos.
119
XI.
Los indefiníos
3 Indefiníos esistenciales
3.1 Conteníu y formes
Los indefiníos esistenciales faen una referencia a la esistencia imprecisa
(o a la inesistencia) de coses o persones. Son los que s'amuesen darréu:
ún ~ unu un una uno, unos unes
dalgún ~ dalgunu dalguna dalguno, dalgunos dalgunes
dél della dello, dellos delles
nengún ~ nengunu nenguna nenguno, nengunos nengunes
daquién
dalguién
dalgo
daqué
naide
nada
dalu ~ dal dala dalo, dalos dales
cualquiera ~ cualesquiera o cualquier ~ cualesquier
quienquiera
cada
A efeutos ortográficos, enxamás se confundirán les formes dél della dello
dellos delles coles secuencies de preposición de + pronome personal: d'él,
d'ella, d'ello, d'ellos, d'elles. Exemplos: los llibros yeren dellos "dalgu-
nos"; los llibros yeren d'ellos "suyos"; idees, salieron delles "dalgunes";
les idees, salieron d'elles "salieron de les muyeres". De la mesma manera,
nun habrá confundise l'indefiníu dél (tónicu, con acentu) con del (átonu,
ensin acentu), contraición de preposición de + artículu el; exemplos: fa-
cíanos falta dél carbón "dalgo de carbón", les manches yeren del carbón
"pertenecientes al carbón". Pela so parte, la xuntura de cada y un una uno
da llugar a les contraiciones caún caúna caúno.
Como axetivu o como pronome, l'indefiníu un una uno, siempre que va
precedíu de la preposición en, forma con ella les contraiciones nun ~ nún,
nunu nuna nuno, nunos nunes. Exemplos: vive nun pueblu perguapu,
¿candidatos? taba pensando nún, ¿café? enfotóse nuno mui rico, nunos
años téngolo acabao, travesaron el ríu nunes barques. Pero la contraición
nun se fai con otres preposiciones: ye d'un pueblu perguapu, la propuesta
d'ún, el preciu d'uno mui rico, nel plazu d'unos años, el pasu d'unes bar-
ques.
120
XI.
Los indefiníos
121
XI.
Los indefiníos
Per otru llau, nengún, naide, nada y dalu estrémense por ufiertar conteníu
negativu. De toes maneres, n'oraciones condicionales o interrogatives, nes
que ta presente un conteníu d'irrealidá, puen alternar col correspondiente
indefiníu de conteníu positivu: nun sé si habrá nengún que pueda ayuda-
nos o nun sé si habrá dalgún que pueda ayudanos, ¿habrá naide que lo
sepa facer? o ¿habrá daquién que lo sepa facer?, a saber si hai nada n'ho-
rru o a saber si hai dalgo n'horru.
Estos indefiníos de conteníu negativu constrúinse con nun o con otres
pallabres negatives. Cuando estos indefiníos apaecen posverbales, la
negación nun ta presente: nun lo fizo nengún, nun vieno naide, nun traxo
nada. Cuando son preverbales, la negación nun pue tar presente o faltar:
nengún nun lo fizo o nengún lo fizo, naide nun vieno o naide vieno, nada
nun traxo o nada traxo.
Esti conteníu negativu tamién puen llogralu dalgún, daquién y daqué en
delles oraciones negatives: nun fixo cosa dalguna, nun hai daquién que lo
pueda facer, nun hai daqué motivu pa tantu xaréu.
El conteníu asociáu a "persona" y a "negación" que tien naide, pue espre-
sase tamién per aciu d'una riestra d'espresiones que, nun pudiendo cunta-
se como indefiníos, ufierten nun contestu negativu un significáu igual o
asemeyáu. Asina, persona nacida, nacíu, cristianu, un alma, etc. Exemplos:
nun hai persona nacida que lo aguante, nun había nacíu qu'atopare la
solución, nun hai cristianu que lo entienda, nun vieno un alma al pue-
blu.
Pela so parte, el conteníu asociáu a "cosa" y "negación" que tien nada ye
posible espresalu tamién, en contestos negativos, con espresiones como
castra, consolancia, cosa nacida, cruz, gota, gotera, mechu, miga, miga-
ya, migayu, mizcu, pelotada, pelu, perru, plizca, plizcu, res, sacre, seña,
vierbu, etc. Exemplos: nun hai cosa nacida que nun conoza, nun tien gota
de rocea, nun vemos migaya pela nueche, nun gana un perru, nun fai un
res pol fíu, taba ellí ensin falar un vierbu.
N'emplegu sustantivu, los indefiníos ún una algamen conteníu imperso-
nal; con esti usu llógrase la imprecisión no que se refier a la persona gra-
matical. Exemplos: ún nun sabe qué facer neses ocasiones, toles culpes-y
les echen a una, una ye como ye y non como-y prestaría ser. Asemeyáu
conteníu impersonal pue llograse per aciu de cualquiera y la contraición
caún ~ caúnu, caúna, caúno: cualquiera sabe qué facer neses ocasiones,
caún ye como ye, diéronmos un premiu a caúna, sidra hai caúno que nun
hai quien lo beba.
122
XI.
Los indefiníos
123
XI.
Los indefiníos
4 Indefiníos identificadores
4.1 Conteníu y formes
Dáse-yos el nome d'identificadores a un grupu heteroxeneu d'indefiníos
que tienen a comuña l'amosar estremaos criterios d'identificación d'oxetos
o persones de la realidá. Son los que siguen darréu:
mesmu mesma mesmo, mesmos mesmes
otru otra otro, otros otres
demás
tal ~ talu tala talo, talos tales
dambos dambes
entrambos entrambes
Equivaliendo al neutru otro, esiste tamién l'arcaísmu ál, emplegáu en locu-
ciones como daqué ál "dalguno otro, dalguna otra cosa" y lo ál "lo otro".
124
XI.
Los indefiníos
Les formes del masculín singular tal y talu son equivalentes, pero talu nun
pue emplegase ante'l nucleu sustantivu. D'esta miente, diráse un casu tal
o un casu talu, pero namái tal casu (non *talu casu). Pue recibir términos
subordinaos, n'emplegos como ¡qué talu vien!, ¡qué tala ta! Pela so parte,
dambos dambes y entrambos entrambes son equivalentes dafechu en sig-
nificáu y usos.
Normalmente, mesmu espresa que l'elementu sustantivu col que concuer-
da o al que se refier coincide na so identidá a pesar de los distintos facto-
res o circunstancies como ye consideráu: l'Antroxu y el to cumpleaños
cayen na mesma selmana. Pero n'otres ocasiones, mesmu da-y al so signi-
ficáu un matiz intensificador, calcando l'énfasis nun determináu sustanti-
vu, n'oposición a otros. Asina, na oración el mesmu médicu dixo que dexa-
res de fumar cálcase l’énfasis nel fechu de que ye'l médicu (y non otra per-
sona) quien da'l mandáu. Ocurre davezu que la posposición de mesmu -a
-o asóciase a daqué matiz enfáticu. Asina, antepuestu (el mesmu abogáu)
fai referencia a la identidá d'una persona, mentanto que pospuestu (l'abo-
gáu mesmu) amuesa un énfasis nesa persona. Per otru llau, mesmu -a -o
almite ser precedíu de un una, colo que s'afita l'interés na coincidencia d'i-
dentidaes: Sama y La Felguera son una mesma ciudá.
La forma masculina tal (davezu en correllación con cual) pue emplegase
empara d'una espresión que nun se quier o nun se pue dicir: yes un tal (y
un cual), llamólu tal (y cual), dixo que tal (y cual). La espresión un tal,
una tala, xunto con un nome de persona, indica qu'esa persona ye poco o
nada conocida pol falante: faláronme d'un tal Arturo, entruguen por una
tala Marta. Esisten, amás, usos de tal tala talo cuasi que fosilizaos, como:
¿qué tal (talu, tala) tas? ¿qué tal (talu, tala) andes?, ¿qué tal? ¡qué talu
vas, rapaz!, ¡qué tala vas, muyer!
En dellos usos de conteníu temporal, otru -a -o tien fixada la referencia o
bien al pasáu o bien al futuru. Asina, l'otru día significa "un día de los
pasaos", pero al otru día "al día que sigue".
Demás, si se refier a sustantivos non cuntables, nun ye muncho emplegáu,
pero si se fai ye namái en singular: la rapacería y los güelos metiéronse
nos coches, y la demás xente marchó n'autobús; esos chaplones póneslos
equí mesmo, y la demás madera almacénolo yo; cargaron esi carbón en
camión, y lo demás dexáronlo en tierra. Con sustantivos cuntables, sola-
mente ye posible usalu en plural: estos carambelos dás-ylos a la to her-
mana, y los demás pa ti; llegaron Ana, María y les demás collacies.
125
XI.
Los indefiníos
Cuando son sustantivos, dambos -es y entrambos -es puen llevar como tér-
minu subordináu'l numberal dos, que vien a enfatizar el so significáu:
dixéronlo dambes dos, saludáronse entrambos dos con un abrazu.
126
XII.
Los numberales
2 Numberales cardinales
2.1 Conteníu
Espresen el númberu esautu d'unidaes con que se presenta un oxetu o una
realidá. El cardinal cero desavérase del significáu del restu de numberales,
yá que nun espresa una cantidá d'unidaes, sinón l'ausencia d'elles, esto ye,
l'ausencia de tou númberu.
128
XII.
Los numberales
129
XII.
Los numberales
3 Numberales ordinales
3.1 Conteníu
Los numberales ordinales espresen el puestu en que s'alluga daqué o
daquién dientru d'una serie, llista o secuencia temporal ordenada. Y asina,
en principiu a cada cardinal correspuénde-y un ordinal. A tolos efeutos, los
numberales ordinales son axetivos camudables en pronomes.
3.2 Formes
Los ordinales presenten en singular les formes siguientes:
1 primeru -a -o 16 decimosestu -a -o
2 segundu -a -o 17 decimoséptimu -a -o
3 terceru -a -o 18 decimoctavu -a -o
4 cuartu -a -o 19 decimonovenu -a -o
5 quintu -a -o ………
6 sestu -a -o 20 ventésimu -a -o, ventenu
7 séptimu -a -o 21 ventésimu primeru,
8 octavu -a -o ventenu primeru
9 novenu -a -o, nonu -a -o 22 ventésimu segundu,
10 décimu -a -o, decenu -a -o ventenu segundu
……… 23 ventésimu terceru,
11 decimoprimeru -a -o, ventenu terceru
oncenu -a -o ………
12 decimosegundu -a -o, 30 trentésimu, trentenu
docenu -a -o 40 cuarentenu -a -o
13 decimoterceru -a -o, 50 cincuentenu -a -o
trecenu -a -o 60 sesentenu -a -o
14 decimocuartu -a -o, 70 setentenu -a -o
catorcenu -a -o 80 ochentenu -a -o
15 decimoquintu -a -o, 90 noventenu -a -o
quincenu -a -o ………
130
XII.
Los numberales
PRIMERU -A -O
Como ordinal correspondiente al númberu 1, espresa orde esautu: el pri-
meru de mayu ye'l día del trabayador.
Pero tamién pue referise más xenéricamente a un grupu de puestos qu'em-
primen una serie o sucesión, y non necesariamente a ún concretu. De
fechu, esti significáu permíte-y ser emplegáu en plural pa referise a un
orde: el nuesu equipu anda pelos primeros puestos de la llista, nun vivió
los primeros años del sieglu.
ÚLTIMU -A -O
Como ordinal esautu, refierse al puestu col que fina una serie o sucesión:
San Silvestre ye l'últimu día del añu.
Como ordinal imprecisu, refierse más xenéricamente a un grupu de pues-
tos que zarren una serie o sucesión. Esto permíte-y tamién l'usu en plural:
les últimes hores pasóles tranquilu.
Últimu -a -o alverbialízase per aciu del sufixu -mente: últimamente.
Esisten tamién les espresiones alverbiales a lo último, nes últimes, etc.
POSTRERU -A -O
Equival dafechu a últimu -a -o: les postreres hores pasóles tranquilu. Les
formes masculina y femenina singulares tienen el mesmu comportamien-
tu que primeru y terceru cuando van antepuestes al nucleu nominal: el
postrer camín, la postrer selmana o la postrera selmana.
CABERU -A -O
Úsase sobre manera en sentíu espacial, pa referise a daqué o daquién allo-
ñáu que ta nel cabu d'una serie o sucesión. Poro, en munches ocasiones
coinciden nel usu caberu con últimu, talo qu'amuesen estos exemplos: la
casa cabera (o última) del valle ye la de Xurde, sentáronse na filera cabe-
ra (o última) del teatru. Pero otres vegaes últimu nun equival a caberu:
esti últimu añu "l'añu anterior", l'últimu mes nun pagasti l'alquiler "el mes
pasáu".
4 Numberales multiplicativos
4.1 Conteníu
Los numberales multiplicativos son los qu'espresen un múltiplu, esto ye,
una cantidá resultáu de la multiplicación de dos cantidaes previes. La can-
132
XII.
Los numberales
tidá de referencia pue ser un númberu esautu (pidí-y cinco mil pesetes y
diome'l doble) o una cantidá imprecisa (si tu trabayasti muncho, yo tra-
bayé'l doble).
Si nun s'esclaria nada, estos numberales espresen multiplicación positiva,
fechu que pue dexase claru col alverbiu más. Exemplos: un pisu equí val
(el) doble de dineru o (el) doble más de dineru, igua-y les ruedes cuésta-
te('l) doble de trabayu o (el) doble más de trabayu, el to fíu comió'l triple
que'l mio o comió'l triple más que'l mio.
Si la multiplicación ye negativa, tendrá d'usase l'alverbiu menos.
Exemplos: un pisu equí val (el) doble menos de dineru, igua-y les ruedes
cuéstate('l) doble menos de trabayu, el to fíu comió'l triple menos que'l
mio.
En tou casu, los multiplicativos alverbiales puen sustituyise pola espresión
dos (tres, cuatro...) + vegaes ~ veces + más (menos). Exemplos: un pisu
equí val el doble (más) o un pisu equí val dos vegaes más, un pisu equí val
el doble menos o un pisu equí val dos vegaes menos, el to fíu comió'l tri-
ple (más) de pataques o el to fíu comió tres vegaes más de pataques, el to
fíu comió'l triple menos de pataques o el to fíu comió tres vegaes menos
de pataques.
Más detalles sintácticos sobre los multiplicativos puen atopase en
XXV.2.3.2.c.
4.2 Formes
Los multiplicativos deriven —no que cinca la so forma— de les unidaes
que faen de múltiplu. Na realidá de la llingua, son perpocos los multipli-
cativos que correspuenden a unidaes concretes:
AXETIVU SUSTANTIVU
doble doblu o doble resultáu de multiplicar por 2
triple triplu o triple " " " " 3
cuádruple cuádruplu " " " " 4
quíntuple quíntuplu " " " " 5
séstuple séstuplu " " " " 6
décuple décuplu " " " " 10
céntuple céntuplu " " " " 100
Esiste tamién la forma simple (resultáu de multiplicar por 1) y múltiple y
múltiplu (resultáu de multiplicar por más d’unu).
133
XII.
Los numberales
Los axetivos multiplicativos puen exercer les funciones propies d'esa cate-
goría sintáctica, como son la de subordináu nominal (triple cantidá) o la
d'atributu (aquella cantidá yera triple). Como subordináu nominal, pue
allugase antepuestu o pospuestu al nucleu: doble resultáu, resultáu doble;
triple cantidá, cantidá triple. Tamién son axetivos simple, cenciellu y múl-
tiple: llograron un resultáu simple (cenciellu), llograron un resultáu múl-
tiple.
Los multiplicativos faen alusión a una cantidá que sirve de puntu de refe-
rencia. Esa cantidá pue tar implícita (anguaño la sidra tien preciu doble)
o esplícita (anguaño la sidra tien preciu doble que l'añu pasáu ~ que'l vinu
~ del que tenía...).
Los sustantivos multiplicativos úsense pa da-y nome a una cantidá arit-
mética resultáu de la multiplicación por otra: el doblu de diez ye venti,
sacái'l triplu de venticinco, el quíntuplu de cinco ye venticinco, doce ye
múltiplu de seis.
Los multiplicativos axetivos equivalen a la espresión dos (tres, cuatro...)
+ vegaes o veces + mayor o más grande. Exemplos: la sidra tien preciu
doble que'l vinu o la sidra tien preciu dos vegaes mayor; esi monte tien
una altura triple qu'esi otru o esi monte tien una altura tres veces más
grande qu'esi otru. Pela so parte, los multiplicativos sustantivos equivalen
a la espresión dos (tres, cuatro...) + vegaes o veces + más (o menos).
Exemplos: María echó'l doble (más) de perrexil o María echó dos vegaes
más de perrexil; vieno'l triple menos de xente o vieno tres veces menos de
xente.
5 Numberales fraccionarios
5.1 Conteníu
Los numberales fraccionarios son sustantivos qu'espresen les porciones
iguales en que se dixebra un conxuntu d'unidaes (la metá de les cases son
blanques) o una realidá continua (la metá de la lleche ta tarazao).
Si nun s'especifica otra cosa, l'usu alverbial del fraccionariu tien sentíu
amenorgador: el xatu val la metá que'l corderu. El subordináu alverbial
menos afita esti conteníu: el xatu val la metá que'l corderu o la metá
menos que'l corderu, el fíu ye la metá (de) bonu que'l pá o la metá menos
(de) bonu que'l pá, el to pueblu ta la quinta parte (de) lloñe que'l míu o la
quinta parte menos (de) lloñe que'l míu.
134
XII.
Los numberales
135
XII.
Los numberales
136
XII.
Los numberales
nes del castañéu. En dellos usos, metá o metada equival a "(un) mediu":
dio-yos la metá de lo ganao, partí la mazana y di-y les dos metaes.
L'axetivu mediu -a -o tien otros significaos que se desaveren del fraccio-
nariu. Asina:
- Tien un valor d'alternancia nes espresiones cada medios díes "un día sí y
otru non" y mediu tiempu "espaciu de tiempu que queda ente medies". Por
exemplu: nun vien veme tolos díes, sinón cada medios díes; escampló un
migayu, y nesi mediu tiempu aproveché pa cruciar la cai.
- Tien el significáu de "parte central" n'espresiones como el mediudía, la
medianueche, el mediu sieglu, el mediu campu (de fútbol), etc. Conserva
esti significáu cuando s'emplega como sustantivu: el xugador ta en mediu
del campu o el xugador ta nel mediu del campu, travesóse en mediu del
camín o travesóse nel mediu del camín.
Como axetivu, mediu -a -o equival a "la metá de". Asina, mediu pueblu
votó non equival a la metá del pueblu votó non. Nesta función, presenta
variaciones de xéneru y de númberu, lo que-y permite afitar concordancies
con sustantivos. Exemplos: mediu frixuelu, media casadiella. Namái ye a
usase con sustantivos cuntables, nunca con non cuntables: nun ye posible
*media xente, *mediu fumu, anque sí la metá de la xente, la metá del
fumu. Nun almite más allugamientu que l'antepuestu al sustantivu: nun ye
posible *frixuelu mediu o *casadiella media. Pue usase en plural y con
numberal cardinal: comió dos medios frixuelos (o dos metaes de frixuelu);
tiraron tres medies tortielles (o tres metaes de tortiella).
Como sustantivu, mediu ye'l términu matemáticu qu'espresa la división
por 2, compartiendo l'usu con metá ~ metada. Exemplu: gasten un mediu
del sueldu nos fíos o gasten la metá del sueldu nos fíos. En dellos usos,
tien fixáu un emplegu femenín: una media de vinu, una media de güevos.
L'axetivu mediu -a -o pue camudase n'alverbiu na forma neutra medio: tán
les coses a medio facer, bebió daqué y yá ta medio enfilada.
6 Numberales coleutivos
6.1 Conteníu
Los numberales coleutivos son sustantivos qu'espresen conxuntu formáu
por un determináu númberu d'unidaes de daqué.
137
XII.
Los numberales
6.2 Formes
Acordies col númberu consideráu, los numberales coleutivos son:
par, pareya ~ parexa conxuntu de 2 unidaes
decena " " 10 "
docena " " 12 "
quincena " " 15 "
ventena " " 20 "
trentena " " 30 "
centena, cientu, centenar " " 100 "
millar " " 1.000 "
Son mui emplegaes tamién les espresiones de significáu coleutivu media
decena, media docena y mediu millar. Son tamién numberales coleutivos
millón, billón, trillón, etc., emplegaos, con un sustantivu subordináu, con
valor de cardinales: un millón de pesetes, dos millones d'estrelles, un
billón de partícules.
139
XIII.
Los pronomes
personales
Los pronomes
personales XIII
1 Carauterístiques xenerales
Son pronomes personales aquelles pallabres especializaes na referencia
direuta a les persones gramaticales, seya como suxetu, términu preposi-
cional, complementu direutu o complementu indireutu.
140
XIII.
Los pronomes
personales
2.1 Formes
Los pronomes tónicos puen presentar formes distintes acordies cola so
función. Y asina, per un llau, atópense pronomes en función de suxetu: yo
soi d'Avilés, tu aforres dineru, nós falamos sele, etc. Y, per otru llau, en
función preposicional, esto ye, cualquier función precedida de preposi-
ción: a min tráxome en coche (complementu direutu), a ti vendióte un
xarrón (complementu indireutu), falaben de nós (suplementu), ente voso-
tres hai una traidora (complementu circunstancial), ye problema de vós
(subordináu nominal).
Sobre'l comportamientu sintácticu de los pronomes tónicos dientro del
grupu nominal, pue vese XXII.2.11.
2.1.1 FORMES
Estes son les formes de los pronomes personales tónicos:
141
XIII.
Los pronomes
personales
1ª P. SINGULAR yo min ~ mi
conmigo
2ª P. SINGULAR tu ti
contigo
3ª P. SINGULAR m. él ~ elli, f. ella, n. ello
1ª P. PLURAL nós ~
m. nosotros, f. nosotres
2ª P. PLURAL vós ~
m. vosotros, f. vosotres
3ª P. PLURAL m. ellos, f. elles
sí
REFLEXIVU
consigo
CORTESÍA SG. usté ~ vusté
CORTESÍA PL. ustedes ~ vustedes
142
XIII.
Los pronomes
personales
Exemplos: nun t'enfotes nél ~ nelli, nun t'enfotes nella, nello tienes mun-
cha razón, entró nellos, creyía nelles.
2.2 Conteníos
2.2.1 PERSONA, XÉNERU Y NÚMBERU
Los pronomes tónicos asóciense, en primer llugar, al conteníu de persona
gramatical, lo que produz oposiciones como yo / tu, yo / él, tu / él.
En dellos casos presenten tamién, per otru llau, diferencies asociaes al
xéneru. Ye lo que s'alcuentra n'oposiciones de masculín / femenín como
ellos / elles, nosotros / nosotres, vosotros / vosotres, y na oposición mas-
culín / femenín / neutru presente en él / ella / ello.
Atópense tamién diferencies de númberu (singular / plural) n'oposiciones
como yo / nós, tu / vós, él / ellos, usté / ustedes.
Amás de referente d'elementos non cuntables, el neutru ello amuesa otros
usos idiomáticos, como son:
- Fórmules pa entamar una narración o un cuentu: ello yera una vez...; ello
foi una vegada...
- Elementu de xuntura o d'encabezamientu dientro del discursu: ello vieno
Xuan y púnxose a trabayar, ello armóse un tirotéu que nun podíes nin
rezar, ello enanties yera costume llevar les sayes hasta'l suelu, ello has
venir pequí.
2.2.2 REFLEXIVIDÁ
Na 3ª persona, de singular y de plural, danse formes específiques asociaes
al conteníu de reflexividá. Esto ye lo que permite les oposiciones él / sí,
ellos / sí.
2.2.3 CORTESÍA
Les formes usté (singular) y ustedes (plural) presenten el conteníu especí-
ficu de "cortesía o respetu", n'oposición a les formes non dotaes d'esi trazu
de significáu: tu (singular) y vós (plural).
143
XIII.
Los pronomes
personales
Mentanto que tu y vós pertenecen a la 2ª persona (tu fales, vós faláis), les
formes de cortesía, sin embargu, pertenecen a la 3ª: usté fala, ustedes
falen.
3.1 Formes
Los pronomes átonos amuesen formes estremaes na 3ª persona del singu-
lar y del plural, acordies cola so función de complementu direutu o de
complementu indireutu. Nun siendo nesti casu, les formes son comunes pa
dambes funciones. Sobre l'allugamientu de los pronomes átonos col verbu,
pue vese XXIII.4.
3.1.1 FORMES
Estes son les formes de los pronomes átonos:
C. DIREUTU C. INDIREUTU
1ª P. SINGULAR me
2ª P. SINGULAR te
3ª P. SINGULAR m. lu, f. la, n. lo -y
1ª P. PLURAL nos ~ mos
2ª P. PLURAL vos
3ª P. PLURAL m. los, f. les -yos~-ys
REFLEXIVU se
Los pronomes lu, la, lo, los, les almiten la variante palatalizada
llu, lla, llo, llos, lles especialmente si siguen a un infinitivu: pescallu, qui-
talla, frayallo, tirallos, comelles.
3.1.2 FORMES APOSTROFAES
Los pronomes me, te, se, pierden la vocal cuando-yos sigue verbu qu'en-
tama en vocal o h-. Esta perda de vocal conséñase na escritura con un
apóstrofu, resultando les grafíes m', t', s'. Exemplos: tengo que me secar
144
XIII.
Los pronomes
personales
les llárimes, pero tengo que m'ensugar les llárimes; nun te preocupes,
pero nun t'allories; ¿cuándo se faen les fiestes?, pero ¿cuándo s'habíen de
facer les fiestes?
3.1.3 PERDA DE CONSONANTES EN DELLES FORMES VERBALES
Como norma de tipu xeneral, una forma verbal caltiénse intauta na fala y
na escritura al amesta-y pronomes átonos. Asina asocede, por exemplu,
coles formes presta, vienden, ye, dábemos, falando, que conserven la so
forma nes secuencies préstame, viénden-yoslo, ye-yos fácil, dábemosvos
poco, falándo-y. Esta norma, de toes maneres, tien les dos esceiciones que
se citen darréu:
a) Perda de -r final del infinitivu.
Cuando l'infinitivu va siguíu d'un pronome átonu, pierde la -r de la so ter-
minación en tolos casos: hai que da-yos una llacuada "dar + -yos", tien
que merca-y la casa "mercar + -y", quixeren matala "matar + la", quier
falate "falar + te", quieren falavos "falar + vos", vais allorianos "alloriar
+ nos", vais alloriamos "alloriar + mos".
b) Perda de -s nes primeres persones del plural.
Si una 1ª persona del plural va siguida del pronome átonu nos, pierde la -s
de la so terminación. Exemplos: llavámonos peles mañanes "llavamos +
nos", enfotámonos no que diz María "enfotamos + nos", quexámonos con
razón "quexamos + nos".
Más detalles sobre la reflexividá puen atopase en XXIII.3.2.5, 3.2.6, 3.3.2
y 3.3.3.
3.2 Conteníos
Los pronomes personales átonos presenten los conteníos que siguen
darréu:
- PERSONA GRAMATICAL (1ª, 2ª y 3ª), que fai estremar me / te / lu, nos / vos
/ los.
- NÚMBERU (singular y plural), d'onde remanecen les oposiciones me / nos,
te / vos, lu / los, -y / -yos.
- XÉNERU (masculín, femenín y neutru na 3ª persona del singular, y mas-
culín y femenín en plural), que fai posibles les oposiciones lu / la / lo, los
/ les.
145
XIII.
Los pronomes
personales
146
XIII.
Los pronomes
personales
apaez. Asina, por exemplu: el neñu llava la cabeza, meyor que el neñu llá-
vase la cabeza; tu enxagües les manes, meyor que tu enxágüeste les
manes; Xulio come les uñes, meyor que Xulio cómese les uñes; llimpia los
pies al entrar, meyor que llímpiate los pies al entrar.
Per otru llau, los pronomes reflexivos átonos úsense siempre cuando hai
qu'espresar conteníu recíprocu. Exemplos: los neños llávense la cabeza
(unos a otros, ún a otru), los vecinos d'esta cai nun nos cayemos mal (unos
a otros), el presidente y el secretariu nun se falen (ún a otru), vós veisvos
(unes a otres, una a otra), ellos dos xúlguense mal (ún a otru), nós facé-
monos cafés (ún a otru, unos a otros).
Pero los pronomes reflexivos átonos enxamás s'empleguen pa espresar
interés o participación del suxetu na aición promovida por él mesmu. Esto
ye, l'asturianu refuga los reflexivos llamaos "dativos", "dativos d'interés",
"dativos superfluos", etc. D'esta miente, dizse cayí en suelu, non *cayíme
en suelu; tomé unos cafetinos, non *toméme; tán buscando trabayu, non
*tán buscándose; garres l'autubús, non *gárreste; etc.
Pue atopase más información sobre la reflexividá en XXIII.3.2.5, 3.2.6,
3.3.2 y 3.3.3.
147
XIII.
Los pronomes
personales
148
X I V.
L’alverbiu
L'alverbiu XIV
1 Carauterístiques funcionales del alverbiu
1.1 Gradación
Lo mesmo que l’axetivu (ver VI.2.3), l’alverbiu permite tamién presenta-
se en distintes gradaciones que maticen la intensidá del so significáu.
Naturalmente, namái los alverbios qu’amuesen estremaes intensidaes de
conteníu puen presentase en gradación. Puen vese más detalles en
XXV.2.3.2.
En grau comparativu, el conteníu del alverbiu ponse en rellación con otru
términu que fai de puntu de referencia. D'esta miente, pue establecese una
149
X I V.
L’alverbiu
otru elementu de la oración o del sintagma: fales bien, fala bien, falamos
bien, falen bien; medio llocu, medio lloca, medio llocos, medio lloques.
Polo tanto, l’alverbiu amuesa solamente una parte lexemática, tando des-
provistu de morfemes.
Nesa parte lexemática puen apaecer en dalgunos casos dellos afixos.
Asina, el prefixu de superlativu per- y el sufixu tamién de superlativu -ísimo
(-ísima), como yá se vio enriba. Dellos alverbios almiten tamién el sufixu
diminutivu -ino o -iquino (en dalgún casu -ina): tardino, tardiquino, bas-
tantina, cerquina, mañanina, selino, seliquino, poquino; el sufixu diminu-
tivu -uco (en dalgún casu -uca): tarduco, cercuca; y el sufixu aumentativu
-ón, -ono (en dalgún casu -ona): arribón, abaxón, alantrón, cercona, mun-
chono.
En dalgunos casos, un alverbiu pue amosar como variante un incrementu
-s, pudiendo camudar la -i final en -e (-is > -es), qu’enxamás amiesta nen-
gún significáu: siempre ~ siempres, ayuri ~ ayures, dayuri ~ dayures, nen-
yuri ~ nenyures. Esto mesmo atópase tamién en dalgunos de los alverbios
con sufixu aumentativu: arribón ~ arribones, abaxón ~ abaxones, alantrón
~ alantrones. Dacuando esti incrementu cueye la forma -enes: entoncies ~
entóncenes. Del mesmu tipu ye l'incrementu -na que s'amiesta dacuando a
delles formes, como en ansí ’ asina, ahí ’ ahína, allí ’ allina.
Anque nun ye procedimientu frecuente, una riestra d'alverbios presenten
un sufixu -mente, niciu de que proceden d’un axetivu en forma femenina:
rápidamente, guapamente, puramente, xeneralmente, mesmamente, sola-
mente, etc. Pero en dellos casos -mente nun ye más qu’un incrementu que,
amestáu a lo que yá yera un alverbiu, nun trai nengún cambiu de signifi-
cáu: cuasi ~ cuasimente, quiciabes ~ quiciabesmente, arré ~ arrémente,
siquiera ~ siquieramente, dafechu ~ dafechamente. N'otros casos, como
nel alverbiu bramente, -mente nun se reconoz como elementu dixebrable
nin como incrementu añadíu a una base léxica.
151
X I V.
L’alverbiu
En segundu llugar, col sufixu -mente amestáu a la forma femenina del axe-
tivu; ver XXIII.3.7.3. Exemplos: miróme torcidamente, trabaya mui
curiosamente, falái selemente, falái prudentemente, guapamente-y da por
venir, siempre se comporten bonalmente.
Axetivos alverbializaos en neutru empléguense tamién como términos
subordinaos d'axetivos y d'otros alverbios. Exemplos: los tos neños son yá
abondo grandinos, el pueblu de Xintu ta muncho lloñe d'equí, paezme
qu'estes pataques tán poco rustríes, con cuatro culinos de sidra quedó
medio enfiláu, fixeron la carretera demasiao apriesa.
Pa cabu, otru métodu xenerador d'alverbios ye l'adautación d'espresiones
diverses de base sustantiva o axetiva que, gramaticalizaes, funcionen en
xunto como alverbios. Trátase de les llamaes locuciones alverbiales, que
se ven nesti mesmu capítulu, en XIV.6.
5 Menes d'alverbios
5.1. ALVERBIOS DE LLUGAR
Dellos alverbios de llugar tienen valor deícticu o demostrativu, esto ye,
amuesen un llugar en referencia al falante (equí), al oyente (ehí) o a nen-
gún de dambos (ellí). Son los siguientes:
equí / ehí / ellí
acá / allá / acullá
acó / alló / aculló
aquende / ende / alluende
Estos alverbios puen reducir el so usu a un puru valor fóricu, de referen-
cia a otros elementos qu'apaecen nel mesmu testu o contestu: ehí ("neso")
nun tienes razón, fallabes muncho ellí ("naquello").
152
X I V.
L’alverbiu
153
X I V.
L’alverbiu
155
X I V.
L’alverbiu
paez plizcu fata, nun duerme un res, tábemos ellí ensin revolver un vier-
bu, nun sabe rispiu d'eses coses, nun dexaron un sacre na mesa. Otros
alverbios de cantidá son: apenes, cuasi ~ cuasimente, malpenes, medio.
Convién facer delles observaciones:
• Tanto cueye la forma tan cuando s'alluga como subordináu
antepuestu: ye trabayador tanto como'l pá, ye tan trabayador como'l pá.
• Muncho emplégase como subordináu antepuestu: muncho blan-
cu, muncho delgaes, muncho lloñe, muncho bien. Sicasí, nesi allugamien-
tu úsase tamién la forma apocopada mui: mui blancu, mui delgaes, mui
lloñe, mui bien.
