Mayalecciones 4

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 126

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN PEL


MTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA
CUARTO CURSO

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN PEL


MTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA
CUARTO CURSO

JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE


OTOO 2008

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Universidad de Quintana Roo


Blvd. Baha esq. Ignacio Comonfort s/n
Colonia del Bosque, Chetumal, Quintana Roo, Mxico
www.uqroo.mx
Javier Abelardo Gmez Navarrete
Segunda edicin 2008
ISBN:
Impreso en Mxico
Printed in Mxico
Ilustracin y Diseo: Juan Manuel Salazar Felipe
jmsf_huitzil@hotmail.com
Cuidado editorial: Magdalena Mulia Cabrera

INDICE
INTRODUCCIN

UNIDAD
Objetivos de la unidad
Tsab kaan
Molay taanoob junpel
Meyaj junpel
oxtul x wayoob
Molay taanoob kaapel
Meyaj kaapel
J ma atan
Molay taanoob oxpel
Meyaj oxpel
J way koot
Molay taanoob kanpel
Meyaj kanpel
Ooch yetel teel
Molay taanoob joopel
Meyaj joopel
Kaxan tsikbal junpel
Molay taanoob wakpel
Tuntaj kaanbale junpel

11
12
13
13
14
15
16
17
18
18
19
20
20
21
22
23
23
24
24

UNIDAD
Objetivos de la unidad
In chan x kiichpam atan
Molay taanoob ukpel
Meyaj wakpel
Suunen
Molay taanoob waxakpel
Meyaj ukpel
Chen ta woolal
Molay taanoob bolonpel
Meyaj waxakpel
In paakat yetel juntul teel
Molay taanoob lajunpel
Meyaj bolonpel
X-maa xambil
Meyaj lajun pel

29
30
31
31
32
32
33
33
34
35
35
36
37
37
38

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Kaxan tsikbal kaapel


Molay taanoob bulukpel
Tuntaj kaanbale kaapel

38
38
39

UNIDAD
Objetivos de la unidad
Taanoob yoolal le meyaja
Molay taanoob lajkaapel
Meyaj buluk pel
Baanten kaanaan le tsaak ku beetaal ti u
Kaajiloob Yucataano
Molay taanoob oxlajunpel
Meyaj lajkaa pel
Baaxten leyli u meyajtaale
Molay taanoob kanlajunpel
Meyaj oxlajun pel
Makamaak ti le kojaaniloob suuk u tsaikoobo
yetel baaxoob beetik u yaantaloob
Molay taanoob joolajunpel
Meyaj kanlajun pel
Maaxoob ku tsaakoob yetel xiw
Molay taanoob waklajunpel
Meyaj joolajun pel
Kaxan tsikbal oxpel
Molay taanoob uklajunpel
Tuntaj kaanbale oxpel

43
44
44
46
47
47
49
49
50
50
51
52
53
53
54
54
55
56
57
57
58

UNIDAD
Objetivos de la unidad
J tsoon
Molay taanoob waxaklajunpel
Meyaj wak lajun pel
X nuk kuuk yetel x chukib
Molay taanoob bolonlajun pel
Meyaj uk lajun pel
Juntul otsil j tsoon kuts
Molay taanoob junkaal pel
Meyaj waxak lajun pel
Baats yetel ayin
Molay taanoob junpel ti kaa kaal
Meyaj bolon lajun pel
Noom

61
62
63
64
64
65
66
67
68
69
69
71
72
72

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Molay taanoob kaapel ti kaa kaal


Meyaj jun kaal pel
Kaxan tsikbal kanpel
Molay taanoob oxpel ti kaa kaal
Tuntaj kaanbale kanpel

74
75
75
76
76

UNIDAD
Objetivos de la unidad
U suumil kiik Mani
Molay taanoob kanpel ti kaa kaal
Meyaj junpel ti kaa kaal
U tsikbalil x taakumbinxunan
Molay taanoob joopel ti kaa kaal
Meyaj kaa peel ti kaa kaal
Bulkaabil
Molay taanoob wakpel ti kaa kaal
Meyaj ox pel ti kaa kaal
U xuul le yokol kaaba
Molay taanoob ukpel ti kaa kaa l
Meyaj kan pel ti kaa kaal
K yuum Manuel Antonio Ay
Molay taanoob waxakpel ti kaa kaal
Meyaj joo pel ti kaa kaal
Kaxan tsikbal joo pel
Molay taanoob bolonpel ti kaa kaal
Tuntaj kaanbale joopel

81
82
83
84
84
86
87
87
89
90
90
92
93
93
95
96
97
97
98

UNIDAD
Objetivos de la unidad
Janal pixan
Molay taanoob lajunpel ti kaa kaal
Meyaj wak pel ti kaa kaal
Chan baaj
Molay taanoob bulukpel ti kaa kaal
Meyaj uk pel ti kaa kaal
Juntul chiibal kaan yetel juntul juuj
Molay taanoob lajkaapel ti kaa kaal
Meyaj waxak pel ti kaa kaal
Baaxten ku bebechtik u jool le toloko
Molay taanoob oxlajunpel ti kaa kaal
Meyaj bolon pel ti kaa kaal
Juntul pujuy yetel juntul kuts

103
104
105
106
107
108
109
109
110
112
112
114
115
115


MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Molay taanoob kanlajunpel ti kaa kaal


Meyaj lajun pel ti kaa kaal
Kaxan tsikbal wak pel
Molay taanoob joolajunpel ti kaa kaal
Tuntaj kaanbale wakpel

117
118
119
120
121

Bibliografa

123

Introduccin

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

sta obra tiene como antecedente los libros denominados: MAAYA JUNPEL. Mtodo para el aprendizaje de la Lengua
Maya Primer Curso, ( dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la
Universidad de Quintana Roo. 2002 ) MAAYA KAAPEL. Mtodo para el aprendizaje de la Lengua Maya Segundo
Curso (dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la Universidad de
Quintana Roo. 2004) y MAAYA OXPEL Mtodo para el aprendizaje de la Lengua Maya Tercer Curso de Javier Abelardo
Gmez Navarrete, con cuyos contenidos establece una secuencia lingstica, pedaggica y psicolgica.
Los Objetivos Generales de este texto son:
Acrecentar el inters por el conocimiento del Idioma Maya como producto cultural.
Proseguir la adquisicin del Idioma Maya en su expresin oral y escrita.
Incrementar la capacidad para comprender a la poblacin maya parlante.
Reconocer la importancia que el idioma de estudio tiene como herramienta para cualquier profesional que trabaje en el
rea que habitan los mayas.
Incrementar la capacidad para escuchar, entender, hablar, leer y escribir en maya.
En el caso de la Unidades I, III, IV, V y VI se propone una primera lectura de acercamiento al texto, seguida de la segunda que
ser de traduccin con el apoyo, o no , del Diccionario ,segn necesidades individuales, ya que cada texto tiene su Vocabulario.
Despus podrn formularse preguntas para sostener un dilogo que nos permita hacer funcionales los conocimientos.
Es provechoso localizar expresiones idiomticas para utilizar en la pltica ocasional segn convenga. Para cada mdulo se
propone una entrevista sobre los temas que se sugieren presentndose asimismo un cuestionario que puede ser utilizado as, o
modificado, aumentando o substituyendo algunas interrogaciones. El material obtenido en las entrevistas debe ser escuchado
para mejorar la capacidad de eficiencia auditiva, para traducir y para acrecentar nuestro bagaje semntico y cultural sobre el
idioma meta. Como ltima actividad de cada Unidad se presenta una autoevaluacin.
En el caso de la Unidad II adems de acrecentar nuestra eficacia en la comprensin del Idioma Maya y desarrollar nuestra
capacidad de disfrute esttico, propone como ejercicio escribir los poemas convertidos en prosa.
Te deseamos mucho xito en el aprendizaje de este idioma autctono que constituye un producto cultural vivo, surgido,
depurado, enriquecido, erosionado y revitalizado por el devenir socio-histrico de la Pennsula de Yucatn.
Cualquier observacin, sugerencia o comentario sobre el idioma maya, la ortografa y la propuesta didctica, ser bien
recibida.

javiergomezn@yahoo.com.mx
jagomez@correo.uqroo.mx.

EL AUTOR


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 1
JAATSUL JUNPEL.
OBJETIVOS

Que el estudiante incremente su dominio del


Idioma Maya con la lectura y traduccin de
textos.

Que el alumno incremente su capacidad de


comunicacin escrita y oral a travs de los
dilogos.

Que al realizar una entrevista sobre La Comunidad


se ejercite en la elaboracin de preguntas
y respuestas y en la traduccin de material
lingstico.

Las lecciones de esta Unidad proceden del


libro Maya Taan, Lengua Maya de Campeche,
Quintana Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II,
SEP, 1995. pp. 20-21, 28-29, 36-37, 44-45, 60-61.
Los Ejercicios , Vocabularios y Autoevaluacin
fueron diseados por el Autor.

11

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Tsab kaan
Kiichkelem Yuume tu yaalaj ti tsab kaan
beya: te yokol le ukuma yaan u man
oxpel cheemi, ti kaapele ti yaan kimili,
baale wa ka naatik le junpel tuux minaan
kimilo, teeche maatan a jan kimil.
Tsab kaane sen yaan u naat, tu chaaj u
man yax junpeli, chen ku bisik baaloob
tuutak. Bey tu beetaj yetel ulak, chuup yetel
winikoob.
Baale kaa kuch u yoxpelile, mixbaaI ku
taasik, ka tu pikchintubai.
Le beetik tune, le tsab kaano maatan u kimil

12

tu luumil, je jaypel jaab ku man ich u kuxtale


kiichkelem Yuume ku sik ti ulak u yootel.
Pil a wich: le tuukul yokol tsab kaano, layli u
yiIaal tu noj luumil Quintana Roo, Yucatn, bey
xan tu luumil Campech. Tu kiiniloob jaajaalile
kaanoobe ku kexikoob u yooteloob.
Tsab kaane le ken u kex u yootele ku
nojochtal u tsab.
Yuum Jos Daz Bolioe tu tsibtaj junpel
xook yoklal le kaana, tumen ku tuukultik
letie tsab kaano u tsamaj u tuukulil u jaabil
Maayaoob.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB JUNPEL.


1.-Tsab kaan.-Vbora de cascabel.
2.-Kiichkelem yuum.-Precioso seor (Dios)
3.-Le ukuma.-Este ro.
4.-Chemi.- Cayuco, barco.
5.-Kimili.- Muerte
6.-Yaan u naat.-Tiene inteligencia

o entendimiento.

7.-Tu chaaj u man.-La dej pasar.


8.-Yax junpeli.-La primera
9.-Baaloob tuutak.-Cosas podridas.
10.-Chuup yetel winikoob.-Llena de hombres.
11.- Kuch u yoxpeli.-Lleg la tercera
12.- .-Tu pikchintubai.-Se arroj
13.- Ku sikti ulak.-Le regalan otro
14.- Jaajaalile.-poca de lluvias
15.-Ku kexikoob u yooteloob.-Cambian de piel
16.-Ku nojochtal u tsab.-Se engrandece su crtalo
17.-U tuukulil u jaabil maayaoob.-El pensamiento o sabidura del ao maya.

MEYAJ JUNPEL
A KAAJ MEENTIK LE KAT CHIOB TIAAN YANAL, TI JUNTUL A WET KAANBAL
UTIAAL U CHAN TSIKBAL TA WETE
1.-Bix u kaaba le xook tant a meentaj?
2.-Baax tu yaalaj Kiichkelem Yuum tie tsab kaano?
3.-Baax bin u najaltej le tsab kaane wa ku naatik ti makamak cheem minaan
kimilo?
4.-Yetel baax chuupaan le cheem yax mani?

13

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

5.-Baax tu mentaj le tsab kaane, le kan tu yilaj tan u man u yoxpeli ti le


cheemoob?
6.-Baax ku sik ti tsab kaan Kiichkelem Yuum le kan u man junpel jaab?
7.-Baax kiin u kexik u yootel le tsab kaano?
8.-Baax ku yuchul ti tsab kaano le ken u kexku yootel?
9.-Baax tu tsibtaj yuum Jos Daz Bolio yoklal le kaana?
10A wilmaj juntul tsab kaane?

oxtul x wayoob

Juntenake
yaanji
oxtul
x
chupalaloob chen bey u manoob ich le kaajo.
Juntule tsook u beel, kaa bin kaajtal tu yotoch
u yicham, kaa ok akabile, chilajoob weenel.
Kaa saschaje le atantsilo bin maan, kaa tu
yilaj u lakoob. Tsook u chan tsikbaloobe ka
tu yaaloob beya: Bey tuno chumuk akab
ken jokoon jaasaj ol.
Tsook u maanoobe kaa binoob tu yotochoob.
Le kaa tu chukaj chumuk akabe, le atantsile
ma weenki kaa tu yuubaj bey u taal u xinbal
chiiboobe

Lelooba u Iakoob ,chen baale u
suutmubaoob baalcheil.