• Poco pue acompañase del indefiníu un, resultando la locución
un poco, de diferente significáu: el pan gústa-yos un poco, paez un poco
llistu. Complementaes con una preposición, surden les espresiones n'a-
bondo, d'abondo, del too y otres, que tienen tamién calter alverbial.
• Abondo y dafechu tienen llibertá pa colocase delantre o detrás
del nucleu sintagmáticu: abondo grande, grande abondo; dafechu llimpiu,
llimpiu dafechu.
5.5 ALVERBIOS D’AFIRMACIÓN
Ente los alverbios d'afirmación puen citase éstos: sí, claro, tamién, dave-
res, seguro ~ seguramente.
5.6 ALVERBIOS DE NEGACIÓN
Alverbios de negación son: non ~ nun, tampoco, siquiera ~ siquieramen-
te. Tampoco constrúise con nun o con otres pallabres negatives. Cuando
apaez posverbal, la negación nun ta presente: nun lo fizo tampoco. Cuando
tampoco ye preverbal, la negación nun ye de llibre apaición: tampoco lo
fizo o tampoco nun lo fizo.
Convién facer la observación de que nun emplégase cuando acompaña al
verbu, mesmamente cuando ésti va acompañáu de pronomes átonos pro-
clíticos. Pelo contrario, non úsase nel restu de los casos, esto ye: acompa-
ñando a elementos non verbales o enantes d'una pausa. Exemplos:
¿Taba Xuan? Non. Nun taba.
Son coses non de muncha priesa.
Nun me da más dicite que non.
Eso son cases, non cocheres.
Nun fadies, que sabes que nun ye asina.
Nun te paeza mal si nun hai xente en casa.
156
X I V.
L’alverbiu
6 Locuciones alverbiales
Xunto a los alverbios yá vistos, la llingua cuenta con una gran bayura de
locuciones alverbiales, o seya, d'espresiones complexes centraes xeneral-
mente nun sustantivu o nun axetivu (delles veces nun alverbiu), que llo-
gren sentíu y función unitaries equivalentes a les d'un alverbiu cenciellu.
Les locuciones alverbiales puen ser:
157
X I V.
L’alverbiu
158
X I V.
L’alverbiu
159
X I V.
L’alverbiu
160
XV.
Les
interxeiciones
Les interxeiciones XV
1 Carauterístiques funcionales
161
XV.
Les
interxeiciones
2 Conteníu de la interxeición
162
XV.
Les
interxeiciones
etc. Nesti sen, na mayoría de los casos faise difícil afitar cuáles son les
diferencies ente dos interxeiciones fuera de contestu, por exemplu ente
coime y degorrios.
Poro, les interxeiciones en realidá faen referencies tan variaes como situa-
ciones contestuales onde les empleguemos. Ye esi'l motivu de que les
interxeiciones alcuentren el so marcu afayadizu nel llinguaxe espresivu y
na fala espontánea, onde los enunciaos necesiten menor organización sin-
táctica y onde los falantes comparten munches perceiciones comunes.
Les interxeiciones carauterícense pol so baxu o nulu conteníu representa-
tivu, darréu que nun empobinen a un referente de la realidá esterna. Esto
vese perclaro nos casos de sintagmes nominales o verbales que s'adauten
al valor y comportamientu de les interxeiciones. Asina, los sustantivos
home, degorriu o l'alverbiu abaxo desanicien la so referencia habitual nel
intre que s'empleguen como interxeiciones en ¡home, yes María!, ¿qué
degorrios quies?, ¡abaxo la inxusticia!
Pelo contrario, les interxeiciones tán enforma recargaes no que se refier a
les funciones espresiva y apellativa. Na función espresiva, la interxeición
recarga'l mensaxe pa coles emociones que'l falante quier comunicar; na
función apellativa, la interxeición recarga'l mensaxe pa col oyente.
Ye esti calter espresivu o apellativu'l que fai que les interxeiciones tean
arrodiaes, nel usu social del idioma, de connotaciones prexuicioses y de
tabús llingüísticos.
Delles interxeiciones espresen valores asemeyaos a dellos alverbios d'afir-
mación, negación o dulda, qu'espresen l'actitú del falante ante lo enunciao.
De fechu, en dalgunos casos lleguen a funcionar como variantes más espre-
sives d'esos alverbios. Exemplos: ¡ca! "non", ¡pse! "quiciabes", ¡ah. á! "sí".
163
XV.
Les
interxeiciones
164
XV.
Les
interxeiciones
4 Menes d'interxeiciones
4.1 Según l'orixe
Según el so orixe, les interxeiciones clasifíquense en propies ya impropies.
Les interxeiciones propies o pures son pallabres especializaes nesa cate-
goría: eh, guau, hola, buf, meca, etc. Esto nun evita que, en mención meta-
llingüística, puedan dar llugar a sustantivos: por exemplu, ¡ai! da orixe a
un sustantivu que se comporta como talu, con variación de númberu (l'ai /
los ais), con posibilidá de subordinación (un ai, munchos ais), etc.
Estes interxeiciones presenten davezu distribuciones y combinaciones de
consonantes que nun respuenden a les lleis normales constataes nel léxicu
de la llingua. Asina, atopamos en final de pallabra delles consonantes (buf,
hom, tic-tac), o combinaciones consonántiques (xt, bs-bs, cs-cs) non almi-
tíes fuera d'esta mena de pallabres. Amás, munches interxeiciones propies
sofiten el so significáu na entonación; esti ye'l casu de ah, ai, etc.
Pel so llau, les interxeiciones impropies o impures tán constituyíes por
vocablos que pertenecen al léxicu de la llingua y a otres categoríes de sin-
tagmes, pero que s'adautaron al valor y función de les interxeiciones.
Asina, ente elles hai sustantivos (Dios, home, degorrios), axetivos (claro),
alverbios (alantre, abaxo), verbos (disvia, anda, vaya).
Xeneralmente, les interxeiciones impropies son les que tienen mayor
enclín a presentar un significáu imprecisu. Nel orixe de les interxeiciones
impropies atopamos:
a) Frases esclamatives: ¡Virxen santa!, ¡por Dios!, ¡home!, ¡vaya!
b) Espresiones malsonantes: ¡la Virxen!, ¡rediós!, ¡coyones!, ¡coño!,
¡cago en + sustantivu!, ¡hosties! Munches d'estes espresiones, al con-
vertise en tabús llingüísticos, dan llugar a un correspondiente eufemis-
mu: ¡la vircha!, ¡rediez!, ¡coime!, ¡concho!
c) Pallabres espletives o clixés: ¡bono!, ¡claro!, ¿oyisti?
d) Onomatopeyes: cri-cri, ¡zas!
5 Llista d'interxeiciones
5.1 Interxeiciones onomatopéyiques
5.1.1 ONOMATOPEYES DE VOCES D’ANIMALES
Estes interxeiciones empléguense pa nomar les voces de los animales repro-
duciéndoles por imitación. Delles de les más conocíes son:
be (emplegada pa nomar la voz de la oveya, del corderu)
cacaracá o quiquiriquí (la del pitu)
char-char (la del palpayar o charchar)
cri-cri o gri-gri (la del grillu)
cu-cu (la del cuquiellu)
cua-cua (la del coríu o cuervu)
gra-gra (la del cuervu o pega)
guau (la del perru)
miau (la del gatu)
mil-mil (la del ñerbatu)
mu (la de la vaca o la del güe)
ñeve (la de la pega)
pecú (la del cuquiellu, sapu)
ra-ra o cra-cra (la de la xaronca)
til-til (la del pinzón o pimpín), etc.
5.1.2 ONOMATOPEYES DE GOLPES Y RUÍOS
Estes interxeiciones empléguense pa designar efeutos sonoros o aiciones
que se reproducen o evoquen. Éstes son les más conocíes:
bum ~ bun (emplegada pa imitar un golpe, un esplotíu)
chaca-chaca (un ruíu repetitivu),
chápele-chápele o chocle-chocle (l’estrafullu o chaplotéu al andar
per un sitiu d'agua)
chóquele-chóquele/cháquele-cháquele (el ruíu de madreñes al andar)
166
XV.
Les
interxeiciones
167
XV.
Les
interxeiciones
168
XV.
Les
interxeiciones
169
XV.
Les
interxeiciones
170
XV.
Les
interxeiciones
171
XV I .
El verbu
El verbu XVI
1 Carauterístiques funcionales
2 Estructura interna
Toa forma verbal compónse de dos partes bien estremaes, pero que nun
puen apaecer xebraes: el lexema o raíz y los morfemes o desinencies. Ye
la desinencia la que-y aporta al sintagma verbal el so calter específicu.
Más concretamente, la oración mínima queda constituida per aciu de la
función predicativa, exercida ente'l lexema y el morfema verbal de perso-
na, llamáu suxetu gramatical.
El lexema aporta'l significáu xenéricu del sintagma verbal, mentanto que
la desinencia amiesta información de tipu gramatical. Asina, na oración
mínima falamos, el lexema o raíz ye fal-, qu'ufre'l conceutu xeneral de
"espresase per aciu de pallabres" y la desinencia -amos, que significa "1ª
persona del plural del presente d'indicativu". Per otru llau, nesta oración
hai un suxetu gramatical que ye "1ª persona del plural".
172
XV I .
El verbu
2.2 La desinencia
Na desinencia verbal atópase toa una riestra de signos morfolóxicos qu'a-
porten información de mena gramatical. Estos signos morfolóxicos o mor-
femes son: el númberu, la persona, el mou, el tiempu, l'aspeutu y l'ante-
rioridá.
Na mayoría de les vegaes, resulta difícil estremar dientro la desinencia la
espresión que-y correspuende a caún d'estos morfemes. Sicasí, la so pre-
sencia déxase notar al facer les correspondientes variaciones: falo / fala-
mos (númberu), falo / fales / fala (persona), falo / fale (mou), falo / falé
(tiempu), falé / falaba (aspeutu), falé / falara (anterioridá).
La información mínima qu'ofrez el suxetu gramatical pue enanchase per
aciu del llamáu suxetu léxicu. Ye lo qu'opón la oración mercamos a noso-
tros mercamos, o comen mazanes a los rapacinos del vecín comen maza-
nes.
Arriendes de los morfemes obligatorios, yá mentaos, esisten tamién mor-
femes verbales oxetivos, que son los pronomes personales átonos de com-
plementu direutu y de complementu indireutu (ver XIII.3.1.1); asina, por
exemplu, el xuguete merquélu o merqué-y un xuguete al neñu.
3 El númberu
individuos (el neñu espatuxa / los neños espatuxen), anque tamién pue
referise a una xeneralidá, a la especie, presentando'l plural un significáu
mui asemeyáu al del singular (declaración universal de los drechos del
neñu o de los neños).
Sicasí, el númberu nel verbu tien un valor mui asemeyáu al del sustantivu
namái na 3ª persona: fala indica que l'aición ye executada por un indivi-
duu o por una unidá non cuntable (el vecín fala, la xente fala) y falen indi-
ca que l'aición ye executada por una amestanza d'individuos (los neños
falen). Sin embargu, na 1ª y 2ª persones la oposición singular / plural cueye
otru valor. N'efeutu, falamos (plural de falo) nun significa que l'aición seya
executada por una amestanza de primeres persones (yo + yo + yo...), sinón
qu'espresa más bien una amestanza de 1ª persona + 2ª persona + 3ª perso-
na (yo + otres persones). De la mesma manera, faláis (plural de fales)
refierse a tu + otres persones.
4 La persona
do ves coses asina quedes fríu (en cuentes de cuando veo coses asina
quedo fríu o cuando ves coses asina quedes fríu); y mesmamente la 1ª del
plural: facemos lo que podemos (en cuentes de faigo lo que puedo o faes
lo que pues).
Pola mor de la referencia que faen na realidá, dellos verbos —que tradi-
cionalmente reciben la denomación d'impersonales— úsense normalmen-
te na 3ª persona del singular; esto asocede, por exemplu, colos qu'espre-
sen fenómenos meteorolóxicos: llueve, orbayaba, xarazó, nevará, xela,
tuena, etc. Sobre la impersonalidá, ver XXIII.3.1.4.
5 El mou
176
XV I .
El verbu
do vien?, ¿quién ye?). Pelo contrario, hai usos que piden siempre suxun-
tivu; asina, les oraciones que dependen d'un verbu de deséu o encamientu
(quier lo que faigan, nun quiero que lo faigan, encamiénto-y que lo faiga,
espero que lo faiga, tengo mieu que lo faiga, oxalá lo faiga), o de posibi-
lidá (nun creyo que lo faigan).
5.2 Potencial
Frente al indicativu (mou de lo real) y al suxuntivu (mou de lo irreal), el
potencial espresa que l'aición verbal ye posible si se cumplen determinaes
circunstancies. Esti mou intégrenlu los tiempos presente (falaré) y pasáu
(falaría), conocíos tamién, respeutivamente, polos nomes de "futuru" y
"condicional".
El mou potencial pue espresar posibilidá nel pasáu (naquel momentu seríen
les tres), nel presente (agora serán les tres) o nel futuru (anque t’agasa-
yarán, nun pues dexate convencer).
5.3 Imperativu
Frente al indicativu, suxuntivu y potencial, l'imperativu amuesa caraute-
rístiques peculiares de so. Asina, nel nivel léxicu y semánticu, obsérvase
que ta especializáu na función apellativa, que consiste n'espresar un deséu
o una intención del falante que se convierte n'orde o mandáu pal oyente;
esa espresividá asóciase davezu (pero non necesariamente) a una entona-
ción esclamativa: ¡fala sele!, bebéi esi vasu. Siendo asina, l'imperativu ye
incompatible coles funciones representativa ya interrogativa: asina, son
imposibles oraciones como *to pa dixo que fala tu sele, *¿bebéi esi vasu?
Nel planu morfosintácticu, l'imperativu ofrez delles peculiaridaes. Tien
namái morfemes de 2ª persona (singular y plural): fala / falái. N'efeutu,
casos como ¡falemos sele! o que beban esi vasu pue presentar un conteníu
tamién apellativu, pero en tou casu empléguense nestos casos formes de
suxuntivu, non d'imperativu. Nótese, acordies con ello, que les mentaes
oraciones sí son compatibles cola función representativa o interrogativa:
to pá dixo que falemos sele, ¿que beban esi vasu? Nel tratu de cortesía, el
conteníu de mandáu precisa tamién formes del presente de suxuntivu: fale
vusté, falen vustedes, beba vusté, beban vustedes. Les espresiones de per-
sona nel imperativu son les que siguen darréu:
- Na 2ª persona del singular de la 1ª conxugación -a (fala); y de la 2ª y 3ª
conxugaciones -i (llambi, apurri); o nenguna desinencia (conoz, escaez,
177
XV I .
El verbu
6 El tiempu
178
XV I .
El verbu
7 L'aspeutu
8 L'anterioridá
179
XV I .
El verbu
181
XV I .
El verbu
9.7 Futuru
El futuru (o seya, el tiempu presente del mou potencial) pue referise a:
- Fechos d'un presente puntual: agora mesmo serán guapamente les dos.
- Fechos d'un presente ampliu: nun sé si'l mio cuñáu trabayará de repar-
tidor.
- Pasáu cronolóxicu: esi ruíu será que picarán a la puerta, Xovellanos
será'l primeru que s'ocupará del estudiu del asturianu.
- Futuru cronolóxicu: verémonos mañana si nun hai inconveniente, el mes
que vien andaremos a la herba si nun pasa nada.
- Fechos pasaos, presentes y futuros: nunca ficimos el recuentu, pero los
llunes trabayaremos guapamente menos hores.
- Indistinción o indefinición cronolóxica: n'iviernu tapecerá antes n'Eu-
ropa, pero non n'América del Sur; nun lo sé, pero si la ballena-yos da
de mamar a les críes será un mamíferu.
Dalgunos de los sos usos son los que siguen darréu:
- Allugamientu d'una aición nel futuru, contemplada dende'l presente: en
xunu entrante vendrá'l mio tíu de l'Arxentina.
182
XV I .
El verbu
- Posibilidá contemplada dende'l presente: nun sé qué hora ye, serán les
dos.
- Obligación a realizar una aición nel futuru: fadrás lo que se te mande.
9.8 Condicional
El condicional –esto ye, el tiempu pasáu del mou potencial– tien estes
referencies:
- Fechos pasaos: nun toi seguru de si Xuan ayeri vendería les xates.
- Presente cronolóxicu: quedría un café, por favor (cortesía).
- Futuru: nun sé si se casaríen meyor el mes que vien.
Espresa, ente otros, estos conteníos:
- Allugamientu d'una aición nel futuru, contemplada dende'l presente: en
xunu entrante vendría'l mio tíu de l'Arxentina si nun fuere porque nun
tien vacaciones.
- Posibilidá nel pasáu: nun sé qué hora yera, seríen les dos.
- Posibilidá hipotética: cargaría esi camión si pudiere.
183
XV I .
El verbu
10.3 Infinitivu
L'infinitivu fórmase col derivativu -ar (1ª conxugación), -er (2ª conxuga-
ción) o -ir (3ª conxugación). Ha tenese en cuenta qu'al amestar a estes ter-
minaciones un pronome enclíticu, piérdese sistemáticamente la /-r/: quier
mercar un llibru ’ quier mercalu, va poner l'abrigu al neñu ’ va pone-y
l'abrigu, tarrez apurrir les monedes ’ tarrez apurriles.
Pero, al mesmu tiempu, el derivativu permíte-y al infinitivu exercer dien-
tro la oración funciones propies del sustantivu; ver XXIII.3. Asina, por
exemplu, suxetu léxicu (pesllar con llave ponlu nerviosu), complementu
direutu (quier saludavos), complementu indireutu (da-y munchu valor a
falar con educación), complementu circunstancial (nun ta contentu con
folgar, sin trabayar nun ganes nada), suplementu (nagua por unvia-y una
carta) y atributu (llibertá ye facer lo qu'ún quiera). Al mesmu tiempu,
184
XV I .
El verbu
185
XV I .
El verbu
10.4 Xerundiu
El xerundiu fórmase per aciu del derivativu -ando (1ª conxugación) o -iendo
(2ª y 3ª conxugaciones). El lexema permíte-y al xerundiu desendolcar tér-
minos subordinaos como los verbales: complementu direutu (catando les
vaques), complementu indireutu (vendiéndo-yos discos a los amigos), com-
plementu circunstancial (caminando pente la nieve), suplementu (quexán-
dose de too) y atributu (siendo neciu).
El sufixu derivativu convierte al xerundiu nun alverbiu, capaz de desen-
dolcar les mesmes funciones d'esa categoría dientro la oración (ver
XIV.1): complementu circunstancial (fala empapiellando), atributu (l'a-
gua ta ferviendo) y, en delles construcciones, términu subordináu d'un sus-
tantivu (echó agua ferviendo). Como alverbiu, el xerundiu ye a acompa-
ñase de sufixos que maticen l'aición: trabayando / trabayanduco "traba-
yando poco y en coses de poca importancia", callando / callandino "callan-
do muncho, en munchu silenciu", ta nevando / ta nevandono "nevando
muncho, con intensidá, de mala manera".
El xerundiu tien valor durativu: indica la non terminación del procesu
designáu nel lexema, presentando l'aición metanes del so desarrollu. Esto
fai que'l xerundiu tea presente davezu en perífrasis duratives: toi llindian-
do, lleves falando media hora, anda ruxendo tolos secretos.
186
XV I .
El verbu
10.5 Participiu
El participiu fórmase per aciu d'un derivativu que formalmente presenta
toles carauterístiques del axetivu, con variación de xéneru y de númbe-
ru: -áu -ada -ao, -aos -aes (1ª conxugación) y -íu -ida -ío, -íos -íes (2ª y
3ª conxugaciones). Sobre les mentaes terminaciones, ver VII.1.3.b y 2.2.
El lexema verbal permite qu'al participiu lu acompañen dellos subordina-
os verbales: complementu indireutu (un llibru regaláu al fíu) y comple-
mentu circunstancial (xente venío dende lloñe, el coche ye guiáu pol xofer,
un home siempre agradecíu).
El sufixu derivativu permíte-y al participiu funcionar como axetivu, exer-
ciendo asina les sos funcionaes propies: términu subordináu del sustanti-
vu (el llibru regaláu), atributu (el neñu ta cansáu, el coche ye guiáu pol
xofer). Como tou axetivu, pue sustantivase per aciu del artículu, calte-
niendo la concordancia col sustantivu: el llibru regaláu esfoyóse tou ’ el
regaláu esfoyóse tou, la vaca catada ye pinta ’ la catada ye pinta, la ropa
llavao póneslo güei ’ lo llavao póneslo güei, etc. Sicasí, dellos participios
llograron sustantivase dafechu, xeneralmente como masculinos non cun-
tables (el salváu, el calzáu, el ganáu, el segáu, el mullíu), pero dalgún
tamién como femenín (l'atapecida, la mullida).
Acordies cola so condición d'axetivu, el participiu pue acompañase de
sufixos productivos: moyáu ’ moyadón, calláu ’ calladín, encuruxada ’
encuruxaduca, llavao ’ llavadino, espurríos ’ espurridonos, turriaes ’
turriaduques. De la mesma manera, permite gradación: más calláu que
l'hermanu, menos agradecida que la fía, tan galdíos como ellos (galdíos
187
XV I .
El verbu
188
XV I .
El verbu
12 La conxugación regular
189
XV I .
El verbu
190
XV I .
El verbu
195
XV I .
El verbu
13 Verbos irregulares
Munchos verbos nun s'axusten a los modelos de conxugación regular. Les
irregularidaes puen apaecer na raíz verbal, nes desinencies o en dambes al
empar.
198
XV I .
El verbu
dolgáis (o doláis); VALIR: vales, valiesti, valiere, valiendo, pero valgo, val-
gas, valga, valgamos.
Verbos que nel futuru y nel condicional amiesten a la raíz una -d enantes
de la desinencia: FACER: fadré (o fairé), fadría (o fairía); DOLER: doldrá (o
dolerá), doldría (o dolería); GOLER: goldrán (o golerán), goldríen (o gole-
ríen); MOLER : moldrás (o molerás), moldríes (o moleríes); VALIR: valdré,
valdría; SALIR: saldrás, saldríes; PONER: pondrá, pondría; QUERER: que-
dremos, quedríemos; SER: sedréis (o seréis), sedríeis (o seríeis).
Caltienen, sin embargu, eses vocales finales: FIRIR: él fire / firi tu; DILIR: él
dile / dili tu; PARIR: ella pare / pari tu. Tamién caltienen les vocales los ver-
bos cola raíz en vocal más /-r- /: MORRER: él muerre / muerri (o morri) tu;
199
XV I .
El verbu
201
XV I .
El verbu
INDICATIVU
Presente Pretéritu Imperfeutu
soi ~ so yera
yes yeres
ye yera
somos yéramos ~ yéremos
sois yerais ~ yereis
son yeren
Pretéritu Indefiníu Pluscuamperfeutu
fui fuera ~ fuere
fuisti ~ fuesti fueras ~ fueres
foi fuera ~ fuere
fuimos ~ fuemos fuéramos ~ fuéremos
fuistis ~ fuestis fuerais ~ fuereis
fueron fueran ~ fueren
sedré sedría
sedrás sedríes
sedrá sedría
sedremos sedríamos ~ sedríemos
sedréis sedríais ~ sedríeis
sedrán sedríen
IMPERATIVU
sé
sei
203
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
ta
tai
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
tar tando tao
204
XV I .
El verbu
INDICATIVU
Presente Pretéritu Imperfeutu
he había
has habíes
ha, hai había
hemos ~ habemos habíamos ~ habíemos
habéis habíais ~ habíeis
han habíen
Pretéritu Indefiníu Pluscuamperfeutu
hubi ~ hebi hubiera ~ hubiere
hubisti ~ hubiesti hubieras ~ hubieres
hubo ~ hebo hubiera ~ hubiere
hubimos ~ hubiemos hubiéramos ~ hubiéremos
hubistis ~ hubiestis hubierais ~ hubiereis
hubieron hubieran ~ hubieren
SUXUNTIVU
Presente Pretéritu Imperfeutu
haya heba hubiera ~ hubiere
hayas hebas hubieras ~ hubieres
haya heba hubiera ~ hubiere
hayamos hebamos hubiéramos ~ hubiéremos
hayáis hebáis hubierais ~ hubiereis
hayan heban hubieran ~ hubieren
POTENCIAL
Futuru Condicional
habré habría
habrás habríes
habrá habría
habremos habríamos ~ habríemos
habréis habríais ~ habríeis
habrán habríen
IMPERATIVU
has
habéi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
haber habiendo habíu habida habío
habíos habíes
205
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
anda
andái
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
andar andando andáu andada andao
andaos andaes
206
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
da
dai
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
dar dando dau dada dao
daos daes
207
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
di
dicíi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
dicir diciendo dichu dicha dicho
dichos diches
208
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
ve
díi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
dir diendo dío
209
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
fai
facéi ~ faéi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
facer ~ faer faciendo ~ fayendo fechu fecha fecho
fechos feches
210
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
pue
podéi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
poder pudiendo podíu podida podío
podíos podíes
211
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
pon
ponéi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
poner poniendo puestu puesta puesto
puestos puestes
212
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
quier
queréi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
querer queriendo queríu querida querío
queríos queríes
213
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
ri
ríi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
rir riendo ríu rida río
ríos ríes
214
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
sabi
sabéi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
saber sabiendo sabíu sabida sabío
sabíos sabíes
215
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
ten
tenéi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
tener teniendo teníu tenida tenío
teníos teníes
216
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
trai
traéi ~ trayéi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
traer ~ trayer trayendo traíu traída traío, traíos traíes ~
trayíu trayida trayío, trayíos trayíes
217
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
ven
veníi
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
venir viniendo veníu venida venío
veníos veníes
218
XV I .
El verbu
IMPERATIVU
ve
vei
FORMES NON PERSONALES
Infinitivu Xerundiu Participiu
ver viendo vistu vista visto
vistos vistes
219
XV I .
El verbu
14 Perífrasis verbales
DEXAR DE + INFINITIVU
Perífrasis perfeutiva. Espresa qu'una aición allargada nel tiempu fina dafe-
chu nun momentu determináu. Exemplos: dexaron de falase, dexé de
fumar fai seis años, nun dexen de marmullar de los demás.
DIR + INFINITIVU
Espresa aición futura. Exemplos: vas cayer peles escaleres, va falar col
conseyeru'l llunes que vien, diben venir el sábadu.
ECHAR A + INFINITIVU
Perífrasis incoativa. Espresa l'emprimamientu d'una aición. Exemplos:
ruxó daqué en suelu y los animales echaron a correr, cuando-y lo dixeron
el probe echó a llorar.
ENTAMAR A + INFINITIVU
Perífrasis incoativa. Espresa l'empiezu d'una aición. Tienen el mesmu sig-
nificáu les perífrasis con verbos del mesmu campu semánticu qu'entamar,
como son empezar, empecipiar, comenzar, escomenzar, comencipiar, esco-
mencipiar, emprimar, apenzar. Exemplos: entamó a llover pela nueche,
empezaben a trabayar a les seis, emprimarán a xugar aína.
221
XV I .
El verbu
223
XV I .
El verbu
TENER + PARTICIPIU
Perífrasis perfeutiva. Indica qu'una aición produzse de contino repetíes
vegaes, pero fina enantes d'una llende temporal determinada. Exemplos:
Xuana tien venío per esti pueblu abondes vegaes, teníes díchomelo cuan-
do ella lo supo, teníala llamao a un teléfonu vieyu.
LLEVAR + PARTICIPIU
Tien el mesmu conteníu que l'anterior. Exemplos: Xuana lleva venío per
esti pueblu abondos díes, llevabes díchomelo munches vegaes cuando él
lo supo, lleven falao conmigo un cientu veces.
HABER + PARTICIPIU
Dexa afitao qu'una aición pudo producise si se cumplieren delles circuns-
tancies. Úsase davezu col verbu auxiliar n'infinitivu o en pretéritu imper-
feutu de suxuntivu, y con entonación esclamativa: ¡habémelo dicho!,
¡hubiéres-ylo consultao! El conteníu d'esta perífrasis pue espresase tamién
per aciu del imperfeutu de suxuntivu: ¡dixérasmelo!, ¡consultáras-ylo!
225
XV I I .
Los relativos
2 Carauterístiques xenerales
Los relativos convierten pelo xeneral una oración nun elementu depen-
diente d'un sustantivu (les fueyes que cayeron del árbol enllenaron el
suelu), d'un axetivu (lo vieyu que yera sabíenlo toos) o d'un alverbiu
(siempre que vien traivos regalos) pudiendo entós oración tala exercer les
funciones propies del axetivu. Poro, los relativos son trespositores d'ora-
ción a axetivu o a alverbiu. Sobre la sintaxis de les oraciones relatives, ver
XXV.22.
Per otru llau, los relativos son pronomes, darréu que faen referencia a un
sintagma nominal, allugáu fuera de la oración trespuesta a la que precede.
Al mesmu tiempu, exercen una función dientro la oración trespuesta.
Exemplos: les fueyes que cayeron del árbol llevóles l'aire (suxetu); la
casa onde viví de neñu vendíla yá (complementu circunstancial); la escue-
la u trabaya Xuan van zarrala (complementu circunstancial); l'añu cuan-
do se casaron hebo una seca tremenda (complementu circunstancial).
Pue aportar que la oración trespuesta apaeza ensin antecedente. La oración
trespuesta, entós, funciona como un sustantivu o como un alverbiu; ver
XXIII.3.7.2. Exemplos: onde teas fai lo que veas; u vayáis, sei amables
cola xente; ponéivos como vos preste; cuando se casaron hebo una seca
226
XV I I .
Los relativos
3 Conteníos
Arriendes de los mentaos, los relativos puen presentar tamién los contení-
os específicos que siguen darréu:
- Conteníos léxicos: persona (quien), llugar (onde, u), tiempu (cuando),
mou (como) y cantidá (cuantu). El relativu que nun s'asocia a nengún
conteníu léxicu específicu. Ha tenese en cuenta que'l conteníu locativu
de onde y u pue entendese en sentíu reutu (la casa onde vivo), pero
tamién figuráu (el problema onde fallasti).
- Conteníos morfolóxicos: xéneru y númberu, presentes namái en cuantos /
cuantes. Amás, los relativos quien, onde, u, cuando, como y cuantu
amuesen el mesmu conteníu identificador que l'artículu.
4 El so emplegu
Darréu fáense delles observaciones sobre les formes y emplegu de los
relativos que, quien, onde o u y cuantu.
4.1 Que
Nun presenta variaciones de xéneru nin númberu. Ye'l relativu más neu-
tral, lo mesmo en conteníu léxicu qu'en posibilidaes d'emplegu. De fechu,
na llingua falada que pue sustituyir davezu a otros relativos, como ye'l
casu de cuando en l'añu que nos conocimos morrió mio güelu.
Que ye'l relativu qu'intervién en construcciones enfátiques que lleven
como antecedente un axetivu: lo guapu que ye esi pueblu descubriránlu al
velu, lo llista que ye la to neña sábenlo los maestros, ta claro lo males que
paecen eses ablanes.
4.2 Quien
El trazu carauterísticu y restrictivu de quien respeuto de los otros relativos,
ye que siempre fai referencia a persona. Morfolóxicamente nun almite
227
XV I I .
Los relativos
4.3 Onde y u
Onde y u (tamién au), como relativos, presenten una equivalencia total en
funciones y emplegos. Ensin preposición equivalen en toles ocasiones a la
secuencia en + artículu + que, como se ve nestos exemplos: el pueblu onde
vivo ye perguapu equival a el pueblu nel que vivo ye perguapu; los pue-
blos u hai trabayu tienen vida ye equivalente a los pueblos nos qu'hai tra-
bayu tienen vida; la fábrica u faen esos zapatos tuvo que zarrar ye lo
mesmo que la fábrica na que faen esos zapatos tuvo que zarrar; les fábri-
ques onde faen esos zapatos tuvo que zarrar val tanto como les fábriques
nes que faen esos zapatos tuvo que zarrar; l'agua onde metí les manes
taba ferviendo equival a l'agua no que metí les manes taba ferviendo.
4.4 Cuantu
Presenta marques de xéneru (masculín, femenín y neutru) y númberu (sin-
gular y plural): cuantu cuanta cuanto, cuantos cuantes. Úsase siempre
ensin antecedente. Pue funcionar como axetivu o como sustantivu.
Cuando ye axetivu, precede siempre a sustantivos, nun pudiendo concor-
dar en neutru: cuantu pan mercó comiólo too, cuanta más allegría tienen
más canten, regalaron llibros a cuantos escolinos-yos los pidieron, rióse
de cuantes persones foron vela. Cuando ye sustantivu sí pue referise en
neutru a non cuntables: cuanto mercó comiólo too, cuanto más tienen más
quieren, regalaron llibros a cuantos-yos los pidieron, rióse de cuantes
foron vela, nun tien cuanto fai falta.
228
XV I I I .
Interrogativos
y esclamativos
Interrogativos
y esclamativos XVIII
1 Los interrogativos
Llámense interrogativos una mena de pallabres nes que s'afita l'atención
d'una entruga alredor de delles informaciones concretes.
229
XV I I I .
Interrogativos
y esclamativos
1.2 Formes
Los interrogativos presenten les mesmes formes que los relativos, estre-
mándose d'ellos por estes notes:
- A diferencia de los relativos, los interrogativos son tónicos, esto ye, tie-
nen acentu de so, polo que puen apaecer solos formando enunciáu com-
pletu: ¿quién? ¿cuánto?
- Al interrogativu cuál nun-y correspuende forma átona que funcione
como relativu.
Hai que facer dos observaciones sobre los interrogativos:
- El masculín singular cuál, namái cuando ye sustantivu (non cuando ye
axetivu), alterna cola forma cuálu: ¿cuál ~ cuálu te lo dixo?, pero ¿cuál
señor?, non *¿cuálu señor?
- L'interrogativu ú alterna llibremente con aú (¿ú vas?, ¿aú vas?), a nun ser
cuando va acompañáu de pronome átonu (¿úlu?).
1.3 Conteníos
Los interrogativos presenten, en primer llugar, conteníos de mena morfo-
lóxica:
- Xéneru, que permite estremar ente masculín, femenín y neutru en cuál /
cuála / cuálo; cuántu / cuánta / cuánto.
- Númberu, que permiten estremar ente singular y plural nos casos de cuál /
cuálos, cuála / cuáles; cuántu / cuántos y cuánta / cuántes.
Como se ve, namái cuál y cuántu presente variaciones morfolóxiques. Per
otru llau, los interrogativos presenten tamién otros conteníos de mena léxi-
ca:
- Persona, en quién.
- Llugar, en ónde y ú.
- Tiempu, en cuándo.
- Mou, en cómo.
- Cantidá, en cuántu -a -o.
Los interrogativos qué y cuál nun s'asocien a conteníos específicos.
230
XV I I I .
Interrogativos
y esclamativos
231
XV I I I .
Interrogativos
y esclamativos
232
XV I I I .
Interrogativos
y esclamativos
233
XV I I I .
Interrogativos
y esclamativos
2 Los esclamativos
234
XI X .
Les
preposiciones
2 Conteníos
235
XI X .
Les
preposiciones
3 Funciones y emplegos
Les preposiciones son elementos qu'exercen la misión de capacitar fun-
cionalmente a sintagmes nominales. Nesti sen, les preposiciones cum-
plen dos funciones básiques: la de trespositor sintácticu y la d'índiz fun-
cional.
Ha tenese en cuenta que'l sintagma nominal afeutáu pola tresposición o
pol índiz funcional pue tar representáu por un sustantivu (la casa de
Xuan, dio-y les gracies a Xuan), o por cualquier otru sintagma que fun-
cionalmente equivalga a un sustantivu: les ganes de comer; les ganes de
que-y dean el premiu; la casa del que falábemos ayeri; ¿la casa de
quién?; la casa d'ella; dio-y les gracies al altu; dio-y les gracies al que-
-y lo traxo; etc.
3.1 Trespositores
Les preposiciones puen funcionar como trespositores, esto ye, como ele-
mentos que camuden la categoría de sustantivu d'un sintagma, dexándo-y
exercer les funciones propies de la nueva categoría. Nesti sen, les prepo-
siciones puen ser trespositores na oración o trespositores nel grupu sin-
tagmáticu.
3.1.1 TRESPOSITORES NA ORACIÓN
Per un llau, tresponen un sustantivu a la categoría d'alverbiu pudiendo,
entós, exercer la función de complementu circunstancial; ver XXIII.3.6.
Exemplos: llevaron les maletes a Uviéu; llantáronse ante la puerta y nun
dexaben entrar; les madreñes tán baxo l'escañu; sentáronse cabo'l fueu;
236
XI X .
Les
preposiciones
238
XI X .
Les
preposiciones
que, tu nun yes quien a comelo, tu nun yes a comelo, nun algamastis a
velu, yá entamen a falar, llegué a sabelo por casualidá, veníen a cobra-
-yos unes diez mil pesetes.
La preposición a forma parte de munches locuciones alverbiales: al llau,
a cachos, a pasiquinos, a voces, al par, a la vera, al debalu, a comuña, a
estaya, al bellume, al altu la lleva, a les clares, a querer, a carrenderes, a
rollones, a escures, a la perllonga, a lo xo, etc. Ver XIV.6.
A entra nel réxime preposicional de permunchos verbos: xugar a, andar a,
(anden a castañes), goler a, paecese a, semeyar a, oponese a, obligar a,
equivalir a, corresponder a, tocar a (tocáis a mil pesetes caún), avezar a,
atrevese a, atenese a, etc. Nestos casos, la preposición, esvaciada de sig-
nificáu, ye índiz funcional de suplementu; ver XXIII.3.4.
4.2.1 FORMA
Equival a la espresión alverbial delantre de. Exemplos: taba ante la puer-
ta casa o taba énte la puerta casa, atopéla ellí mesmo ante la ilesia o ato-
péla ellí mesmo énte la ilesia.
Nun se confunda la forma énte cola preposición ente (ver XIX.4.10) qu'a-
paez, por exemplu, en taba ente l'horru y la casa, atopéla ellí mesmo ente
la ilesia y el cementeriu.
239
XI X .
Les
preposiciones
4.3 Baxo
La preposición baxo significa allugamientu na parte inferior o baxera de
daqué. Equival a les espresiones alverbiales debaxo de, embaxo de, que
son de más usu: les madreñes tán baxo l'escañu, apaeció'l dineru baxo
una llábana. D'equí remanecen otros significaos en sentíu figuráu: nun
aguanto les temperatures baxo cero. Y asina, espresa tamién un conxuntu
de circunstancies que condicionen daqué: esa promesa fízola baxo xura-
mentu, esi asuntu ta baxo investigación del xuez. Con significáu aseme-
yáu, emplégase tamién pa indicar la dómina d'un reináu, d'un mandáu:
baxo la monarquía asturiana nació la ciudá d'Uviéu, la civilización azte-
ca morrió baxo los españoles.
4.4 Cabo o co
4.4.1 FORMA
Dambes espresiones, cabo y co, son equivalentes: cabo casa Lluis o co
casa Lluis. A efeutos d'ortografía, convién nun confundir les xuntures de
co y artículu coles de con y artículu. N'efeutu, nel primer casu la preposi-
ción nun pierde nengún soníu de so, polo que s'escribe siempre entera y
xebrada del artículu: co'l (co l'), co la (co l'), co lo, co los, co les; pa l'a-
postrofación del artículu, ver VIII.1. Nel segundu resulten les contraicio-
nes col, cola, colo, colos, coles. Y asina, estremaráse la vaca ta co'l xatu
"al llau del xatu" y la vaca ta col xatu "en compaña del xatu".
4.4.2 CONTENÍOS Y EMPLEGOS
La preposición cabo ~ co tien conteníu de llugar. El so significáu ye'l d'a-
veramientu o cercanía a daqué o daquién. Equival, poro, a espresiones
alverbiales como xunto a, al llau de, a la vera de, al par de. Exemplos: la
carretera pasa cabo casa Lluis, descansaron cabo la fonte.
4.5 Con
4.5.1 FORMA
La preposición con forma contraición cuando-y sigue un artículu:
con + el ’ col
con + la ’ cola
con + lo ’ colo
con + los ’ colos
con + les ’ coles
240
XI X .
Les
preposiciones
Exemplos: faló col fíu de Miguel, anden cola saca al costazu, nun toi d'a-
cuerdu colo que dixisti, mancóse colos maderos, nun pue coles asignatu-
res.
4.5.2 CONTENÍOS Y EMPLEGOS
Ye nel so cometíu d'índiz funcional cuando la preposición con amuesa más
variedá de significáu. Fonderamente, son dos los significaos básicos: com-
paña ya instrumentu.
a) Compaña. Equival a la espresión alverbial xunto a. Exemplos: el fíu ta
cola ma, dexaron a Pedro con María. A esti significáu básicu puen
amestáse-y matices, como'l d'espresar que daqué se fai en comuña con
otros: esti llabor ficímoslu colos del pueblu d'al llau, el diputáu votó col
restu del so partíu. D'una idea d'averamientu, pásase a la d'oposición o
enfrentamientu: pegó cola muria y mancóse, naquella guerra enfrentá-
ronse los franceses colos ingleses. Pue tener referencia temporal, signi-
ficando entós "simultaneidá nel tiempu": con febreru aportaron les
nevaes, la victoria llegó col nacimientu del so fíu. Úsase na espresión
de númberos decimales: dos con siete, cuatro con cinco.
b) Instrumentu o ferramienta con que se fai daqué: el chaplón clavélu con
un martiellu, atechóse con un paragües. En sentíu figuráu, mediu pa
facer daqué: eso llogrólo con hores de trabayu, con lleis democrátiques
ye posible la crítica. Dende esti sentíu figuráu pue pasar a espresar el
mou o la manera como se fai daqué: siempre recuerden aquelles dómi-
nes con señardá, esta novela ta escrita con muncha correición.
Cuando con ye trespositor dientro d'un grupu sintagmáticu, ofrez poca
carga semántica. Básicamente, lo que fai nestos casos ye poner en rella-
ción les carauterístiques del términu subordináu coles del sustantivu que
fai de nucleu: esi rapaz col pelo llargo ye fíu del panaderu, ye un pañue-
lu con pintes colloraes, paez un home con chapeta. Delles veces eses
carauterístiques refiérense a la xuntura o concurrencia de dos o más coses:
café con lleche, gústenme les romeríes con gaita y baille.
4.5.3 OTROS EMPLEGOS
La preposición con emplégase davezu en locuciones alverbiales, como:
con traza, con xeitu, coles oreyes gaches, colos calcaños en culu, etc.
Tamién apaez nel réxime preposicional de munchos verbos: acotar con,
atender con, atopase con, coincidir con, conformase con, combayar con,
facese con, entamar con, etc. Ver XIV.6.
241
XI X .
Les
preposiciones
4.7 De
4.7.1 FORMA
La preposición de toma la forma apostrofada d' cuando-y sigue cualquier
pallabra qu'entame per vocal o per h- muda: d'Asturies, d'entrugar, d'iguar,
d'orbayu, d'untu, d'harmonía, d'hermanu, d'hidróxenu, d'home, d'humor.
Cuando-y sigue l'artículu el forma la contraición del: la casa del vecín, el
fíu del alcalde.
4.7.2 CONTENÍOS Y EMPLEGOS
Cuando la preposición de apaez como índiz funcional de complementu
circunstancial (ver XXIII.3.6), amuesa la mayor variedá de conteníos:
a) Llugar de procedencia, d'orixe: Xuan vien d'Uviéu, baxaron del monte
al atapecer. Procedencia u orixe en sentíu figuráu: les idees de Pedro
vienen de la indignación, salió-yos fuerza del convencimientu que tení-
en. Con referencia temporal: l'Estáu modernu vien de la Revolución
Francesa, el cursu dura d'ochobre a xunetu.
242
XI X .
Les
preposiciones
243
XI X .
Les
preposiciones
4.8 Dende
La preposición dende indica la procedencia u orixe. Pue tener referencia
espacial: llegaba xente dende toles poblaciones de la rodiada, la carrera
ye dende Xixón hasta Uviéu. Nesti sen, pue emplegase pa indicar qu'una
aición faise nun llugar separtáu del oxetu: dende esi monte vese tol con-
ceyu, disparaben a la costa dende la mar.
La referencia espacial pue facese en sentíu figuráu: dende toles concien-
cies surdió un determín claru, dende esi planteamientu nun tenéis nada
que facer. Tamién s'emplega en referencia temporal: dende cuantayá que
nun vos vía, les fiestes duren dende'l xueves hasta'l domingu.
4.9 En
4.9.1 FORMA
La preposición en, cuando-y sigue pallabra qu'entama per vocal o per h-,
cueye la forma apostrofada n'. Exemplos: n'Asturies, n'España, n'Italia,
n'orbayando, n'Uviéu, n'habiendo, n'honor, etc. La secuencia en más artí-
culu orixina les siguientes contraiciones:
en + el ’ nel (equivalente a no)
en + la ’ na
en + lo ’ no
en + los ’ nos
en + les ’ nes
Asina mesmo, de en más demostrativu surden les correspondientes con-
traiciones: nesti, nesta, nesto, nestos, nestes; nesi, nesa, neso, nesos, neses;
naquel o naquelli, naquella, naquello, naquellos, naquelles. La xuntura de
les preposiciones a y en, con sentíu de direición, produz la contraición an.
Exemplu: vamos an ca Antón.
244
XI X .
Les
preposiciones
4.10 Ente
4.10.1 FORMA
La xuntura de les preposiciones pa y ente da llugar a la contraición pante.
Exemplu: esti pan ye pante yo y tu. Pel so llau, la secuencia de les prepo-
siciones per y ente produz la contraición pente. Exemplu: metióse pente
eses mates.
4.10.2 CONTENÍOS Y EMPLEGOS
Dellos de los conteníos y emplegos que presenta la preposición ente son
los que s’especifiquen darréu:
245
XI X .
Les
preposiciones
4.13 Pa
4.13.1 FORMA
La preposición pa, cuando-y sigue una pallabra qu'entama en a- o ha-,
pierde la vocal, lo que s'indica na escritura per aciu de la forma apostrofa-
da p'. Exemplos: p'Asturies, p'haber. Nun hai perda tala (nin, polo tanto,
apostrofación) ante otres vocales: pa Elena, pa homes.
La secuencia formada por pa y artículu el forma la contraición pal: pal
conceyu. Nun hai contraición coles otres formes d'artículu (pa la xente, pa
lo falao, pa los conceyos, pa les cases) nin col pronome él (pa él). La
secuencia de les preposiciones pa más ente forma la contraición pante: esi
bollu ye pante los dos.
4.13.2 CONTENÍOS Y EMPLEGOS
La preposición pa amuesa los conteníos y emplegos que siguen darréu:
a) Direición, seya con referencia a un llugar (voi pa Uviéu, los neños cola-
ron pal parque, esti ye'l camín pal monte), o referencia temporal (esti
aire ye niciu de que yá vamos pa la seronda, d'equí pa xunu van atopar
trabayu).
De referencies de mena espacial surden emplegos de sentíu figuráu: enfi-
len drechos pa la muerte, el camín pa la paz ye enguedeyáu. El significáu
247
XI X .
Les
preposiciones
4.14 Per
4.14.1 Forma
Les secuencies de per y artículu formen estes contraiciones: pel, pela,
pelo, pelos y peles. La secuencia de preposiciones per + ente produz la
contraición pente. Exemplu: el gatu metióse pente les tables.
Otres secuencies de per y un alverbiu dan tamién llugar a otres contrai-
ciones, magar que la secuencia ensin contraición ye igual de válida:
per + equí ’ pequí (tamién: per equí)
per + ehí ’ pehí, perhí (tamién: per ehí)
per + ende ’ pende (tamién: per ende)
per + ellí ’ pellí (tamién: per ellí)
248
XI X .
Les
preposiciones
4.15 Por
4.15.1 FORMA
Les secuencies formaes pola preposición por y l'artículu dan llugar a les
contraiciones pol, pola, polo, polos, poles. Exemplos: pol pueblu, pola fía,
polo que sé, polos pueblos, poles fíes.
4.15.2 CONTENÍOS Y EMPLEGOS
La preposición por amuesa los siguientes conteníos y emplegos:
a) Causa o motivu: posóse del autobús pola to culpa, eso facémoslo por
defender los fíos. Cuando por va siguíu d'una oración sustantivada por
que, la secuencia por + que escríbese nuna sola pallabra: eso facémos-
lo porque defendemos los fíos.
b) "A favor de": ellos votaron pol so candidatu, la llucha pola vida.
c) Mou o manera: lleváronlu a la policía pola fuerza.
d) Complementu axente: esti armariu foi fechu pol carpinteru, un actu
presidíu pola conseyera.
Arriendes d'estos emplegos, la preposición por, en contestos específicos,
vese arrodiada de significaciones diverses:
- Con verbos de direición, "en cata de", "en busca de": foron por él, pero
nun lu atoparon; vieno a mio casa poles perres.
- Con infinitivu, indica qu'una aición entá nun se fizo o que ta a puntu de
facese: tán les cames por facer; tien tolos problemes por iguar; toi por
dicí-yoslo, pero nun m'atrevo.
- Preciu o valor en contestos qu'a ello faen referencia: mercólu por mil
pesetes, ye un armariu vendíu por pocu preciu.
- "En cuentes de", "en llugar de", "en calidá de", "como": mercólu por
bonu, pero yera de mala calidá; diéron-y ún por otru; faló María por
Xuan.
La preposición por ye la emplegada pa espresar cantidá pola que se mul-
tiplica daqué: tres por cuatro son doce, multiplicái siete por nueve.
Cuando por ye índiz funcional de suplementu (ver XXIII.3.4), cuasi que
ta fallida de conteníu, teniendo namái un puru valor gramatical: naguaben
por figos. Nestos casos, cuando por va siguíu d'una oración sustantiva en
función de suplementu, la secuencia por + que escríbese en pallabres
xebraes: naguaben por que-yos dieran figos.
250
XI X .
Les
preposiciones
4.16 Según
La preposición según indica acuerdu ente dos términos. Poro, esta prepo-
sición ye sinónima d'espresiones como acordies con, d'acuerdu con, etc.
Exemplos: van facelo según los tos conseyos; según la radio, El Puertu
Payares ta zarráu; según tu, les coses son fáciles d'iguar.
En rellación cola so condición de pallabra tónica, según pue constituyir
sintagma autónomu frutu d'una elisión verbal. Asina asocede cuando s'em-
plega como respuesta: ¿Vas dir o nun vas dir? —Según. Per otru llau,
según dexa de ser preposición pa funcionar como una conxunción, como
trespositor oracional a alverbiu n'exemplos como: según venía, cruzóse
con to pá; según diz el médicu, eso cúrase faciendo deporte.
251
XI X .
Les
preposiciones
4.18 So
4.18.1 FORMA
La preposición so siguida d'artículu el da llugar a la contraición sol; col
restu de los artículos nun se fai contraición. Exemplos: sol monte, so la
peña, so l'areña, so lo quemao, so los montes, so les peñes.
4.18.2 CONTENÍOS Y EMPLEGOS
La preposición so equival, en conteníu y emplegos, a baxo. Espresa, entós,
un allugamientu na parte inferior o baxera de daqué. Exemplos: les madre-
ñes tán sol escañu, apaeció'l dineru so la llábana, la defensa ta so la res-
ponsabilidá del estáu, so la monarquía asturiana nació la ciudá d'Uviéu.
Equival, como la preposición baxo, a la secuencia d'alverbiu y preposición
debaxo de, embaxo de.
So ensin artículu siguiente apaez n'usos arcaizantes como: esa promesa
fízola so xuramentu, esi asuntu ta so investigación del xuez.
4.20 Tres
El significáu primariu de la preposición tres fai referencia a un alluga-
mientu na parte d'atrás; poro, equival a la espresión alverbial detrás de.
Exemplos: punxéronse tres la muria, cayó tres el matu, el pueblu ta tres el
cordal. La idea d'allugamientu pue entendese tamién en sen temporal: tres
el branu vien la seronda, tres cenar foron dormir.
252
XI X .
Les
preposiciones
La preposición tres pue usase sola, como nos exemplos vistos, o siguida
de de. Nesti casu, la secuencia tres de pue considerase en xunto como una
sola preposición (asemeyao a lo qu'asocede con ensin). Exemplos: punxé-
ronse tres de la muria, cayó tres del matu, el pueblu ta tres del cordal, tres
del branu vien la seronda, tres de cenar foron dormir.
5 Preposiciones impropies
ACABANTE ~ ACABANTES
Antiguu participiu de presente del verbu "acabar", apaez nesta espresión
morfolóxicamente invariable que fai funciones preposicionales. Acom-
paña siempre un infinitivu pa tresponelu a axetivu, como en el pan ta aca-
bante salir del fornu (atributu) o en ye pan acabante salir del fornu (axa-
cente nominal), o pa tresponelu a alverbiu, como en acabantes llegar pún-
xose a falar (complementu circunstancial).
MENOS
Esti comparativu llogra valores preposicionales indicando'l non inxeri-
mientu de daqué o daquién no espresao n'otru términu de la mesma ora-
ción: sabíenlo tolos vecinos menos Xulio.
METÁ
Trátase del sustantivu metá, qu'en delles construcciones equival a una pre-
posición, col significáu de "en metá de", "nel mediu de": llantóse metá'l
camín y nun dexaba pasar a naide.
METANES ~ METANOS
Tien los mesmos usos que metá. Exemplu: llantóse metanes el camín.
SACANTE ~ SACANTES
Deriváu del verbu "sacar", fai funciones preposicionales, indicando'l non
inxerimientu de daqué o daquién no espresao n'otru términu de la mesma
oración: sabíenlo tolos vecinos sacante (sacantes) Xulio.
253
XI X .
Les
preposiciones
254
XI X .
Les
preposiciones
Y, pa cabu, otres tán formaes a base d'un elementu verbal más o menos
fosilizáu: pese a los problemes, el negociu espoxiga; a pesar de los pro-
blemes, el negociu espoxiga; sabíenlo tolos vecinos, a nun ser Xuan; no
que se refier a esi fechu, el presidente nun dixo nada; no que cinca esi
fechu, el presidente nun dixo nada.
Nun tienen realmente calter preposicional otres espresiones llamaes
impropiamente "locuciones prepositives". N'efeutu, unes vegaes trátase
d'un alverbiu acompañáu d'un términu subordináu nominal precedíu de de,
preposición que pue desapaecer si'l contestu lo permite. Y asina, resulten
les espresiones enriba (de), encima (de), embaxo (de), debaxo (de), delan-
tre (de), detrás de, enantes de, primero (de), depués de, llueu (de), dientro
(de), fuera (de), cerca (de), lloñe (de), alredor de, enfrente (de), aparte
(de), amás de, además de, etc. Ha tenese en cuenta qu'estes espresiones
son permuncho usaes na llingua falada. De fechu, dalgunes d'elles sonlo
tanto o más que la correspondiente preposición col mesmu significáu: el
gatu ta enriba del teyáu o el gatu enriba'l teyáu equivalen a el gatu ta
sobre'l teyáu; les madreñes tán embaxo del escañu o les madreñes tán
embaxo l'escañu equivalen a les madreñes tán baxo l'escañu o les madre-
ñes tán sol escañu; punxéronse delantre de la muria o punxéronse delan-
tre la muria equival a punxéronse ante la muria o punxéronse énte la
muria; atopélo detrás del matu equival a atopélo tres el matu.
7 Xuntures de preposiciones
255
XI X .
Les
preposiciones
256
XX .
Les
conxunciones
Les conxunciones XX
1 Carauterístiques xenerales
257
XX .
Les
conxunciones
PERO, MAS
Pero indica que se contraponen dambos términos, pero nun se refuguen
ente sí: ye caro pero bono, tán enriba pero nun sitiu fácil, xueguen pero
nun molesten. Pela so parte, mas ye sinónimu de pero, usáu namái nel llin-
guaxe lliterariu: ye caro mas bono, tán enriba mas nun sitiu fácil, xueguen
mas nun molesten.
SINÓN
Necesita siempre la presencia d'una negación precedente, polo que pue con-
siderase en realidá la conxunción complexa nun... sinón o non... sinón. No
referente al significáu, estrémase de pero en qu'establez una contraposición
que fai incompatibles dambos términos, siendo refugáu'l primeru d'ellos.
Acordies colos distintos usos de les formes nun y non del alverbiu negati-
vu (ver XIV.5.1.6), danse les siguientes secuencies: nun... sinón (nun traxo
peres, sinón ablanes; nun vive cerca, sinón lloñe) y non... sinón (traxo non
peres, sinón ablanes; vive non cerca, sinón lloñe). Cuando conecta dos
verbos, cueye la forma sinón que: nun traxo peres, sinón que traxo abla-
nes; nun vive cerca, sinón que vive lloñe.
N'otres ocasiones, la contraposición espresada por sinón consiste en que
daqué se presente xunto con otros fechos. Poro, esisten les secuencies non
solo... sinón (tamién) y non solo... sinón que (tamién). Exemplos: non solo
llee revistes, sinón (tamién) noveles; non solo fala francés, sinón que
(tamién) fala alemán.
2.2.4 CONXUNCIONES CONSECUTIVES
Espresen qu'ente los dos términos coordinaos, el segundu ye consecuencia
del primeru o deduzse d'él, dependiendo del orde nel que s'amuesen nel
mensaxe. Siempre enllacen oraciones. Son:
CONQUE
Exemplu: tenía abonda fame, conque entré nun restaurante y xinté; entré
nun restaurante y xinté, conque tenía abonda fame.
DE MOU QUE ~ DE MANERA QUE ~ DE MOU Y MANERA QUE
Exemplu: eso nun ye lo qu'esperaben de ti, de mou que (de manera que ~
de mou y manera que) yá pues pidi-yos perdón.
ASINA QUE
Exemplu: l'avión nun sal hasta les cinco, asina que yá podemos aburrinos.
259
XX .
Les
conxunciones
3 Conxunciones subordinatives
o trespositores
3.1 Carauterístiques funcionales
Les conxunciones subordinatives convierten una oración n'elementu
subordináu a otru nucleu verbal, funcionando dientro d'otra oración como
sustantivu, axetivu o alverbiu. Son, entós, trespositores del nucleu verbal
a otres categoríes.
A diferencia de les conxunciones coordinatives, que s'interponen, les
subordinatives inxértense nel dominiu sintácticu de la oración trespuesta.
Amás, son incompatibles cola función apellativa del verbu, esto ye, col
imperativu.
Frente a otros trespositores, como los relativos o interrogativos, les con-
xunciones subordinatives nun funcionen como referentes d'otros elemen-
tos del contestu, nin exercen función nenguna dientro la oración que tres-
ponen.
3.2 Clasificación
3.2.1 TRESPOSITORES DE VERBU A SUSTANTIVU
Convierten una oración en sustantivu, siendo entós a exercer les funciones
pa les que ta capacitada esa categoría. Son les siguientes:
260
XX .
Les
conxunciones
QUE (QU')
Exemplos: que nun ye asina sábeslo tu, díxome que les coses nun van bien
pel pueblu, nun-y quito méritu a qu'aguanten tantu tiempu sin fumar, fízolo
pa que la fía pudiere estudiar, l'asuntu de que baxen los precios ye mentira.
SI COMPLETIVU
Estrémase de que en que s'emplega dependiendo de verbos con negación
o de dulda, o de verbos n'imperativu. Exemplos: nun m'aclarió si les coses
van bien pel pueblu, nun-y doi importancia a si vienen o non, entrúga-y si
pue estudiar, l'asuntu de si baxen los precios paez mentira.
3.2.2 TRESPOSITORES DE VERBU A ALVERBIU
Convierten una oración n'alverbiu, pudiendo entós exercer les funciones
propies d'esta categoría. Acordies coles estremaes significaciones que
puen espresar, les conxunciones alverbializadores puen clasificase como
vien darréu (teniendo en cuenta qu'una secuencia de dos o tres pallabres
formen una sola conxunción si nun se puen reconocer como elementos
menores qu'aporten un determináu significáu al conxuntu):
DE LLUGAR
ONDE, U ~ AU
Na so condición de conxunción —non de relativu— úsase ensin antece-
dente. Exemplos: présta-y fumar onde nun molesta o présta-y fumar u nun
molesta o présta-y fumar au nun molesta; nun van pa onde dicíen ayeri.
DE TIEMPU
CUANDO
Na so condición de conxunción —non de relativu— úsase ensin antece-
dente. Exemplos: fuelguen cuando-yos da pola gana, esi periódicu ye de
cuando vivíemos en Llanes.
MIENTRES (QUE), DEMIENTRES, MENTANTO
Espresen simultaneidá ente dos fechos. Exemplos: mientres (que) yo llen-
do les vaques ella salla les pataques, llavái la ropa mentes (que) nosotros
fregamos el suelu, demientres caminaba diba pensando en milenta coses,
esa llei hai que la cumplir mentanto nun la desanicien.
DE LA QUE ~ A LA QUE
Espresen tamién simultaneidá. Exemplos: cómpresme arbeyos de la que
pases pela tienda d'Alicia, a la que sales del trabayu vienes veme.
261
XX .
Les
conxunciones
262
XX .
Les
conxunciones
CONDICIONALES
SI CONDICIONAL
Exemplos: díces-ylo si la ves, si n'agostu ficiere bon tiempu vendríen mun-
chos turistes.
A MENOS QUE
Exemplu: nun va ayudate, a menos que-y lo pidas.
CONCESIVES
ANQUE
Contrapón dos términos calteniéndolos compatibles, pero con más inten-
sidá que pero. Exemplos: anque lo nieguen, eso foi asina; siempre aprue-
ben anque nun estudien nada; xueguen anque nun molesten. Ye frecuente
que na oración trespuesta pola conxunción nun se repita'l verbu si ye coin-
cidente col principal: ye caro anque bono, tán enriba anque nun sitiu fácil.
MAGAR QUE, MASQUE, POR MÁS QUE, INDA QUE
Tienen el mesmu significáu que anque. Exemplos: magar que ta murniu,
nun pierde les ganes de rir; nun-y comentes un res, masque surda'l tema;
por más que s'enfocique nun cuento face-y casu; inda que son les diez,
tovía ye de día.
263
XX I .
Derivación
y composición
Derivación
y composición XXI
1 Signu y pallabra
Llámase signu a tou aquel elementu de la comunicación llingüística dotáu
de significante y significáu. Por exemplu, meyor ye un signu, pero me-,
-yo- o -r nun lo son. Signu mínimu o monema ye’l que nun se pue xebrar
n’espresiones menores con significáu: bien, -u en malu, día de gües. Signu
complexu ye’l constituyíu por más d'un signu: malu, falamos, el pueblu de
Xandra, el páxaru esnala.
La pallabra, per otru llau, pue definise como l'elementu llingüísticu dotáu
de significáu y escritu ente dos espacios. El conceutu de pallabra nun tien
pertinencia llingüística. Unes vegaes coincide col signu mínimu (bien),
otres col signu complexu (malu), otres vegaes delles pallabres constitúin
un signu mínimu (día de gües), etc.
264
XX I .
Derivación
y composición
2 Formación de pallabres
Los repertorios léxicos nunca tán peracabaos, darréu que les necesidaes
comunicatives de la comunidá llingüística camuden de contino; ello pro-
duz que delles pallabres dexen d'usase (arcaísmos), qu'otres s'arrequexen
nel usu de delles zones (arcaísmos dialeutales) y qu'otres camuden el so
significáu, etc. Ente estos fenómenos atópase'l de la creación o formación
de pallabres nueves, nomaes neoloxismos.
N'efeutu, cuando los falantes de la llingua necesiten oxetivamente enan-
char el repertoriu léxicu, formen neoloxismos, que puen ser:
a) Pallabres formaes per aciu d'otres llingües (neoloxismos propiamente
dichos). Trátase de los empréstamos (adautaos, como xalé del francés,
mitín del inglés, ayuntamientu del castellanu, o non adautaos, como golf
del inglés, déficit del llatín) y de los calcos (como ciencia ficción del
inglés).
b) Pallabres formaes per aciu de los medios qu'ofrez la propia llingua.
Trátase de los procedimientos nomaos afixación o derivación (emplegu
de prefixos y sufixos, como en so-barba o folix-eru), composición (for-
mación de lexemes complexos, como en cabu-d-añu) y parasíntesis
(combinación d'afixación y composición, como en picu-rrinch-ón, o de
prefixación y sufixación, como en em-pedr-iar).
265
XX I .
Derivación
y composición
a un referente suxetivu (onde yá nun importa'l tamañu real, que pue ser
grande o pequeñu), puen valir pa valoraciones contraries acordies col con-
testu; asina, llibrín ye o bien "llibru apreciáu y queríu" o bien "llibru des-
preciable o de poca importancia", azulín ye "prestosamente azul" o "ridí-
culamente azul", homucu ye "home apreciáu y queríu" o bien "home des-
preciable y ridículu", gatón ye "gatu que s'empondera pola importancia de
les sos virtúes" o "gatu tarrecible", murnión ye "murniu de mala manera".
b) Según el so valor funcional, los afixos puen ser categorizadores y non
categorizadores.
Afixos categorizadores son los que camuden la categoría del signu al que
s'axunten, lo que nun faen los afixos non categorizadores. Munchos afixos
categorizadores asóciense a una categoría. Asina, por exemplu, el prefixu
es- ye verbal (garitu ’ esgaritar), el sufixu -anza ~ -ancia ye sustantiva-
dor (asemeyar ’ asemeyanza), el sufixu -anu ye axetivador (rocea ’
roceanu), el sufixu -mente ye alverbializador (prestosu ’ prestosamente),
los sufixos -ar ~ -er ~ -ir son verbales (baille ’ baillar).
Pela so parte, munchos afixos non categorizadores asóciense a varies cate-
goríes. Asina, por exemplu, tres- (calar ’ trescalar, pasu ’ trespasu,
antieri ’ tresantieri), per- (facer ’ perfacer, blancu ’ perblancu, lloñe ’
perlloñe), -ín (llibru ’ llibrín, azul ’ azulín, cerca ’ cerquina), -ón (gatu
’ gatón, murniu ’ murnión, abaxo ’ abaxón).
c) Según el so rendimientu na formación de pallabres na llingua, los afi-
xos puen ser productivos o improductivos. Un afixu ye productivu
cuando ta a disposición del falante, nun s'asociando a nengún lexema
determináu y llistu pa formar a voluntá nueves pallabres. Por exemplu,
el prefixu superlativu per- ’ perblancu, perbonu, permalu, perllocu,
perllimpiu, perfácil...; el prefixu formador de verbos a- ’ acuriosar,
aguapiar, amalar, alloquecer, acastellanar...; el sufixu diminutivu -ín ’
blanquín, grandín, homín, xatín, muyerina, castañalina, casina...; el
sufixu -dura "aición y efeutu" ’ moyadura, chiscadura, estrapalladu-
ra, cosedura, llambedura, mancadura...; el sufixu -eru "enclín o gustu
por" ’ folixeru, paneru, tabaqueru, futboleru, sidreru...; etc.
Pelo contrario, un afixu improductivu ye aquelli que (productivu de xuru
n'otres dómines) apaez güei de manera fixa asociáu a determinaos lexe-
mes, ensin que'l falante (que, sin embargu, pue pescanciar el so significáu)
pueda valise d'él pa formar nueves pallabres. Por exemplu, el sufixu dimi-
nutivu -iellu ’ carriellu, portiella, tortiella; el sufixu de cualidá -iondu ’
fediondu, gationda; etc.
267
XX I .
Derivación
y composición
3.2 Sufixos
3.2.1 MENES DE SUFIXACIÓN
N'abondos casos, los sufixos faen un cambiu na categoría sintáctica a la
que normalmente s'asocia un lexema. D'esta miente, la sufixación pue ser
sustantiva, axetiva, alverbial y verbal.
A) SUFIXACIÓN SUSTANTIVA
Ye la formación de sustantivos per aciu d’un sufixu:
- Dende un axetivu: charrán ’ charranería, fatu ’ fatada, guapu ’ gua-
pura, llargu ’ llargor, etc.
268
XX I .
Derivación
y composición
269
XX I .
Derivación
y composición
esbillar ’ esbilla, falar ’ fala, filar ’ fila, iguar ’ igua, pagar ’ paga,
pescar ’ pesca, puyar ’ puya, segar ’ siega, subir ’ suba.
-ABLE
Sufixu productivu, categorizador dende sustantivu o verbu, y asociáu a
axetivu. Significaos:
- "Cualidá": amar ’ amable, mano ’ manuable, melecina ’ melecinable.
- "Posibilidá": algamar ’ algamable, iguar ’ iguable, manexar ’ mane-
xable, tresportar ’ tresportable.
-ACEU, -ÁCEA, -ÁCEO
Sufixu improductivu, categorizador dende sustantivu y asociáu a axetivu.