Atantsile likij, tu potsaj u jool kaa
tu tsaj tu paach joonaj, u yichame tan u
weenel. Letie bin jaasaj ol yetel u lakoob.
Kaa suunaji tu kaa tsaj u jool, ka chilaj weenel
yetel u yichame. Leti tu kat chitaj beya :
Baaxten jach sis a winkiliI?
Tumen teene maatech in tepkinbaj.

Tu lak kiine bin maan tu kaaten,
kaa tu yilaj u lakoob, kaa tu chaajoob u

14

kaax taanil u kaa jokoloob jaasaj ol. Beyo


kaa kuch chumuk akabile man chaabil tu
kaaten. Tu yoxpel kine kaa bin maane, u
yichame joop u tuukultik Baaxten tin wuuyaj
keel ooniajk? yaan in beetik bey tan in weenele
utiaal in wilik waa ku likil in watan.

Chumuk akabe tu yuubaj bey tan
u yawat chiiboob te tankabo, maa tu beetaj
mixbaali, chen ka tu yilaj u likil u yatan, tu
potsaj u jool ka tu bisaj tu paach sooy kaa bin
yetel u lakoob. Le make jakaan u yol, kaa
tu machaj taabe kaa biin tu paach le sooyo, kaa
tu choaj ti le joole, tumen letie u yoojel beyo
maatan u kaa tsaik u jool le yatano. Lela
kaa suunaji kaa tu yotaj u tsaaj u joole maa
paajchaji, kaa joop u yaawat yetel u yokol.

Tu lak kine tan u biin ich kool le
ichantsile tu yilaj u jool u yatane u biin tu
paach, chen ti lelo, kaa tu chukaj, kaa tu pulaj
ich junpel cheen.

Bey tsooksabik juntul le x waya,
baale le lak kaatule ma ojelaan tuux
tsookobi.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB KAAPEL.


.

X wayoob.- Brujas

.

Juntenake yaanji.- Una vez hubo

.

Kaa ok akabile.- Cuando entr la noche

4.

Chilajoob weenel.- Se acostaron a dormir

.

Kaa saschaje.- Cuando amaneci

.

Chumuk akab.- A media noche

.

Jaasaj ol.- Asustar

.

Tu yotochoob.- En casa de ellas (ellos)

.

Ma weenki.- No haba dormido.

0. Tu yuubaj.- Oy

15

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

. Suutmubaoob baalcheil.- Convertidos en animales


. Kaa likij.- Y se levant
. Kaa suunaji.- Cuando regres
4. Tu kat chiitaj beya.- Le pregunt as
. Jach sis a winkilil.- Est muy fro tu cuerpo
. Maateech in tepkinbaj.- No me tapo
. Joop u tuukultik.- Comenz a pensar
. Keel ooniajk.- Fro, anoche
. Te tankabo.- En el patio.
0. Tu machaj taabe.- Agarr sal.
. Kaa tu pulaj.- Y la tir.

MEYAJ KAA PEL


YETEL LE KAT TAANOOB YAAN YANAL A KAAJ TSIKBAL YETEL JUNTUL
A WET KAANBAL.
1.-Baax yaanji juntennake?
2.-Baax ku beetkoob le oxtul x chupaloob?
3.-Tuux biin u kajtal le juntul tsookaan u beel?
4.-Baax tu meentaj le atansilo kaa saschaje?
5.-Baax tu yaaloob le x chupalal, le kan tsook u chan tsikbaloobe?
6.-Baax tu yuubaj le atantsile le kaa tu chukaj chumuk akabe?
7.-Le ken lik le atantsile Baax tu meentaj?
8.-Baax biin u beete le atantsilo yetel u lakoob?
9.-Kan suunaji le atantsilo Baax tu meentaj?
10.-Baax tu nukaj ti u yicham le ken katab ti baaxteen jach sis u winkilil?
11.-Baax tu meentaj le atantsilo tu lak kiine?
12.-Baax joop u tuukultik u yichame?
13.-Baanten bin u meentej bey tan u weenele?

14.-Baax tu yilaj le xiibo?

15.-Baax tu yilaj le ichamtsile, le tan u biin ich kool?

16

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

J Ma atan

Juntul nojoch winke kim u yatan.
Kaa j kim u yatane chen u yaakil u pakal
chuj pati. Le nojoch maka jach ku tuukultik
u yatan, le ken uuluk ichil u koole leti beetik
baal u jantej, ku poik u nook, ku mistik u
yotoch.
Jach nak u yole kaa tu tuukultaj : bukaaj utsil
waa yaan max beetik baal in jaant tin wotoche.
Bukaaj kun kiimakchajal in wole, le ken
uulkene beetaanili in wooche. Samsamal
bey u tuukultiko, tak kaa j kuch u kinil le u
yaayanilo.

Kaa j kuch tu yotoche yokol u chak
cheil u kobene ti yaan u jomal u yooch
waaj, ku yilik u kuumil u yooche juntul x kaax
chakaani, mistaan u yotoch, poaan u nook;

bey uchik u man ulak kiinoob.



Letie ma u yojel max beetik le meyajo,
kaa joop u chuktik max beetik, samsamal u
tsaakuba u yilae chen baale ku weenel.
Kaa j kuch u kinil u yilik max beetike, naak
tu mooyil u yotoch u chuktej.

Chen kaa tu yilaj u yokol oxtul x
chupalaloob tu naajile, minaan u nookoob,
kaa tu yilaj bix uchik u janjan beetikoob waaj,
janal, mis yetel po.

Ku sastal tu lak kiine kaa jop u
chuktik tuux u taal le x chupalaloobo.
Jaak u yol kaa tu yilaj letie u pakal chuj u
yatan, yaan oxpel le u nukuch icho, letiob ku
suutkubaoob x chupiloob.

17

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB OXPEL.


.

Ma atan.- Soltero, viudo

.

Kim u yatan.- Muri su esposa

.

Yaakil u pakal.- Gua de su sembrado

4.

Le ken uuluk .- Cuando llegaba

.

Ku pooik.- Lavaba

.

Ku mistik.- Barra

.

Nak u yole.- Se fastidi

.

Bukaaj utsil .- Cunto bueno

.

Kiimakchajal in wol .- Me alegro

0. Tak kaaj kuch.- hasta que lleg


. Le u yaayanilo.- Lo deseado
. U chak cheil.- Mesa
. U jomail u yooch waaj.- El porta tortillas
4. U kuumil.- su olla
. X kaax chakaani.- Gallina guisada
. Joop u chuktik.- Comenz a espiar
. Naak tu mooyil.- Subi al rincn de la casa
. oxtul x chupalaloob.- Tres muchachas
. Minaan u nookoob.- Desnudas
0. Nukuch ichoob.- Grandes frutos
. Ku suutkubaob.- Se convertan

MEYAJ OXPEL
YETEL JUNTUL A WET KAANBAL BIN A TSIKBAL. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI
LE KAT CHIOOB YAAN YANAL

18

.

Baax ku tsikbaltaale yokol le nojoch winike?

.

Baax pati?

.

Baax ku meentik le ken uuluk ich u koole?

4.

Kan jach nak u yol baax tu tuukultaj?

.

Ka j kuch tu yotoche baax tu kaxantal yokol u chak cheil u kobene?

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

.

Baax tu yilaj ich u kuum u yooche?

.

Kuxtun u nook?

.

Baanten joop u chuktik max beetik?

.

Tuux naak utiaal u chuktej?

0. Baanten jaak u yol?

J Way Koot
Ku tsikbaltik le uchben makoobo, le way koto juntul mak jach aayikal tumen yaan u kuchil
konol tuux yaan jejels baaloob ku konik. Leti konik baaloob ti le kaajnaliloobo, bey xan ku
kamik baaloob tiob, ku tsaik takin tioolal.
Wa yaan baal ku kataal ti utiaal maanbil minaan tie, ku yaalik ti le max ku maano: Ka
suunakeech samal a wilae, tumen samal u taasaal teen.
Le ken aakabchajke ku suutkubail j chichil, bey bin way kotile.
Xiiknalil u biin tak tu kaajil Jo u chaa u konol, yet taal le baaloob ken suunak tu yotocho, ma
sasak ku suuti, ku yaalaale okolbil bin u beetik. Tu sastal kan xiikoob j maane ku yilikoobe
chechejkil u kuchiI u konol tu kaaten, yetel le baal minaan tie yaan. Ku yaalikoobe bix u
beetik maach u minaantal mix baal ti. Ku tsookole maach k ilik u taasaaI baaloob ti tumen kiis
buuts.

19

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB KANPEL.


1.- J-Way koot .- Brujo guila bermeja
2.- uchben makoobo.- Hombres viejos
3.- Jach aayikal .- Muy rico
4.- U kuchil konol .- Su tienda
5.- Jejels baaloob .- Diferentes cosas
6.- Le kaajnaliloob.- Los habitantes

7.- Takiin tioolal.- Dinero por


8.- Ku katal ti.- Le pedan

9.- Ka suunakeech.- Que regreses


10.- Taasaal teen.- Me lo traern
11.- Ku suutkubail.- Se converta
12.- Xiiknalil u biin.- Se iba volando
13.- Chaa u konol.- Tomar su mercanca
14.- Ma sasak.- No haba aclarado
15.- Kan xiikoob.- Cuando iban
16.- Chechejkil.- Muy lleno, repleto
17.- Maach u minaantal.- Nunca dejaba de haber
18.- Kiis buuts.- Autobs

MEYAJ KANPEL
A KAAJ A TSIKBAL YETEL A WET KAANBALOOB. JEE U PAJTAL A MEENTIKTIOB
LE KAT TAANOOB YAAN YANAL.
1.- Baax u kat yaal J Way Koot?
2.- Baax ku tsikbaltikoob le uchben makoobo?
3.- Ti max ku konik le baaloob?
4.- Baax ku yaalike wa yaan baal u kaltaal ti minaan tie?
5.- Baax ku meentik le ken aakabchajke?
6.- Bix ku biin le J Way Kooto?
7.- Tak tuux ku kuchul le J Way Kooto?
8.- Baax latab kiin ku suunak tu yotoch?

20

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

9.- Tu sastal kan xiikoob j-maane baax


ku yilikoob?
10.- Baax maach u yilikoob?

Ooch yetel teel


Aanchaj juntul ooch tan bin u man u kaxant
baal u jaante tumen jach wiij. Le tan u
mano ka tu yilaj tan u man u paas juntul
nuxib teel.
Nats le ooch yiknal le teelo, ka tu kata ti
beya: B aax ka beetik nuxib teel?

Mix baal, chen tan in man in kaxt in
wooch

Ooch: Baaxten ma ta kanaj jeex a
kimen tsyuum? tumen a tsyuum jach taj
teel, tumen chen yet yaawateku jaasik yol
winik, k muutsik u yiche ku chikik u pool

luume ku yaawat. Kaa tu yuuba nuxib teele,


le ku beetik jeex aalab tio: tu jich mutstaj u
yich kaa tu xolchintaj u pool luum ka kaj u
yaawat; le ku laapal tu pool tumen nuxib ooch.
Kaa joop u bisaal otsil nuxib teel tumen
le nuxib oocho. Jach taitak u kusaal tuux ku
jantbile, le teelo, kaa joop u tuukultik bix ken
u yaal ti le oocho utiaal kaa chaabak.
-Teel : aalten tun ooch, baal atiaal le ka bisik.
Le kaa jap u chi utiaal u nukik ooche, le ku
pootschiitik le teelo, ka putsti. otsil ooche
paat x ma jaanlil.

21

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB JOOPEL.


1.-Ooch yetel teel .- La sarigella y el gallo.

2.- Aanchaj juntul .- Hubo un


3.-Kaxant baal.- Buscando cosas.

4.-Jach wiij.- Muy hambriento.


5.-Paas.- Escarbando
6.-Nats yiknal.- Se acerc a l.
7.-Ka tu kataj ti.- Y le pregunt.
8.-Mixbaal .- Nada
9.-In kaxt in wooch .- Buscando mi comida.
10.-Ma ta kanaj .- No aprendiste.
11.-A kimen tse yuum .- Tu to muerto
12.-Jach taj teel .- Es muy gallo.
13.-Yet yaawate .- Con su grito.