Significáu: "deriváu de". Exemplos: herba ’ herbaceu, opiu ’ opiaceu.
-ACU, -ACA (en sustantivos)
-ACU, -ACA, -ACO (n'axetivos)
Sufixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significáu despeutivu: home ’ homacu, mozu ’ mozacu, muyer ’ muye-
raca, perru ’ perracu, rapaz ’ rapazacu, ruin ’ ruinacu, tontu ’ tonta-
cu, vieyu ’ vieyacu.
-ACU, -ACA, -ACO
Sufixu improductivu, categorizador dende sustantivu y asociáu a axetivu.
Significaos:
- "Xentiliciu": Austria ’ austriacu.
- "Relativu a": hipocondria ’ hipocondriacu, policía ’ policiacu.
-ACHU, -ACHA (en sustantivos)
-ACHU, -ACHA, -ACHO (n'axetivos)
Sufixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu despeutivu: andoscu ’ andoscachu, borricu ’ borricachu,
bracu ’ bracachu, perru ’ perrachu, ruin ’ ruinachu, vaca ’ vacacha,
vieyu ’ vieyachu.
-ADA
Sufixu productivu, non categorizador o categorizador dende axetivu o
verbu, y asociáu a sustantivu. Significaos:
- "Aición y efeutu": asturianu ’ asturianada, babayu ’ babayada, fatu ’
fatada, llambión ’ llambionada, llambiotar ’ llambiotada, llocu ’ llo-
270
XX I .
Derivación
y composición
271
XX I .
Derivación
y composición
272
XX I .
Derivación
y composición
273
XX I .
Derivación
y composición
´-ARU, ´-ARA
Sufixu improductivu ensin significáu específicu: cascu ’ cáscara, concha
’ cónchara, güeva ’ güévara, llapa ’ llápara.
-ASCU, -ASCA
Sufixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu intensificador o despeutivu: fana ’ fanascu, fiyu ’ fiyascu,
hermanu ’ hermanascu, monte ’ montascu, peña ’ peñascu, rama ’
ramasca.
-ASTRE
Como -astru, -astra: pillu ’ pillastre.
-ASTRU, -ASTRA
Sufixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu despeutivu o rebaxador de conteníu: fiyu ’ fiyastru, hermanu
’ hermanastru, madre ’ madrastra, padre ’ padrastru.
-ATIBLE
Sufixu semiproductivu, categorizador dende sustantivu o verbu, y asociáu
a axetivu. Significáu: "cualidá". Exemplos: despreciar ’ despreciatible,
falar ’ falatible, favor ’ favoratible, heredar ’ heredatible, pensar ’
pensatible, reparar ’ reparatible, valorar ’ valoratible, vengar ’ ven-
gatible.
-ATIVU, -ATIVA, -ATIVO
Sufixu semiproductivu, categorizador dende verbu y asociáu a axetivu.
Significáu: "relativu a". Exemplos: alministrar ’ alministrativu, asociar
’ asociativu, calificar ’ calificativu, multiplicar ’ multiplicativu, xene-
rar ’ xenerativu.
-ATU, -ATA o -IATU, -IATA (en sustantivos)
-ATU, -ATA, -ATO o -IATU, -IATA, -IATO (n'axetivos)
Sufixu improductivu, non categorizador o categorizador dende verbu o
alverbiu y asociáu a sustantivu o axetivu. Significaos:
- "Diminutivu-despeutivu": ciebu ’ cebatu, ciegu ’ cegatu, flor ’ floria-
tu, fuera ’ foriatu, llamar ’ llamatu, llingua ’ llinguatu, nome ’
nomatu, riegu ’ regatu.
- "Instrumentu": xiblar ’ xiblatu, xiblata.
- "Cría": ballena ’ ballenatu, llebre ’ llebratu, llobu ’ llobatu.
274
XX I .
Derivación
y composición
275
XX I .
Derivación
y composición
276
XX I .
Derivación
y composición
277
XX I .
Derivación
y composición
278
XX I .
Derivación
y composición
-DURÍA
Sufixu semiproductivu, categorizador dende verbu y asociáu a sustantivu.
Significáu: "cualidá". Exemplos: falar ’ faladuría, saber ’ sabiduría.
-E
Sufixu productivu, categorizador dende verbu y asociáu a sustantivu.
Significáu: "aición y efeutu". Exemplos: algamar ’ algame, alloriar ’
allorie, arronchar ’ arronche, embarcar ’ embarque, empatar ’ empa-
te, espoxigar ’ espoxigue, prestar ’ preste, tresportar ’ tresporte.
-ECER
Sufixu productivu, non categorizador o categorizador dende axetivu y aso-
ciáu a verbu. Val pa formar verbos: escuru ’ escurecer, maduru ’ madu-
recer, podre ’ podrecer, verde ’ verdecer.
-ECU, -ECA (en sustantivos)
-ECU, -ECA, -ECO (n'axetivos)
Sufixu improductivu, non categorizador o categorizador dende sustantivu
y asociáu a sustantivu o axetivu. Significaos:
- "Despeutivu": bollu ’ bollecu.
- "Xentiliciu": Trubia ’ trubiecu.
-ENA
Sufixu improductivu, categorizador dende axetivu y asociáu a sustantivu.
Significáu: "conxuntu". Exemplos: diez ’ decena, doce ’ docena, venti ’
ventena, trenta ’ trentena, cientu ’ centena.
-ENCIA
Sufixu semiproductivu, categorizador dende verbu y asociáu a sustanti-
vu. Significáu: "aición y efeutu, cualidá". Exemplos: alvertir ’ alverten-
cia, atrevese ’ atrevencia, conocer ’ conocencia, nacer ’ nacencia,
ocurrir ’ ocurrencia, paecer ’ paecencia, saber ’ sabencia, sufrir ’
sufrencia.
-ENSE ~ -IENSE
Sufixu semiproductivu, categorizador dende sustantivu y asociáu a axeti-
vu. Significáu: "xentiliciu": Atenes ’ ateniense, Mieres ’ mierense.
279
XX I .
Derivación
y composición
280
XX I .
Derivación
y composición
281
XX I .
Derivación
y composición
-ETA
Sufixu improductivu, categorizador dende verbu y asociáu a sustantivu.
Significáu: "aición y efeutu". Exemplos: coyer ’ coyeta, escoyer ’ esco-
yeta, esguilar ’ esguileta, folgar ’ folgueta.
282
XX I .
Derivación
y composición
-EXAR
Sufixu semiproductivu, non categorizador o categorizador dende sustanti-
vu y asociáu a verbu. Significáu: "aición y efeutu curtiu y poco intensu".
Exemplos: pata ’ patexar, pierna ’ pernexar.
-EXU, -EXA
Sufixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu diminutivu-despeutivu. Exemplos: árbol ’ arbolexu, canal ’
canalexa, cueru ’ corexa.
-EZA ~ -EZ
Sufixu semiproductivu, categorizador dende axetivu y asociáu a sustanti-
vu. Significáu: "cualidá": babayu ’ babayez, baxu ’ baxez o baxeza, duru
’ durez o dureza, guapu ’ guapez o guapeza, honráu ’ honradez, llim-
piu ’ llimpieza, llixeru ’ llixereza, maduru ’ madurez, mudu ’ mudez,
noble ’ nobleza, pequeñu ’ pequeñez, puru ’ pureza, rápidu ’ rapidez,
redondu ’ redondez.
283
XX I .
Derivación
y composición
-IAR
Sufixu productivu, categorizador dende sustantivu o axetivu y asociáu a
verbu. Forma verbos: blancu ’ blanquiar, carpinteru ’ carpinteriar,
claru ’ clariar, flacu ’ flaquiar, turista ’ turistiar.
-IBLE
Sufixu improductivu, categorizador dende sustantivu o verbu y asociáu a
axetivu. Significaos:
- "Cualidá": atrayer ’ atrayible, espantu ’ espantible, granu ’ granible,
hermanu’ hermanible.
- "Que pue facese": beber ’ bebible, comer ’ comible, creyer ’ creyible,
escoyer ’ escoyible, lleer ’ lleíble, tarrecer ’ tarrecible.
-ICAR ~ -IQUIAR
Sufixu productivu, non categorizador y asociáu a verbu. Significáu:
"aición y efeutu curtiu y poco intensu". Exemplos: acoxar ’ acoxicar,
añar ’ añicar, comer ’ comicar, coser ’ cosicar, goler ’ golicar o goli-
quiar, llover ’ llovicar o lloviquiar, nevar ’ nevicar, quexase ’ quexica-
se, remozar ’ remocicar.
-ICIU ~ -ICIA
Sufixu semiproductivu, categorizador dende axetivu o verbu y asociáu a
sustantivu. Significáu: "cualidá, aición y efeutu". Exemplos: comer ’
comiciu, estropiar ’ estropiciu, lladrón ’ lladroniciu, malu ’ malicia,
xustu ’ xusticia.
-ICU, -ICA (en sustantivos)
-ICU, -ICA, -ICO (n'axetivos)
Sufixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu o
alverbiu. Significáu: "diminutivu". Exemplos: espabiláu ’ espabiladicu,
fornu ’ fornicu, merienda ’ merendica, moru ’ moricu, temprano ’
tempranico.
´-ICU ´-ICA ´-ICO
Sufixu semiproductivu, categorizador dende sustantivu y asociáu a axeti-
vu. Significáu: "rellacionáu con". Exemplos: astronomía ’ astronómicu,
asturianista ’ asturianísticu, biblia ’ bíblicu, bioloxía ’ biolóxicu, eco-
nomía ’ económicu, filosofía ’ filosóficu, llingüista ’ llingüísticu, mitu
’ míticu, turista ’ turísticu, volcán ’ volcánicu, xeografía ’ xeográfi-
cu.
284
XX I .
Derivación
y composición
286
XX I .
Derivación
y composición
Significaos:
- "Rellacionáu con, partidariu de": modernu ’ modernista, universal ’
universalista.
- "Ocupación, trabayu": arte ’ artista, diente ’ dentista, economía ’ eco-
nomista, especial ’ especialista, fútbol ’ futbolista, llétrica ’ lletricis-
ta, llingua ’ llingüista, pianu ’ pianista.
-ITIS
Sufixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "inflamación". Exemplos: encéfalu ’ encefalitis, peritonéu ’
peritonitis.
-ITU, -ITA (en sustantivos)
-ITU, -ITA, -ITO (n'axetivos)
Sufixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu. Significáu:
"diminutivu, dacuando tamién despeutivu": cabra ’ cabritu, flor ’ flori-
tu, manga ’ manguitu, mázcara ’ mazcaritu, paga ’ paguitu.
-ÍU
Sufixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu. Significáu:
"conxuntu": árbol ’ arbolíu, muyer ’ muyeríu, xente ’ xentíu.
-ÍU ~ -IDA
Sufixu improductivu, categorizador dende verbu y asociáu a sustantivu.
Significáu: "aición y efeutu". Exemplos: berrar ’ berríu ~ berrida, bra-
mar ’ bramíu ~ bramida, bufar ’ bufíu ~ bufida, clamar ’ clamíu ~ cla-
mida, glayar ’ glayíu ~ glayida, miagar ’ miaguíu ~ miaguida, pitar ’
pitíu ~ pitida, quexase ’ quexíu ~ quexida, roncar ’ ronquíu ~ ronquida,
soplar ’ soplíu ~ soplida, tusir ’ tusíu ~ tusida, xiblar ’ xiblíu ~ xiblida.
-ÍVORU -ÍVORA -ÍVORO
Sufixu semiproductivu, categorizador y asociáu a axetivu. Significáu "que
come": carne ’ carnívoru, herba ’ herbívoru.
-ÍXENU -ÍXENA -ÍXENO
Sufixu semiproductivu, categorizador dende sustantivu y asociáu a axeti-
vu. Significáu "que produz": cáncer ’ canceríxenu.
-IZAR
Sufixu productivu, non categorizador o categorizador dende sustantivu o
axetivu, y asociáu a verbu. Significáu: "dar una cualidá a daqué, aplicar
288
XX I .
Derivación
y composición
289
XX I .
Derivación
y composición
-ORIU ~ -ORIA
Sufixu improductivu, non categorizador o categorizador dende axetivu o
verbu, y asociáu a sustantivu. Significaos:
- "Aición": casar ’ casoriu, velar ’ veloriu.
- "Aparatu, ferramienta": secha ’ sechoriu ~ sechoria.
- "Sitiu": trechar ’ trechoriu, muertu ’ mortoriu.
- "Despeutivu": papel ’ papeloriu.
-TÚ ~ -ITÚ
Sufixu improductivu, categorizador dende axetivu o alverbiu y asociáu a
sustantivu. Significáu: "cualidá, conxuntu": altu ’ altitú, aptu ’ aptitú,
llonxe ’ llonxitú, probe ’ probitú, solu ’ solitú, xoven ’ xuventú.
-TURA
Sufixu improductivu, categorizador dende verbu y asociáu a sustantivu.
Significáu: "aición y efeutu": llexislar ’ llexislatura.
291
XX I .
Derivación
y composición
-U
Sufixu productivu, categorizador dende verbu y asociáu a sustantivu.
Significáu: "aición y efeutu". Exemplos: afogar ’ afuegu, aforrar ’ afo-
rru, alloriar ’ alloriu, amoriar ’ amoriu, berrar ’ berru, ceguñar ’
ceguñu, esnalopiar ’ esnalopiu, gorgutar ’ gorgutu, llorar ’ lloru, pesar
’ pesu, rebuscar ’ rebuscu, repunar ’ repunu, rutiar ’ rutiu.
-UCAR ~ -UQUIAR
Sufixu productivu, non categorizador y asociáu a verbu. Significáu:
"aición y efeutu curtiu y de poca intensidá ". Exemplos: cenar ’ cenucar
~ cenuquiar, escribir ’ escribucar ~ escribuquiar, falar ’ falucar, traba-
yar ’ trabayucar ~ trabayuquiar.
-UCU, -UCA (en sustantivos)
-UCU, -UCA, -UCO (n'axetivos)
Sufixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu o
alverbiu. Significáu diminutivu, dacuando despeutivu. Exemplos: casa ’
casuca, home ’ homucu, llosa ’ llosuca, monte ’ montucu, muyer ’
muyeruca ~ muyerucu, rapaz ’ rapazucu, ventanu ’ ventanucu; grande
’ granducu, vieyu ’ vieyucu; tarde ’ tarduco.
-UCHU, -UCHA (en sustantivos)
-UCHU, -UCHA, -UCHO (n'axetivos)
Sufixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu diminutivu-despeutivu. Exemplos: flacu ’ flacuchu, perru
’ perruchu, ruin ’ ruinuchu.
-UECU, -UECA
Sufixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu. Significáu
despeutivu: mano ’ manueca, muria ’ muruecu ~ murueca.
292
XX I .
Derivación
y composición
-UEPU, -UEPA
Sufixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "despeutivu". Exemplos: lladre ’ lladruepu.
-UETU, -UETA
Sufixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significáu: "despeutivu". Exemplos: campu ’ campuetu, llanu ’ llanue-
tu, mar ’ marnuetu, campa ’ campueta, braña ’ brañueta.
-UEZU
Sufixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significáu: "despeutivu". Exemplos: carne ’ carnuezu.
-UME
Sufixu improductivu, non categorizador o categorizador dende sustantivu,
axetivu o verbu y asociáu a sustantivu. Significaos:
- "Construcción": techu ’ techume.
- "Cualidá": gochu ’ gochume.
- "Dimensión": calar ’ calume.
- "Conxuntu": ratu ’ ratume.
-ÚN, -UNA (en sustantivos)
-ÚN, -UNA, -UNO (n'axetivos)
Sufixu improductivu, categorizador dende sustantivu o non categorizador
y asociáu a sustantivu o axetivu. Significaos:
- "Diminutivu": llagu ’ llaguna.
- "Cualidá, rellacionáu con": cabra ’ cabrún, perru ’ perrún.
-UÑAR
Sufixu improductivu, non categorizador o categorizador dende sustantivu
y asociáu a verbu. Significáu: "aición y efeutu curtiu y poco intensu".
Exemplos: apalpar ’ apalpuñar, apertar ’ apetuñar, cegar ’ ceguñar,
gatu ’ gatuñar.
-UÑU, -UÑA, -UÑO
Sufixu improductivu, categorizador dende sustantivu y asociáu a axetivu.
Significáu: "asemeyáu, relativu a". Exemplos: perru ’ perruñu.
-URA
Sufixu productivu, categorizador dende axetivu o verbu y asociáu a sus-
tantivu. Significaos:
293
XX I .
Derivación
y composición
3.3 Prefixos
Darréu ufiértase una llista de los principales prefixos emplegaos na llin-
gua asturiana, indicando delles carauterístiques y exemplos.
A-
Ver XXI.5.
294
XX I .
Derivación
y composición
AERO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu
o verbu. Significáu: "aire, aereu". Exemplos: dinámicu ’ aerodinámicu,
llinia ’ aerollinia, náutica ’ aeronáutica, puertu ’ aeropuertu, trespor-
tar ’ aerotresportar.
ANFI-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "alredor, per un llau y per otru". Exemplu: teatru ’ anfiteatru.
ANTE- ~ ANT-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu,
alverbiu o verbu. Significa "enantes, delantre, primero": brazu ’ antebra-
zu, cama ’ antecama, capiella ’ antecapiella, cuartu ’ antecuartu, puer-
tu ’ antepuertu, techu ’ antetechu; pasáu ’ antepasáu, penúltimu ’
antepenúltimu; antaño ’ antantaño, anueche ’ antanueche, ayeri ’
antayeri; coyer ’ antecoyer, poner ’ anteponer.
ANTI-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significa "idea o postura contraria": comunismu ’ anticomunismu. cuer-
pu ’ anticuerpu; alérxicu ’ antialérxicu, asturianista ’ antiasturianista,
democráticu ’ antidemocráticu, relixosu ’ antirrelixosu.
ANTROPO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "home". Exemplu: céntricu ’ antropocéntricu.
ARCHI- ~ ARZ-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu. Signifi-
cáu "grau o categoría superior": diócesis ’ archidiócesis, duque ’ archi-
duque, obispu ’ arzobispu.
AUTO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu
295
XX I .
Derivación
y composición
CACO-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significáu: "malu". Exemplos: fónicu ’ cacofónicu, grafía ’ cacografía.
CENTI-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "centésima parte". Exemplos: gramu ’ centígramu, llitru ’
centíllitru, metru ’ centímetru.
CONTRA-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axeti-
vu, alverbiu o verbu. Significáu: "idea o postura contraria, compensación,
oposición". Exemplos: el cai ’ el contracái, lluz ’ contralluz, pesu ’
contrapesu, pobín ’ contrapobín, sentíu ’ contrasentíu; fechu ’ con-
trafechu; a mano ’ a contramano; dicir ’ contradicir, poner ’ contra-
poner.
CUATRI-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "cuatro". Exemplu: motor ’ cuatrimotor.
296
XX I .
Derivación
y composición
DE-
ENTE-~ ENTRE-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o verbu.
Significaos:
- "Ente, uno con otro, a la metá": lluna ’ entrellunu ~ entellunu, peñera
’ entepeñera ~ entrepeñera, tiempu ’ entetiempu, xunta ’ entrexunta;
abrir ’ enteabrir ~ entreabrir, cruciar ’ entecruciar, llazar ’ entrella-
zar, mecer ’ entemecer ~ entremecer, mediar ’ entemediar ~ entreme-
diar, texer ’ entetexer ~ entretexer.
- "D’ente un conxuntu": coyer ’ entecoyer ~ entrecoyer, sacar ’ entesa-
car ~ entresacar.
EQUI-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu o
verbu. Significáu: "igual". Exemplos: distancia ’ equidistancia; distante
’ equidistante; valir ’ equivalir.
ES-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a verbu. Xeneralmente
nun amuesa nengún significáu específicu: calecer ’ escalecer, caleyar ’
escaleyar, forgar ’ esforgar, fozar ’ esfozar, martiellar ’ esmartellar,
pernexar ’ espernexar, vaciar ’ esvaciar.
Apaez es- como iniciu d'abondos verbos, anque nel actual estáu de llingua
nun se reconoz como prefixu: esbariar, escariar, escalabrar, esguarriar,
esllizar, esmolecer, españar, espurrir, esquerar, esquitar, estrapallar, estre-
mar, estropiar, etc. Podrá atopase más información sobre esti prefixu nel
apartáu XXI.5, referíu a la parasíntesis.
Convién nun confundir el prefixu es- con des-, del que se fala más arri-
ba.
ES- ~ E-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu y
verbu. Significáu: "afuera, privación, a la vista". Exemplos: posición ’
esposición; céntricu ’ escéntricu; comulgar ’ escomulgar, migrar ’
emigrar, poner ’ esponer.
ESTRA-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a axetivu. Significáu:
"fuera de". Exemplos: corporal ’ estracorporal, oficial ’ estraoficial,
ordinariu ’ estraordinariu, terrestre ’ estraterrestre.
298
XX I .
Derivación
y composición
EU-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significáu: "bien". Exemplos: fonía ’ eufonía, fónicu ’ eufónicu.
EX-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu. Significáu:
"que foi". Exemplos: conseyeru ’ ex-conseyeru, ministru ’ ex-ministru,
presidente ’ ex-presidente.
FILO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a axetivu.
Significáu: "amigu, partidariu". Exemplos: americanu ’ filoamericanu,
soviéticu ’ filosoviéticu.
HECTO-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "cien". Exemplos: gramu ’ hectógramu, llitru ’ hectóllitru,
metru ’ hectómetru.
HEMI-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "mediu, a la metá". Exemplos: ciclu ’ hemiciclu, esfera ’
hemisferiu.
HEMO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "sangre". Exemplos: diálisis ’ hemodiálisis, globina ’ hemo-
globina.
HIDRO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "agua". Exemplos: avión ’ hidroavión, dinámica ’ hidro-
dinámica, estáticu ’ hidroestáticu, terapia ’ hidroterapia.
HIPER-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "penriba de, grande, gran intensidá". Exemplos: mercáu ’
hipermercáu, tensión ’ hipertensión; tensu ’ hipertensu; tónicu ’ hiper-
tónicu.
HIPO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
299
XX I .
Derivación
y composición
INTER-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "ente". Exemplos: rellación ’ interrellación; nacional ’
internacional, planetariu ’ interplanetariu.
INTRA- ~ INTRO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "dientro". Exemplos: historia ’ intrahistoria, venosu ’
intravenosu.
META-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "más allá, camudamientu". Exemplos: llinguaxe ’ meta-
llinguaxe; físicu ’ metafísicu.
MICRO-
MONO-
301
XX I .
Derivación
y composición
- "Nel grau más altu, muncho, mui" (superlativu con axetivos y alverbios):
bien ’ perbién, blancu ’ perblancu, bonu ’ perbonu, ceo ’ perceo,
cerca ’ percerca, dafechu ’ perdafechu, fatu ’ perfatu, grande ’ per-
grande, humilde ’ perhumilde, lloñe ’ perlloñe, mal ’ permal, malu ’
permalu, munchu ’ permunchu, nidiu ’ pernidiu, pocu ’ perpocu, roxu
’ perroxu, tarde ’ pertarde.
- "Del too, dafechu" (con verbos): acabar ’ peracabar, andar ’ peran-
dar, comer ’ percomer, correr ’ percorrer, durar ’ perdurar, facer ’
perfacer, ser ’ perser, siguir ’ persiguir, tar ’ pertar, tener ’ pertener.
PLURI-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a axetivu.
Significáu: "más d'ún, munchos". Exemplos: nacional ’ plurinacional,
celular ’ pluricelular.
POLI-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "munchos". Exemplos: clínica ’ policlínica, deportivu ’
polideportivu, fónicu ’ polifónicu, silábicu ’ polisilábicu, téunicu ’ poli-
téunicu.
POS-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significáu: "depués, detrás". Exemplos: guerra ’ posguerra; glandular ’
posglandular.
PRE-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu
o verbu. Significáu: "enantes, delantre". Exemplos: historia ’ prehistoria,
xuiciu ’ prexuiciu; romanu ’ prerromanu, tónicu ’ pretónicu; dicir ’
predicir, ver ’ prever, xulgar ’ prexulgar.
PRO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu, axetivu
o verbu. Significaos:
- "Alantre": posición ’ proposición, mover ’ promover, poner ’ proponer.
- "A favor de": asturianu ’ proasturianu.
PROTO-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "primeru, primitivu". Exemplos: historia ’ protohistoria, tipu
’ prototipu.
302
XX I .
Derivación
y composición
QUILO- ~ KILO-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "mil". Exemplos: gramu ’ quilogramu ~ kilogramu, llitru ’
quilollitru ~ kilollitru, metru ’ quilómetru ~ kilómetru.
RE-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a axetivu, alverbiu o
verbu. Significaos:
- "Repetición". Exemplos: conocer ’ reconocer, facer ’ refacer, lleer ’
relleer, llimpiar ’ rellimpiar, nacer ’ renacer.
- "Intensidá, refuerzu". Exemplos: acostinar ’ recostinar, bien ’ rebién,
buscar ’ rebuscar, cortar ’ recortar, coyer ’ recoyer, escamplar ’ res-
camplar, esfregar ’ resfregar, finu ’ refinu, gustu ’ regustu, llambese
’ rellambese, llucir ’ rellucir, malu ’ remalu, mirar ’ remirar, negar
’ renegar, secu ’ resecu, vieyu ’ revieyu, xuntar ’ rexuntar.
- "Atrás": trayer ’ retrayer.
REQUETE-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a axetivu, alverbiu o
verbu. Significáu "intensidá, refuerzu": bien ’ requetebién, llimpiu ’
requetellimpiu, pintar ’ requetepintar.
RETRO-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o verbu.
Significa "p'atrás": visor ’ retrovisor; trayer ’ retrotrayer.
SEMI-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axeti-
vu. Significáu: "mediu, a la metá, cuasi". Exemplos: círculu ’ semicírcu-
lu, nuevu ’ seminuevu.
SEUDO- ~ PSEUDO-
Prefixu productivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o axetivu.
Significáu: "falsu". Exemplos: lliberal ’ seudolliberal ~ pseudolliberal,
lliteratura ’ seudolliteratura ~ pseudolliteratura.
SICO- ~ PSICO-
Sufixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu.
Significáu: "mente". Exemplos: análisis ’ sicoanálisis ~ psicoanálisis,
llingüística ’ sicollingüística ~ psicollingüística, terapia ’ sicoterapia ~
psicoterapia.
303
XX I .
Derivación
y composición
SO-
SUPRA-
Prefixu semiproductivu, asociáu a sustantivu o axetivu. Significáu: "pen-
riba de". Exemplos: humanu ’ supra-humanu, nacional ’ supranacional.
TELE-
Prefixu semiproductivu, non categorizador y asociáu a sustantivu o verbu.
Significáu: "lloñe, dende lloñe, a distancia". Exemplos: dirixir ’ telediri-
xir, visión ’ televisión.
304
XX I .
Derivación
y composición
TETRA-
Prefixu improductivu, non categorizador y asociáu a axetivu. Significáu:
"cuatro". Exemplos: branquial ’ tetrabranquial, silábicu ’ tetrasilábicu.
TRES- ~ TRE-
Prefixu semiproductivu, categorizador o non categorizador y asociáu a
sustantivu, axetivu, alverbiu o verbu. Significaos:
- "Al traviés, d'un llau a otru": calar ’ trescalar, formar ’ tresformar, llu-
cir ’ tresllucir, pasar ’ trespasar, plantar ’ tresplantar, poner ’ tres-
poner, tornar ’ trestornar. Cuando ye categorizador, convierte un sus-
tantivu en verbu: llomba ’ tresllombar.
- "Enantes de, detrás de": oreya ’ tresoreyu, antayeri ’ tresantayeri.
- "Dafechu, del too": cegar ’ trecegar, cocer ’ trescocer, vertir ’ tres-
vertir.
- "Privación": allechar ’ tresllechar, vivir ’ tresvivise.
TRI-
3.4 Infixos
Llámense infixos a los elementos que s'insierten ente la raíz y un afixu y
vienen asina a reforzalu. Tienen el so orixe n'antiguos prefixos o sufixos
amestaos a otros, pero güei preséntense como elementos desprovistos
305
XX I .
Derivación
y composición
-AD-
-ad- + -eru: pan ’ panaderu
-AG-
-ag- + -és: Parres ’ parragués
-AL-
-al- + -és: Grandas ’ grandalés
-al- + -exar: pata ’ patalexar
-AM-
-am- + -icar: llorar ’ lloramicar, zarrar ’ zarramicar
-AR-
-ar- + -ada: tiesta ’ testarada, polla ’ pollarada
-ar- + -apu: guxán ’ guxarapu
-ar- + -ar: bichu ’ abicharar
-ar- + -azu: tiesta ’ testarazu
-ar- + -eda: fumu ’ fumareda
-ar- + -iegu: casa ’ casariegu
-ar- + -ientu: vagu ’ vagarientu
-ar- + -itu: falda ’ faldaritu, llargu ’ llargaritu
-C- ~ -Z-
-c- + -ín: xoven ’ xovencín, comedor ’ comedorcín, ruin ’ ruincín, xalé
’ xalecín, xefe ’ xefecín
-z- + -acu: llambión ’ llambionzacu, escritor ’ escritorzacu, ruin ’ ruin-
zacu
-z- + -ón: camión ’ camionzón, abusón ’ abusonzón, profesor ’ profe-
sorzón
-EC-
-ec- + -ayu: xente ’ xentecaya
306
XX I .
Derivación
y composición
-ED-
-ed- + -iciu: llamber ’ llambediciu
-ERN-
-ern- + -iegu: nueche ’ nocherniegu
-ET-
-et- + -ayu: probe ’ probetayu
-et- + -ería: café ’ cafetería
-et- + -ín: café ’ cafetín
-et- + -ón: café ’ cafetón
-IC-
-ic- + -ería: carne ’ carnicería
-ic- + -eru: carne ’ carniceru
-ICH-
-ich- + -iegu: saber ’ sabichegu
-IG-
-ig- + -uñar: apretar ’ ap(r)etiguñar, pidir ’ pidiguñar
-IL-
-il- + -ientu: dormir ’ dormilientu
-IM-
-im- + -iar: pidir ’ pidimiar
-IN-
-in- + -eru: mar ’ marineru
-OL-
-ol- + -ientu: fríu ’ friolientu
-OT-
-ot- + -azu: mano ’ manotazu
-X-
en- + -x-: agua ’ enxaguar
307
XX I .
Derivación
y composición
4 Composición de pallabres
Pel procedimientu de la composición, fórmense pallabres nueves dotaes
d'un nucleu léxicu complexu, esto ye, de l'amestadura de dos o más raíces
léxiques que n’otros contestos son autónomes, tando aende la principal
diferencia cola derivación.
308
XX I .
Derivación
y composición
309
XX I .
Derivación
y composición
ALVERBIU + VERBU
Exemplos: malaconseyar, malparir, malquerer, malvender.
ALVERBIU + LOCUCIÓN ALVERBIAL
Exemplos: mal a gustu, mal a mano.
VERBU + (CONXUNCIÓN) + VERBU
Exemplos: cueyeivacia, vaivién.
VERBU + SUSTANTIVU
Exemplos: abrechaples, afuega'l pitu, cortanarices, cuentacuentos,
escuernacabra, espantapastores, espantapáxaros, furabollos, furacapinos,
gritagüeyos, guardamontes, guardarríos, llambeculos, llavaculos, llava-
manes, llevantallámpares, matapioyos, matapulgues, metepates, picacu-
los, picafayes, picatueru, recudeplatos, sacagrapes, sacagüeyos, sacape-
rres, sacasueles, saltapraos, temblarraos, tentemozu, tornabarros, torna-
rruedes, ensugamanes, xingalráu, zarrapollera.
VERBU + ALVERBIU
Exemplu: falambaldre.
310
XX I .
Derivación
y composición
311
XX I .
Derivación
y composición
5 Parasíntesis
313
XX I .
Derivación
y composición
314
XX I .
Derivación
y composición
6 Encurtiamientu y allargamientu
de pallabres
6.1 Encurtiamientu de pallabres
Otra fonte de creación léxica ye l'encurtiamientu, que consiste na supre-
sión d'un segmentu de pallabra, calteniendo ésta tola so funcionalidá. Si lo
que s'encurtia ye un segmentu final, trátase d'una apócope; si ye un seg-
mentu inicial, llámase aféresis. Davezu, pero non siempre, estes nueves
formaciones pertenecen al emplegu coloquial de la llingua.
Exemplos d'apócopes en sustantivos: automóvil ’ auto, fotografía ’ foto,
Llucía ’ Lluci, y coloquiales como bicicleta ’ bici, señorita ’ seño, tele-
visión ’ tele. Siempre ante otru sustantivu: casa ’ ca, fraile ’ frai, santu
’ san. El sustantivu mano apocópase nes espresiones mandrecha y man-
zorga. L’apócope de los sustantivos home y neña rellaciónase coles inter-
xeiciones ho ~ hom y ne.
Dellos axetivos apocópense ante sustantivu: grande ’ gran, postreru y
postrera ’ postrer, primeru y primera ’ primer, terceru y tercera ’ ter-
cer. L'apócope d'otros axetivos ye opcional y va lligáu, pero non siempre,
a un cambiu de rexistru coloquial: prestosu ’ presto ~ pres, primeru ’
prime, segundu ’ segu, socarrón ’ soca, terceru ’ terce. N’alverbios:
pasao mañana ’ pasao, tanto ’ tan.
Exemplos d'aféresis: Anxelu ’ Xelu, bochornosu ’ chornosu, bochornu ’
chornu, Marcelino ’ Lino, Elena ’ Lena, nenín nenina ’ nin nina.
tellanu, centén ~ centenu, esguil ~ esguilu, viax ~ viaxe. Pero nel restu los
casos, magar tener della vitalidá na fala, nun se treslladen a la llingua escri-
ta. Exemplos: alpargata, non *alparagata; falar, non *falare; Inglaterra,
non *Ingalaterra; señor, non *señore.
316
Morfoloxía
317
XX I I .
El grupu
nominal
318
XX I I .
El grupu
nominal
sele, la espresión que falen sele ye, gracies a la conxunción que, un sustan-
tivu subordináu al nucleu verbal diz, en función de complementu direutu;
en si falen sele sentiránlos bien, la espresión si falen sele ye, gracies a la
conxunción si, un alverbiu subordináu al nucleu verbal sentirán, en función
de complementu circunstancial; y en les persones que falen sele fáenlo por
respetu, la espresión que falen sele ye, gracies al relativu que, un axetivu
subordináu al nucleu nominal les persones. Sobre la oración, ver XXIII.2;
sobre les tresposiciones a funciones suboracionales, ver XXV.2.