14.-Ku jaasik yol .- Asusta.


15.-Ku muutsik u yiche .- Cerr los ojos.
16.-Kaa tu yuubaj .- Y escuch.
17.-Jeex aalabtio .- Como le dijeron.
18.-Xolchintaj u pool.- Inclin su cabeza.
19.-Laapal u pool .- Le apresaron la cabeza.
20.-Kaa joop u bisaal .- Y comenzaron a llevarlo.
21.-Jach taitak .- Ya casi.
22.-Kaa chaabak.- Que lo soltaran.
23.-Aalteen tun.- Dime entonces.
24.-Baal atiaal .- Es cosa tuya.
25.-Kaa jap u chi.- Y abri su boca.
26.-Kaa putsti.- Y se le escap.

22

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ JOO PEL


YAAN A TSIKBAL YETEL A WET KAANBALOOB. JEE U PAJTAL A MEENTIKTIOB LE KAT
CHIOB YAAN YANAL.
1.-Baax ku biin u man u kaxant le oocho?
2.-Max tu yilaj tan u man paas?
3.-Baax tu kataj tie teelo le oocho?
4.-Baax tu nukaj le teelo?
5.-Baax suuk u meentik kaachi u ts yuum tie teelo?
6.-Baax tu beetaj nuxib teel kaa tu yuubaj?
7.-Baax tu meentaj le nuxib ooch?
8.-Le tan u bisaal Baax joop u tuukultik le teele?
9.-Baax tu yaalaj le teelo tie nuxib oocho?
10.-Baax tu meentaj le teelo le kan jap u chi le oocho?

KAXAN TSIKBAL JUNPEL


TSIKBALNEN YETEL JUNTUL KOOLEL WA YETEL JUNTUL XIIB YOKLAL U
KAAJAL
1.-Bix u kaaba a kaajal tuux sijeech?
2.-Naats waye wa nach?
3.-Yaan kiwik ta kaajal?
4.-Nojoch wa chichan le kunaj? pakinaaji?
5.-Kuxtun u kuchil tuux ku tanlaj mak le nojoch jaalachil?
6.-Baax kuchil baxal tsakaan ta kaajal?
7.-Baax meyaj ku beetkoob le xiiboob?
8.-Kuxtun le kooleloob baax meyaj ku meentikoob?
9.-Bikiin u beetal u chaanil a kaajal?
10.- Wa tak in biin xinbal ta kaajal, Bix jee in biine?
11.-Teelo, T uux jee u pajtal in yaantal?
12.-Yaan tuux u konol janalbeenoob wa janal?

23

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB WAKPEL.


1.-A kaajal.- Tu pueblo.

2.- Tuux sijeech.- Donde naciste.


3.-Kiwik.- Plaza, parque.
4.-Le kuj naaje.- La iglesia o templo.
5.-Pakinaaji?.- Es de mampostera.
6.-Tuux ku tanlaj mak.- Donde se atiende a las personas.

7.-Nojoch jaalachil.- Autoridad.


8.-Kuchil baxal.- Cancha, campo deportivo.
9.-Tsakaan ta kaajal.- Existe en tu pueblo.
10.-U chaanil a kaajal.- La fiesta de tu pueblo.
11.-Bix jee in biine? .- Cmo puedo ir?
12.-U pajtal in yaantal.- Puedo alojarme.

13.-Janalbeenoob.- Alimentos.

AUTOEVALUACIN
TUNTAJ KAANBALE JUNPEL.
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD JUNPEL.

A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH


KASTLAN TAAN.
1.-Dios (Precioso Seor)

11.-Llena con hombres

2.-Ah encima o sobre

12.-Nada traa

3.-Tres canoas

13.-En su tierra

4.-Te tienes que morir 14.-Preciosa mujer

24

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

5.-Cosas podridas 15.-Se tir


6.-Si lo entiendes 16.- Otra piel
7.-T no te vas a morir pronto 17.-Abre los ojos
8.-Serpiente de cascabel 18.-El pensamiento sobre la serpiente de

cascabel
9.-Dej que pasen 19.-Siempre se ve
10.-Por eso entonces 20.-En los das de lluvia

BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE


TAANOOBO
1.-Juntenake yaanji 11.-U suutmubaob baalcheiloob
2.-Tu yotoch u yicham 12.-Baaxten jach sis a winkilil
3.-Chilajoob weenel 13.-Maateech in tepkinbaj
4.-Tu yaaloob beya 14.-Ka tu chaajoob u taanil
5.-Jokoon jaajsaj ol 15.-Ich le kaajo
6.-Kaaj saschaje 16.-Kaa joop u yawat
7.- Tu chukaj chuumuk akabe 17.-Le atantsilo
8.-Kaa tu yuubaj 18.-Le atantsile ma weenki
9.-Chen bey u manoob 19.-Juntule tsook u beel
10.- Kaa biinoob tu yotochoob 20.-Kaa tu yilaj u lakoob

25

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA


1.-Baax ku tsikbaltaale 11.-Baax pati
Yokol le nojoch wimike?
2.-Baax ku mentk 12.-Baax ku tsikbaltikoob
le ken uuluk ich kool?
le uchben makoobo?
3.-Kan jach nak u yol 13.-Ti max ku konik le
baax tu tuukultaj?
le baaloob?
4.-Baax tu kaxantaj yokol u 14.-Baax ku yaalike wa
chak cheil u kobene
yaan baal u kataal tie minaan?
5.-Baax tu yilaj ich u kuum 15.-Baax ku meentik le
u yoochele?
ken akabchajake?
6.-Kuxtun u nook? 16.-Bix ku bin le J way kooto?
7.-Baanten joop u chuktik 17.-Baax latab kiin ku suunak
max beetik?
tu yotoch?
8.-Tuux naak utiaal u chuktej? 18.-Tak tuux ku kuchul le J way kooto?
9.-Baanten jaak u yol? 19.-Baax ku yilikoob tu sastal

kan xiikoob maane?
10.-Baax u kat yaal J Way koot? 20.-Baax maach u yilikoob?

TSIBT LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA


1.-Aanchaj juntul ooch 11.-Kaa tu yuubaj nuxib teele
2.-U kaxant baal u jante 12.-Kaa joop u bisaal

26

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

3.-Jach wiij 13.-Jach taitak u kusaal


4.-Tan u man paas 14.-U tuukultik bix ken u yaal tie oocho
5.-Yiknal le teelo 15.-Utiaal kaa chaabak
6.-Mix baal 16.-Ku chikik u pool luume
7.-Baaxten ma ta kanaj? 17.-Kaa tu xolchintaj u pool luum
8.-Tumen a tse yuum jach teel 18.-Tuux ku jantbile
9.-Chen yet yawate 19.-Le ku laapal u pool
10.-Ku muutsik u yiche 20.-Le kaa jap u chi.

TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

27

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

28

Javier A. Gmez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 2
JAATSUL KAAPEL.
OBJETIVOS

Que el estudiante aumente su dominio del idioma


meta con la lectura de poemas y su escritura en
prosa.

Que el alumno al realizar una entrevista sobre


La Agricultura Tradicional, se ejercite en la
formulacin de preguntas y en la traduccin
del material lingstico autntico, acrecentando
simultneamente su conocimiento socioeconmico sobre el pueblo maya.

Los poemas de esta Unidad proceden del libro


Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche,
Quintana Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II,
SEP, 1995, pp. 50, 92-93, 108-109, 148-149.
El poema X-maa xambil procede de Uaualal.
Revista

trimestral

nmero 3,

bilinge

maya-espaol,

Ao 1, Bacalar, Quintana Roo,

abril, mayo, junio de 1998.Todos los ejercicios,


vocabulario y Autoevaluacin fueron diseados
por el Autor.


29

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

In chan x kiichpam atan

Alfredo Jess Cuevas.



In chan x kiichpam atan,
yaan kiin ken kjkeen tnae tan sakcheej
ka wemsik in kuuch,
ka tuupik u tsikil in paakat
ka mekkeen
ka lechtik in kaal yetel u kaal a kab

ka taakik a tan jool yetel in tan joolal
ka chan tsuutskeen tin chi
ka tiinik in kan
ka luksik in xanab
ka jiitik a kab yetel in kab
ka baytik u tsootsel in jool
ka bibitsik in xikin
ka bibitsik in tux,
ka ki witik in nak,
ka jaaxtik u muk in wook
ka chan julkab ichil u tmil in chowak eex

ka yot chachik in najalt
u tsookole ka ki tookikteen

30

Pequea y bella esposa


Mi pequea y bella esposa
cuando llego a casa ests sonriendo
me bajas la carga
me apagas el enfado de la mirada,
me abrazas
enlazas mi garganta con el candado de tus
brazos
juntas tu frente con mi frente
me besas suavemente en la boca
guindas mi hamaca
me quitas los zapatos
tejes tu mano con la ma
acaricias mi cabellera
me aprietas de las orejas,
me acaricias los hoyuelos,
me cies de la cintura,
me frotas en los muslos
introduces suavemente tu mano en la bolsa de
mi pantaln
manoseas mi salario
despus dulcemente me lo quitas.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB UKPEL.


1.-In x kiichpam .- Mi bella
2.- Ken kjkeen .- Cuando llego
3.-Sakcheej.- Sonrisa
4.-Ka wemsik .- Bajas
5.-In kuuch .- Mi carga
6.-Ka tuupik .- Apagas
7.-U tsikil .- El enojo
8.-Ka mekkeen .- Me abrazas
9.-Ka lechtik .- Enlazas
10.-Kaal a kaboob .- Candado de tus brazos
11.-Ka taakik .- Pegas
12.-A tan jool .- Tu frente
13.-Ka tsuutskeen .- Me besas

14.-Ka tiinik in kan .- Tiendes mi hamaca


15.-Ka luksik .- Quitas
16.-Ka jiitik .- Tejes
17.-Ka baytik .- Acaricias
18.-Ka bibitsik : Aprietas
19.-Ka witik .- Cies
20.-Ka jaaxtik .- Frotas, pasas la mano
21.-Ka chan julkab .- Metes la mano
22.-Tmil in chowak eex .- Bolsa del pantaln
23.-Ka yot chachik.- Manoseas
24.-Ka tookikteen .- Me lo quitas

MEYAJ WAK PEL


KU TSOOK A XOOKIK JACH TU BEEL LE IIK TAAN IN CHAN X KIICHPAM ATAN A
KAAJ TSIBTIK LE BAAX TA NAATAJ JEBIX SUUK A TSIKBAL.

31

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Suunen


Koolel ti teen tsook a nachtal,
miin wojel baax uch in beetki;
tioolal tin tuukul ta woolal
le beetik tin wuuyik tin kimil.

Tumen teech in yakumeech,
tin puksiikal teech kaajaaneech,
in kate kaa suunakeech,
in yakunal kin tsaik ti teech.

Tsook u sen man yaabkach kiinoob,
chen tin sen tuukul ta woolal
u kaajsikten u yaabkach baaloob,
in puksiikal yetel yaj olal.

Kin wuuyik ka biinitik teen,
tiaal kaa pajchajak in kuxtal,
kaa suunakeech tin wiknal,
ta tsel in kat antal.


Gerardo Can Pat

MOLAY TAANOOB WAXAKPEL.


1.-Suunen .- Regresa
2.- Ti teen .- De m
3.-Tsook a nachtal .- Ya te alejaste
4.-Miin wojel .- No s
5.-Baax uch in beetki .- Qu hice
6.-Ta woolal : Por tu culpa
7.-Tin wuuyik .- Siento, oigo
8.-Tin kimil .- Me estoy muriendo
9.-In yaakumeech .- Te amo
10.-Teech kaajaaneech.- T vives
11.-In kate .- Quiero
12.-In yaakunal .- Mi amor
32

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

13.- Kin tsaik ti teech .- Te lo doy


14.-Tsook u sen man .- Ya pasaron
15.-Yaabkach kiinoob .- muchos das
16.-Tin sen tuukul .- Estoy pensando mucho
17.-U kaajsikteen .- Me recuerda
18.-Yetel yaj olal .- Con tristeza
19.-Ka biinik teen .- Que me hace falta
20.-Kaa pajchajak .- Que pueda
21.-Tin wiknal .- Conmigo
22.-Ta tsel .- A tu lado
23.-In kat aantal.- Quiero estar

MEYAJ UKPEL

YAX BIIN XOOKIK LEN MAALOB LE IIK TAAN SUUNEN JEKA YAAN A TSIBTIK YETEL
A TAANOOB LE BAAX TA NAATAJ, JEEBIX SUUKAAN A TSIKBAL

Chen ta woolal


Chen ta woolal chan x chup, chen ta woolal
chen ta woolal ku yokol in puksiikal
chen ta woolal chan x chup, chen ta woolal,
chen ta woolal tioolal kiichpamil.

Baax uch in beetik kiichpan x chupal,
utiaal a tsaikten a yaakunaj;
teeche kaajaaneech tin puksiikal,
maatech in tuubseech chan sak pakal.

Ich tulakal ti kooleloob,
in wilke teech u taj kiichpamil;
jach taj jatsuts in wilka wichoob,
bey u yichoob juntul koolebil.

Wa teech ka wotik kaa tsookokbel,
kin maaniktech junpel jatsuts boch;
wa kat kin weestech in yaakunal
samal kin kajsik junpel k otoch.

33

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Wa tioolal k yaalaal bin otsileen.


ma tuukultik tioolal lelo x chupal,
in puksiikal yetel in kuxtal
kin kuubik teech yetel yaakunal.


Gerardo Can Pat

MOLAY TAANOOB BOLONPEL.


1.-Chen ta woolal .- Slo por tu culpa

2.- Chan x chup .- Muchachita
3.-Ku yokol .- Llora
4.-In puksiikal .- Mi corazn
5.-Tiool a kiikpamil .- Por tu belleza
6.-Baax uch in beetik .- Qu hice
7.-Tsaikteen a yaakunaj .- Dame tu amor
8.-Kaajaaneech .- Vives, radicas
9.-Maateech in tuubseech.- No te olvidar
10.-Chan sak pakal .- Paloma blanca
11.-Ich tulakal .- Entre todas
12.-Ti kooleloob .- De las mujeres
13.- In wilke (In wilike) .- Veo
14.-Taj jatsuts .- Muy bonita
15.-Bey u yichoob .- Como sus ojos
16.-Juntul koolebil .- Una virgen
17.-Wa teech ka wotik .- Si tu quieres
18.-Kin maanikteech .- Te compro
19.-Jatsuts boch .- Rebozo bonito
20.-Kin weesteech .- Te muestro
21.-Junpel otoch .- Una casa
22.-Bin otsileen.- Que soy pobre
23.-Ma a tuukultik .- No lo pienses
24.-Yetel in kuxtal .- Con mi vida
25.-Kin kuubik teech .- Te entrego
26.-Samal kin kajsik .- Maana comienzo

34

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ WAXAK PEL

BATAN BIIN A XOOKIK LENKECH MAALOB LE IIK TAAN CHEN TA WOOLAL, KU TSOOKOLE A KAAJ
TSIBT LE BAAX TA NAATAJ, JEEBIX SUUKAAN A TSIKBAL.

In paakat yetel juntul teel
















In paakate
tu yalkab baxal yokol koot.
ma nachchaji.
ka tochpaj yetel u yook juntul teel.
ka tu jetjatsuba tu yokol koot,
ka tu jetjatsuba tu yanal teel.
Teele.
tu lataj u neekil in paakat yetel u xaaw;
tu chichikaj u neekil in paakat yetel u
chichiltunil u mooch;
tu totochaj xan u neekil in paakat yetel u
kan lobcheil u koj.
Teele.
u takchamaj in paakat.
35

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

ma tin naatik.
baaxten tu pikipktaj yetel u xiik.
le chichiltuniloob tu chochokaj tin paakato.
U tsookole.
sebaan tu choaj in paakat,
yetel u chak nookil u kaal.
jach kiimak u yol in paakat.
tu kaa yotaj alkab baxal yokol koot.
ma pajchaji.
tumen teele tu kaa lapaj yetel u koj
yetel u xaaw.
u tsookole.
ka tu kii kaalaj ichil u sooy

Briseida Cuevas Cob

MOLAY TAANOOB LAJUNPEL.


1.-In paakat .- Mi mirada
2.- Yalkab baxal .- Corre jugando
3.-Yokol koot .- Sobre la albarrada
4.-Ma nachchaji.- No se alej
5.-Kaa tochpaj.- Y tropez
6.-Juntul teel .- Un gallo
7.-Tu jetjatsuba .- Se azot
8.-Yanal teel .- Debajo del gallo
9.-Tu lataj .- Suspendi

10.-Neekil in paakat .- Pupila de mi mirada


11.-Chichiltunil .- Guijarros
12.-Mooch, xaaw .- pata de ave
13.- Tu totochaj .- Picote
14.-Kan lobcheil.- Coa amarilla
15.-U koj .- Pico de ave
16.-U takchamaj .- Tiene pisada
17.-Ma tin naatik .- No lo entiendo
18.-Tu pikipktaj .- Abanic

36

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

19.- Yetel u xiik .- Con su ala


20.-Tu chochokaj .- Achoc
21.-Chak nookil .- Ropa roja
22.-U kaal .- Su garganta
23.-Jach kiimak u yol .- Muy contento
24.-Kaa yotaj yalkab .- Y quiso correr
25.-Ma patchaji .- No pudo
26.-Tu kaa lapaj .- Apres de nuevo

MEYAJ BOLON PEL



TANILE YAAN A KIKI XOOKIK LE IIK TAAN IN PAAKAT YETEL JUNTUL TEEL,
JEKA JEEBIK SUUKAAN A TSIKBAL A KAAJ TSIBT LE BAAX TA NAATAJ

X maa xambil



X ma xambil,

litlaankil a wokot.

A cheeje

u kaay sakpakal

jetsik in wol.


U pepenil a kaboobe

ku xiknal tak tin kaal,

u piitsil a tseeme

ku yukbal tin puuk.


U yooxol a musik,

a xiknal tin wetel,

a tsuutstin chie,

ku kujsiken kaan,

Kin katik ti in Yuumtsil

bik u nachkunseech teen,

wa biin u biseeche,

in kat kaa u biseen ta wetel.


Descalza



















Descalza,
de puntillas bailas.
Tu risa
es el canto de la torcaza
que apacigua mis sentidos.
La mariposa de tus brazos
vuela en torno a mi cuello,
la seda de tus senos
tiembla en mis mejillas.
Lo tibio de tu aliento,
tu vuelo conmigo,
tus besos en mi boca,
me llevan hasta el cielo,
donde le pido al Seor
que jams te aleje de m,
y si un da te lleva
quiero que me lleve contigo.

37

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ LAJUN PEL



BATAN A KAAJ KIKI XOOKIK LE IIK TAAN X MAA XANBIL, JEKA JEEBIK SUUKAAN
A TSIKBAL BIIN A TSIIBT LE BAAX TUUKULNAJEECH YOKLAL

KAXAN TSIKBAL KAA PEL



KAANAAN A TSIKBAL YETEL JUNTUL KOOLNAL UTIAAL U TSOOLIKTEECH BIX
KU MEYAJ TE KAXO

1.-Le kan a wilmaj tuux bin a kool kax Baax suukaan a meentike?
2.-Jaypel tsak kool ta beetaj jaabake?
3.-Paybeen a kajsa kool, Suukaanteech a joos u sakab tie yuumtsiloob?
4.-Bix ka meyajtik le chakbeen?
5.-Baax sajbeenile ku yaantal le ken a chakik le polok cheobo?
6.-Bikix u kiin utiaal u tokak le koolo?
7.-Bikiin ku kajal le jaajaal?
8.-Bix ka pakik wa ka oksaj xiim?
9.-Baax kiin ka joopol a pak?
10.-Chen xiim ka pakik ich kol, wa suuk a pakik ulak janalbeenoob?
11.-Ka meentik Chaa chak, Okotbatan wa jejels loojil?
12.-Makalmak baalcheob wa chichoob ku jantkoob a pakaloob?
13.-Bikiin a kaaj jooch?
14.-Tsook a mentik a kumchei?
15.-Yaabkach a waalakoob ka tsemtik yetel ixiim?

MOLAY TAANOOB BULUKPEL.


1.-Tsak kool .- Mecates de milpa.*
2.- Paybeen a kajsa .- Antes de comenzar.
3.-A kool .- Tu milpa.
4.-A joos u sakab .- Sacas su bebida ritual.

38

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

5.-Yuumtsiloob .- Seores del monte.



6.-Le chakbeeno .- Esa milpa rosa
7.-Sajbeenile .- Peligros.
8.-Tokak le koolo.- Quemar la milpa .

9.-Le jaajaalo .- Ese tiempo de lluvias.

10.-Ka pakal .- Siembras.
11.-Oksaj ixiim .- Sembrar maz.

12.-Joopol a pak .- Comienza a deshierbar.
13.- Janalbeenoob .- Alimentos.
14.-Chaa Chak .- Ceremonia para pedir lluvia.
15.-Okotbatan .- Ceremonia agraria.
16.-Jejels loojil .- Diferentes ritos agrarios.
17.- Makalmak baalcheob.- Cules animales.
18.-Makalmak chichoob .- Cules pjaros.
19.- Jooch .- Cosechar.
20.-Kumche.- Troje.
21.- Waalakoob .- Animales domsticos.
22.-Ka tsemtik .- Cras.

AUTOEVALUACIN


TUNTAJ KAANBALE KAAPEL.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD KAAPEL.
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
1.-Nio indio 11.-Regresa
2.-Nio pequeo 12.-Llano, llanura
3.-La ignorancia 13.-Amarnos
4.-Un solo hogar 14.-Qu te hice
39

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

5.-Ya te alejaste 15.-Ven a jugar


6.-Todos los nios 16.-Nos encierra
7.-Te ensear a leer 17.-En mi pensamiento
8.-Necesario 18.-Conmigo
9.-Tienen sed de aprender 19.-Por tu causa
10.-Grandes selvas 20.-Nos da poder
BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO
1.-Koolel ti teen tsook a nachtal 11.-Yaabkach baaloob
2.-Miin wojel 12.-Ka suunakeech
3.-In puksiikal 13.-In kat aantal
4.-Le iik taan 14.-Teen kaajaaneen waye
5.-Tin wuuyik tin kimil 15.-Kin tsaik ti teech
6.-Jeka yaan a tsibtik 16.-Tsook u man yaabkach kiinoob
7.- Teen in yaakumeech 17.-Yetel yaj olal
8.-Jeebix suukaan a tsikbal 18.-Tin wiknal
9.-Teech kaajaaneech teelo 19.-Ku kaasikteen
10.- Chen ta woolal 20.-Chan x chup

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN
1.-Tuux ka meentik a kool? 11.-Baax suukaan a meentike?
2.-Jaypel tsak kool ta beetaj? 12.-Baax kiin ku joopol a pak?

40

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

3.-Baax ka meentik? 13.-Suuk a pakik buul?


4.-Tuux ka bin? 14.-Suuk a pakik iik?
5.-Suukaanteech a joos u sakab tie 15.-Tsib u kaabaob ti ulak janalbeenoob
yuumtsiloob?
6.-Baax le chakbeen? 16.-Baax tiaal le Chaa Chako?
7.-Baax sajbeenile ku yaantal 17.-Baax u kat yaal loojil?
le ken a chakik le polok cheob?
8.-Baax kiin ku tokak kool? 18.-Makalmak baalcheob ku jantikoob

a kool?
9.-Bikiin ku kajal le jaajaal? 19.-Makalmk chichoob ku jantikoob

a pakaloob?

10.-Bix ka pakik xiim? 20.-Bix u luumil a kool?
TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA
1.-In paakat 11.-Ka tu jetjatsubaj
2.-Ma tin naatik 12.-U chak nookil u kaal
3.-Yokol koot 13.-Tu yanal teele
4.-Yetel u xiik 14.-Kan lobcheil u koj
5.-Tu lataj u neekil 15.-Kaalaj ich u sooy
6.-Tu chochokaj 16.-Kaa tochpaj
7.-Ma nachchaji 17.-Tu kaa yotaj alkab
8.-Sebaan tu choaj 18.-U yook juntul teel
9.-Chichiltunil u mooch 19.-U takchamaj in paakat
10.-Maa pajchaji 20.-Ku kujsikeen kaan
TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB
41

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

42

Javier A. Gmez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 3

JAATSUL OXPEL.

OBJETIVOS

Que el estudiante incremente su dominio del


Idioma Maya con la lectura y traduccin de
textos.

Que el alumno contine desarrollando


su eficacia comunicativa por medio del
dilogo.