319
XX I I .
El grupu
nominal
320
XX I I .
El grupu
nominal
321
XX I I .
El grupu
nominal
323
XX I I .
El grupu
nominal
Los axetivos pospuestos preséntense cola forma neutra nel intre qu'entren
en concordancia con un nucleu sustantivu de conteníu non cuntable: la lle-
che frío, el cuchu apilao, el xelu picao. Estos axetivos puen aportar a fun-
cionar como términu nuclear, pero pa ello tienen de sustantivase, lo que
llogren gracies al artículu neutru lo. Asina, la lleche frío ’ lo frío, el cuchu
apilao ’ lo apilao, apúrrime'l xelu picao ’ apúrrime lo picao.
324
XX I I .
El grupu
nominal
Acordies coles causes d'ufrir xéneru neutru, los referentes puen clasifica-
se en:
a) Referentes de daqué impreciso o xenérico: lo blanco ye símbolu de
pureza; ¡cuánto nos dixo!
b) Referentes de sustantivos non cuntables: lo blanco ("la pintura") vien
bien pa esta parea; eso ("la lleche") gústame pola vida.
c) Referentes d'otru referente neutru: ello ("lo blanco") ye símbolu de
pureza; eso ("lo que traxo Pedro") nun sé pa qué ye.
Una riestra d'elementos qu'amuesen marca de neutru o que tienen un con-
teníu semánticu non cuntable, puen apaecer como referentes nes condi-
ciones espresaes enriba, pudiendo dir acompañaos d’axacentes neutros
dientro'l mesmu sintagma:
• Demostrativos neutros
Exemplos: ¿qué ye aquello mariello? (referencia imprecisa), apurri eso
redondo que ta enriba l'armariu (referencia imprecisa), esto ("quesu")
fresco voi llevá-ylo a Llara, aquello ("dineru") robao nun lo quixo, eso
("ropa") nuevo va estrenalo güei, eso ("filo") blanco ye pa coser.
• Pronome tónicu ello
Exemplos: pasái mañana pela oficina con ello acabao; ello, bono o malo,
ye asina, qué vas facer; vienes llueu con ello ("la ropa") llavao; ta tol
suelu enllenu d'ello ("fueya") seco; andaben con ello ("el pelo") llargo;
présta-y bañase nello ("l'agua") calentino; nun ye a prender la cocina con
ello ("carbón") moyao.
• Interrogativos y esclamativos neutros
Exemplos: nun sé qué malo se-y pue dicir; ¡cuánto feo nos dixo!; ¿qué
("vinu") tinto quies, lo d'enriba o lo d'embaxo?; ¿cuálo ("llacón") barato
quies?; ¿cuánto ("tela") blanco quier, un metru o dos?; dime cuánto
("sal") gordo hai y cuánto ("sal") fino.
• Indefiníos neutros
Exemplos: hai daqué nuevo nel discursu del alcalde; nesi caxón la poli-
cía atopó bastante robao; nun bebas muncho ("agua") calentono; con uno
("tela") azulino y otro ("tela") collorao fizo una camisa; quédame tovía
dello ("pan") tienro.
326
XX I I .
El grupu
nominal
Produzse per aciu del artículu. Asina, los axetivos mariellu, meyor y escu-
ro conviértense en núcleos sustantivos nos exemplos el mariellu de les flo-
res salió perbién nesta semeya, presentáronnos a la meyor de les actrices,
nun s'atrevió a entrar polo escuro del cuartu.
2.4.2 TRESPOSICIÓN A TÉRMINU SUBORDINÁU NOMINAL
A) TRESPOSICIÓN SUSTANTIVU ’ AXETIVU
Produzse per aciu d'una preposición. Asina, los sustantivos Naranco, par-
llamentu, xeitu, inxusticia, vecín, ciudaes, hermanos y puertu conviérten-
se en términos subordinaos axetivos gracies a preposiciones diverses,
como se ve nestos exemplos: la subida al Naranco dio-y el triunfu al
327
XX I I .
El grupu
nominal
329
XX I I .
El grupu
nominal
nada, esos altos cordales. Delles vegaes pue ocupar el segundu llugar:
pintaron toa esa muria de verde.
Sicasí, otros elementos son incompatibles nesti allugamientu col demos-
trativu antepuestu. Ye'l casu de los posesivos y d'indefiníos como munchu,
abondu, un, dél, dalgún, nengún, bastante, cada, cualquier, etc.
332
XX I I .
El grupu
nominal
333
XX I I .
El grupu
nominal
334
XX I I .
El grupu
nominal
grupu sintagmáticu: más pan, menos xente (non *pan más, *xente menos).
Almiten l'allugamientu pospuestu si precediendo al nucleu hai otros deter-
minativos: cuatro selmanes más, munchos llibros menos. Pela so parte, el
cuantificador tanto tolera los dos allugamientos: tanta fariña o fariña
tanto.
2.8.2 INDEFINÍOS ESISTENCIALES
Pela so parte, dello, dalgo, daqué y nada son sustantivos (apúrrime dello,
díxome dalgo, cayó daqué en suelu, nun coyeron nada) que puen exercer
funciones d'alverbiu (gustóte dello, duelme dalgo'l todíu, ye daqué fatu,
nun queda nada lloñe). Como sustantivos, na construcción partitiva puen
recibir un subordináu precedíu de de (dello de pan, dalgo de sal, daqué de
quesu, nada de sidra), preposición que pue desaniciase por tar precedida
de nucleu acabáu en vocal (dello pan, dalgo sal, daqué quesu, nada sidra).
Convién nun confundir les estremaes estructures sintáctiques que s'atopen
cuando un una uno y cualquiera ~ cualesquiera son axetivos y cuando son
sustantivos. Asina, nos exemplos que siguen darréu funcionen como axe-
tivos y subordinaos d'un nucleu sustantivu: facía un fríu que tarazaba,
cualquier ~ cualesquier mañosu pue igualo. Pero nestos otros, l'indefiníu
ye sustantivu y nucleu de sintagma, acompañáu d'un axetivu (un conviér-
tese en ún o unu, y cualquier ~ cualesquier en cualquiera ~ cualesquiera):
diéronme ún ~ unu fríu y otru caliente "un bollu que taba fríu"; d'estos
obreros, cualquiera mañosu pue igualo "cualquiera d'ellos que seya maño-
su".
Como axetivos, un, dél, daqué y cada nun almiten otru allugamientu que
l'antepuestu nel grupu sintagmáticu: una casa, della xente, daqué cosa,
cada rapacín. El restu d'axetivos esistenciales pue allugase delantre del
nucleu o tres d'él: nun vieron nengún osu ~ nun vieron osu nengún, dala
cosa ~ cosa dala, cualquier pueblu ~ un pueblu cualquiera. Esta llibertá
d'allugamientu tamién la tien dalgún, pero únicamente n'oraciones negati-
ves: vieron dalgún osu, nun vieron dalgún osu o nun vieron osu dalgún.
L'indefiníu cada funciona siempre como axetivu. N'emplegos onde paez
usase como axetivu sustantiváu, constátase en realidá una elisión del sus-
tantivu. Exemplos: el periódicu, ¿de qué sitiu lu quies, d'Uviéu, de Xixón
o de Madrid? –dame ún de cada (sitiu).
Pelo xeneral, los esistenciales permiten llibremente la concordancia con
cuntables y con non cuntables. A esti respeutu, obsérvase que nada refier-
se namái a non cuntables: de tol quesu que traxo nun dexó nada. Pela so
335
XX I I .
El grupu
nominal
parte, daqué fai referencia única a non cuntables cuando funciona como
sustantivu (si quixere sidra bebía daqué), frente al so comportamientu
como axetivu, en que pue referise tamién a cuntables (comió daqué maza-
nes).
Daqué tien la particularidá de qu'almite términos subordinaos como'l
demostrativu (nun me conformo con esi daqué de dineru que me pagó) o
l'indefiníu un (tuviemos tomando un daqué en chigre).
2.8.3 INDEFINÍOS IDENTIFICADORES
Tolos indefiníos identificadores son axetivos que puen sustantivase: ye'l
mesmu llibru ’ ye'l mesmu, díxo-ylo a la otra collacia ’ díxo-ylo a la
otra, los demás escolinos tán xugando ’ los demás tán xugando, nun
yeren xueces talos los que falaron ’ nun yeren talos los que falaron, falé
con dambes candidates ’ falé con dambes.
Per otru llau, mesmu -a -o, como axetivu, pue facer de términu subordináu
d'un pronome personal tónicu, colo que se calca l'interés na identidá espre-
sada pol pronome: yo mesmu, tu mesma, él mesmu, ella mesma, ello
mesmo, nosotros mesmos, nós mesmes, vosotros mesmos, vós mesmes,
ellos mesmos, elles mesmes; a min mesmu, conmigo mesma, de ti mesmu,
consigo mesma, consigo mesmos, etc. Asemeyao asocede con ún una n'usu
impersonal: son allegríes pa ún mesmu.
No que se refier al so allugamientu nel grupu sintagmáticu, otru, demás,
dambos y entrambos, na so condición d'axetivos, namái almiten la posi-
ción antepuesta. Pel so llau, mesmu y tal puen allugase delantre o detrás
del nucleu, anque prefieren lo primero (el mesmu home, l'home mesmu) o
lo segundo (a tala hora, a hora tala).
Mesmu -a -o nun pue emplegase antepuestu si nun ye precedíu d'artículu,
demostrativos o posesivos: la mesma muyer (non *mesma muyer), aque-
lla mesma muyer, la so mesma muyer. Igual-y asocede a demás, qu'esixe
siempre artículu: los demás escolinos (non *demás escolinos). De toes
maneres, pue prescindise del artículu cuando constitúi'l final d'una enu-
meración: vinieron María, Llara y les demás muyeres o Llara y demás
muyeres. Pel so llau, dambos y entrambos nun s'empleguen normalmente
con artículu, pero si se fai, ésti allúgase ente l'axetivu y el nucleu: dambos
xueces o dambos los xueces.
Davezu, otru -a -o apaez como segundu términu d'una correllación col
indefiníu un una uno y dalgún -una -uno: una casa ye verde y otra blan-
ca, dalgunos falen asturianu y otros catalán. Esta correllación apaez
336
XX I I .
El grupu
nominal
337
XX I I .
El grupu
nominal
338
XX I I .
El grupu
nominal
tantivu, siendo capaz entós d'exercer les sos funciones propies: con quién
faló preocúpame a min muncho (suxetu), quiero saber con quién faló
(complementu direutu), nun-y doi importancia a con quién faló (comple-
mentu indireutu), quexáronse de con quién faló (suplementu), etc.
Si apaecen como nucleu de sintagma, puen acompañase de términos
subordinaos de valor esplicativu: ¿quién, que tenga coraes, pudo facer esa
barbaridá?; ¿quién d'eses diputaes votó non al proyeutu?; nel caxón de
los llibros, ¿cuántos nuevos atoparon?; ¿cuántos de vós van dir al Naran-
co?; llama a les emplegaes y entrúga-yos cuántes d'Uviéu quieren que-
dar; ¿cuánto d'oliva y cuánto de maíz? (referencia a "aceite").
Como axetivu, cuántu -a -o pue usase n'allugamientu antepuestu al sus-
tantivu (¿cuántu pan quies pa mañana?; dicíime cuánta lleche vos pongo)
o como nucleu (¿pa cuántos ye esti dineru?, ¿cuántes van dir a la cena?,
¿cuánto traxeron pa nós?).
339
XX I I .
El grupu
nominal
340
XX I I .
El grupu
nominal
sacos, delles veces éntra-y el sueñu); pero, per otru llau, almiten la llama-
da construcción partitiva: tenía dalgunos de sacos, delles de veces éntra-
y el sueñu.
Amuesen un conteníu asemeyáu al partitivu les construcciones con nucleu
neutru: dalgo (de) sal, dello (de) lleche, daqué (de) dineru, nada (de)
pación.
Son tamién corrientes les construcciones partitives onde un interrogativu
entra en rellación con un sintagma axetivu xebráu d'él y precedíu de la pre-
posición de: ¿qué vos prestó más de lo que dixo la conseyera?, nun
recuerden qué-yos dixo'l médicu de bono, ¿a quién-y entrugasti de los
escolinos?, ¿cuálo te prestó menos del conciertu?, ¿cómo s'atoparon de
bien?, ¿cuántos atoparon de los nuevos?, llama a les emplegaes y entrúga-
yos cuántes quieren quedar d'Uviéu. Sicasí, dambos sintagmes puen apae-
cer xuntos ún col otru: ¿qué de lo que dixo la conseyera vos prestó más?,
nun recuerden qué de bono-yos dixo'l médicu, ¿a quién de los escolinos-y
entrugasti?, ¿cuálo del conciertu te prestó menos?, ¿cómu de bien s'ato-
paron?, ¿cuántos de los nuevos atoparon?, llama a les emplegaes y entrú-
ga-yos cuántes d'Uviéu quieren quedar.
341
XX I I .
El grupu
nominal
342
XX I I .
El grupu
nominal
4 Construcciones d'interdependencia
La interdependencia consiste na xuntura de dos términos en dependencia
billateral, lo que fai que caún de los miembros necesite al otru y seyan
dambos mutuamente imprescindibles pal caltenimientu de la función dien-
tro'l grupu.
Na interdependencia, la categoría y les posibilidaes combinatories del
grupu puen nun coincidir cola de caún de los sos miembros. Por exemplu,
en les cartes unviáronles el mes pasáu, el grupu formáu por sustantivu y
axetivu funciona como un alverbiu na función de complementu circuns-
tancial. Tampoco'l grupu interdependiente nun tien por qué amosar les
mesmes carauterístiques morfolóxiques que los sos miembros. Por exem-
plu, en nun sabes bien lo fatos que son, el plural presente nel interior del
grupu nun se tresllada fuera d'él; de fechu, sintácticamente ye un conxun-
tu singular: nun lo sabes bien.
Per aciu d'una rellación d'interdependencia, una xuntura de términos llo-
gra l'adautación unitaria a una función y una categoría determinaes. Nesti
sen, la interdependencia da llugar a:
- Categoría sustantiva. Exemplos: nun sabes bien lo fatos que son (com-
plementu direutu), paez tremendo les coses que cuenta (suxetu léxicu),
falen de lo mal que lo fizo (suplementu).
343
XX I I .
El grupu
nominal
344
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
La oración
y les funciones
oracionales XXIII
1 L’enunciáu
1.1 Carauterístiques funcionales
Ye enunciáu cualquier estructura constituida por sintagmes que, nuna
situación dada, supón una comunicación llingüística completa, ye dicir,
que supón una información que s'ufre como respuesta adecuada a lo implí-
cito y consabío nun concretu entornu, situación o fechu de fala. La ora-
ción, pel so llau, ye un desendolcu posible ente les diverses manifestacio-
nes que tien l'enunciáu.
Tou enunciáu ta dotáu de dos dimensiones:
- La dimensión suprasegmental: el signu entonativu o curva d'entonación,
que se produz al empar que la sucesión de signos y sintagmes, pero
sobrepuesta a ella.
- La dimensión sintagmática o segmental: sucesión de signos y sintagmes
con significante y significáu (1ª articulación), formáu esti por sucesio-
nes d'unidaes fonolóxiques o fonemes (2ª articulación).
1.1.1 SIGNU ENTONATIVU
El signu entonativu ta dotáu —como tolos signos llingüísticos— d'espre-
sión (significante) y conteníu (significáu). La so espresión ye la curva
d'entonación, y especialmente la so parte cabera; el so conteníu ye'l que
s'asocia, en cada casu, a les estremaes configuraciones de la curva ento-
nativa (aserción, entruga, esclamación).
Na parte cabera de la curva entonativa, llamada tonema, ye onde s'atopa la
parte significativa del signu entonativu. Acordies cola so configuración,
estrémense estos tonemes: cadencia (sen descendente), semicadencia (sen
semidescendente), anticadencia (sen ascendente), semianticadencia (sen
semiascendente) y suspensión (sen horizontal).
Acordies colo anterior, estrémense les menes d'enunciaos que siguen
darréu:
345
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
• Enunciáu asertivu
Un enunciáu asertivu afirma o niega la esistencia d'una realidá a la que se
refier. Los enunciaos asertivos presenten tonema de cadencia. Exemplu:
los tos pas llegaron bien a casa'l xueves pasáu.
• Enunciáu interrogativu
L'enunciáu interrogativu (o seya, la entruga) dexa en suspenso la esisten-
cia de la realidá a la que se refier. Estrémense dos menes d'interrogacio-
nes: les estenses y les intenses. Les interrogaciones estenses tán referíes a
tol enunciáu y tienen tonema d'anticadencia: ¿llegaron bien los tos pas a
casa'l xueves pasáu? Les intenses centren la entruga nun interrogativu, de
manera que'l restu de los conteníos del enunciáu asevérase y, poro, termi-
nen davezu nun tonema de cadencia: ¿quién llegó bien el xueves pasáu a
casa?, ¿cuándo llegó…?, ¿cómo llegó…?, ¿a ónde llegó…?
• Enunciáu esclamativu
Ye aquel que ta cargáu de conteníu espresivu. Puen ser interxectivos (¡ai!,
¡meca!) y esclamativos-almirativos, que son oraciones (¡tien una de
vaques…!, ¡ye tan feu que mete mieu!, ¡tará llocu…!). Estes últimes puen
tar encabezaes por un esclamativu: ¡qué llistu yes!, ¡cómo s'empondera!,
¡quién te creyera!
346
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
2 La oración
347
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
3 Funciones oracionales
Llámense asina les exercíes autónomamente por cualquier sintagma nomi-
nal (sustantivu, axetivu o alverbiu) en subordinación dientro del nucleu de
la oración.
348
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
sinón d'atributu del suxetu; poro, son compatibles con un suxetu léxicu:
nós, ente tu y yo, puxamos con más fuerza; ellos ganen, ente los dos, un
bon sueldu.
El suxetu léxicu concuerda col nucleu verbal en númberu (él aballa / ellos
aballen) y persona (él aballa / tu aballes). La concordancia de númberu
namái pue rompese en dellos casos cuando'l suxetu léxicu tien conteníu
coleutivu, dando llugar a concordancies "ad sensum" o de sentíu: la xente
quieren aconceyase; los emplegaos escueyen a un delegáu, pero'l restu
nun faen votación; una riestra d'homes veníen del castañéu. Sicasí, han
considerase más correutes les concordancies en singular: la xente quier
aconceyase; pero'l restu nun fai votación; una riestra d'homes venía del
castañéu.
Cuando un suxetu léxicu se desanicia al ser consabíu nun contestu deter-
mináu, nun dexa nengún niciu nin referente. Exemplu: el picador baxó al
tayu colos compañeros ’ baxó al tayu colos compañeros.
Magar que normalmente'l suxetu léxicu allúgase en posición preverbal (el
picador baxó al tayu colos compañeros), en munchos casos pue camudar
llibremente'l llugar dientro la oración: baxó'l picador al tayu colos com-
pañeros - baxó al tayu'l picador colos compañeros - baxó al tayu colos
compañeros el picador. Namái llixeros matices de mena enfática estremen
les oraciones anteriores, ensin afeutar un res la so estructura, que se cal-
tién la mesma en tolos casos.
3.1.3 VALOR SEMÁNTICU DEL SUXETU
El suxetu nunes ocasiones refierse al actor o axente de l'actividá verbal,
como en el ferreru cute'l metal, nosotros llevantamos esi peñón, tu mecis-
ti lleche con zucre, onde los suxetos el ferreru, nosotros y tu son daveres
los axentes de les aiciones "cutir", "llevantar" y "mecer". Sin embargu,
n'otres ocasiones el suxetu espresa más bien el paciente o receutor de l'ac-
tividá verbal, como en aquel llibru foi escritu con munchu procuru, Xuan
recibe una carta o María púnxose encesa cuando-y dixeron la noticia.
Poro, pue concluise que'l valor semánticu del suxetu ye'l de poner en rella-
ción un lexema verbal colos factores qu'intervienen nel actu comunicati-
vu: falante, oyente y otra persona.
En dellos usos coloquiales, un pronome personal ello pue apaecer funcio-
nalmente como un suxetu léxicu, anque dafechamente vacu de conteníu y
a mou de refuerzu espresivu: ello ye que nun-y ficieron casu, ello yera una
vez un rei... L'aspeutu puramente espresivu pue llevar a que'l pronome
350
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
desanicie toa necesidá de concordancia col verbu: ello yeren unes nevaes
tremendes.
3.1.4 SUXETU LÉXICU YA IMPERSONALIDÁ
Davezu, llámense impersonales verbos como llover, nevar, xarazar, bas-
tiar, amanecer, etc., que se refieren a fenómenos naturales. La razón ye
que n'oraciones como güei llueve, esti iviernu nevó poco, xarazó lo que
quixo, bastió bien d'ello, amanez a les seis, estos verbos nun desendolquen
un suxetu léxicu por una falta de referente.
Pero nun puen recibir el nome d'impersonales desque, como se dixo más
arriba, tán dotaos de suxetu gramatical "3ª persona del singular". Amás, en
contestos determinaos puen desendolcar un suxetu léxicu: lluéven-y críti-
ques, nevaron falopos pergrandes, la xente amaneció durmiendo en prau.
Hai que tener en cuenta tamién que dellos verbos permiten un usu "nor-
mal" de mena personal, xunto con otru "impersonal": vosotros tapecéis les
verdaes, pero güei tapez tarde. Nesti sen, ye casu especial el que presen-
ta'l verbu haber, qu'estrema na 3ª persona del singular del presente d'indi-
cativu una forma ha (p. ex. nun ha dicilo) opuesta a hai (nun hai que dici-
lo, hai parroches), especializada esta última n'usos "impersonales", esto
ye, usos nos que ta torgada la posibilidá de desendolcar un suxetu léxicu.
Otra triba d'oraciones "impersonales" ye la d'aquelles ensin posibilidá de
suxetu léxicu per aciu del pronome se impersonalizador, que torga dafe-
chu la posibilidá d'escoyer persona gramatical, neutralizando ésta na 3ª del
singular. Exemplos: llámase a tolos vecinos a un conceyu (comparar con
l'alcalde llama a tolos vecinos a un conceyu), matóse a munchos inocen-
tes por nun obedecer (comparar con l'enemigu mató a munchos inocentes
por nun obedecer). Esisten, per otru llau, oraciones "impersonales" nes
que'l verbu nun s'acompaña de pronome: diz que l'exércitu enemigu entró
na capital (equival a dicen que, dizse que, rúxese que).
352
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
tescu cercanu: llamaron a pá, ¿nun ves a ma que vien pel camín?, anden
buscando al güelu.
- Cuando la función de complementu direutu la exerce un pronome perso-
nal tónicu: vilu a él falando con Carmina, a min esi señor tratóme per-
bién, a ti conocióte peles traces, nun nos llevaron en tren a nós. Pero non
el pronome ello: ello pensólo bien de vegaes.
- Cuando la exerce un sintagma recíprocu: insultáronse ún a otru (una a
otra, unos a otros, unes a otres).
- Cuando la función de complementu encabeza la oración: a la neña gal-
dióla'l sueñu.
3.2.3 COMPLEMENTU DIREUTU Y TRANSITIVIDÁ
Llámense verbos transitivos aquellos que davezu suelen enanchar la infor-
mación del so lexema con un complementu direutu; pelo contrario, son
intransitivos aquellos que nun s'acompañen d'esi complementu.
Sicasí, nun hai una llende que dexe estremar radicalmente unos d'otros.
Asina, en los comerciantes piesllen los domingos el verbu pesllar ta usáu
con un significáu xenéricu talu que nun precisa de complementu direutu.
Y, per otra parte, verbos que primariamente s'empleguen como intransiti-
vos (viven bien, anduvisti pel mercáu, lloraron) puen desendolcar un com-
plementu direutu (viven la vida, anduvisti tolos montes del conceyu, llo-
raron llárimes de murnia).
3.2.4 SE TORGADOR DE COMPLEMENTU DIREUTU
Hai delles construcciones intransitives, llamaes de pasiva reflexa, que
deben esta propiedá al fechu de qu'un pronome se vien a torgar la posibi-
lidá d'apaecer del complementu direutu; esi pronome ta, entós, en llugar
del complementu direutu. Exemplos: el pelo llávase con xampú, les manes
llávense con xabón, viéndese pisu y alquílense apartamentos, fáense tra-
bayos a ordenador, rúxese que van baxar los precios. Nos anteriores
exemplos, los sintagmes el pelo, les manes, pisu, apartamentos, trabayos
y que van baxar los precios faen función de suxetu léxicu.
3.2.5 COMPLEMENTU DIREUTU REFLEXIVU
Cuando hai coincidencia ente les referencies feches pol complementu
direutu y pol suxetu, el complementu direutu apaez obligadamente coles
formes de los pronomes átonos reflexivos me, te, nos ~ mos, vos de 1ª y 2ª
persona y se na 3ª persona, ensin estremar xéneru nin númberu. Exemplos:
yo báñome, tu vísteste, nós escondémonos, vós abrigáisvos, Xuan dúcha-
353
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
se, la muyer vese al espeyu, los neños llávense. Esta reflexividá pue enfa-
tizase per aciu de sintagmes de pronome tónicu suxetu siguíu de mesmu
-a -o. Exemplos: báñome yo mesmu, vísteste tu mesma, escondémonos nós
mesmos, abrigáisvos vós mesmos, Xuan dúchase él mesmu, la muyer vese
ella mesma al espeyu, los neños llávense ellos mesmos.
Los mesmos pronomes átonos (lóxicamente, en plural) empléguense cuan-
do la reflexividá garra sentíu recíprocu: nós tocábemonos, vós veisvos,
ellos dos xúlguense mal. Una manera d'enfatizar y de reflexar claramente
qu'estes oraciones tienen conteníu recíprocu, ye axunta-yos les espresio-
nes ún a otru, una a otra, unos a otros, unes a otres: nós tocábemonos ún
a otru (unos a otros), vós veisvos una a otra (unes a otres), ellos dos xúl-
guense mal ún a otru.
3.2.6 VERBOS CON CONTENÍU DE “VOZ MEDIA”
N'otres ocasiones, el pronome reflexivu de complementu direutu vien a
amesta-y al verbu conteníu de "voz media", onde l'aición produzse (dave-
zu involuntariamente) nel suxetu mesmu. Exemplos: el neñu fartucóse
comiendo llambiotaes, canséme xubiendo les escaleres.
Pero na espresión del conteníu de "voz media" nun ye imprescindible la
presencia del pronome reflexivu de complementu direutu. Nesti sen, puen
estremase los casos que siguen darréu:
a) Verbos intransitivos y atributivos qu'espresen la "voz media" ensin pro-
nome reflexivu de complementu direutu.
Exemplos: yo marcho d'esti sitiu (non *márchome); to tíu nun yera nada
fadiu (non *nun se yera); nun andamos con caxigalines (non *nun nos
andamos); ¿por qué nun tas con ella un cachín? (non *nun te tas); el güelu
d'Alicia morrió ayeri (non *morrióse); el pañuelu cayó en suelu (non
*cayóse).
De toes maneres, hai dellos verbos, especialmente de movimientu, como
dir, quedar, escapar y otros, que puen usase tamién con reflexivu, anque
paez preferible prescindir d'él: él foi pa casa d'atapecida o él foise pa
casa d'atapecida; quedé en pueblu tres díes más o quedéme en pueblu
tres díes más; escapó un lladrón de la cárcel o escapóse un lladrón de la
cárcel.
Otros verbos almiten reflexivu en delles formes del imperativu, pero non
n'otres formes de la conxugación: Xulio, ve (o vete) an ca María; rapaci-
nos, taivos (o tai) quietos; pero non *toime quietu.
354
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
355
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
356
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
3.4 Suplementu
3.4.1 CARAUTERÍSTIQUES DEL SUPLEMENTU
Trátase d'una función exercida por un sintagma de categoría sustantiva
que fai de subordináu al nucleu verbal. Lo mesmo que'l complementu cir-
cunstancial, el suplementu ta siempre precedíu d'índiz funcional, cometíu
que cumplen preposiciones diverses. Exemplos: los obreros quéxense del
fumu, naguamos por llograr los primeros puestos, asemeyábase a la so
hermana, nun reparé nesos adornos tan guapos, acabastis con toles
naranxes del cestu.
Cuando'l suplementu ye consabíu dientro d'un contestu determináu,
reproduzse per un sintagma compuestu del mesmu índiz preposicional y
un pronome tónicu en concordancia col sintagma consabíu. Asina, les ora-
ciones anteriores queden d'esta miente: los obreros quéxense d'ello,
naguamos por ello, asemeyábase a ella, nun reparé nellos, acabastis con
elles.
El sintagma que fai de suplementu tien posibilidá de camudar de llugar
dientro la oración, magar que lo normal ye qu'ocupe un allugamientu pos-
verbal: aquella nueche Xuan charraba de munches coses, y tamién de
357
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
358
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
/ esperar (por), quexar / quexase (de), etc. Exemplos: esi señor paez mio
tíu, esi señor paezse a mio tíu; eses cartes asemeyen una amenaza, eses
cartes aseméyense a una amenaza; piensen coses espantibles, piensen
en coses espantibles; falamos lo que nos petez, falamos de lo que nos
petez; nun creyemos esos bilordios, nun creyemos nesos bilordios; atopé
al fíu del caseru, atopéme col fíu del caseru; rin les gracies del güelu,
rinse de les gracies del güelu; entrugué una cosa namái, entrugué por
una cosa namái; esperaben l'autobús, esperaben pol autobús; lo que-y
pasó nun lo quexa, nun se quexa de lo que-y pasó.
- Otros verbos almiten suplementu como una alternativa reforzada o enfa-
tizada respeuto a la construcción normal con complementu direutu.
Exemplos: atender / atender (con), comer / comer (per), beber / beber
(per), puyar / puyar (per), reñer / reñer (per), tocar / tocar (de), etc.
Compruébese nestes oraciones: nun podíen atender el neñu / nun podí-
en atender col neñu; diéron-yos fabes y comiéronles con gustu / y
comieron per elles con gustu; bebió lleche hasta fartucase / bebió pela
lleche hasta fartucase; puyaben la xata / puyaben pela xata; reñó al
xenru tolo que quixo / reñó pel xenru tolo que quixo; nun toques los
cables, nun los toques / nun toques de los cables, nun toques d'ellos.
Otres vegaes, la construcción de suplementu asóciase al conteníu parti-
tivu: comieron pan / comieron del pan (nun confundir con comieron dél
pan "comieron daqué de pan, un pocu de pan"); bebistis sidra / bebistis
de la sidra (nun confundir con bebistis della sidra "bebistis daqué de
sidra, un pocu de sidra").
Pa cabu, un grupu de verbos almiten la coesistencia de dambes funciones:
enllené de lleche'l vasu, empleguen el dineru en mercar máquines nueves,
diz llocures de la fía, defendió de los abusos a los vecinos, llimpien el
suelu de morgazu, llibrástime de munchos perxuicios, oblíguennos a ame-
norgar la velocidá, etc.
360
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
361
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
362
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
4 Proclisis y enclisis
de los pronomes átonos
363
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
364
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
366
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
Sicasí, nel siguiente exemplu la posición preverbal del sintagma esti rapaz,
amestada al énfasis acentual, provoca la proclisis de los pronomes: ¡esti
rapaz nos lo dixo! Otros exemplos: vendió-yos un pisu ésti, ésti vendió-yos
un pisu "eso ye lo que fizo" / ¡ésti-yos vendió un pisu! "y non aquelli";
engañáronvos los que-yos distis el votu, los que-yos distis el votu engañá-
ronvos "eso ye lo que ficieron" / ¡los que-yos distis el votu vos engañaron!
"ésos y non otros".
Lo mesmo asocede con dellos indefiníos o alverbios que —a diferencia de
los que se citen enriba— nun provoquen automáticamente proclisis na so
colocación preverbal: dixérontelo otros tamién, otros dixérontelo tamién,
pero ¡otros te lo dixeron tamién!; tráxomelo otru nun sobre, otru tráxo-
melo nun sobre, pero ¡otru me lo traxo nun sobre!; namorábense munches
d'aquel rapaz, munches namorábense d'aquel rapaz, pero ¡munches se
namoraben d'aquel rapaz!; vi-yos la intención a munchos, a munchos vi-
-yos la intención, pero ¡a munchos-yos vi la intención!; afogóse dalgún
por nun saber nalar, dalgún afogóse por nun saber nalar, pero ¡dalgún
s'afogó por nun saber nalar!; comentó-yoslo ún tamién, ún comentó-yoslo
tamién, pero ¡ún-yos lo comentó tamién!; déxote les llaves equí, equí
déxote les llaves, pero ¡equí te dexo les llaves!; vémonos mañana, maña-
na vémonos, pero ¡mañana nos vemos!
367
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
sé si vos dar les gracies; déxa-y claro si saludalu o non o déxa-y claro
si lu saludar o non.
- Secuencia interrogativu ya infinitivu: nun sabemos qué regala-y o nun
sabemos qué-y regalar; hai que decidir a cuála dá-ylo o hai que deci-
dir a cuála-y lo dar; nun tien ónde ponelo o nun tien ónde lo poner;
escaecí pa ú llevalos o escaecí pa ú los llevar; asegúrate de cuánto da-
yos pal aguilandu o asegúrate de cuánto-yos dar pal aguilandu.
- Secuencia relativu ya infinitivu: nun atoparon casa onde agospiase o
nun atoparon casa onde s'agospiar; nun alcuentren fecha cuando casa-
se o nun alcuentren fecha cuando se casar.
- Infinitivu precedíu de la negación nun. Exemplos: nun comentá-yoslo
paezme poco serio o nun-yos lo comentar paezme poco serio; entrá-
ronme ganes de nun facevos casu o entráronme ganes de nun vos facer
casu.
- Infinitivu precedíu d'interrogativu o esclamativu: ¿ónde escondenos? o
¿ónde nos esconder?; ¿cuándo llamalos? o ¿cuándo los llamar?; ¿cómo
avisalu? o ¿cómo lu avisar?; ¡qué dicite, manín! o ¡qué te dicir, manín!
L'infinitivu precedíu de preposición –que se pue suprimir nel casu de de–
tolera namái la enclisis: tengo ganes de llamalu, naguaben por saludanos,
y non *tengo ganes de lu llamar, *naguaben por nos saludar.