Que el estudiante al realizar una entrevista


sobre El Trabajo de la Mujer mejore su
habilidad para hacer preguntas y para
traducir material lingstico autntico,
incrementando
paralelamente
su
conocimiento socio-econmico sobre el
pueblo maya.

Las lecturas de esta unidad provienen de Le Dzaak suuk u beetaal wey Yucataane. Lucila Caballero,
Martha B. Yam Sosa y Jos Manuel Tec Tun, INI, SEDESOL, 1993.Todos los trabajos que debe realizar
el alumno , vocabularios y Autoevaluacin, fueron diseados por el Autor.

43

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Taanoob yoolal le meyaja



Ichil le yaabkach baaxoob suuk u
beetaaloob wey tu luumil Yucataane, le tsaak
yetel xiwo uch joopok u meyajtaal tumen
winik, kex ma je bix kaach uche, tumen
yaab baaxoob tsook u kexel ti ikil binik u
man le jaaboobo. Kex beyo, leyli u meyaj ti
le kaajoob tak bejlao.

Yoolal jach bix u yuchul le tsaak
yetel le xiwoobo, yaab makoob ku taktal
u yojeltikoob. Le baax jeela ku chikpajal ti
le yaabkach u jejelasil tsiboob beetaanoob
tu kiiniloob bejlaa. Ulak tuux xan ku
yilaal le baaloob ku yaalaaloob yoolal bix u
tsaakikuba le masewal kaajoob kaacho, ti le
nalteobo, ti mejen baaloob pataanoob yetel
kat, wa ti ulak baaloob. Wa ka ketlantaak
le baaloob jeelooba jeel u pajtal u yilaal bix
le okol kuj yetel bix u tsaakikuba le maayaob
uch kaacho jumpelili yaanikoob. Yoolal le
baaxoob jeelooba, jeel u pajtal k aalike le
maayaobo tu kajoltoob yaabkach baaloob
yoolal le tsaakoobo.

Le ka kuchoob kaajal waye le sak
winikoobo, ti chun u xaakpajal le tsaak ku
meyajtaal waye yetel le tu taasajoobo.

Bejlae yaab makoob u tsaamaj u
yoloob u yiloob bix u meyajoob le xiwoob
ku tsaakankiloob tiaal xan ka u beetoob u
meyaj, tumen le tsaak taasaab tumen le sak

winikoobo ma jach yaab, baax jelaan ti le


yaan waye. (Menndez, 1983)

Ti le siglo man yetel ti le yaanikoona
yaabkach tsiboob beetaaboob yoolal bix u
meyajtaal le tsaak yetel xiwo; ku tsookole
aanchaj Aj tsaakoob u jach tsaubaob u
kjoltoob le xiwoob ku tsaakoobo, yetel u
tuukulil ka meyajnak tiob, tial xan u tsakoob
le kojaaniloob ku tsaakikoob yetel le maambil
tsaakoobo, tumen ku yaalikoobe, le xiwoobo
leyli maaloboobe (Rendn, 1875).

Ma sen uche, Universidad Autonoma
ti Yucataan, Secretaria ti Educacin Pblica,
Instituto ti Investigaciones Cientficas ti
Yucataane tsook u sen tsaik u yoloob u
yilikoob baax ku sen uchul yetel le tsaak ku
beetaal yetel le xiwo.

Yaan jaypel ti le bix u tsaabal le
tsaako yetel xiw bejlao tanili u meyajtaal
tumen le masewaloob le ma kuchuk le sak
winikoobo; ichiloobe ti yaan lelooba: u
yichkilil le tsaakaob beetaanoob yetel xiw
ku tsaabal ti le kojaanoobo; took, keex yetel
le chikilbesab ku beetaaloob ti mako. Ulak
baaxoob ku beetaaloob tiaal ka aanchajak u toj
olal winike leti lelooba: Chaa chak, Jets
luum, tiibil olal yetel ulakbaaloob, leyliu
beetaaloob tak tu kiiniloob bejlae.

MOLAY TAANOOB LAJKAAPEL.


1.-Yoolal le meyaja .- Sobre este trabajo
2.-Suuk u beetaloob.- Acostumbrados a hacer
3.-Tsaak yetel xiwo.- Medicina con hierbas
4.-uch joopok .- Hace tiempo comenz

5.-Bix kaach uche .- Como antiguamente
6.-Tsook u kexel .- Ya cambi
7.-Ikil biinik u man :.- En que iba pasando
44

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

8.-Le jaaboobo .- Los aos



9.-Kex beyo .- Aunque sea as

10.-Tak bejlao.-Hasta hoy
11.-Ku taktal .- Tienen ganas
12.-U yojeltikoob .- Saberlo ellos

13.- Ku chikpajal .- Aparece
14.-U jejelasil tsiboob .- Sus diferentes escritos
15.-Masewal kaajoob .- Pueblos indios
16.-Ti le nalteob .- En los libros
17.-Pataanoob yetel kat .- Modelados con barro
18.-Le okol Kuj .- La religin
19.- Junpelili yaanikoob .- Son una sola cosa
20.-Le ka kuchoob .- Cuando llegaron
21.-Ti chun u xaakpajal .- Comenz a revolverse
22.-U tsaamaj u yoloob .- Pusieron su voluntad
23.-Taasaab .- Fue trado
45

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

24.-Le sak winikoob.- Los hombres blancos


25.-Jelaan ti le yaan waye .- Diferente a la que hay aqu
26.-Le maanbil tsaako .- Esa medicina comprada
27.-Took.- Sangra
28.-Keex .- Cambio o trueque
29.-Chikilbesab.- Santiguar

MEYAJ BULUK PEL

YOKOL LE XOOK TAANOOB YOOLAL LE MEYAJA, A KAAJ A TSIKBA YETEL


JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBA YAAN
YANAL UTIAAL U NUKIKTEECH.

1.-Baax kiin joop u meyajtaal le tsaak yetel xiwo way Yukataane?
2.-Baax uchchajal ikil biinik u man le jaaboobo?
3.-Baax tak u yojeltikoob yaab makoob?
4.-Tuux ulak ku yilaal xan le baaloob ku yaalaal yoolal u tsaakikubaj

masewal kaacho?

5.-Baax jee u yuchu wa ku ketlantaak le baaloob jeelooba?


6.-Yoolal le baaxoob jeelooba, Baax jeel u pajtal k aalike?
7.-Bikix u chun u xaakpajal le tsaak ku meyajtaal waye?
8.-Baax kiin beetaab yaabkach tsiboob yokole tsaak yetel xiwo?
9.-Yetel baax ulak ku tsaakaal winike way Yukataane?
10.-Baax tu meentaj le Universidad Autnoma ti Yucataane?
11.-Yetel baax ku yichkil le max kojaan utiaal u yutstal?
12.-Baax tiaal ku chikilbesab makoob?
13.-Baax ulak ku beetaal utiaal ka aanchajak toj olal ti winike?

46

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Baanten kaanaan le tsaak ku beetaal ti u kaajiloob Yucataano


Le tsaak ku beetaal yetel xiwo jach
kaanaan ichil u kaajiloob Yucataan tiaal u
yaantal toj olal , tiaal u cha u yol mak wa
tiaal ma u kojaantal .

Le baalooba tsikbatbil beetaabik
tumen k uchben chilabkabiloob ti u paalaloob,
ti kuentoob , leyendaob wa ti ulak tsikbaloob
suuk u beetikoob.

Le
tsaak
ku
beetaaloob
tu
kaajiloobYucataan yetel le xiwoobo, k-aalik
tie junmuch meyajoob ku beetaaloob tiaal
u tsaakaloob kojaaniloob yaan baax u yilaob
yetel u tuukul le kaajoobo bey xan yetel le
baaxoob u yojeloobo. Le baaxooba patbil
beetaabik toon tumen k uchben chilabkabiloob,
jee bix masewal winike bey le sak winiko, tu
yoolal le baax bapachtmil mako yetel tu
yoolal max yetel ku bisikuba utiaal u yaantal
toj olal.

Le tsaak jeela u jatsmaj le
kojaaniloob ku tsaik ti xiiboob wa
kooleloobo, ti paalaloob wa ti nukuch
winikoob , le kiinoob ikil u tsaikoobo,
bix u tsaik , bix u tsaakal yetel yaan
kiine, bix uchak u kalantikuba winik
tiob

Ku tsookole ku beetik
u muchikuba kaaj , tumen ku
beetik xan u mul tsikbatikoob
baax u yojeloob tak le ken
kuchuk ojeltibil tumen

tulakal kaaj; jach kajoltaan, yetel yan u tsoolil


maxoob meyajtik.

Le baaxoob ku meyajoob tiaal le
tsaako chen chaabil u kaxaantaaloob, ku
tsookole ma koojoobi; le maxoob meyajtiko
matech u katikoob yaab taakin yoolal u
tsaakoobo, le yoolale ma kooj u jokol
jeex le maambil tsaako; tu yoolal lelo jeel u
pajchajal u yaalpajale le tsaak ku beetaal yetel
xiwo jeel u meyaj ti kaajoob tiaal ka pajchajak
u yaantal toj olal tiob.

47

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB OXLAJUNPEL.


1.-Baanten kaanaan .- Por qu es necesario
2.- Tiaal u yaantal .- Para que haya
3.-Toj olal .- Salud.
4.-U cha u yol.- Tome nimo
5.-Ma u kojaantal .- No se enferme
6.-Beetaabik tumen .- Hecho por

7.-K uchben chilabkabiloob .- Antepasados


8.-Wa ti ulak .- O a otro

9.-Suuk u beetikoob .- Acostumbrados a hacer


10.-Junmuch meyajoob .- Un trabajo en grupo
11.-Le baaxoob u yojeloob.- Lo que saben.
12.-Patbil beetaabik toon .- Nos lo dejaron.
13.- Bapaachtmil .- Lo que nos rodea

14.-U jatsmaj le kojaaniloob.- Clasifica las enfermedades.


15.-Ti nukuch winikoob .- A los ancianos.
16.-Le kiinoob ikil u tsaikoobo.- La poca en que d
17.-Bix u tsaik .- Cmo d
18.-Bix u tsaakal .- Cmo se cura
19.- U kalantikuba winik .- Cuidarse el hombre
20.-Muchikuba kaaj .- Se rene el pueblo
21.-Ken kuchuk ojeltbilil .- Cuando se llega a saber
22.-Chen chaabil .- Es fcil
23.-Ma koojoobi .- No es caro.
24.-Maatech u katikoob .- No piden.
25.-Yaab takiin .- Mucho dinero.
26.-Jeel u pajchajal .- Se puede.
27.-Jeel u meyaj ti kaajoob .- Le puede servir a los pueblos



48

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ LAJKAA PEL



YOKOL LE XOOK BAAXTEN KAANAAN LE TSAAK KU BEETAAL TI U KAAJILOOB
YUCATAANO BIIN A CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL
A MEENTIKTI LE KAT TAANOOB YAAN YANAL UTIAAL U NUKIKTEECH.

1.-Baax tiaal le tsaak ku betaal yetel xiwoob ichil u kaajiloob Yukataan?
2.-Maxoob tsikbaltajoob tiu paalaloob yokol le tsaako kaachij?
3.-Baax k aalik yokol le tsaak ku beetaal te tu kaajiloob Yukataane?
4.-Maxoob tu paatajtoon le kajolal yokole tsaakoob?
5.-Le maaya tsaak Bix tu jatsmaj le kojaaniloob?
6.-Le maaya tsaak Bix ku beetik u muchikubaj kaajoob?
7.-Tuux ku kaxantaal le baax najben utiaal le tsaako?
8.-Kooj u tojol u meyaj le Aj tsaako?
9.-Baax jeel u pajtal k aale yokol le tsaako ku meentaal yetel xiwoob?

10.-Jayten u tsaakmajeech juntul Aj tsaak yetel xiwoob?

49

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Baaxten leyli u meyajtaale



Yoolal kapel baale, leyli u meyajtaal
le tsaak yetel xiw wey Yucataane: le baaxoob
beetik ma u seb saataloobo yeteI le baaxoob
beetik u biin u saataloobo.

1. Paatale tu yoolal le baaxooba:

A) Yoolal yaabkach makoob u
yojeloob tsaak yetel, ichiloobe: J meenoob , le
ku tsaakoob chen yetel le xiwoobo, le x kam
chaambaloobo (komadronaob) yetel ulakoob
kaajaanoob wey tu noj luumil Yucataane;
yoolal lelo yaab makoob ku biinoob tu
yiknaaloob jebix u chikpajal ti le tsool
kaabaob beetaanoob tumen Instituto Nacional
Indigenista, Coplamar Culturas Populaares yetel

ulak molayoob.

B) Yoolal xan ku sen meyaj ti le
laktsililoob, maxoob xan tu kanajoob ti u
uchben chilabkabiloob, le yoolale le tsaak
jeela ma tu jan saatal.

C) Yoolal ma kooj yetel yoolal seb u
kaxaantaal ken le maambil tsaako, le beetik u
yilaal maalobil tiaal ka u tsaakuba mak le kiin
ken kojaanchajak.

Yoolal maalob tiaal u tsaakal jaypel
kojaaniloob oli jebix le iikiI u kaajoobo,
baaxoob ma tu pajtal u tsaakaloob yetel le
maambil tsaako.

MOLAY TAANOOB KANLAJUNPEL


1.-Leyli u meyajtaale.- Todava se trabaja
2.-Kaapel baale .- Dos cosas
3.-Seb u saataloobo .- Pronto se pierden
4.-Paatale .- Qued
5.-Yaabkach makoob .- Muchas personas
6.-Ichiloobe .- Entre ellos
7.-J meenoob .- Sacerdotes agrarios
8.-X kaam chaambaloobo.- Las parteras empricas
9.-Noj luumil .- Gran tierra
10.-Ku biinoob .- Van
11.-Tu yiknaloob .- En compaa de ellos, en su domicilio
12.-U chikpajal .- Aparece
13.- Tsool kaabaob .- Censo
14.-Ulak molayoob .- Otras instituciones
15.-Le laktsililoob .- Las familias
50

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

16.-Tu kanajoob .- A prendieron


17.-uchben chilabkabiloob .- Antepasados
18.-Ma tu jan saatal .- No se pierde rpidamente
19.- Ma kooj .- No es caro
20.-Seb u kaxaantaal .- Pronto se encuentra
21.-Le maambil tsaako .- La medicina comprada
22.-Ka u tsaakuba .- Que se cure
23.-Ma tu pajtal .- No se puede
24.-Ken kojaanchajak .- Cuando se enferme.
25.-Jaypel kojaaniloob.- Cuntas enfermedades
26.-Oli jebix .- Casi como
27.-Le iikil u kaajoobo .- El viento de los poblados

MEYAJ OXLAJUN PEL



BIIN A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YOKOL LE

XOOK BAAXTEN LEYLI U MEYAJTAALE, JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT CHIOBE


YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BAAX BIIN U NUKIKTEECH.

1.-Baaxe kaapel baale yoolal tak bejlae ku meyajtaal le tsaak yetel xiw wey
Yukataane?
2.-Maxoob u yojeloob tsaak yetel xiwoob?
3.-Baaxten ma tu seb saatal le tsaaka?
4.-Baax olal ku yilaal maalobil utiaal u tsaakuba mak?
5.-Jee u pajtal u tsaakal kojaaniloob ma uchak yetel maanbil tsaako?
6.-Baax jet najben u kaansaal?
7.-Baax ku beetikoob le molayoob?
8.-Baax tiaal tan u kaalal le bejoob?
9.-Tuux ma u pajtu kaxantaal le tsaak xiwoob?
10.-Yetel baax tan u kexikoob le kaajoob le baaloob suuk u betikoob?
Makamaak ti le kojaaniloob suuk u tsaikoobo yetel baaxoob beetik u yaantaloob.

51

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Makamaak ti le kojaaniloob suuk u tsaikoobo yetel baaxoob


beetik u yaantaloob.


Jebix yaalik le tsoolil tsiboob
beetaan tumen Secretara ti Salubridad
(Kajoltaan bejla yetel u jel kaaba: Servicios
Coordinados ti Salubridad Pblica) tu jaabil
1987, le kojaaniloob jach ku tsaikoob ti
le u kajnaliloob le kaajoobo, leti lelooba
kasnakiloob, kojaaniloob ti u beel u yiik
mak yetel le ku tsaikoob tu yootel mako.
Le kojaanilooba leyli le ku tsaikoob ti le
mejen kaajoob jebix u yaalikoob le maxoob
ku tsaakoob yetel xiwo, baale letiobe yetel
ulak kabaob u kajoltmajiloob.

Le maxoob ku tsaakoob yetel xiwo,
ku jatslantikoob le kojaaniloob beyila: le ku
tsaikoob ti paalal wa ti nukuch winiko, ti xiib
wa ti x chup, u kiiniloob ikil u tsaikoob, yetel
le ma jach ojeltaan bix u tsaikoobo: kaakas

52

ichil (oojo), kaakas iik, akab kilkab. Utiaal


le makoob jeelooba, le kojaanilooba yaan
tsaak u tialintoob, ma jebix u tialint le j tsaak
yaajoob ku kon tsaakoobo, tumen letiobe ma
tu pajtaloob yeteloob, ma u meyajoobil.

Yaab baaxoob beetik u yaantal
le kojaanilooba, yoolal lelo ma tu jan
tsaakaloob yetel mejen tsaakoob. U yaantal
le kojaaniloobo, yaan baax u yilaob yetel
bix kajlik winik, wa maalob wa ma, yoolal le
baaloob suuk u beetiko, bey xan yoolal tuux ku
meyaj.

Je bix u yaalik kaaje, ti u yaabil
le kojaaniloobo u yojeloob bix unchak
u kalaantikubaob tiob wa sis, wa chokoj u
kuuche u yojeloob, wa u yojeloob bix taalik le
kojaanilo, wa mae, leylie.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB JOOLAJUNPEL.


1.-Makalmak .- Cul
2.-Suuk u tsaikoob .- Acostumbra dar
3.-Jebix yaalik .- Como dice
4.-U kaajnaliloob .- Sus habitantes
5.-Kasnakiloob .- Enfermedades de origen digestivo
6.-Ti u beel u yiik .- Del aparato respiratorio
7.-Ti le yootel .- De la piel
8.-Le mejen kaajoob .- Pequeos pueblos
9.-Baale letiobe .- Pero ellos
10.- U kajoltmajiloob .- Las conocen
11.-Ku jatslantikoob .- Las clasifican
12.-Ti paalal .- De nios
13.- Ti nukuch winikoob .- De ancianos
14.-Ti xiiboob .- De hombres
15.-Ti x chupalal .- De mujeres
16.-Kaakas ichil .- Mal de ojo
17.-Kaakas iik .- Mal viento
18.-Tsaak utiaalintoob .- Medicina para ellas
19.- Ma tu pajtaloob .- No pueden
20.-Ma u meyajobil .- No es su trabajo
21.-Mejen tsaakoob .- Pequeas medicinas
22.-Le baaloob suuk u beetikoob .- Las cosas que estn acostumbrados a hacer
23.-Tuux ku meyaj .- Dnde trabaja
24.-Bix uchak u kalaantikubaob .- Cmo se deben cuidar
25.-Wa sis u kuuche.- Si es fra su carga
26.-Wa chokoj u kuuche .- Si es caliente su carga


27.-Bix taalik .- Cmo vino

53

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ KANLAJUN PEL



YOKOL LE XOOKO MAKAMAAK TI LE KOJAANILOOB SUUK U TSAIKOOBO
YETEL BAAXOOB BEETIK U YAANTALOOB A KAAJ TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET
KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL U
NUKIKTEECH.

1.-Makamaak le kojaaniloob jach ku tsaikoob ti le u kaajnaliloob tile kaajoobo?
2.-Bix ku jatslantikoob le kojaaniloob le maxoob ku tsaakoob yetel xiwoob?
3.-Makamaak le kojaaniloob ma jach ojeltaan bix u tsaikoobo?
4.-Baanten u yaantal le kojaaniloob?
5.-Baax u yojeloob le kaajnaliloob yokol u yaabil le kojaaniloobo?

Maxoob ku tsaakoob yeetel xiw



Le maxoob meyajtik le tsaak yete1
xiwo ku jaatsaloob beya: le ku meyajtikoob
chen tu yotocho, yetel le ku meyajlikoob
utiaal u tsaakikoob je maxake.

Le maxoob kaalik ku tsaakoob
chen tu yotochoobo letiob le ku tsaakoob
yetel remedioo(Chan tsaakoob) le kiin
kojaan wa max ichil u yootochoob. Le bix
u yuchul le tsaaka ku taal u kaansajaal ti
chilabkabil tiaal ka pajchajak u yaantal toj
olal.

Wey Yucataane yaab makoob
u yojeloob bix u beetaal le remedioobo,
ku tsookole paatal tak bejlae, tumen le
maxoob u yojeloob ti le mejen kaajoobo la
kaansik ti u paalaloob.

U lakoobo leti le ku tsaakikoob
je maxak ka xiik tu yiknaaloobe. Ichiloobe
ti yaanoob le J meenoobo, le ku tsaakoob
chen yetel xiwo (yerbateroob), le x kam
chaambaloobo (komadroonaob), le maxoob
ku patsoob (ku yeetoob) yetel ulakob.

U meyaj le J meenoob yetel le

54

maxoob la tsaakoob chen yetel xiwo


ma jach jelaanoobi, chen baax jelaane
leti le bix u beetikoobo.

Le J meenoob utiaal u tsaakoobo
ku beetikoob payalchiob tuux ku meyaj tiob
xiwoob wa ulak baaloob. Le kuuboob ku
beetaaloob ti Yuumtsiloob, le pa iik ku
beetaal ti u winikilil mak, keexoob, jets
luumoob, loj naajoob, tuux kun yax man
kaajtal make, leyli xan letiob beetikoobe.

Le makoob ku tsaakoob chen
yetel xiwo maatech u beetikoob kuuboob
ti Yuumtsiloob wa nukuch meyajoob.

Le J meenoob yetel le makoob
ku tsaakoob yetel xiwo, kajoltaanoob
bey makoob suuk u tsaakoob yetel xiwe,
tumen u kajoloob le xiwoobo, bixoob,
baax u beelaloob yetel u yojeloob bix
unchak u beetikoob u meyajoob.

Ti tulakal le kaajoobo tuux
tsook yaan kex juntul x kam chaambali
(x-komadroona) max leyli kaaanaan ti
jumpel kaaje.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAKLAJUNPEL.


1.-Maxoob .- Quines
2.-Je maxake .- Cualquiera

3.-Chan tsaakoob .- Remedios


4.-Taal u kaansaal .- Vino a ensearse
5.-Yaantal toj olal .- Haya salud
6.-Paatal tak bejlae .- Se qued hasta hoy
7.- Ka u kaansik .- Que ensee

8.-Jee maxak .- Cualquiera

9.-Ka xiik tu yiknaloobe .- Que vaya con ellos.

10.-Ku patsoob .- Soban


11.-Ku yeetoob .- Soban
12.-Chen yetel xiwo .- Slo con yerbas
13.- Ma jach jelaanoobi .- No son muy diferentes
55

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

14.-Ku beetikoob payalchiob .- Hacen rezos


15.-Ulak baaloob .- Otras cosas
16.-Le kuuboobo .- Esas ofrendas
17.-Ti Yuumtsiloob .- Para los Seores de la Selva
18.-U winikil mak .- Su cuerpo de la persona
19.-Jets luum .- Ceremonia para apaciguar o tranquilizar a la tierra
20.-Loj naaj .- Ceremonia para bendecir la casa
21.-Yax man kaajtal .- Residir por primera vez en casa nueva
22.-Maatech u beetikoob .- No hacen, nunca hacen, no acostumbran a hacer
23.-Nukuch meyajoob .- Grandes trabajos
24.-Kajoltaanoob .- Son conocidos.
25.-U kajoloob le xiwoob .- Conocen las yerbas
26.-Baax u beelaloob .- Para qu sirven
27.-Bix unchak .- Como deben
28.-Yaan kex juntul .- hay aunque sea una
29.-Ti junpel kaaje .- En un pueblo

MEYAJ JOOLAJUN PEL



TSIKBALNEN YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YOKOL LE XOOK MAAXOOB
KU TSAAKOOB YETEL XIIW, JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT TAANOOB YAAN
YANAL UTIAAL A WUUYIK LE BAAX BIIN U NUKIKTEECH

1.-Bix ku jatsaloob le maxoob ku meyajtikoob le tsaak yetel xiwoob?
2.-Yetel baax ku tsaakoob le max ku tsaakikoob u laktsiloob chen tu yotoch?
3.-Yaab makoob way Yukataan u yojeloob meent remedioobo?
4.-A wojelt baax ku meentik le J meenoobo?
5.-Bix ku yaalal tie xunan ku kamik le chanbaaloob?
6.-Baax meyaj ku meentik le Aj yeet?
7.-Bix ku tsaak le J meeno?
8.-Max tiaal u beetal le kuuboob?
9.-Jaaj wa ku meentikoob kuub le makoob ku tsaakoob chen yetel xiwoob?