368
XX I I I .
La oración
y les funciones
oracionales
369
XX IV.
Les oraciones
atributives
Les oraciones
atributives XXIV
1 Verbos atributivos
2 L'atributu
370
XX IV.
Les oraciones
atributives
monte, blanca paezlo la to casa dende'l monte; prestosa foi la folixa, pres-
tosa foilo la folixa; tarde nun foron los bolos, tarde nun lo foron los bolos.
Cuando l'atributu ye un axetivu, establezse una rellación ente tres térmi-
nos (atributu, suxetu gramatical y suxetu léxicu), que da llugar a una doble
concordancia: de númberu, ente l'atributu y el suxetu gramatical; y de
xéneru y númberu, ente l'atributu y el suxetu léxicu. Exemplos: el teyáu
paez blancu / los teyaos paecen blancos / la casa paez blanca / les cases
paecen blanques / l'agua paez blanco.
Con atributos sustantivos que presenten variación de xéneru y de númbe-
ru tamién se dan tales posibilidaes de concordancia: él yera abogáu / ellos
yeren abogaos, ella yera abogada / elles yeren abogaes.
Sin embargu, hai atributos sustantivos qu'ufren como talos invariabilidá,
motivu pol que nun establecen nenguna concordancia: esi llibru ye una
maravía / esos llibros son una maravía / esa película ye una maravía /
eses películes son una maravía; to pá ye munches coses / to ma ye mun-
ches coses. Atópense nel mesmu casu los atributos alverbiales: el concier-
tu ye dientro / les representaciones son dientro.
372
XX IV.
Les oraciones
atributives
373
XX IV.
Les oraciones
atributives
De la mesma manera, Xuan lleva enllenes les caxes supón una predicati-
va Xuan lleva les caxes y otra atributiva les caxes tán enllenes. El sintag-
ma enllenes ponse –na oración híbrida– en rellación col complementu
direutu, polo que función tala recibe'l nome d'atributu del complementu
direutu.
3.1 Carauterístiques del atributu del suxetu y del atributu del com-
plementu direutu
L'atributu del suxetu y del complementu direutu son funciones que pue
exercer un axetivu (el neñu vien cansáu), un sustantivu (escoyeron secre-
tariu al vecín) o un alverbiu (el neñu vien asina). Mesmamente, un infi-
nitivu o un xerundiu son a desempeñar tales funciones: vieron escondese
~ escondiéndose al lladrón, toos sentimos les foles ruxir ~ ruxendo, dexa-
ron el fueu morrer ~ morriendo, dexó l'agua ferver ~ ferviendo. Oraciones
axetivaes tamién apaecen nestes funciones: nesta ciudá tienen les cais que
nun se pue andar per elles, el probe home vien que nun s'aguanta de
fame.
Dambes funciones carauterícense pola so independencia sintagmática res-
peuto del suxetu o del complementu direutu. N'efeutu, nes oraciones les
moces escuchen el cantar atentes, el sintagma atentes nun ye subordináu
de les moces; y lo mesmo asocede col sintagma enllenes respeuto de les
caxes, en Xuan lleva enllenes les caxes.
D'esta miente, atributu del suxetu y atributu del complementu direutu per-
miten un camudamientu de llugar dientro la oración; en resultes, delles
oraciones preséntense como ambigües ensin contestu claru. Asina, por
exemplu, el mozu escucha'l cantar aburríu pue presentar dos estructures
y dos interpretaciones. Si aburríu ye subordináu de cantar (o seya, non
atributu), la so movilidá nun trespasa les llendes del sintagma del que can-
tar ye nucleu, de manera que la única permutación posible d'aburríu será
el mozu escucha l'aburríu cantar. Pelo contrario, si aburríu ye atributu del
suxetu el mozu, entós, al nun pertenecer al so sintagma, gozará de verda-
dera movilidá na oración. N'efeutu: aburríu escucha'l cantar el mozu ~ el
mozu escucha aburríu'l cantar.
Asemeyada observación val tamién pal sintagma enllenes en Xuan lleva
les caxes enllenes. Como términu subordináu del complementu direutu:
Xuan lleva les enllenes caxes; como atributu del complementu direutu:
enllenes Xuan lleva les caxes ~ Xuan enllenes lleva les caxes ~ Xuan lleva
enllenes les caxes.
374
XX IV.
Les oraciones
atributives
376
XX IV.
Les oraciones
atributives
ta metío na corte, bien caro ta'l calzáu (los zapatos) anguaño, el salváu
(el fariellu) ta mecío cola fariña.
C) REFERENTES NEUTROS
Un referente qu'apaeza en neutru, pol motivu que fore, impón xéneru neu-
tru nun axetivu atributivu. Exemplos: esto ye gracioso, ello paez abego-
so,¿cuálo ye vueso?, ¿cuánto taba enrestrao?, too ye murnio, daqué taba
llimpio, traxo llimpio daqué, etc.
D) INFINITIVOS
Cuando un infinitivu, acordies col so calter nominal, fai función de suxe-
tu léxicu, esixe neutru nel axetivu atributivu. Exemplos: fumar ye malo,
quexase paez necesario, saludar ye educao. Esta concordancia ye inde-
pendiente de que l'infinitivu, acordies col calter verbal del so lexema, tea
acompañáu de complementos verbales: fumar peles mañanes ye malo,
quexase de tantes trapaceríes paez necesario, saludar a la xente qu'ún
conoz ye educao.
Sicasí, cuando l'infinitivu ta sustantiváu dafechu dexa de ser un verbu pa
caltener únicamente les sos carauterístiques nominales. Nesti casu com-
pórtase como un sustantivu cuntable de xéneru masculín. Fáigase la com-
paranza ente les siguientes pareyes d'oraciones atributives: andar ye can-
sao / l'andar de Xuacu ye cansáu; cantar ye prestoso / echa esi cantar tan
guapu; l'amanecer ye guapo / yera un amanecer eternu. Y, polo tanto,
como sustantivu non solo almite artículu y otros determinantes, sinón
tamién formes de plural y sufixaes (lo que nun fai l'auténticu infinitivu):
los andares, los andaronos, aquellos atapeceres, aquel atapecerín, esos
cantares, esi cantarucu, un amanecerín.
E) SECUENCIA LO + AXETIVU NEUTRU
Cualquier axetivu sustantiváu pol artículu neutru lo cueye la forma de neu-
tru. El conxuntu lo + axetivu neutru esixe la presencia del neutru nos axe-
tivos o referentes que con él concuerden. Exemplos: lo blanco, en delles
cultures, ye representativo de la muerte; lo llargo (el pelo) nun paez feo si
se ye un rapacetu; a min dame de lo asturiano (ciruela), que ta más dul-
cino; lo esfoyao (panoya) échalo nesa maniega; lo anterior (que'l lladrón
fuxó pela ventana) yera enforma simplayo.
377
XX IV.
Les oraciones
atributives
378
XX IV.
Les oraciones
atributives
380
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
Oración compuesta
y oración
complexa XXV
1 Oración compuesta
381
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
ya, nin; la dixuntiva o, y la construcción o bien... o bien; les adversatives
pero, mas, sinón que, anque; y les consecutives conque, de mou que (y
asemeyaes), asina que. Exemplos: diben a la mar pela mañana, pasaben
tol día pescando y amarraben pela nueche; nun llueve nin fai sol; ¿llueve
o fai sol?; o bien s'amurnia o bien s'allegra; ye un llibru caru, pero merez
la pena mercalu; nun-y gusten les sardines, sinón que-y gusten los bocar-
tes; ye guapu, anque ye daqué fatu; aburriéronse al minutu de tar ellí,
conque colaron a otru sitiu; perdiera'l reló, de mou qu'entrugó-y la hora
a la señora d'al llau; ficísti-y dañu, asina que pídi-y perdón.
En dellos casos, el valor coordinante de la conxunción apaez reforzáu por
un alverbiu de xuntura: traxo mazanes, peres y, amás, figos; ye mui bona
rapaza, pero, sicasí, nada inxenua.
Cuando les oraciones coordinaes son tres o más, les conxunciones y ~ ya
y o puen enllazar namái les dos últimes oraciones o bien toes elles, lo que
vien a amestar dél valor espresivu. Exemplos: glayen, canten, palmien y
xirínguense / glayen y canten y palmien y xirínguense; fregamos la cacía,
barremos el suelu o llavamos la ropa / fregamos la cacía o barremos el
suelu o llavamos la ropa.
Pela so parte, la conxunción nin enllaza oraciones negatives, siendo amás
sustitutu de la negación nun naquelles oraciones que queden precedíes por
ella. Pue apaecer ente les dos últimes (nun fala, nun llee nin escribe), ente
toes elles (nun fala nin llee nin escribe), y mesmamente entamando tola
secuencia (nin fala nin llee nin escribe).
2 Oración complexa
382
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
2.1 Oraciones trespuestes sustantives
La tresposición nestos casos puen realizala: la conxunción subordinativa
que; el si completivu; los interrogativos indireutos qué, quién, cuál ~
cuálu, cuántu (coles sos variaciones de xéneru y númberu), cómo, cuán-
do, ónde, ú ~ aú; los relativos quien y cuantu ensin antecedente; y l'estilu
indireutu.
La oración asina trespuesta ye a exercer les funciones propies del sustan-
tivu. Asina, suxetu léxicu (que, con valor estilísticu, pue permitir l'usu del
artículu): (el) que nun seya asina esmolezme bastante, si fales o non nun
ye cosa de mio, (el) qué-yos dixo tien muncha importancia, (el) cómo llo-
gró pasar la frontera ye bien misterioso. Tamién, complementu direutu:
que nun ye asina sábeslo tu, nun m'aclarió si les coses van bien pel pue-
blu, nun sabemos cuánto nos val esa pieza; complementu indireutu: nun-
-y quito méritu a qu'aguanten tantu tiempu ensin fumar, nun-y doi impor-
tancia a si vienen o non, nun-y deas importancia a ónde puedan dir; y
suplementu: falaron de que la collecha anguaño pue dir mal, quexámonos
de quién anda diciendo esos bilordios per ende.
Ha alvertise que, en tou casu, nun ye posible tresponer una oración a sus-
tantivu ensin conxunción: ruégote que vengas aína, encamiéntovos que lo
faigáis con procuru (non *ruégote vengas aína, *encamiéntovos lo faigáis
con procuru).
Les oraciones trespuestes a sustantivu puen, pela so parte, sufrir una nueva
tresposición a axetivu, de manera que son a exercer la función de subor-
dináu sustantivu, davezu gracies a la preposición de. Exemplos: el proble-
ma de que nun seya asina almítenlu toos, la dulda de si les coses van bien
o non vamos tenela munchu tiempu, nun quier ver la importancia de qué-
-yos dixo, el misteriu de cómo llogró pasar la frontera entá nun lu descu-
brió la policía, etc.
383
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
antecedente, esplicando dalgún trazu del que, pel contestu, puen enten-
dese valores circunstanciales, como causa, condición, etc. Por exemplu,
en los socios, que quieren dir d'escursión, apuntáronse na secretaría
entiéndese que tolos socios quieren dir d'escursión.
Les relatives esplicatives estrémense tamién de les especificatives en qu'a-
paecen xebraes del restu del enunciáu per aciu de pauses, reflexaes na
escritura con comes.
2.2.1 FUNCIONES DE QUE DIENTRO LA ORACIÓN TRESPUESTA
El relativu que pue cumplir dientro la oración axetiva estes funciones:
- Suxetu léxicu: les fueyes que cayeron del árbol.
- Complementu direutu: el llibru que lleí prestóme.
- Complementu indireutu (con preposición a): esi ye'l trabayador al que
baxaron el sueldu.
- Suplementu (con preposiciones variaes): el problema del que se quexa-
ben yera bien abegosu, l'amiga na que s'enfotó Alicia nun foi lleal.
- Complementu circunstancial (con preposiciones variaes): ehí ta la feso-
ria cola que sallé les pataques, el pueblu pal que voi llámase L'Agüeria.
- Atributu: nun sabéis bien lo difícil que ye.
2.2.2 QUE PRECEDÍU DE PREPOSICIÓN
La secuencia de preposición, artículu y que sustitúise davezu por una
construcción onde que apaez solu, mentanto la función conseñada pola
preposición esprésase agora por un pronome átonu o por un sintagma de
preposición y pronome tónicu. Asina, por exemplu, oraciones como esi
ye'l trabayador al que baxaron el sueldu, el problema del que se quexa-
ben yera bien abegosu, l'amiga na que s'enfotó Alicia nun foi lleal, ehí ta
la fesoria cola que sallé les pataques, el pueblu pal que voi llámase
L'Agüeria son d'aconseyar muncho más qu'otres como les que siguen
darréu, consideraes non correutes: *esi ye'l trabayador que-y baxaron el
sueldu, *el problema que se quexaben d'él yera bien abegosu, *l'amiga que
s'enfotó Alicia nella nun foi lleal, *ehí ta la fesoria que sallé con ella les
pataques, *el pueblu que voi (pa él) llámase L'Agüeria.
2.2.3 QUE ENSIN ANTECEDENTE
Cuando la oración axetiva encabezada por que apaez ensin antecedente, ye
obligada la presencia del artículu, elementu que convierte a la oración axe-
tiva (oración de relativu) nuna oración sustantiva. L'artículu amuesa'l
xéneru y el númberu del elementu nominal al que se refier en testu o en
384
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
contestu. Exemplos: el rei que meyor gobernó'l país yera estranxeru ’ el
que meyor gobernó'l país yera estranxeru; la delegada que faló ayeri
dimitió va dos hores ’ la que faló ayeri dimitió va dos hores; el dineru
que teníen aforrao fundiéronlo yá ’ lo que teníen aforrao fundiéronlo yá.
Que ensin antecedente pue dir precedíu de preposición, indicando la fun-
ción qu'exerce la oración de relativu dientro la oración principal.
Exemplos: nun llamaron al que-y baxaron el sueldu (complementu direu-
tu), ficiéron-y la vida imposible al que-y baxaron el sueldu (complementu
indireutu), quéxense del que nun trabaya (suplementu), veníen falando
cola que-yos dio la noticia (complementu circunstancial).
2.2.4 SINTAXIS DEL RELATIVU QUIEN
El relativu quien con antecedente pue cumplir dientro la oración axetiva
estes funciones:
- Complementu direutu (con preposición a): falaron col mineru a quien
vimos picando na rampla.
- Complementu indireutu (con preposición a): premiaron al soldáu a
quien pidimos ayuda.
- Suplementu (con preposiciones diverses): el funcionariu de quien se que-
xaben yera bien repunante, l'amiga en quien s'enfotó Alicia nun foi lleal.
- Complementu circunstancial (con preposiciones diverses): pue xulgame
l'autoridá ante quien toi; la direutora, con quien falé ayeri, va iguanos
el casu.
Quien con antecedente nun pue exercer funciones nin de suxetu léxicu nin
d'atributu.
Magar que l'emplegu de quien con antecedente ye posible –acordies colo
que se ve nos exemplos d'enriba–, lo cierto ye que la fala popular prefier
neses mesmes circunstancies l'emplegu de les construcciones formaes por
artículu y que. Asina, los exemplos vistos queden: falaron col mineru al
que vimos picando na rampla; premiaron al soldáu al que pidimos ayuda;
el funcionariu del que se quexaben yera bien repunante; l'amiga na que
s'enfotó Alicia nun foi lleal; pue xulgame l'autoridá ante la que toi; la
direutora, cola que falé ayeri, va iguanos el casu.
2.2.5 QUIEN ENSIN ANTECEDENTE
Nestes circunstancies, quien convierte una oración en sustantivu; equival
entós a la construcción d'artículu y que: quien la fai págala o el que la fai
págala.
385
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
Darréu que la oración ye trespuesta a sustantivu, pue exercer les funciones
propies d'esa categoría gramatical; ye entós cuando quien pue dir precedíu
de preposiciones:
- Suxetu léxicu: quien tea d'acuerdu pue dicilo yá.
- Complementu direutu (con preposición a): afalagaron muncho a quien
nun debíen.
- Complementu indireutu (con preposición a): diéron-y munchos afalagos
a quien nun debíen.
- Suplementu (con preposiciones diverses): quéxense de quien menos lo
merez.
- Complementu circunstancial (con preposiciones diverses): denunciaron
los fechos ante quien yera competente; falastis con quien facía falta.
- Atributu: Xuan nun paez ser quien tenga la razón.
386
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
per onde ~ per u trabaya'l pá, Mónica vien d'onde ~ d'u trabaya'l pá,
Mónica vieno andando dende onde ~ dende u trabaya'l pá.
Apuerta davezu que'l verbu de la oración alverbial suprímese, dando llu-
gar a secuencies como éstes: Mónica trabaya onde ~ u'l pá, Mónica foi a
onde ~ au'l pá, Mónica marchó pa onde ~ pa u'l pá, etc.
387
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
cuando nun ye una oración axetiva, sinón alverbial con función de com-
plementu circunstancial de conteníu temporal dientro la oración principal:
cuando se casaron hebo una seca tremenda, eso foi cuando tabes nel hos-
pital.
Nestes circunstancies, si cuando va precedíu de preposición, ye pa mati-
zar el conteníu temporal de la oración alverbial, pero non pa camuda-y la
función de complementu circunstancial: eso habrá que lo dexar pa cuan-
do se casen, aguardaremos hasta cuando entame a nevar.
En delles ocasiones, la oración encabezada por cuando nun resulta alver-
bial, sinón sustantiva: cuando se casaron foi un añu d'una seca tremenda
(suxetu léxicu), el pá d'Anxela quéxase de cuando tais faciendo ruíu
(suplementu).
388
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
Queden convertíes n'alverbios en función de complementu circunstancial
aquelles oraciones de mano sustantivaes por que y precedíes de preposi-
ciones diverses; nun s'escaeza que secuencies como porque, desque, pa
que y otres asemeyaes nun son conxunciones, sinón oraciones trespuestes
sustantives precedíes de preposición. Exemplos: yo nun llego a que m'in-
sulten d'esi mou, confundió eses coses con que queríen matalu, dende que
vos vio foi allegrando l'aspeutu, nun pongo nengún enfotu en que nos
digan la verdá, ente que queríen volver y que queríen marchar pasónos la
tarde, mercó dellos carambelos pa que'l neñu dexara de berrar, entrastis
ensin que vos vieren. Nesti sen, convién nun confundir la secuencia con
que cola qu'apaez en nun había naide, conque marché (conxunción con-
secutiva qu'enllaza dos oraciones coordinaes).
389
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
• Comparatives d'inferioridá.
Indiquen que de los dos términos rellacionaos ún tómase nun grau o nuna
intensidá menor qu'otru. Les comparatives d'inferioridá adopten estrema-
es construcciones:
- Axetivu subordináu menos + sustantivu alverbializáu por que. Exemplu:
conoz menos chigres que toos nós.
- Nucleu sustantivu menos + sustantivu alverbializáu por que. Exemplu:
conoz a menos que toos nós.
- Alverbiu subordináu menos + axetivu + sustantivu alverbializáu por que.
Exemplos: una rapaza menos alta que Marta, el nietu ye menos neciu
que'l güelu.
- Alverbiu subordináu menos + alverbiu + sustantivu alverbializáu por
que. Exemplos: fai les coses menos apriesa que'l xefe, la to casa ta
menos lloñe que la cabaña.
- Nucleu alverbial menos + sustantivu alverbializáu por que. Exemplu:
fala menos que'l pá.
• Comparatives d'igualdá.
Indiquen que los dos términos rellacionaos tómense nel mesmu grau o
intensidá. Les comparatives d'igualdá adopten estremaes construccio-
nes:
- Axetivu subordináu tantu -a -o + nucleu sustantivu + sustantivu alver-
bializáu u oración alverbializada por como. Exemplos: comimos tantes
mazanes como vosotros, vinieron tantos turistes como dixeran pela
radio.
- Nucleu sustantivu tantu -a -o + sustantivu alverbializáu u oración alver-
bializada por como. Exemplos: comimos tantes como vosotros; vinieron
tantos como dixeran pela radio.
- Alverbiu subordináu tan + axetivu + sustantivu alverbializáu u oración
alverbializada por como. Exemplos: una rapaza tan alta como Marta
(tan alta como ye Marta), el nietu ye tan neciu como'l güelu (tan neciu
como paez).
- Alverbiu subordináu tan + alverbiu + sustantivu alverbializáu u oración
alverbializada por como. Exemplos: fai les coses tan apriesa como'l xefe
(tan apriesa como-y peta), la to casa ta tan lloñe como la cabaña (tan
lloñe como dixeron).
- Nucleu alverbial tanto + sustantivu alverbializáu u oración alverbializa-
da por como. Exemplos: fala tanto como'l pá, trabayen tanto como
dicen.
390
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
Magar que nun respuenden a les carauterístiques de les construcciones
comparatives, amuesen tamién conteníu d'igualdá:
- Axetivu + sustantivu alverbializáu u oración alverbializada por como.
Exemplos: una rapaza alta como Marta, el nietu ye neciu como me dixe-
ron.
- Alverbiu + sustantivu alverbializáu u oración alverbializada por como.
Exemplos: fai les coses apriesa como'l xefe, la to casa ta lloñe como ta
la cabaña.
- Lo mesmo + de + axetivu alverbializáu + sustantivu alverbializáu u ora-
ción alverbializada por que. Dambos sintagmes alverbiales funcionen
como subordinaos de lo mesmo. Exemplos: una rapaza lo mesmo d'alta
que Marta, el nietu ye lo mesmo de neciu que dicíen toos.
- Igual + de + axetivu alverbializáu + sustantivu alverbializáu u oración
alverbializada por que. Tien les mesmes carauterístiques que l'anterior.
Exemplos: una rapaza igual d'alta que Marta, el nietu ye igual de neciu
que dicíen toos.
- Lo mesmo + de + alverbiu + sustantivu alverbializáu u oración alverbia-
lizada por que. Exemplos: fai les coses lo mesmo d'apriesa que les fai'l
xefe, la to casa ta lo mesmo de lloñe que ta la cabaña.
- Igual + de + alverbiu + sustantivu alverbializáu u oración alverbializada
por que. Amuese les mesmes carauterístiques que l'anterior. Exemplos:
fai les coses igual d'apriesa que les fai'l xefe, la to casa ta igual de lloñe
que ta la cabaña.
B) COMPARATIVES DE NUMBERALES FRACCIONARIOS
Los numberales fraccionarios y los multiplicativos puen exercer funcio-
nes propies d'alverbiu. Nesti usu alverbial, puen apaecer espresando un
valor absolutu: el xatu val la metá, agora l'alquiler cuéstate un terciu.
Pero puen afitar una comparanza con un subordináu alverbializáu que fai
de referencia: el xatu val la metá que'l corderu, la metá que l'añu pasáu,
la metá de lo que val el corderu; agora l'alquiler cuéstate un terciu que
l'añu pasáu.
El fraccionariu alverbial pue acompañase d'un sustantivu alverbializáu,
referíu a aquello que se divide, precedíu de de: el xatu val la metá de dine-
ru que'l corderu, agora l'alquiler cuéstate un terciu de dineru que l'añu
pasáu.
Tamién pue acompañase d'un axetivu alverbializáu o d'un alverbiu, al
envís d'espresar la cualidá o la magnitú que se divide: el fíu ye la metá de
bonu que'l pá, el to pueblu ta la quinta parte de lloñe que'l míu.
391
XX V.
Oración
compuesta
y oración
complexa
C) COMPARATIVES DE NUMBERALES MULTIPLICATIVOS
Los numberales multiplicativos puen funcionar d'alverbios. Nesti cometíu
alverbial ye posible usalos ensin artículu, magar que lo más xeneral ye
qu'esti tea presente; puen apaecer términos subordinaos precedíos de de,
qu'espresen cuálo ye aquello sobre lo que se fai la multiplicación: un pisu
equí val (el) doble (de dineru), igua-y les ruedes cuéstate('l) doble (de tra-
bayu), el to fíu comió'l triple (de pataques), Xuana ye('l) doble (d'alta), el
nuesu pueblu ta'l doble (de lloñe).
Faciendo esplícitu'l términu de referencia, apaecen sintagmes sustantivos
alverbializaos: un pisu equí val (el) doble que nel otru barriu / que fai
años / qu'un apartamentu; igua-y les ruedes cuéstate('l) doble / que l'añu
pasáu; el to fíu comió'l triple que'l míu / que la vegada anterior.
2.3.3 CONSTRUCCIONES CONSECUTIVES
Les construcciones consecutives nun s'estremen fonderamente de les com-
paratives; la mayor diferencia consiste en que nes construcciones conse-
cutives hai dos términos en rellación d'interdependencia, y non de subor-
dinación.
Nelles, un sustantivu o axetivu tantu -a -o o tal(u) -a -o, o bien un alver-
biu tanto o tan, entra n'interdependencia con una oración trespuesta por
que. Exemplos: fizo tantes coses bones que la xente quierlu muncho ’ fizo
tantes bones que la xente quierlu muncho; ye un problema talu que nun
vamos resolvelu güei ’ ye talu que nun vamos resolvelu güei; ta enfadáu
de tal mou que nun quier falar con naide; tanto comieron los escolinos
que nun yeren a correr; yera tan neciu que nun había quien lu convencie-
ra.