10.-Max ulak leyli jach kaanaan ti junpel kaaje?


56

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

KAXAN TSIKBAL OX PEL



KABEET A TSIKBAL YETEL JUNTUL KOOLEL WA YETEL JUNTUL X CHUPAL
UTIAAL U TSOOLIKTEECH YOKOL LE MEYAJ KU MEENTIK SANSAMAL.

1.-Ti baax latab kiin suuk a liksabaj?
2.-Baax janal a wojelt meentike?
3.-Ka biin wa juuch, ka maanik sakan, wa ka maan waaj ixiim?
4.-A woje chuuy, xookbi chuuy? Makamaak boonil uts ta wich?
5.-A woje kaay? Makamaak kaayoob ka kiki kaayik?
6.-Kux tun okot? Ka biin okot? Ka bisaab okot?
7.-A woje po? Yaab nook suukaan a poik?
8.-Uts ta taan biin xinbal te kiwik? Kux tun te ulak kaajoob?
9.-Ka tsemtik a waalakoob? Jaytuloob?
10.-A wojelt jiik a nook?
11.-Yaab a laktsiloobe? Jaytuloob?
12.-Ka biin payalchi tie kunaj?
13.-Yaanteech a kiliich pik juun utiaal a kamataan?

14.-Yaan a pakal? Uts ta wich le looloob?

MOLAY TAANOOB UKLAJUNPEL.


1.-Latab kiin .- Hora
2.-Suuk a liksabaj .- Acostumbras levantarte
3.-Baax janal .- Qu comida
4.-Juuch .- Masa, moler
5.-Ka maanik sakan .- Compras masa
6.-Waaj ixiim .- Tortilla de maz

7.-Chuuy .- Costurar
8.-Xookbi chuuy.- Hilo contado. Bordado de punta de cruz
9.-Makamak boonil .- Cul color
10.-A woje kaay? .- Sabes cantar?
11.-okot .- Bailar

57

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

12.-Ka bisaab okot? .- Te llevan a bailar?


13.- Po .- Lavar
14.-Yaab nook .- Mucha ropa
15.-Biin xinbal .- Ir de paseo
16.-Te ulak kaajoob .- En otros pueblos
17.-Ka tsemtik .- Cras
18.- Waalakoob .- Animales domsticos
19.- Jiik a nook .- Planchar tu ropa
20.Jaytuloob? .- Cuntos son?
21.-Kunaaj .- Iglesia, templo
22.- Kiliich pikjuun .- Libro santo, Biblia
23.-Kamataan .- Orar, rezar
24.-Looloob .- Flores

TUNTAJ KAANBALE OXPEL.



UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD OXPEL.
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
1.-Acostumbrados a hacer 11.-Hasta hoy
2.-Tierra 12.-Por eso
3.-La medicina 13.-Diferentes
4.-Con hierbas 14.-En los das de ahora
5.-Hace tiempo que comenz 15.-Se ve
6.-Aunque no 16.-Libros
7.-Antiguamente 17.-Pequeas cosas
58

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

8.-En que va pasando 18.-Con barro


9.-Aunque sea as 19.-Comparar
10.-Todava se trabaja 20.-Son una sola cosa
BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO
1.-Yaab makoob 11.-Le ken u yojeltab
2.-U yojeltikoob 12.-Yaab takiin
3.-Ku chikpajal 13.-Ma koojoobi
4.-Ka aanchajak toj olal 14.-Yokol le xooka
5.-Baanten kaanaan 15.-Jee u pajtal
6.-Tiaal ma u kojaantal 16.-Utiaal u nukikteech
7.- uchben chilabkabiloob 17.-U seb saataloobo
8.-U jatsmaj 18.-Le x kam chambaloobo
9.-Bix u tsaik 19.-Tu yiknaaloobo

10.- Muuchikuba kaaj 20.-Le tsool kaabaob

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN.


1.-Baax kiin joop u meyajtaal 11.-Baax tiaal ku chikilbesab
le tsaak yetel xiwoob way Yukataane?
makoob?
2.-Maxoob u yojeloob tsaak 12.-Tuux ma tu pjtal kaxantaal
yetel xiwoob?
le tsaak xiwoob?
3.-Baaxten ma tu seb satal 13.-Baax meyaj ku meentik le Aj yeeto?
le tsaaka?
4.-Jee u pajtal u tsaakal kojaaniloob 14.-Max tiaal u beetal le
ma uchak yetel maanbil tsaak?
kuuboob?

59

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

5.-Baax jet najbeen u kaansal? 15.-Max ulak jach kaanaan ti



junpel kaaje?
6.-Bix ku jatslantikoob le kojaaniloob 16.-Ti baax latab kiin suuk a
le maxoob ku tsaakoob yetel xiwoob?
liksabaj?
7.-Baanten u yaantal le kojaaniloob? 17.-Baax janal a wojelt meentike?
8.-Baax u yojeloob le kaajnaliloob 18.-Ka maan waaj ixiim?
yokol u yaabil le kojaaniloob?
9.-A wojelt baax ku meentikoob 19.-Makalmak boonil uts ta Vich?
le j-meenoobo?
10.-Bix ku yaalal tie xunan 20.-A woje kaay?
ku kmik le chanbaaloobo?

TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA


1.-Suuk u tsaikoob 11.-Kaakas iik
2.-Jee bix yaalik 12.-Tuux ku meyaj?
3.-Kaasnakiloob 13.-Chen tu yotocho
4.-U beel u yiik mak 14.-Kaansik ti u paalaloob
5.-Tu yootel makoob 15.-Ka xiik tu yiknaaloobe
6.-Mejen kaajoob 16.- Payalchiob
7.- U kajolmajiloob 17.-Makalmak ti le kojaaniloob
8.-Beyila 18.-akab kilkab
9.-U kiiniloob 19.-U tiaalintoob
10.-Kaakas ichil 20.-Ku kon tsaakoob
TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

60

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 4
JAATSUL KANPEL.

OBJETIVOS

Que el estudiante incremente su dominio


del Idioma Maya con la lectura y traduccin
de textos.

Que a travs de los Dilogos el alumno


incremente su capacidad de comunicacin
oral y escrita.

Que al realizar una entrevista sobre Cacera


el estudiante se ejercite en la elaboracin
de preguntas y en la traduccin de material
lingstico autntico.

Los textos de esta unidad proceden del libro Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche, Quintana
Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 76, 77, 52, 53, 116, 117, 132, 133, 140, 141. Los
ejercicios ,vocabularios y Autoevaluacin, fueron diseados por elAutor.

61

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

J Tsoon

Juntul make tan u biin kaxe kaa
tu yilaj waalakbal juntul kej. Le kaach tsuk
yol tsoon ku wakal, chen junpel palankeeta
ku yaalaal. Kaa tun tsoon le kej tumen le
make.
Le kaa j kuch yiknale, tu yilaj tsaay ti u yol
le tsoono, ku tsookole tats manjaan tu
winkilil le kejo, ka tu yaalaje: Eyaj, u yol le
tsoona, teaki kn in wilaaj tuux biina.

Tu tuultaj tuux biin le u yol le tsoone,
ma same kaa kuch tuux kimen juntul kitam,
ku yilke le u yol le tsoone, tats manjaan ti
le kitame.

62


Yaan in kaxtik u yol le tsoona, yaan u
meyaj teen tu kaaten

Tan u biine kaa tu yilaj juntul tsuub
kimen, ku yilke u yool le tsoone tats manjan
xan.

- Tuux tun biin u yol le tsoona?

- Yaan in kaxtik

Ku yilike u yol le tsoone chiik te
luumo kaa joop u panik. Ma same ku yilik
juntul baaj kimen; ku yilike tu pool le baaje ti
tsopokbal u yol le tsoone.

Bey uchik u kiinsik kantul baalcheoob
le make

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAXAKLAJUNPEL.


1.-J tsoon .- Cazador
2.-Biin kaxe .- Fue a la selva
3.-Tu yilaj waalakbal .- Lo vi parado
4.-Le kaacho .- En esa poca

5.-Ku wakal .- Detonaba


6.-Ku yaalaal .- Le decan
7.- Kaa kuch yiknale.- Cuando lleg donde estaba l
8.-Tu yilaj tsaay ti .- Vi que le acert
9.-U yol le tsoono.- La bala de la escopeta
10.-Tats manjaan .- Atraves

11.-Teaki .- Ahora
12.-Tuux biina? .- Dnde fue?

13.- Tu tuultaj .- Calcul, sigui

14.-Ma same .- No pas mucho tiempo


15.-Juntul kitam .- Un jabal
16.-Yaan in kaxtik .- Tengo que buscarlo
17.-Yaan u meyaj teen .- Me tiene que servir
18.-Tu kaaten .- Otra vez
19.-Tan u biine .- Se estaba yendo
20.-Juntul tsuub .- Una liebre
21.-Chiik te luumo .- Clavada en la tierra
22.-Kaa joop u panik .- Y comenz a escarvarlo
23.-Juntul baaj kimen .- Una tuza muerta
24.-Tu pool .- Su cabeza
25.-Ti tsopokbal .- Ah estaba clavada
26.-Kantul baalcheob .- Cuatro animales

63

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ WAK LAJUN PEL


YOKOL LE XOOKO J TSOON A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET
KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A
WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.
1.-Baax tu yilaj juntul mak tan u biin kaxe?
2.-Bix le tsoono kaacho?
3.-Baax tu yilaj le mako ken kuch yikna le kejo?
4.-Baax tu yaalaj le kan tu yilaj le yol tsoon tats man tu winklile kejo?
5.-Baax tu yilaj le kan kuch tuux jaayakbal juntul kitam?
6.-Le tan u biine Baax baalche tu yilaj?
7.-Baax tu yaalaj le Aj tsoonnal?
8.-Tuux chik u yole tsoono?
9.-Le ka tu panaj u yole tsoone baax tu yilaj?
10.-Baax tsopokbal tu poole baaje?
11.-Jaytul baalcheob tu kinsaj beyo, chen yetel jun pel sipit tiu tsoone?

X Nuk kuuk yetel X chukib



uch bine le x nuk kuuko bin u xinbalt
le x chukibo, ka bin kuch yiknale ka tu yaalaj ti:
Ay, otsileech in wet koolelil! jach man yaab
a mejniloobo, Baaxten ma jantikoob wa a
kinskoob kaa patak kex chen juntulilie ma
wuuyik u yaalale jach tan u naatsal u bulul
yookol kaab, Baax ka waalik? a kinskoobe,
tumen le teenoobo yaan in kiskoob, tumen
otsil ken in wil ka bulkoob. Ka tu yuubal le x
chukibo, ka tu chin u poole ka joop u tuukul,
jach tu na tuukulta le baax aalabtio.

Kaa tsook u biin le x nuk kuuko, le
x chukibe kaa joop u yaalik:, min jach jaaj
u taan le baax tu yaalaj teen le x nuk kuuko
Kaa joopu jach chaantik u mejniloobo, kaa
joop u yaalik beya: Yaan wa in kinskoob
in mejnilooba? Baaxkeen in meente?. Tsook
u sen tuukultike, kaa joop u chuklantik jun
64

jun tulil u mejnilo kaa joop u kinsik, tan u


jeejenpuchke, tan u yookol, chen juntul ma
tu kinsaji. Kaa tsook u kinsike kaa tu yaalaj
beya: tan in jan biin in wil wa tsook u kinsik
u mejnil le x nuk kuuke.Le kaa kuch tu naajil x
kuuke jach kiimak u yol tumen tan u baxal
yetel u mejeniloob, kaa tu yaalaj ti beya:
Baaxten maa a kins a mejniloobi x nuk kuuk?
Ma teech ta waalaj teene yaan a kiinsikoob?,
chan otsil u yich taan u yaalik; le x nuk kuuko
tu nuka tie, teen kin kins in mejniloob, (ku
peksik u pool) ma, ma, maatan, otsiloob, mix
bikin jee in kinskoobe Teeche ta kinsaj a
tiaalobi tumen a pekmoob! Ka tu yuubaj le
x chukibo kaa joop u yookol, le beetik tak
bejlae ichil u kaay ku yaalik beya: kuuk tu
tuusen, kuuk tu tuusen, kuuk tu tuusen.!