392
Índiz alfabéticu
de materies
A, contraiciones cola preposición XIX.4.1.1 A goxa enllena, locución alverbial XIV.6
-A final, apócope II.3.2.1 b) A güevu, locución alverbial XIV.6
A- inicial protética II.3.1.5, XXI.5.1 / 6.2 A gustu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
A, preposición V.3.6.1 b), VIII.1.2.1, XVI.14.1, A la bonaz, locución alverbial XIV.6
XIX.1 / 2 / 3.2. / 4.1 / 4.1.1 / 4.1.2 a) / 4.1.2 c) / A la carranquina ~ a carranquina, locución alver-
4.1.2 d) / 4.1.3 / 4.9.1 / 4.9.2 b), XXIII.3.2.2 / bial XIV.6
3.3.1 A la chisba, locución alverbial XIV.6
A-, prefixu XXI.3.3 / 3.1 c) / 5.1 A la escontra, locución alverbial XIV.6
A-, prótesis II.3.1.5, XXI.5.1 / 6.2 A la escontra de, locución prepositiva XIX.6
A-, vocal inicial II.3.1.5, XXI.5.1 A la lluz, locución alverbial XIV.6
-A, sufixu XXI.3.2.2 A la metá, locución alverbial XIV.6
-A, terminación II.3.2.1 A la oreya, locución alverbial XIV.6
-A, terminación d’axetivu femenín VII.1.2 / 1.3 a), A la pata coxa, locución alverbial XIV.6
VII.2.2.2 A la perllonga, locución alverbial XIV.6
-A, terminación de sustantivu femenín o masculín A la que, trespositor de verbu a alverbiu XX.3.2.2
VII.1.1 b) / 1.3 a) A la que salta, locución alverbial XIV.6
-A / -es, terminación de plural VII.3.2 c) A la rebalgueta ~ a la rebalguina, locución alver-
Á, interxeición apellativa V.3.6.1 b), XV.5.2.1 bial XIV.6
-Á, terminación de sustantivu masculín VII.1.1 b) A la rebatina, locución alverbial XIV.6
A + en, contraición XIX.4.9.1 A la tema, locución alverbial XIV.6
A barcalaes, locución alverbial XIV.6 A la vera, locución alverbial XIV.6
A berríes, locución alverbial XIV.6 A la vera de, locución prepositiva XIX.4.4.2,
A carrenderes ~ a correnderes, locución alverbial XIX.6
XIV.6 A les carreres, locución alverbial XIV.6
A causa de, locución prepositiva XIX.6 A les dreches, locución alverbial XIV.6
A cencielles, locución alverbial XIV.6 A lo baxero ~ no baxero, locución alverbial XIV.6
A comuña ~ en comuña, locución alverbial XIV.6 A lo cabero ~ no cabero, locución alverbial II.3.2.4
A condición de que, locución conxuntiva XX.3.3 o), XIV.6
A costa fecha, locución alverbial XIV.6 A lo cimero ~ no cimero, locución alverbial XIV.6
A cuentu risa, locución alverbial XIV.6 A lo fato, locución alverbial XIV.6
A dar con un palu, locución alverbial XIV.6 A lo fondero ~ no fondero, locución alverbial
A desamano ~ a desmano, locución alverbial II.3.2.4 o), XIV.6
XIV.6 A lo llargo, locución alverbial XIV.6
A encomalu, locución alverbial XIV.6 A lo llargo de, locución prepositiva XIX.6,
A escondidielles, locución alverbial XIV.6 XX.3.3
A escondíes, locución alverbial XIV.6 A lo lloco, locución alverbial XIV.6
A espetaperru, locución alverbial XIV.6 A lo meyor ~ al meyor, locución alverbial XIV.6
A estaya, locución alverbial XIV.6 A lo postrero, locución alverbial XIV.6
A forcaderes ~ a forcadielles, locución alverbial A lo primero, locución alverbial XIV.6
XIV.6 A lo xabaz, locución alverbial XIV.6
A fuerza de, locución prepositiva XIX.6 A los mios (tos, sos) deleres, locución alverbial
A gálamos ~ a bálamos, locución alverbial XIV.6 XIV.6
A galguiaes, locución alverbial XIV.6 A magüeyu, locución alverbial II.3.2.5 f)
A galmiaes, locución alverbial XIV.6 A mano, locución alverbial XIV.6
A golfaaes, locución alverbial XIV.6 A manzorga, locución alverbial XIV.6
393
Índiz alfabéticu de materies
A maza, locución alverbial XIV.6 Acá, alverbiu de llugar IX. 3.2.2, XIV.5.1
A medies, locución alverbial XIV.6 Acabante + infinitivu XVI.10.4.1, XIX.5
A menos que, trespositor de verbu a alverbiu Acabar / acabar (con), verbu XXIII.3.4.2
XX.3.2.2 Acabar + xerundiu, perífrasis de xerundiu
A metá, locución alverbial XIV.6 XVI.14.2
A nun ser, locución prepositiva XIX.6 Acabar (de) + infinitivu, perífrasis d’infinitivu
A palaes, locución alverbial XIV.6 XVI.14.1
A palpu ~ al palpu locución alverbial II.3.2.5 f), Acabar por + infinitivu, perífrasis d’infinitivu
XIV.6 XVI.14.1
A pesar de, locución prepositiva XIX.6 Acasu, alverbiu de dulda XIV.5.7
A pesar de que, locución conxuntiva XX.3.3 Acentu gráficu: normes V.3
A posta, locución alverbial XIV.6 Acentu I.2.1, IV.2.3 b), V.1
A querer, locución alverbial XIV.6 Acentu na preposición ente V.3.6.4
A queriendes, locución alverbial XIV.6 Acentu nel numberal tres V.3.6, XII.2.2
A rabiar, locución alverbial XIV.6 Acentu nes lletres mayúscules V.3.2
A rastres ~ a rastru, locución alverbial XIV.6 Acentu nes pallabres agudes V.2.2 / 3.1 a)
A rau restalláu, locución alverbial XIV.6 Acentu nes pallabres átones V.2.1.2
A rayente, locución alverbial XIV.6 Acentu nes pallabres compuestes V.3.5
A reblagos, locución alverbial XIV.6 Acentu nes pallabres esdrúxules V.2.2 / 3.1 c)
A recaldu, locución alverbial XIV.6 Acentu nes pallabres llanes V.2.2 / 3.1 b)
A recostín ~ a recostines, locución alverbial Acentu nes pallabres peresdrúxules V.2.2 / 3.1 c)
XIV.6 Acentu nes pallabres tóniques V.2.1.1
A remolera, locución alverbial XIV.6 Acentu nes xuntures ii V.3.3 c)
A rodapiellu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6 Acentu nos alverbios en -mente V.3.5
A rollones, locución alverbial XIV.6 Acentu nos conxuntos de verbu y pronome átonu
A taramiellos, locución alverbial XIV.6 V.3.4
A tarandines, locución alverbial XIV.6 Acentu nos demostrativos V.3.6.3, IX.1 a) / 1.1
A tatás, locución alverbial XIV.6 Acentu nos diptongos V.3.2
A tente bonete, locución alverbial XIV.6 Acentu nos esclamativos V.3.6.2
A tercia nueche, locución alverbial XIV.6 Acentu nos hiatos V.3.3
A teyavana, locución alverbial XIV.6 Acentu nos interrogativos V.3.6.2
A toa mecha, locución alverbial XIV.6 Acentu nos monosílabos V.3.6, XI.3.1
A tou correr, locución alverbial XIV.6 Acentu nos triptongos V.3.2
A tou meter, locución alverbial XIV.6 Acentu: camudamientu de sílaba V.1
A traviés ~ al traviés, locución alverbial XIV.6 Acentuación diacrítica V.3.6
A tresmano, locución alverbial XIV.6 Acentuación: normes V.3
A trompatalega, locución alverbial XIV.6 -Aceu, -ácea, -áceo, sufixu XXI.3.2.2
A uves, locución alverbial XIV.6 -Achu, -acha, -acho, sufixu XXI.3.2.2
A veces, locución alverbial XIV.6 Acó, alverbiu de llugar IX. 3.2.2, XIV.5.1
A vegaes, locución alverbial XIV.6 Acordar / acordase (de), verbu XXIII.3.4.2
A voces, locución alverbial XIV.6 Acordies con, locución prepositiva XIX.4.16 / 6
Abaruyao, alverbiu de mou XIV.5.3 -Acu, -aca, -aco, sufixu IV.2.1 b), XXI. 3.1 d) /
Abaxo, alverbiu de llugar XIV.5.1 3.2.2 / 3.4
Abenayá, alverbiu de tiempu XIV.5.2 Acuéi, interxeición XV.5.2.1
Abenayá que, locución conxuntiva XX.3.3 Acullá, alverbiu de llugar IX. 3.2.2, XIV.5.1
-Able, sufixu XXI.3.2.2 Aculló, alverbiu de llugar IX. 3.2.2, XIV.5.1
Abondo, alverbiu de cantidá XIV.5.4 -Ad-, infixu XXI.3.4
Abondu, -a, -o, indefiníu XI.2 / 2.1, XXII.2.2 / “Ad sensum”, concordancia XXIII.3.1.2,
2.6.1 / 2.8.1 XXIV.4.1
Abreviatures I.2.9 -Ada, sufixu nominal VI.1.2.2, XXI.3.2.2 / 3.4
Abusar (de), verbu XXIII.3.4.2 -Ada / -aes, terminación de plural VII.3.2 c)
-Ac-, infixu XXI.3.4 -Ada, -ida, terminaciones III.2.3 a)
394
Índiz alfabéticu de materies
Adautación d’hiatos nos cultismos IV.2.3.1, V.3.3 Afixu cultu semi- XXI.3.1 d)
b) Afixu verbal -er XXI.3.1 b)
Adautación de -b final de sílaba y de pallabra nos Afixu verbal -ir XXI.3.1 b)
cultismos IV.4.8 Afro-, raíz prefixa XXI.4.2
Adautación de -c final de sílaba nos cultismos Afuera, alverbiu de llugar XIV.5.1
IV.4.7 -Ag-, infixu XXI.3.4
Adautación de consonantes finales nos cultismos Agarrar / agarrase (con), verbu XXIII.3.4.2
IV.3.3 a) Agora, alverbiu de tiempu XIV.5.2
Adautación de -d final de sílaba nos cultismos Agora poco, locución alverbial XIV.6
IV.4.9 Agudes, acentu nes pallabres V.2.2 / 3.1 a)
Adautación de -f final de sílaba nos cultismos Ah, interxeición d’almiración V.3.6.1 b)
IV.4.11 Ai ~ aí, au ~ aú, alternancies nos verbos
Adautación de -g final de sílaba nos cultismos XVI.13.1.6
IV.4.10 -Aición y -eición, terminaciones IV.4.7
Adautación de grupos consonánticos en cultismos -Aina, sufixu XXI.3.2.2
IV.4 Aína, alverbiu de tiempu XIV.5.2
Adautación de grupos consonánticos finales nos Al, contraición V.3.6.1 b), VIII.1.2.1, XIX.4.1.1
cultismos IV.4.14 Al + infinitivu XVI.10.3.1
Adautación de grupos consonánticos iniciales nos Ál, indefiníu arcaicu V.3.6.1 b), XI.4.1
cultismos IV.4.4 -Al-, infixu XXI.3.4
Adautación de -m final de sílaba nos cultismos -Al, sufixu nominal VI.1.2.2, XXI.3.1 d),
IV.4.12 XXI.3.2.2
Adautación de -n final de sílaba y de pallabra nos Al algame, locución alverbial XIV.6
cultismos IV.4.13 Al altu la lleva, locución alverbial II.3.2.5 f),
Adautación de -p final de sílaba nos cultismos XIV.6
IV.4.5 Al aveséu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
Adautación de s- líquida nos cultismos IV.4.2 Al aviesu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
Adautación de -t final de sílaba y de pallabra nos Al baudite, locución alverbial XIV.6
cultismos IV.4.6 Al bellume, locución alverbial XIV.6
Adautación morfolóxica d’axetivu a alverbiu Al cabu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
XXIII.3.7.3 Al carrapochu ~ a carrapochu, locución alverbial
Además de, locución prepositiva XIV.1, XIX.6 II.3.2.5 f), XIV.6
Adientro, alverbiu de llugar XIV.5.1 Al debalu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
Aditamentu XXIII.3.6 Al dreches, locución alverbial XIV.6
Adulces, alverbiu de mou XIV.5.3 Al empar, locución alverbial XIV.6
Adversatives, conxunciones XX.2.2.3, XXII.3.2, Al envís de que, locución conxuntiva XX.3.3,
XXV.1.2 XX.3.2.2
Aero-, prefixu XXI.3.3 Al escuchu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
Afarto, alverbiu de cantidá XIV.5.4, Al llau, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
Aféresis XXI.6.1 Al llau de, locución prepositiva XIX.4.4.2, XIX.6
Afixación o derivación XXI.2 / 3 / 5.2 Al mesmu tiempu, locución alverbial XIV.6
Afixes, raíces XXI.4.2 Al otru día, locución alverbial XIV.6
Afixos apreciativos XXI.3.1 a) Al par, locución alverbial XIV.6
Afixos categorizadores XXI.3.1 b) Al par de, locución prepositiva XIX.4.4.2, XIX.6
Afixos cultos XXI.3.1 d) Al pezopé, locución alverbial XIV.6
Afixos improductivos XXI.3.1 c) Al pie locución alverbial XIV.6
Afixos non categorizadores XXI.3.1 b) Al pie de, locución prepositiva XIX.6
Afixos patrimoniales XXI.3.1 d) Al pie de la lletra, locución alverbial XIV.6
Afixos productivos XXI.3.1 c) Al rabu ~ al rau, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
Afixos semiproductivos XXI.3.1 c) Al rabu de ~ al rau de, locución prepositiva XIX.6
Afixos significativos XXI.3.1 a) Al rebuscu de, locución prepositiva XIX.6
Afixos XXI.3 Al respeutive de, locución prepositiva XIX.6
395
Índiz alfabéticu de materies
396
Índiz alfabéticu de materies
397
Índiz alfabéticu de materies
Alverbiu non ~ nun V.3.6.1 b), XI.3.1, XIV.5.6 Antaño, alverbiu de tiempu II.3.2.4 ñ), XIV.5.2
Alverbiu nucleu de fras XXIII.1.1.2 Antayeri ~ antieri, alverbiu de tiempu XIV.5.2
Alverbiu nun y allugamientu de pronomes átonos Ante, preposición V.3.6.4, XIX.1 / 4.2 / 4.2.2
XXIII.4.3 b) / 4.4.1 b) / 4.4.2 b) Ante-, prefixu XXI.3.3
Alverbiu ónde XIV.5.9 -Ante, sufixu XXI.3.2.2
Alverbiu ondequiera XIV.5.1 Antecedente XVII.2 / 4.1 / 4.2 / 4.4, XXV.2.2 /
Alverbiu poco XIV.5.4 2.2.2 / 2.2.4 / 2.2.5 / 2.2.6 / 2.2.7 / 2.2.8
Alverbiu poro XIV.5.8, XX.2.3, XXIII.3.8 Antepuestes, formes del posesivu X.1.1
Alverbiu primero XIV.5.2 Anterioridá, morfema verbal XVI.7, XXI.1.1.2
Alverbiu relativu au XIV.5.9 Antes, alverbiu de tiempu XIV.5.2
Alverbiu relativu como II.3.2.4 ñ), XIV.5.9 Antes de que, locución conxuntiva XX.3.3
Alverbiu relativu cuando II.3.2.4 ñ), XIV.5.9 Antes que, locución conxuntiva XX.3.3
Alverbiu relativu onde XIV.5.9 Anti-, prefixu XXI.3.3
Alverbiu relativu u XIV.5.9 Anticadencia, tonema XXIII.1.1.1
Alverbiu sicasí XX.2.3, XIV.5.8 Antropo-, prefixu XXI.3.3
Alverbiu tamién XIV.5.8 Antropónimos o nomes de persona II.3.2.3 h) /
Alverbiu tan V.3.6.1 b), XIV.5.4, XXI.6.1, 3.2.4 q), VI.1.2.4, XXIII.3.2.2
XXII.2.4.2 d) / 2.4.2 f) / 4.3, XXIII.3.7.3, -Anu -ana -ano, sufixu XXI.3.1 b) / 3.2.2
XXV.1.1 Anueche, alverbiu de tiempu XIV.5.2
Alverbiu tanto XIV.5.4, XXII.2.4.2 d) / 2.4.2 f) / Anza-, sufixu XXI.3.1 b) / 3.2.2
4.3, XXIII.3.7.3, XXV.1.1 Aparte, alverbiu de llugar XIV.5.1
Alverbiu ú XIV.5.9 Aparte (de), locución prepositiva XIV.1, XIX.6
Alverbiu uquiera XIV.5.1 Apellativa, función XV.2, XX.3.1
Alverbiu yá V.3.6.1 b) Apellatives o imperatives, interxeiciones XV.4.2 /
Alverbiu y allugamientu de los pronomes átonos 5.2
XXIII.4.3 b) Apencar (con), verbu XXIII.3.4.2
-Am-, infixu XXI.3.4 Apocagüéi, alverbiu de tiempu XIV.5.2
Amás, alverbiu de xuntura XIV.5.8 Apocayá, alverbiu de tiempu XIV.5.2
Amás de, locución prepositiva XIV.1, XIX.6 Apócope de -a final II.3.2.1 b)
-Ame, sufixu XXI.3.2.2 Apócope de -e final II.3.2.2 c) / 4 c), XVI.13.2.2
Amodo, alverbiu de mou XIV.5.3 Apócope de -i final XVI.13.2.2
Amunchayá, alverbiu de tiempu XIV.5.2 Apócope de -u final II.3.2.5 b) / 4 c), XII.3.3
An, contraición XIX.4.1.1 / 4.9.1 / 4.9.2 b) Apócopes II.3.2.4 c), XXI.4.2 / 6.1
An-, prefixu XXI.3.1 / 3.3 Apócopes nel axetivu VI.2.6
-Án -ana -ano, sufixu VII.2.2.1 / 3.2 j), XXI.3.2.2 Apócopes nel sustantivu VI.2.6
/ 3.4 Apócopes nos numberales ordinales XII.3.3
-Án -ana -ano, terminaciones del axetivu VII.2.2.1 Aposición alverbial XXII.3.2
-Án, terminación de sustantivu masculín VII.1.1 b) Aposición I.2.8 d), XIV.1, XXII.2.4.2 a) / 3.2 / 3.4
-Án / -anos, terminación de plural VII.3.2 j) Aposición sustantiva XXII.3.2
-Anchu -ancha, sufixu XXI.3.2.2 Apostrofación de la preposición de XIX.4.7.1
-Ancia, sufixu XXI.3.1 b) / 3.1 d) / 3.2.2 Apostrofación de la preposición en XIX.4.9.1
-Ancu -anca, sufixu XXI.3.2.2 Apostrofación de la preposición pa XIX.4.13.1
Andar, verbu irregular XVI.13.3.4 Apostrofación de les preposiciones XIX.1
Andar + xerundiu, perífrasis de xerundiu Apostrofación de los pronomes me, te y se
XVI.14.2 XIII.3.1.2
Andar a + infinitivu, perífrasis d’infinitivu Apostrofación de que + el + consonante o vocal
XVI.14.1 VIII.1.1.3 c)
Anfi-, prefixu XXI.3.3 Apostrofación del artículu el VIII.1.1.1 / 1.1.3
-Angu -anga, sufixu XXI.3.2.2 Apostrofación del artículu la VIII.1.1.2 / 1.1.3
Anguaño, alverbiu de tiempu II.3.2.4 ñ), XIV.5.2 Apostrofación del relativu y conxunción que
Anque, trespositor de verbu a alverbiu XX.3.2.2 III.2.1 b), VIII.1.1.1 c), XVII.1, XX.3.2.1
Antanueche, alverbiu de tiempu XIV.5.2 Apóstrofación I.2.2, II.4 a), VIII.1.2.3
398
Índiz alfabéticu de materies
399
Índiz alfabéticu de materies
Átones non finales, vocales II.3.1 Axetivación del sustantivu VI.1.3, XIX.3.1.1 /
Atopar / atopase (con), verbu XXIII.3.4.2 3.1.2 / 4.7.2 / 4.9.2, XXII.2.4.1, XXIV.2.2
Atrás, alverbiu de llugar XIV.5.1 Axetivu: nucleu XXII.2.1
Atrevese (a), verbu XXIII.3.4.2 Axetivu: allugamientu nel grupu nominal y el neu-
Atributives o copulatives, oraciones XXIII.2.2 tru XXII.2.3.2 b)
Atributivos o copulativos, verbos XVI.2.1.1, Axetivu: alverbialización VI.2.5, XIV.3 / 5.3,
XVIII.1.4.5 / 1.4.56, XXIII.2.2 / 3.2.6, XXIV.1 / XIX.6, XXII.2.3.2 b) / 2.4.2 d), XXIII.3.7.3
2.1 Axetivu: apócope de vocal final VI.2.6
Atributu alverbial XVIII.1.4.6 Axetivu: carauterístiques xenerales VI.2.1
Atributu como referente XXIV.2.1 Axetivu: concordancies XXII.2.3.1 / 2.3.2 a) /
Atributu del complementu direutu VI.2.1.1, 2.3.2 b)
XVI.14.3, XXIV.3 / 3.1 / 3.2 Axetivu: gradación VI.2.3, XVI.10.5
Atributu del suxetu VI.2.1.1, XXIII.3.1.2, XXIV.3 Axetivu: grau comparativu VI.2.3.1
/ 3.1 / 3.2 Axetivu: grau superlativu VI.2.3.2
Atributu VI.2.1.1 / 2.1.2, XII.4.2, XIV.1, Axetivu: lexema VI.2.1.1
XVI.2.1.1 / 10.1 / 10.3 / 10.4 / 10.5 / 10.5.1, Axetivu: morfemes VI.2.1.1
XXII.2.5, XXIII.2.1 / 2.2, XXIV.1 / 2.3, Axetivu: númberu VI.2.1.1
XXV.2.2.5 Axetivu: sustantivación VI.2.4, XXII.2.3.1 / 2.3.2
Atributu: allugamientu na oración XXIV.2.1 b) / 2.4.1 / 2.8.3 / 2.9.1 / 2.9.2, XXIV.4.1.1 B)
Atributu: carauterístiques XXIV.2.1 Axetivu: xéneros masculín y femenín VI.1.3 /
Atributu: concordancia XXIV.2.1 / 4.1 2.1.1, VII.1.2,
Atributu: términos principales na concordancia Axetivu: xéneru masculín II.3.2.4 b)
neutru XXIV.4.1.1 Axetivu: xéneru neutru II.3.2.4 e), VI.2.1.1
-Atu -ata -ato, sufixu XXI.3.2.2 Axetivu + sustantivu, pallabres compuestes
Au, alverbiu relativu ya interrogativu XIV.5.9, XXI.4.1.1
XVII.1 / 3 Axetivu + axetivu, pallabres compuestes
Au, trespositor de verbu a alverbiu XX.3.2.2 XXI.4.1.1
Aú, alverbiu esclamativu ya interrogativu V.3.6.2, Axetivu alverbializáu y neutru XIV.3
XIV.5.9, XVIII.1.2 / 1.4.4, XXV.2.1 Axetivu calificativu VI.2.2, XXII.2.2 / 2.3.2 b)
-Áu, sufixu XXI.3.2.2 Axetivu compuestu II.3.2.4 d)
-Áu -ada -ao, terminación o sufixu III.2.3 a), Axetivu determinativu VI.2.2
VI.1.2.2 / 1.3 b), VII.1.3 b) / 2.2.1 / 3.2 a) / 3.2 Axetivu nucleu de fras XXIII.1.1.2
c), XXI.3.2.2 Axetivu ordinal, concordancia neutra XXII.2.3.2
Aumentativos, sufixos II.3.1.1 b) / 3.1.3 b), b)
IV.2.1.1 b), XI.2.1.2, XVI.10.5, XXI.3.1 a) Axetivu posesivu, concordancia neutra XXII.2.3.2
Auquiera ~ uquiera, alverbiu XIV.5.1 b)
Auto, apócope XXI.6.1 Axetivu posnuclear o pospuestu VI.2.1.2
Auto-, prefixu XXI.3.3 Axetivu pospuestu: concordancia de neutru
Auto-, raíz prefixa XXI.4.2 XXII.2.3.2 a) / 2.3.2 b)
Auxiliar, verbu XVI.14 Axetivu prenuclear o antepuestu VI.2.1.2
Auxiliáu, verbu XVI.14 Axetivu solu -a -o XXII.2.11
-Avu -ava -avo, sufixu XXI.3.2.2 Axetivu sustantiváu, concordancies XXII.2.3.1 /
-Ax, sufixu XXI.3.2.2 2.3.2 a)
Axacentes XXII.1 Axetivu sustantiváu neutru XXII.2.3.2 b)
-Axe, sufixu XXI.3.2.2 Axetivu tantu, -a, -o XXII.2.2 / 4.3, XXV.1.1
Axente, complementu XVI.10.5.1, XIX.4.15.2 d), -Axu -axa -axo, sufixu XXI.3.2.2
XXIV.2.3 -Ayar, sufixu XXI.3.2.2
Axente, suxetu XXIII.3.1.3 Ayeri, alverbiu de tiempu II.3.2.3 g), XIV.5.2
Axetiva, sufixación XXI.3.2 b) -Ayu -aya -ayo, sufixu XXI.3.2.2 / 3.4
Axetivación d’alverbios XXII.2.4.2 c), XXIV.2.2 Ayundes, alverbiu llugar XIV.5.1
Axetivación d’oraciones (de verbos) XXII.2.4.2 e), Ayuri ~ ayures, alverbiu de llugar II.3.2.3 g),
XXIII.2.2, XXIV.2.2, XXV.2.2 XIV.5.1
400
Índiz alfabéticu de materies
401
Índiz alfabéticu de materies
402
Índiz alfabéticu de materies
403
Índiz alfabéticu de materies
404
Índiz alfabéticu de materies
405
Índiz alfabéticu de materies
D’él d’ella d’ello d’ellos d’elles, preposición de + De, preposición XVI.14.1, XXII.2.12
pronome personal V.3.6.1 b), XI.3.1 De-, prefixu XXI.3.3
D’esmenu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6, De: apostrofación XIX.4.7.1
XIX.4.7.3 De: supresión o elipsis XIX.6, XXII.2.3.2 b) /
D’esta forma, locución alverbial XIV.6 2.4.2 a) / 2.5 / 2.8.2 / 2.12
D’esta manera, locución alverbial XIV.6 De + pronome personal tónicu, conteníu posesivu
D’esta miente, locución alverbial IX. 3.2.2, XIV.6, X.3.1, X.3.4
XX.2.3 De baldre, locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3
D’esti mou, locución alverbial XIV.6 De baramenta ~ de baramentu, locución alverbial,
D’otra manera, locución alverbial XIV.6 XIV.6
D’otra miente, locución alverbial XIV.6, XX.2.3 De baramonte, locución alverbial, XIV.6
D’otra traza, locución alverbial XIV.6 De barandón, locución alverbial, XIV.6
D’otru mou, locución alverbial XIV.6 De bien en tiempu, locución alverbial XIV.6
-Dá sufixu VI.1.2.1, XXI.3.2.2 De cabeza, locución alverbial, XIV.6
Dacuando, alverbiu de tiempu II.3.2.4 ñ), XIV.5.2 De calón, locución alverbial, XIV.6
Dacuanto, alverbiu de tiempu XIV.5.2 De cantu, locución alverbial, II.3.2.5 f), XIV.6
Dafechu ~ dafechamente, alverbiu de cantidá De capitón, locución alverbial, XIV.6
II.3.2.4 ñ), II.3.2.5 g), XIV.5.4 De comuña, locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3
Dafurto, alverbiu de mou XIV.5.3 De contino, locución alverbial II.3.2.4 o), XIV.6,
Dalgo, alverbiu de cantidá XIV.5.4, XIX.4.7.3
Dalgo, indefiníu XI.3.1 / 3.2, XXII.2.8.2 De cote locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3
Dalguién, indefiníu XI.3.1 / 3.2 De cutiu, locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3
Dalgún ~ dalgunu dalguna dalguno dalgunos dal- De focicu ~ de focicos, locución alverbial, II.3.2.5
gunes, indefiníu XI.3.1 / 3.2, XXII.2.2 / 2.6.1 / f), XIV.6
2.8.2 / 2.8.3 / 2.12 De folgueta, locución alverbial, XIV.6
Dalu ~ dal dala dalo dalos dales, indefiníu XI.3.1 De güei n’ocho díes, locución alverbial XIV.6
/ 3.2 De güevu, locución alverbial, XIV.6
Dambos -es, indefiníu XI.4.1 / 4.2, XXII.2.2 / De la que, trespositor de verbu a alverbiu
2.8.3 XX.3.2.2
Damecío, alverbiu de mou XIV.5.3 De la mano arriba, locución alverbial XIV.6
Damedies, alverbiu de mou XIV.5.3 De la mano baxo, locución alverbial XIV.6
Dapoco, alverbiu de tiempu XIV.5.2 De la mano dientro, locución alverbial XIV.6
Daqué, alverbiu de cantidá XIV.5.4, De la mano fuera, locución alverbial XIV.6
Daqué, indefiníu XI.3.1 / 3.2, XXII.2.2 / 2.8.2 De la mesma manera, locución alverbial XIV.6
Daquella, alverbiu de tiempu IX. 3.2.2, XIV.5.2 De la mesma forma, locución alverbial XIV.6
Daquién, indefiníu XI.3.1 / 3.2 De llau locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3
Dar, verbu irregular XVI.13.3.5 De magar, trespositor de verbu a alverbiu
Darréu, alverbiu de tiempu II.3.2.4 ñ), II.3.2.5 g), XX.3.2.2
XIV.5.2 De maguyu, locución alverbial, II.3.2.5 f), XIV.6
Darréu que, locución conxuntiva XX.3.3 De mancomún, locución alverbial XIV.6,
Dativu d’interés XIII.3.3.3, XXIII.3.3.2 XIX.4.7.3
Daveres, alverbiu d’afirmación XIV.5.5 De manera que, conxunción adversativa XX.2.2.4
Davezu, alverbiu de tiempu II.3.2.4 ñ), II.3.2.5 g), De mano, locución alverbial XIV.6
XIV.5.2 De mio, de to, de so, de nueso ~ de nuestro, de
Dayundes, alverbiu XIV.5.1 vueso ~ de vuestro, de so, posesivu perifrásticu
Dayuri ~ dayures, alverbiu II.3.2.3 g), XIV.5.1 X.4, XIX.4.7.3
De, preposición II.4 a), VIII.1.2 / 1.2.1, X.3.1 / 3.4 De momentu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6
/ 4, XI.3.1, XIV.1 De mou que, conxunción adversativa XX.2.2.4,
De, preposición XIX.1 / 2 / 4.7 / 4.7.1 / 4.7.2 / XXV.1.1
4.7.2 b) / 4.7.3 / 4.20, XXII.2.3.2 b) / 2.4.2 a) / De mou y manera que, conxunción adversativa
2.4.2 b) / 2.5 a) / 2.5 b) / 2.8.2 / 2.12, XXIV.3.2, XX.2.2.4
XXV.2.1 De nenguna manera, locución alverbial XIV.6
406
Índiz alfabéticu de materies
De nenguna de les maneres, locución alverbial Decimoterceru -a -o, numberal ordinal XII.3.2
XIV.6 Décimu, numberal fraccionariu XII.5.2
De nueche, locución alverbial XIX.4.7.3 Décimu -a -o, numberal ordinal XII.3.2
De papu, locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3 Décuple, décuplu, numberal multiplicativu XII.4.2
De papu sanu, locución alverbial, XIV.6 Degorriu ~ degorrios, interxeición XV.1.2
De pie, locución alverbial, XIV.6 Deíxis IX.3.1
De pingu, locución alverbial, XIV.6 Dél y d’él X.3.4, XI.3.1
De que, trespositor de verbu a alverbiu XX.3.2.2 Del, contraición de la preposición de + artículu el,
De ralo en ralo, locución alverbial II.3.2.4 o), XIV.6 V.3.6.1 b), VIII.1.2 / 1.2.1, XI.3.1
De raspión, locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3 Dél della dello dellos delles, indefiníu esistencial
De recién, locución alverbial XIV.6 V.3.6.1 b), XI.3.1 / 3.2, XXII.2.2 / 2.6.1 / 2.8.2
De refundiu ~ reflundiu, locución alverbial II.3.2.5 Del mesmu mou, locución alverbial XIV.6
f), XIV.6, XIX.4.7.3 Del too, locución alverbial II.3.2.4 o)
De regüeyu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6, Delantre, alverbiu de llugar XIV.5.1
XIX.4.7.3 Delantre (de), locución prepositiva XIV.1,
De reslláu, locución alverbial XIV.6 XIX.4.2.2 / 6
De secultres, locución alverbial, XIV.6 Dello, indefiníu XXII.2.8.2
De secute, locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3 Dello y el neutru XI.3.1
De siguío, locución alverbial XIV.6 Dellos, indefiníu XXII.2.12
De sópitu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6, Demás, indefiníu identificador XI.4.1 / 4.2,
XIX.4.7.3 XXII.2.2 / 2.8.3
De sutaque, locución alverbial XIV.6, XIX.4.7.3 Demasiao, alverbiu de cantidá XIV.5.4,
De sutrucu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6, Demasiáu -ada -ao -aos -aes, indefiníu cuantifica-
XIX.4.7.3 dor XI.2 / 2.1, XXII.2.2 / 2.8.1
De toes formes, locución alverbial XIV.6 -Demia, raíz afixa XXI.4.2
De toes maneres, locución alverbial XIV.6 Demientres, alverbiu de tiempu XIV.5.2
De toes toes, locución alverbial, XIV.6 Demientres, conxunción XX.3.2.2
De toles maneres, locución alverbial, XIV.6 Demo-, raíz afixa XXI.4.2
De toos moos, locución alverbial XIV.6 Demostrativos II.3.2.3 a), V.3.6.3, XXII.2.3.1. /
De verdá, locución alverbial, XIV.6 2.3.2 a) / 2.3.2 b)
De viciu, locución alverbial, XIV.6 Demostrativos, contraiciones con IX.1.1,
De xemes en cuando, locución alverbial XIV.6, XIX.4.9.1
XIX.4.7.3 Demostrativos nel grupu nominal XXII.2.2 / 2.3.1
De xuru, locución alverbial II.3.2.4 ñ) / 3.2.5 g), / 2.6.1 / 2.6.2 / 2.8.2 / 2.8.3
XIV.6 Demostrativos: acentu V.3.6.3, IX.1 a) / 1.1
Debaxo, alverbiu de llugar XIV.5.1 Demostrativos: formes IX.1
Debaxo (de), locución prepositiva XIV.1, XIX. Demostrativos: funciones IX.2
4.2.3 / 4.18.2 / 6 Demostrativos: sustantivación IX.2, XXII.2.6.2
Deber (de) + infinitivu, perífrasis d’infinitivu Demostrativos neutros II.3.2.4 f), XXII.2.3.2 b) /
XVI.14.1 2.6.2, XXIV.2.1
Década, coleutivu XII.6.4 Demostrativu aquel ~ aquelli aquella aquello
Decena, coleutivu XII.6.2 aquellos, aquelles II.3.2.3 a) / 3.2.4 f), IX.1 / 1
Deceniu, coleutivu XII.6.4 a) / 1.1 / 3.1 / 3.2
Deci-, prefixu XXI.3.3 Demostrativu aquesi aquesa aqueso aquesos aque-
Decimoctavu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 ses IX.1 c)
Decimocuartu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 Demostrativu aquesti aquesta aquesto aquestos
Decimonovenu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 aquestes IX.1 c)
Decimoprimeru -a -o, numberal ordinal XII.3.2 Demostrativu esi esa eso esos eses II.3.2.3 a) /
Decimoquintu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 3.2.4 f), IX.1 / 1 a) / 1.1 / 3.1 / 3.2
Decimosegundu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 Demostrativu eso y el neutru XXIV.2.1
Decimoséptimu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 Demostrativu esti esta esto estos estes II.3.2.3 a) /
Decimosestu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 3.2.4 f), IX.1 / 1 a) / 1.1 / 3.1 / 3.2
407
Índiz alfabéticu de materies
408
Índiz alfabéticu de materies
Dosmilésimu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 El to, la to, los tos, les tos, posesivu X.1.1
Dosmillonésimu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 El vuesu ~ el vuestru, la vuesa ~ la vuestra, pose-
Duales, nomes o sustantivos VI.1.2.2 sivu X.1.1
-Dura, sufixu III.2.3 g), VII.3.2 c), XXI.3.1 c) / Elipsis de la preposición de XIX.6, XXII.2.3.2 b) /
3.2.2 2.4.2 a) / 2.5 / 2.8.2 / 2.12
Durativos o imperfeutivos, verbos XVI.2.1.1 Elisión de vocales II.4
-Duría, sufixu XXI.3.2.2 Ella, pronome personal tónicu X.3.4, XI.3.1,
Dúu, coleutivu XII.6.4 XIII.2.1.1 / 2.1.2 / 2.2.1
E, vocal átona II.3.1.1 Ellí, alverbiu de llugar IX. 3.2.2, XIV.5.1,
E-, prefixu XXI.3.3 XIX.4.14.1
-E, sufixu XXI.3.2.2 Elli, pronome II.3.2.3 c), X.3.4, XIII.2.1.1
-E, terminación II.3.2.2 Ello, concordancia neutra II.3.2.4 g), X.3.4,
-E, terminación d’axetivu VII.2.2.2 XI.3.1, XIII.2.2.1, / 2.1.2 / 2.2.1, XXII.2.3.2 b) /
-E final, apócope II.3.2.2 c) / 4 c), XVI.13.2.2 2.11, XXIII.3.1.3
-E final nos topónimos II.3.2.2 f) / 3.2.2 g) Em-, prefixu II.3.1.1 d), XXI.3.3 / 5.1
-E / -a, terminación de xéneru VII.1.3 c) Em-, prótesis XXI.6.2
-E / -enes, terminación de plural VII.3.2 e) Embaxo, alverbiu II.3.2.4 ñ), XIV.5.1, XIX.4.14.1
-E / -es, terminación de plural VII.3.2 d) Embaxo (de), locución prepositiva XIV.1, XIX.
E, i, alternancia nos verbos XVI.13.1.3 4.2.3 / 4.18.2 / 6
E, ie, alternancia nos verbos XVI.13.1.1 Emocionales o sintomátiques, interxeiciones
E, ie, i, alternancia nos verbos XVI.13.1.4 XV.4.2 / 5.3
-E, -i, desinencies verbales: perda XVI.13.2.2 Empréstamos XXI.2
-Ea / -ees, terminación de plural VII.3.2 c) Emtrambos -es, indefiníu XI.4.1 / 4.2
-Ec-, infixu XXI.3.4 En, preposición II.4 a), V.3.6.1 b), VIII.1.2.1,
-Ecer, sufixu XXI.3.2.2 / 5.1 IX.1.1, XII.5.2, XIII.2.1.2, XIX.1 / 2 / 4.1.2 a) /
Echar a + infinitivu, perífrasis XVI.14.1 4.9. / 4.9.1 / 4.9.2 / 4.9.2 b) / 4.9.3
-Ecu -eca -eco, sufixu XXI.3.2.2 En: apostrofación XIX.4.9.1
-Ed-, infixu XXI.3.4 En- o em- inicial protéticu XXI.6.2
-Eda, sufixu XXI.3.2.2 / 3.4 En- o em-, prefixu II.3.1.1 d), XXI.3.3 / 3.4 / 5.1
-Edá, sufixu XXI.3.2.2 En + artículu, contraiciones XIX.4.9.1
-Eda / -ees, terminación de plural III.2.3 b) / 2.3 En + demostrativu, contraiciones IX.1.1,
h), VII.3.2 c) XIX.4.9.1
Ehí, alverbiu de llugar IX. 3.2.2, XIV.5.1, En + indefiníu ún, contraición XI.3.1
XIX.4.14.1 En + pronome él ella ello, contraiciones XIII.2.1.2
El, artículu masculín II.3.2.5 a) / 4 a), V.3.6.1b, En + xerundiu, construcción XVI.10.4.1,
VIII.1 / 1.1 / 1.1.1 / 1.1.1 c) / 1.1.3 c) / 1.1.3 d) / XIX.4.9.3
1.2 / 1.2.1 / 1.2.2 / 2.2, X.1.1/ 3.3, XI.3.1, En basna, locución alverbial, XIV.6
XIX.4.13.1 / 4.18.1 En broma, locución alverbial, XIV.6
El: apostrofación VIII.1.1.1 / 1.1.3 En busca de, locución prepositiva XIX.6
El: supresión na secuencia en + sustantivu mascu- En ca de, locución prepositiva XIX.6
lín singular VIII.3.1 En caldia, locución alverbial, XIV.6
Él ~ elli ella ello ellos elles, pronome V.3.6.1 b), En cantidá, locución alverbial XIV.6
X.3.4, XI.3.1, XIII.2.1.1 / 2.1.2 / 2.2, En cata de, locución prepositiva XIX.6
XIX.4.13.1, XXIII.3.1.1 / 3.1.3 En cayón, locución alverbial, XIV.6
El (la, lo, los, les) + más + axetivu + de, grau En chancia, locución alverbial, XIV.6
superlativu VI.2.3.2 En cuantes (que), trespositor de verbu a alverbiu
El (la, lo, los, les) + menos + axetivu + de, grau XX.3.2.2
superlativu VI.2.3.2 En cuellu, locución alverbial, XIV.6
El mio, el to, el so, posesivu X.1.1, XXII.2.7.1 En cuenta de, locución prepositivaXXII.2.2 / 2.6.1
El nuesu ~ el nuestru, la nuesa ~ la nuestra, pose- / 2.7.1 / 2.7.2 / 2.8.3
sivu X.1.1 En direición a, locución prepositiva XIX.6
El so, la so, los sos, les sos, posesivu X.1.1 En favor de, locución prepositiva XIX.6
409
Índiz alfabéticu de materies
410
Índiz alfabéticu de materies
411
Índiz alfabéticu de materies
412
Índiz alfabéticu de materies
413
Índiz alfabéticu de materies
414
Índiz alfabéticu de materies
Indefiníos neutros XI.2.1.2 / 2.2.1 / 3.2, Indiferencia al númberu nos sustantivos VII.3.1.1
XXII.2.3.2 b) Indireutes, interrogaciones o entrugues
Indefiníos y allugamientu de los pronomes áto- XVIII.1.1, XXII.2.9.3
nos XXIII.4.3 b) Indireutos, interrogativos XXIII.4.3 a), XXV.2.1
Indefiníu abondu -a -o XXII.2.2 / 2.6.1 / 2.8.1 Individuales, nomes o sustantivos VI.1.2.2
Indefiníu ál V.3.6.1 b), XI.4.1 Índiz funcional de complementu direutu
Indefiníu bastante XXII.2.2 / 2.6.1 / 2.8.1 XXIII.3.2.2
Indefiníu cada III.3.3, XI.3.1 / 3.2, XXII.2.2 / Índiz funcional de complementu indireutu
2.6.1 / 2.8.2 XXIII.3.3.1
Indefiníu cualquiera ~ cualesquiera XI.3.1, Infinitivu III.3.1, XIII.3.1.3 a), XVI.5.3 / 10.1 /
XXII.2.2 / 2.6.1 / 2.8.2 10.2 / 10.3 / 10.1 / 14, XIX.4.7.3, XXIII.2.1 /
Indefiníu dalgo XI.3.1 / 3.2, XXII.2.8.2 4.4.1 a) / 4.4.1 b), XXIV.3.1 / 4.1.1 D)
Indefiníu dalguién XI.3.1 / 3.2 Infinitivu, perífrasis d’ XVI.14.1, XIX.4.13.3
Indefiníu dalgún -una -uno XI.3.1 / 3.2, XXII.2.2 Infinitivu: concordancia de neutru XVI.10.3,
/ 2.6.1 / 2.8.2 / 2.8.3 / 2.12 XXIV.4.1.1 d)
Indefiníu dalu ~ dal dala dalo XI.3.1 / 3.2 Infinitivu: construcción acabante + infinitivu
Indefiníu dambos -es XI.4.1 / 4.2, XXII.2.2 / XVI.10.4.1, XIX.5
2.8.3 Infinitivu: construcción al + infinitivu
Indefiníu daqué XI.3.1 / 3.2, XXII.2.2 / 2.8.2 XVI.10.3.1
Indefiníu daquién XI.3.1 / 3.2 Infinitivu + pronome átonu III.3.1, XIII.3.1.3 a)
Indefiníu dél della dello dellos delles V.3.6.1 b), Infinitivu con artículu XVI.10.3
XI.3.1 / 3.2, XXII.2.2 / 2.6.1 / 2.8.2 / 2.12 Infinitivu y allugamientu de pronomes átonos
Indefiníu dello y el neutru XI.3.1 XXIII.4.4.1
Indefiníu demás XI.4.1 / 4.2, XXII.2.2 / 2.8.3 Infixos XXI.3 / 3.4
Indefiníu demasiáu -ada -ao XXII.2.2 / 2.8.1 Infixu -ac- XXI.3.4
Indefiníu emtrambos -es XI.4.1 / 4.2, XXII.2.8.3 Infixu -ad- XXI.3.4
Indefiníu más XXII.2.2 / 2.8.1 Infixu -ag- XXI.3.4
Indefiníu menos XXII.2.2 / 2.8.1 Infixu -al- XXI.3.4
Indefiníu mesmu -a -o XI.4.1 / 4.2, XXII.2.2 / Infixu -am- XXI.3.4
2.8.3 / 2.11, XXIII.3.3.2 Infixu -ar- XXI.3.4
Indefiníu milenta XII.2.2 Infixu -az- XXI.3.4
Indefiníu munchu -a -o XXII.2.2 / 2.6.1 / 2.8.1 Infixu -c- XXI.3.4
Indefiníu nada XI.3.1 / 3.2, XXII.2.8.2 Infixu -ec- XXI.3.4
Indefiníu naide XI.3.1 / 3.2 Infixu -ed- XXI.3.4
Indefiníu nengún ~ nengunu -una -uno XI.3.1 / Infixu -ern- XXI.3.4
3.2 Infixu -et- XXI.3.4
Indefiníu otru -a -o XI.3.1 / 4.1 / 4.2, XXII.2.2 / Infixu -ic- XXI.3.4
2.8.3 Infixu -ich- XXI.3.4
Indefiníu pocu -a -o XXII.2.8.1 / 2.12 Infixu -ig- XXI.3.4
Indefiníu quienquiera XI.3.1 / 3.2 Infixu -il- XXI.3.4
Indefiníu tal ~ talu tala talo XI.4.1 / 4.2, Infixu -im- XXI.3.4
XXII.2.2 / 2.8.3 / 4.3, XXV.1.1 Infixu -in- XXI.3.4
Indefiníu tou toa too II.4 b), VIII.1.2.2, XXII.2.2 Infixu -ol- XXI.3.4
/ 2.4.2 d) / 2.8.1 / 2.11 / 2.12 Infixu -ot- XXI.3.4
Indefiníu tou toa too + artículu, contraiciones Infixu -x- XXI.3.4
VIII.1.2.2 Infixu -z- XXI.3.4
Indefiníu un ~ ún ~ unu una uno V.3.6.1 b), Infra-, prefixu II.3.1.2 c), XXI.3.3
XI.3.1 / 3.2 / 4.1, XXII.2.2 / 2.6.1 / 2.8.2 / Iniciales mayúscules I.3
2.8.3 Inmovilización morfolóxica y neutru VI.2.5 b),
Indicativu, mou verbal XVI.5.1, XXIII.4.2 XIV.3, XIV.5.1.3, XVI.14, XXI.3.2 c) / 3.4.1,
Índices funcionales de suplementu XXIII.3.4.1 XXII.2.4.2 b), XXIII.3.7.3
Índices funcionales prepositivos XIX.3.2 Inter-, prefixu II.3.1.2 c), XXI.3.3
415 415
Índiz alfabéticu de materies
416
Índiz alfabéticu de materies
417
Índiz alfabéticu de materies
418
Índiz alfabéticu de materies
419
Índiz alfabéticu de materies
420
Índiz alfabéticu de materies
421
Índiz alfabéticu de materies
422
Índiz alfabéticu de materies
423
Índiz alfabéticu de materies
424
Índiz alfabéticu de materies
425
Índiz alfabéticu de materies
2.2.1 / 3.2, XVI.4 / 10.1, XXI.1.1.2, XXIII.2.1 Posesivos: formes pospuestes y nucleares X.1.2
/ 3.1.1 Posesivos: significáu X.3.1
Perspeutiva o tiempu, morfema verbal XVI.6, Posesivos: sustantivación XXII.2.7.2
XXI.1.1.2 Posesivos con artículu X.1.1 / 2 / 3.3, XXII.2.6.1
Pese a, locución prepositiva XIX.6 Posesivos nel grupu nominal XXII.2.2 / 2.6.1 /
Pese a que, locución conxuntiva XX.3.3 2.7.1 / 2.7.2 / 2.8.3
Pierni-, raíz prefixa XXI.4.2 Posesivos neutros II.3.2.4 f), X.1.1 c) / 1.2 b),
Piro-, raíz afixa XXI.4.2 XXII.2.3.2 b)
Plizcu, alverbiu de cantidá XIV.5.4 Posesivos perifrásticos X.4, XIX.4.7.3
Plural de los axetivos VI.2.1.1 Posesivu de mio, de to, de so, de nuestro ~ de
Plural de los nomes propios VII.3.1 nueso, de vuestro ~ de vueso X.4, XIX.4.7.3.
Plural de los sustantivos VI.1.1, VII.3.1 / 3.1.2 / Posesivu mio mios X.1.1 / 1.2.1, XXII.2.7.1
3.2 Posesivu míu -a -o, X.1.2.2, XXII.2.7.1
Pluri-, prefixu XXI.3.3 Posesivu neutru nueso II.3.2.4 f)
Pluscuamperfeutu d’indicativu, tiempu verbal Posesivu neutru vueso II.3.2.4 f)
XVI.8 / 9.2 / 9.4 / 11 Posesivu nuesu ~ nuestru -a -o X.1.1 / 1.2.1 /
Poco, alverbiu de cantidá XIV.5.4 1.2.2, XXII.2.7.1
Poco a poco, locución alverbial, II.3.2.4 o), Posesivu so sos X.1.1 / 1.2.1
XIV.6 Posesivu suyu -a -o X.1.2.2, XXII.2.7.1
Pocu -a -o, indefiníu XI.2 / 2.1, XXII.2.8.1 / 2.12 Posesivu to tos X.1.1 / 1.2.1, XXII.2.7.1
Poder, verbu irrregular XVI.13.3.9 Posesivu tuyu -a -o, X.1.2.2, XXII.2.7.1
Poder + infinitivu, perífrasis XVI.14.1 Posesivu vuesu ~ vuestru -a -o X.1.1 / 1.2.1 /
Podo-, raíz afixa XXI.4.2 1.2.2, XXII.2.7.1
-Podu, raíz afixa XXI.4.2 Posnuclear o pospuestu, términu subordináu nel
Pol pola polo, contraición II.3.2.4 i), VIII.1.2.1, grupu nominal XXII.2.2
XIX.4.15.1 Pospuestes y nucleares, formes del posesivu
Pola mor de, locución prepositiva XIX.4.15.3 X.1.2
Poli-, prefixu XXI.3.3 Postrer, apócope XXI.6.1
Polisílabos IV.1 Postreru -a -o, ordinal XII.3.4
Polo tanto, locución alverbial II.3.2.4 o), XIV.6 Potencial, mou verbal XVI.5.2, XXIII.3.1.1
Poner, verbu irregular XVI.13.3.10 Pre-, prefixu XXI.3.3
Por, preposición VIII.1.2.1, XVI.14.1, XIX.1 / Predicación XXIII.3.1.1
4.15 / 4.15.1 / 4.15.2 / 4.15.2 a) / 4.15.3 / Predicativa, función XXIII.3.1.1
4.15.4, XXIV.3.2 Predicatives, oraciones XXIII.2.2
Por + artículu, contraiciones III.3.3, XIX.4.15.1 Predicativos, verbos XVI.2.1.1, XXIV.1
Por arte de barrabiellu, locución alverbial, Prefixes, raíces XXI.4.2
XIV.6 Prefixos XXI.2 / 3 / 3.3
Por cuenta de, locución prepositiva XIX.4.15.3 / Prefixu + pallabra monosílaba V.3.6.1 e)
6 Prefixu a- XXI.3.3 / 3.1 c) / 5.1
Por demás, locución alverbial XIV.6 Prefixu ante- XXI.3.3
Por ello, locución alverbial XIV.6 Prefixu bis- XXI.3.3
Por eso, locución alverbial XIV.6 Prefixu con- ~ com- ~ co- XXI.3.3
Por favor, locución alverbial XIX.4.15.3 Prefixu contra- XXI.3.3
Por más que, locución conxuntiva XX.3.2.2 Prefixu de- XXI.3.3
Por mor de, locución prepositiva XIX. 4.15.3 / 6 Prefixu des- II.3.1.1 d), XXI.3.3
Por supuestu, locución alverbial II.3.2.5 f), XIV.6 Prefixu di- XXI.3.3
Poro, alverbiu de xuntura XIV.5.8, XX.2.3, Prefixu dis- II.3.1.1 d) / 3.1.2 c), XXI.3.3
XXIII.3.8 Prefixu e- XXI.3.3
Porque, locución conxuntiva XX.3.3, XXIII.4.3 Prefixu en- ~ em- II.3.1.1 d), XXI.3.3 / 5.1
a) Prefixu en- XXI.3.3 / 3.4 / 5.1
Pos-, prefixu XXI.3.3 Prefixu ente- o entre- II.3.1.1 d), XXI.3.3
Posesivos: formes antepuestes X.1.1 Prefixu es- II.3.1.1 d), IV.4.15 b), XXI.3.1 b) /
426
Índiz alfabéticu de materies
427
Índiz alfabéticu de materies
428
Índiz alfabéticu de materies
429
Índiz alfabéticu de materies
430
Índiz alfabéticu de materies
431
Índiz alfabéticu de materies
432
Índiz alfabéticu de materies
Sufixu -itu -ita -ito XXI.3.2.2 / 3.4 XVIII.1.1, XX.3.2.1, XXII.2.10, XXIII.2.2 /
Sufixu -izar XXI.3.2.2 / 5.1 4.3 a), XXIV.4.1.1 J), XXV.2.1 / 2.2.8
Sufixu -izu, -iza, -izo XXI.3.2.2 Sustantivación de demostrativos IX.2, XXII.2.6.2
Sufixu -mente V.3.5, VI.2.5 a), XII.3.4, XIV.2 / 3, Sustantivación de numberales cardinales XII.2.2
XIV.5.3, XXI.3.1 b) / 3.2.1 c) / 3.2.2, XXII, Sustantivación de posesivos XXII.2.7.2
2.4.2 d), XXIII.3.7.3 Sustantivos astrautos VI.1.2.1
Sufixu -mientu XXI.3.1 d) / 3.2.2 Sustantivos axetivaos, concordancia neutra
Sufixu -ón -ona -ón ~ -ono IV.2.1 b), VII.2.2.3 / XXII.2.3.2 b)
3.2 j), XIV.2, XXI.3.1 b) / 3.2.2 / 3.4 Sustantivos coleutivos VI.1.2.2, XXIV.4.1
Sufixu -or -ora -or XXI.3.2.2 Sustantivos compuestos II.3.2 d)
Sufixu -oriu -oria XXI.3.2.2 Sustantivos concretos VI.1.2.1
Sufixu -osu -osa -oso XXI.3.2.2 Sustantivos cuntables VI.1.2.3, VII.3.3.1,
Sufixu -ote -ota -ote XXI.3.2.2 XI.2.1.2, XVIII.1.4.7, XXII.2.3.2 a) / 2.3.2 b)
Sufixu -u XXI.3.2.2 Sustantivos de xéneru invariable o fixu VII.1.1
Sufixu -ucar -uquiar XXI.3.2.2 Sustantivos de xéneru variable VII.1.1
Sufixu -ucu, -uca, -uco IV.2.1 b), XIV.2, XXI.3.1 Sustantivos duales VI.1.2.2
a) / 3.2.2 Sustantivos indiferentes al númberu VII.3.1.1
Sufixu -udu -uda -udo III.2.3 c), VII.2.2.1 / 3.2 Sustantivos individuales VI.1.2.2
a) / 3.2 c), XXI.3.2.2 Sustantivos en -o y en -u XXII.2.3.2 b)
Sufixu -uñar XXI.3.2.2 / 3.4 Sustantivos non cuntables II.3.2.4 a), VI.1.2.3,
Sufixu -uscar ~ -usquiar XXI.3.2.2 VII.3.3.2, VIII.2.2 b), XI.4.1, XVI.10.5,
Sufixu -uxar XXI.3.2.2 / 5.1 XXII.2.3.2 / 2.8.2 / 2.12, XXIV.4.1.1 A) / 4.1.2
Sufixu -uxu -uxa -uxo XXI.3.2.2 Sustantivu, categoría sintáctica XXII.2.11 / 4
Sufixu -uyu -uya -uyo III.2.9 b), XXI.3.2.2 Sustantivu, tresposiciones a XXIII.3.5
Sufixu o terminación -áu -ada -ao III.2.3 a), Sustantivu: alverbialización XIX.3.1.1 / 3.1.2 / 7
VI.1.2.2 / 1.3 b), VII.2.2.1 / 3.2 a) / 3.2 c), a), XXII.2.4.2 b), XXIII.3.7.1, XXV.2.3.2 A) /
XXI.3.2.2 2.3.2 C)
Sufixu o terminación -íu -ida -ío III.2.3 a), Sustantivu: apócope VI.2.6
VII.1.3 b) / 2.2.1 / 3.2 a) / 3.2 c), XXI.3.2.2 Sustantivu: axetivación VI.1.3, XIX.3.1.1 / 3.1.2
Super-, prefixu XXI.3.3 / 4.7.2 / 4.9.2, XXII.2.4.1, XXIV.2.2
Suplementu VI.1.1, XIII.2.1, XVI.2.1 / 2.1.1 / Sustantivu: carauterístiques xenerales VI.1.1
10.3, XIX.3.2 / 4.9.2 / 4.15.2, XXII.2.5 / 4, Sustantivu: lexema VI.1.1
XXIII.2.1 / 2.2 / 3.4.2, XXV.2.2.1 / 2.2.4 / Sustantivu: morfemes VI.1.1
2.2.5 Sustantivu: númberu VI.1.1, VII.3.1 / 3.1.2 / 3.2
Suplementu: carauterístiques XXIII.3.4.1 Sustantivu: xéneru VI.1.1 / 1.3, VII.1.1 / 1.4
Suplementu: coesistencia con complementu Sustantivu + (preposición) + axetivu, pallabres
direutu XXIII.3.4.2 compuestes XXI.4.1.1
Suplementu: índices funcionales XXIII.3.4.1 Sustantivu + axetivu, pallabres compuestes
Superlativu d’alverbios XIV.1.1 XXI.4.1.1
Superlativu d’axetivos VI.2.3.2 Sustantivu + sustantivu, pallabres compuestes
Supra-, prefixu XXI.3.3 XXI.4.1.1
Supresión de la preposición de XIX.6, XXII.2.3.2 Sustantivu fierro / fierru XXII.2.3.2 b)
b) / 2.4.2 a) / 2.5 / 2.8.2 / 2.12 Sustantivu filo / filu XXII.2.3.2 b)
Supresión del artículu el na secuencia en + sus- Sustantivu nucleu de fras XXIII.1.1.2
tantivu masculín singular VIII.3.1 Sustantivu pá V.3.6.1 b)
Suspensión, tonema XXIII.1.1.1 Sustantivu parte nos numberales fraccionarios
Sustantiva, sufixación XXI.3.2 a) XII.5.2
Sustantivación d’alverbios XIV.4 Sustantivu pelo / pelu XXII.2.3.2 b)
Sustantivación d’axetivos VI.2.4, XXII.2.3.1 / Sustantivu procedente d’axetivu, concordancia
2.4.1 / 2.3.2 b) / 2.8.3 / 2.9.1 / 2.9.2, neutra XXII.2.3.2 b)
XXIV.4.1.1 B) Sustantivu víspora XXIII.3.7.1
Sustantivación d’oraciones (de verbos) Suxetu VI.1.1 / 2.4, XIII.2.1, XVI.10.1 / 10.5.1,
433
Índiz alfabéticu de materies
434
Índiz alfabéticu de materies
435
Índiz alfabéticu de materies
Tocar / tocar (de), verbu XXIII.3.4.2 Tresposición oración (verbu) ’ alverbiu XVII.2,
Tol tola tolo, contraición II.3.2.4 i), VIII.1.2.2 XIX.4.16, XX.3.2.2, XXII.2.4.2 f), XXIII.2.2 /
Tonema d’anticadencia XXIII.1.1.1 3.7.2 / 4.3, XXV.2.2.6 / 2.2.8 / 2.3 / 2.3.2 A) /
Tonema de cadencia XXIII.1.1.1 2.3.3
Tonema de semianticadencia XXIII.1.1.1 Tresposición oración (verbu) ’ axetivu
Tonema de semicadencia XXIII.1.1.1 XXII.2.4.2 e), XXIII.2.2, XXIV.2.2, XXV.2.2
Tonema de suspensión XXIII.1.1.1 Tresposición oración (verbu) ’ sustantivu
Tonema XXIII.1.1.1 XVIII.1.1, XX.3.2.1, XXII.2.10, XXIII.2.2 /
Topónimos con artículu VI.1.2.4, VIII.1.1.1 e) / 4.3 a), XXIV.4.1.1 J), XXV.2.1 / 2.2.8
1.2.3 b) Tresposición per aciu d’artículu VI.2.4, VIII.2.2,
Topónimos non asturianos IV.4.1.1 d) / 4.9 d), XXII.2.4.1 / 2.9.2
VI.1.2.4 Tresposición per aciu de conxunciones XX.3,
Topónimos VI.1.2.4 XXIII.3.7.2
Topónimos: apócopes VI.2.6 Tresposición per aciu de preposiciones XIX.3.1,
Topónimos: terminación -e II.3.2.2 f) / 3.2.2 g) XXI.3.2 c), XXII.2.4.2 a), XXIII.3.6
Topónimos: terminación -i II.3.2.3 i) Tresposición per aciu de relativos XXII.2.4.2 e) /
Topónimos: terminación -o II.3.2.4 p) 2.4.2 f), XXIII.3.7.2 / 4.3 a), XXIV.2.2,
Topónimos: terminación -u II.3.2.5 h) / 3.2.5 i) XXV.2.1 / 2.3.1
Tou toa too, indefiníu VIII.1.2.2, XI.2 / 2.1 / Tresposición sustantivu ’ alverbiu XIX.3.1.1 /
2.1.2, XXII.2.2 / 2.4.2 d) / 2.8.1 / 2.11 / 2.12 3.1.2 / 7 a), XXII.2.4.2 b), XXIII.3.7.1,
Tou toa too + artículu, contraiciones VIII.1.2.2 XXV.2.3.2 A) / 2.3.2 C)
Transitividá XVI.2.1.2, XXIII.3.2.2 Tresposición sustantivu ’ axetivu XIX.3.1.1 /
Transitivos, verbos XVI.2.1.2, XXIII.3.2.3 / 3.2.6 3.1.2 / 4.7.2 / 4.9.2, XXII.2.4.1, XXIV.2.2
Trayer ~ traer, verbu irregular XVI.13.3.15 Tresposiciones a sustantivu XXIII.3.5
Tre-, prefixu XXI.3.3 Trespositor artículu VI.2.4, VIII.2.2, XXII.2.4.1 /
Trece ~ trelce, numberal cardinal XII.2.2 / 3.3 2.9.2
Treceavu, numberal fraccionariu XII.5.2 Trespositor latente XXII.2.4.2 a)
Trecenu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 Trespositores conxuntivos XX.3, XXIII.3.7.2,
Trenta mil, numberal cardinal XII.2.2 / 3.3 XXV.2.1
Trenta y dos, numberal cardinal XII.2.2 / 3.3 Trespositores oracionales XXIII.4.3 a)
Trenta y un, numberal cardinal XII.2.2 / 3.3 Trespositores prepositivos XIX.3.1 / 3.2 c),
Trenta, numberal cardinal XII.2.2 / 3.3 XXII.2.4.2 a) / 2.4.2 b) / 2.4.2 c) / 2.4.2 d),
Trentavu, numberal fraccionariu XII.5.2 XXIII.3.6
Trentena, numberal coleutivu XII.6.2 Tri-, prefixu XXI.3.3
Trentenu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 Trieniu, coleutivu XII.6.4
Trentésimu, -a, -o, numberal ordinal XII.3.2 Trimestre, coleutivu XII.6.4
Tres, preposición V.3.6.1 c), XII.2.2, XIX.1 / Triple triplu, numberal multiplicativu XII.4.2
4.20 Triptongos IV.2.2 / 2.3 b)
Tres ~ trés, numberal cardinal V.3.6.1 c), XII.2.2, Triptongos: acentu V.3.2
XXII.2.8.1 Triptongos tónicos V.1
Tres-, prefixu II.3.1.1 d), IV.4.14 d), XXI.3.1 b) / Trisílabos IV.1
3.1 d) / 3.3 Tríu, coleutivu XII.6.4
Tresantanueche, alverbiu de tiempu XIV.5.2 Ts I.1.2.3
Tresantayeri ~ tresantieri, alverbiu de tiempu Tu, pronome personal X.3.4, XIII.2.1.1 / 2.2.1,
XIV.5.2 XXIII.3.1.1
Trescientos -es, numberal cardinal XII.2.2 / 3.3 -Tu, terminación de participiu irregular
Tresmilésimu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 XVI.13.2.5
Tresmillonésimu -a -o, numberal ordinal XII.3.2 -Tú sufixu nominal VI.1.2.1, XXI.3.2.2
Tresposición alverbiu ’ axetivu XXII.2.4.2 c), -Tura, sufixu XXI.3.2.2
XXIV.2.2 Tuyu -a -o, posesivu X.1.2.2
Tresposición axetivu ’ alverbiu XXII.2.4.2 d) U, conxunción dixuntiva XX.2.2.2
Tresposición axetivu ’ sustantivu XXII.2.4.1 U, relativu V.3.6.2, XIV.5.9, XVII.1 / 3 / 4 / 4.3,
436
Índiz alfabéticu de materies
437
Índiz alfabéticu de materies
438
Índiz alfabéticu de materies
439
Índiz alfabéticu de materies
440
Índiz alfabéticu de materies
Verbu pescar II.3.1.1 a), XVI.13.1.1 Verbu siguir II.3.1.2 a), XVI.12.4 /13.1.3
Verbu pesllar II.3.1.1 b), XVI.13.1.1 Verbu sirvir II.3.1.2 a)
Verbu pidir II.3.1.2 a) Verbu soler XVI.13.2.2
Verbu poblar II.3.1.3 b) Verbu soltar XVI.13.1.2 / 13.3.2.5
Verbu podar XVI.13.1.2 Verbu sonar (a) II.3.1.3 b), XXIII.3.4.2
Verbu poder II.3.1.3 b), XVI.13.3.9 Verbu sorber II.3.1.3 b), XVI.13.1.2
Verbu poner XVI.13.2.2 / 13.3.10 / 13.3.2.5 Verbu sudar XVI.13.1.5
Verbu posar II.3.1.3 a) Verbu sufrir II.3.1.3 b), XVI.13.1.5
Verbu preferir XVI.13.2.2 Verbu surdir II.3.1.3 b)
Verbu prender II.3.1.1 b), XVI.13.1.1 / 13.3.2.5 Verbu suxetar XVI.13.3.2.5
Verbu protexer XVI.13.2.2 Verbu tar V.3.6.1 b), XVI.13.3.2
Verbu pruyir ~ pruir XVI. 13.2.1 / 13.2.3 Verbu tarazar XVI.12.4
Verbu puxar XVI.13.1.5 Verbu tarrecer XVI.12.4 / 13.2.2
Verbu puyar / puyar (per) XXIII.3.4.2 Verbu tener II.3.1.1 b), XVI.13.2.2 / 13.3.14
Verbu quedar II.3.1.1 a), XXIII.3.2.6 a) Verbu texer II.3.1.1 a), XVI.13.2.1 / 13.2.2
Verbu quemar II.3.1.1 a) Verbu tiñir II.3.1.2 a), XVI.13.1.3 / 13.2.1
Verbu querer II.3.1.1 b), XVI.13.1.7 / 13.2.2 / Verbu tocar / tocar (de) II.3.1.3 a), XXIII.3.4.2
13.3.11 Verbu torcer XVI.12.4 / 13.1.2 / 13.2.2
Verbu quexar / quexase (de) II.3.1.1 a), Verbu torgar XVI.12.4
XXIII.3.4.2 Verbu trayer ~ traer XVI.13.2.3 / 13.3.2.4 /
Verbu rayer ~ raer XVI.13.2.3 / 13.3.2.4 13.3.15
Verbu referise (a) XXIII.3.4.2 Verbu triar XVI.12.4
Verbu remar II.3.1.1 a) Verbu tronar II.3.1.3 b)
Verbu reñer / reñer (per) XVI.13.1.3, XXIII.3.4.2 Verbu tusir II.3.1.3 b), XVI.13.2.2
Verbu reparar / reparar (en) XXIII.3.4.2 Verbu ufiertar II.3.1.1 b), XVI.13.1.1
Verbu repetir XVI.13.1.3 Verbu unviar XVI.12.5
Verbu responder II.3.1.3 b) Verbu vaciar XVI.12.5
Verbu retueyar ii.3.1.3 b), XVI.13.1.2 Verbu valir XVI.13.1.7 / 13.2.2
Verbu revolver XVI.13.3.2.5 Verbu velar II.3.1.1 a)
Verbu rezar II.3.1.1 a) Verbu vender II.3.1.1 b), XVI.13.1.1
Verbu rindir II.3.1.2 a) Verbu venir II.3.1.1 b), XVI.13.2.2 / 13.3.16
Verbu riñir XVI.13.1.3 Verbu ver XVI.13.3.17 / 13.3.2.5
Verbu riquir XVI.12.4 Verbu vistir II.3.1.2 / 3.1.2 a), XVI.13.1.3
Verbu rir / rise (de) XVI. 13.2.1 / 13.3.12, Verbu volar XVI.13.1.2
XXIII.3.4.2 Verbu volver II.3.1.3 b), XVI.13.3.2.5
Verbu rispir (por) XXIII.3.4.2 Verbu votar II.3.1.3 a), XVI.13.1.2
Verbu robar II.3.1.3 a) Verbu xelar II.3.1.1 a), XVI.13.1.1
Verbu rodar XVI.13.1.2 Verbu ximelgar II.3.1.1 b), XVI.12.6
Verbu romper XVI.13.1.2 / 13.3.2.5 Verbu ximir II.3.1.2 / 3.1.2 a), XVI.13.1.3
Verbu roñar II.3.1.3 a) Verbu xoncer XVI.13.1.5
Verbu rosar II.3.1.3 a) Verbu xorrecer XVI.12.4 / 13.2.2
Verbu royer II.3.1.3 a), XVI.13.2.3 Verbu xugar II.3.2.3 b), XVI.13.1.5
Verbu rozar II.3.1.3 a) Verbu xuncir XVI.12.4 / 13.1.5
Verbu ruar XVI.12.4 Verdi-, raíz prefixa XXI.4.2
Verbu rutiar II.3.1.3 b) Vice-, prefixu XXI.3.3
Verbu ruxir XVI.13.2.1 / 13.2.2 Víspora, sustantivu XXIII.3.7.1
Verbu saber V.3.6.1 b), XVI.13.3.13 Visto que, locución conxuntiva XX.3.3
Verbu salir XVI.13.1.7 / 13.2.2 Vocal /a/ II.1 / 2
Verbu secar II.3.1.1 a) Vocal /e/ II.1 / 2
Verbu semar II.3.1.1 a), XVI.13.1.1 Vocal /i/ II.1 / 2
Verbu sentir II.3.1.1 b), XVI.13.1.4 Vocal /o/ II.1 / 2
Verbu ser V.3.6.1 b), XVI. 13.1.7 / 13.3.1 Vocal /u/ II.1 / 2
441
Índiz alfabéticu de materies
Vocal a- protética II.3.1.5, XXI.5.1 / 6.2 Xéneru neutru: carauterístiques xenerales VII.2.1
Vocal átona e II.3.1.1 Xéneru variable nos sustantivos VII.1.1
Vocal átona i II.3.1.2 Xéneru XXI.1.1.2
Vocal átona o II.3.1.3 Xeno-, raíz afixa XXI.4.2
Vocal átona u II.3.1.4 Xentilicios XXI.3.2.2
Vocal inicial a- II.3.1.5, XXI.5.1 Xerarquía de categoríes sintáctiques XXII.2.1
Vocales: elisión II.4 Xerarquía de términos subordinaos XXII.2.2
Vocales: perda de -a final II.3.2.1 b) Xerundiu: allugamientu de pronomes átonos
Vocales: perda de -e final II.3.2.2 c) / 4 c), XXIII.4.4.2
XVI.13.2.2 Xerundiu: construcción en + xerundiu
Vocales: perda de -i final XVI.13.2.2 XVI.10.4.1, XIX.4.9.3
Vocales: perda de -u final II.3.2.5 b) / 4 c), Xerundiu II.3.2.4 m), XVI.7 / 10.2 / 10.4 / 10.4.1
XII.3.3 / 14, XXIII.2.1 / 3.6, XXIV.3.1
Vocales: valor distintivu II.1 Xerundiu, carauterístiques funcionales XXIII.2.1
Vocales: variantes fonétiques o alófonos II.2 Xerundiu, perífrasis de XVI.14.2
Vocales átones finales II.3.2 Xilo-, raíz afixa XXI.4.2
Vocales átones II.1 / 2 / 3 -Xis, terminación IV.4.15 b)
Vocales átones non finales II.3.1 Xunto a, locución prepositiva XIX.4.4.2 / 4.5.2
Vocales tóniques II.2 Xuntura oracional XIV.1
Vocálicu, sistema II.1 Xuntures d’indefiníos XXII.2.8
Vocativu I.2.8 b) Xuntures de preposición + alverbiu XIV.5.1.1
Voces d’animales, onomatopeyes de XV.5.1.1 Xuntures de preposiciones XIX.7
Volitivos, verbos XVI.2.1.1 Xuntures de pronomes átonos XIII.3.4
Volver (a) + infinitivu, perífrasis XVI.14.1 Xuntures ii: acentu V.3.3 c)
Vos, pronome II.3.2.4 r), III.3.1, V.3.6.1 b), Y ~ ya, conxunción V.3.6.1 b), VIII.1.1.3 b),
XIII.3.1.1 XX.2.1 / 2.2.1, XXII.3.2, XXV.1.1 / 1.2,
Vós, pronome V.3.6.1 b), X.3.1, XIII.2.1.1 / 2.2.1 XXII.2.2 / 3.2, XXV.1.1
Vosotros -es, pronome XIII.2.1.1 / 2.2.1 -Y -yos ~ -ys, pronomes I.2.4 a), III.3.1, V.3.4 c),
Voz activa XVI.10.5 / 10.5.1, XXIV.2.3 XXIII.3.1.1 / 3.3.1
Voz media XVI.10.5.1, XXIII.3.2.6, XXIV.2.3 Ya ~ y, conxunción V.3.6.1 b), VIII.1.1.3 b),
Voz pasiva XVI.10.5 / 10.5.1, XXIV.2.3 XX.2.1 / 2.2.1, XXII.3.2, XXV.1.1 / 1.2,
Vuesu -a -o, posesivu II.3.2.4 f), X.1.2.1 / 1.2.2 XXII.2.2 / 3.2, XXV.1.1
Vulgarismos I.2.14 b) Yá, alverbiu de tiempu V.3.6.1 b), XIV.5.2
Vusté vustedes, pronome X.3.4, XIII.2.1.1 / 2.2.3 Yá que, locución conxuntiva XX.3.2.2
«X» na adautación de cultismos IV.4.15 -(Y)er y -(y)ir, terminaciones verbales XVI.13.2.4
-X-, infixu XXI.3.4 Yo, pronome X.3.4, XIII.2.1.1 / 2.2.1,
-Xa, -xón, terminaciones IV.4.15 b) XXIII.3.1.1
-Xe, terminación IV.4.13 c) Yustaposición o coordinación nel grupu nominal
Xelu, aféresis XXI.6.1 XXII.1 / 3.2
-Xen, terminación culta IV.4.13 c) Yustapuestes, oraciones XXIII.2.2, XXV.1.1
Xéneru de los pronomes XIII.2.2.1 / 3.2 Yy I.1.2.4
Xéneru del sustantivu VI.1.1, VII.3.1 / 3.1.3 / 3.2 -Z-, infixu XXI.3.4
Xéneru femenín nel axetivu VI.2.1.1 / 1.3, -Z / -ces, terminación de plural VII.3.2 j)
VII.1.2, -Z / -zos, terminación de plural VII.3.2 j)
Xéneru femenín nel sustantivu VI.1.1 / 1.3, -Za / -ces, terminación de plural VII.3.2 c)
VII.1.1 / 1.4 -Zón, sufixu XXI.3.2.2
Xéneru invariable o fixu nos sustantivos VII.1.1
Xéneru masculín nel axetivu II.3.2.5 b), VI.2.1.1
/ 1.3, VII.1.2,
Xéneru masculín nel sustantivu VI.1.1 / 1.3,
VII.1.1 / 1.4
Xéneru neutru nel axetivu II.3.2.4 e), VI.2.1.1
442
443
2001 Tercera edición Uviéu, 2001
ACADEMIA DE LA
LLINGUA ASTURIANA
Academia
Academia de la Llingua
de la Asturiana
Llingua
Asturiana