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB BOLONLAJUNPEL.


1.-X nuk kuuk .- Vieja ardilla

2.-X chukib .- Paloma silvestre de pico rojo
3.-Biin u xinbalt .- Fue a visitar
4.-Ka bin kuch yiknale .- Cuando lleg con ella
5.-In wet koolelil .- Mi compaera mujer
6.-Jach man yaab .- Est excedido
7.- A mejniloobo .- Tus pequeos, tus hijos
8.-A kinskoob .- Los mates
9.-Kaa patak .- Que se quede
10.-Chen juntulilie.- Slo uno
11.-Ma wuuyik .- No oyes
12.-Bulul yokol kaab.- Inundacin sobre el mundo
13.- Tumen le teenoobo.- Porque los mos
14.-Ken in wil .- Cuando vea
15.-Ka bulkoob.-Que se hundan
16.-Ka tu yuubal .-Cuando lo escuch

65

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

17.-Tu chin u poole .- Inclin la cabeza


18.-Le baax aalabtio .- Lo que le dijeron
19.-Min jach jaj u taan .- Creo que es muy cierto lo que dice
20.-Chaantik u mejniloob .- Observar a sus hijos
21.-Yaan wa in kinskoob? .- Los matar?
22.Baax ken in meente? .- Qu voy a hacer?
23.-Joop u chuklantikoob .- Comenz a capturarlos
24.-Tan u jeejenpuchke.- Los estaba aporreando
25.-Tan u baxal .- Estaba jugando
26.-Chan otsil u yich .- Tristes los ojos (Pobres sus ojos)
27.-Ku peksik u pool .- Mova su cabeza
28.-Maatan .- No
29.-Kuuk tu tuuseen .- La ardilla me enga

MEYAJ UK LAJUN PEL


YAXILE A KAAJ XOOKIK X NUK KUUK YETEL X CHUKIB, JEKA A KAAJ TSIKBAL
YETEL JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB
YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.
1.-Tuux biin xinbalt le x nuk kuuko?
2.-Baax tu yaalaj le kuuko ti u yet koolel?
3.-Baax tu yaalaj le x nuk kuuk tan u naatsal?
4.-Baax tu yaalaj le x nuk kuuk biin u meentej yetel u j mejniloob?
5.-Baax tu meentaj le x chukibo ka tu yuubaj?
6.-Baax joop u yaalik le x chukibo kaa tsooku biin le x nuk kuuke?
7.-Baax tu beetaj le x chukib ka tu chuklantaj junjuntul u mejniloob?
8.-Jaytul u mejniloob ma tu kinsaj le x chukib?
9.-Baax tu yilaj le kaa kuch tu naajil x kuuke?
10Baax tu yaalaj tie x nuk kuuke?
11.-Baax tu nukaj le x nuk kuuke?
12.-Baax joop u meente le x chukibo?
13.-Bix ku kaay tak bejlae le x chukibo?

66

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Juntul otsil j tsoon kuts



Yaan bin juntul mak Jach otsil,
u kaabae J Piil pukus.* Chen paak, sikil
yetel chaay ku jantik yetel u yatan, bey xan u
paalaloob.
Junpel kiine, ku yaalik J Piil ti u yatane:

- Xuun, tsook u sen nakal in wol in
jant chaay, paak, sikil, yetel kutbil iik, in kaaj
in tsoon juntul kuts utiaal k jante yetel le
paalalooba. Ich kool kin weenel ookiin, chaak
in keeyen utiaal in bisej. Kaa biin tu kool.

Oknajkiine, kaa chilaj weenel yanal
junkul nuxib jaabin; tan bin u yokoj u weenel,
kaa tu yuubaj u lekel u kaay le kutse. Lik
yalkab kaa tu chaaj u tsoon kaa joop u biin u
tojtantik tuux ku kaay le kutse; ichil u tuukule
ku yaalik beya: ma tun sen akabchajal
leken tsoonaken. Kaa tu yuubaj tsook u
naatsa le tuux ku kaay le kutse; kaa joop u
biin chanbelil, tu kanantik mau yuubaal u pek,

u pichmaj u yich yetel u xikin, utiaal u yiilik


yetel u yuub tuux ku pek le kaay kutso.

Chen kaa tu yuubaj tu biin u jalkajal
ti junpel nuxib jool, ti bin pat chuytali, kaa
joop u jeejeekik u yook utiaal u kaxtik tuux
u jetsik, chen baale; mix tuux kooj u yook,
ku kaanal chuytal yetel tu kaapelal u kab;
ku chuytal chen yetel junpelili.
Sajak u jalkabtikubaj, tumen maa u yoojel
bukaaj taamil le joolo, tuux ku jalkajo. Mi
jach chumuk akab kaa bin te joolo, letie
tu tuukultaje ichil junpel chultun jalkajaan
le beetik sajak u jalkabtubaj. Ma waa tu taal u
sastale kaa chinlaj u paaktej, kaa tu yilaje mi
jach jun nab kab u bin u kojol tu yit junpel
chultun, kaa tu yaalaj beya:

-Waa Kujeen in woojelt ma taam tuux
jalkajene, bejlaa sam in jalkabtinbae, lela
bukaaj sen kaaniken chuylankil bul akab.
*Gordo.

67

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB JUN KAAL PEL.


1.-J tsoon kuts .- Cazador de pavos
2.-Jach otsil .- Muy pobre
3.-Paak .- Tomate
4.-Sikil .- Semilla de calabaza
5.-Yetel chaay .- Con chaya
6.-Xuun .- Seora
7.- U sen naakal in wol .- Ya me aburr mucho
8.-Kutbil iik .- Chile tamulado
9.-Ookiin .- Noche
10.-Chaak in keyen .- Sancocha mi pozole
11.-Utiaal in bisej .- Para que lleve
12.-Kaa chilaj weenel .- Y se acost a dormir
13.- Kaa tu yuubaj .- Y escuch
14.-U lekel u kaay .- El inicio del canto
15.- Lik yalkab .- Se levant corriendo
16.-Tu chaaj u tsoon .- Agarr su escopeta
17.-U tojtantik .- Calcular la direccin
18.-Le ken tsoonakeen .- Cuando cace
19.-U biin chaanbelil .- Iba despacio
20.-Tu kanantik .- Cuidaba
21.- U pek .- Su movimiento
22.-U pichmaj u yich .- Tena abiertos los ojos
23.-Jalkajal .- Resbal
24.-Nuxib jool .- Gran agujero
25.-Pat chuytali .- Se qued colgado
26.-Jeejeekik u yook .- Abra repetidamente las piernas
27.-Tuux jetsik .- Donde descansar o apoyar
28.-Mix tuux kooj u yook .- En ninguna parte topaba su pie
29.-Tu kaapelal u kaboob .- Sus dos manos
30.-Bukaaj taamil le joolo .- Qu profundidad tena el agujero
31.-Junpel chultun .- Una cisterna prehispnica
32.-Jun nab kab .- Una cuarta (20 o 25 cm)
33.-Bul akab .- Toda la noche
68

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ WAXAK LAJUN PEL


YOKOL LE XOOK JUNTUL OTSIL J TSOON KUTS A KAAJ A TSIKBAL YETEL
JUNTUL A WET KAANBALO. JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL
UTIAAL U NUKIKTEECH
1.-Bix u kaaba le mak jach otsil?
2.-Baax ku jantik J Piil yetel u yatan iix u paalaloob?
3.-Baax tu yaalaj tiu yatane junpel kiin, J Piil?
4.-Baax tu kataj tiu yatane yojsa biin u kaaj weenel ich kool?
5.-Tuux chilaj weene oknajkiine?
6.-Baax tu yuubaj kan biin u yokol u weenel?
7.-Baax tu chaaj ken lik yalkab?
8.-Baax biin u tojtantik?
9.-Baax ku yaalik ichil u tuukule?
10.-Kaa tu yuubaj tsook u naatsa tuux ku kaay le kutse Baax tu meentaj?
11.-Baanten u pichmaj u yich yetel u xikin?
12.-Tuux pat chuytaali?
13.-Baaxten sajak u jalkabtikubaj?
14.-Baax tu yilaj kaa chinlaj u paaktej?
15.-Kaa tu yilaj mix taam tuux chuyukbaj, Baax tu yaalaj?

Baats yetel ayin



Yaan bin Juntul baatse jach tak
bin u jantik le jaas yaan tulak u tsel le jao,
chen baale ma tu pajtal u mani, tumen jach
koch, ku tsookole ma u yoojel babi; chen
kaa tu yilaj tan u taal juntul nuxib ayin, kaa
kuch yiknal, kaa tu yaalaj ti beya:

- Ay nuxib ayin, jach seen wiijen,
tak in jantik le jaas yaan tu tanxel tselil le
jao, ku tsookole ma in woojel babi, in nae,
ma tu kaansaj teeni, uchak wa a wotik kaa
naajkeen ta puuch utiaal kaa manseen te

tanxel tselilo.

- Maalob naaken.
Kaa sitnaj le baatso, kaa naak tu puuch le
ayino, kaa mansaab te tanxel tselilo tuux
yaan le nukuch jaasoobo. Le ka kujsaabe, le ku
yemel yalkab, kaa tu yaalaj ti nuxib ayine.

- Nuxib ayin, ma tin xantal, jan
paateni jajan jantbil ken in beet le jaaso, ku
tsookole ka jaan suutkeen tu kaaten te tanxel
tselilo. Maalob. Kaa tu nuka, kaa joop u
paatik. Jaajaan jantbil tu beetaj le jaaso, kaa tu
69

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

taasaj junpel utiaal u jant tuchlik yokol u


puuch le ayino, le kaa suunaji seen kiimak u
yol tsook u janal, kaa tu pikchintubaj yokol
le ayino, kaa tu yaalaj ti:
- Jan biseen te tanxel tselilo.
Tan u bisaale, kaa tu yilaje ma te tuux
chaabema ti ku bisaali.
- Nuxib ayin, tuux ka biskeen beya, lela ma u
beelil in wotochi,
- In kaaj in biseech tin wotoch, tumen in watane
kojaan, aalaab ti tumen max tsaakike utiaal
kao utsake, kabet u jantik u tsoomel baats.
- Ay nuxib ayin baaxten ma ta waajteen ma

70

naajkeen ta puuche, ma ta wilike in tsoomele


tin pataj in jainkint te taxel tselilo. Koox
suut jan chae kaa bis ti le a watano.
- Koox tun suut - tu yaalaj nuxib ayin. Le kaa
kuchoob te tuux chaabe le baatso tumen le
ayine, tu yaalaj ti:
- Ma jeel in tsoomel in jaikintmoo, paatik in
jaan chik kaa jan sunakeen.
- Le ku yemel yalkab yokol le ayino, kaa
tu yaalaj ti:
Ay, le kiin ku lukul in tsoomel tuux yaane, kin
kimil.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB JUNPEL TI KAA KAL.


1.-Juntul baats.- Un saraguato o mono aullador
2.-Juntul nuxib ayin.- Un viejo lagarto
3.-Tak bin u jantik.- Dicen que quera comerlo
4.-Ti u lak tsel le jao.- Al otro lado del agua
5.-Ma tu pajtal u mani.- No poda pasar
6.-Jach koch.- Muy ancho
7.- Ma u yojel babi.- No sabe nadar
8.-Kaa kuch yiknal.- Cuando lleg con l
9.-Jach sen wiijeen.- Tengo mucha hambre
10.-Tu tanxel tselil.- Al otro lado
11.-Ma tu kaansaj teeni.- No me ense
12.-uchak wa a wotik.- Quiz quieras
13.- Kaa naajkeen.- Que me suba
14.-Kaa manseen.- Que me pases
15.- Maalob, naakeen : Bien, sube
16.-Kaa sitnaj.- Y brinc
17.-Tu puuch.- En su lomo
18.-Le ka kujsaabe.- Cuando lo llegaron
19.-Ma tin xantal.- No me tardo
20.-Janjan jantbil.- Lo comi apresuradamente
21.- Ka jan suutkeen.- Me regresas rpido
22.-Tu taasaj junpel.- Trajo uno
23.-Tuchlik yokol.- Posado sobre
24.-Tu pikchintubaj.- Se tir, se arroj
25.-Jan biseen.- Llvame rpido
26.-Tan u bisaale.- Lo estaban llevando
27.-Tuux ka biskeen beya.- Dnde me llevas as
28.-Utiaal ka utsake.- Para que sane
29.-U tsoomel baats .- Cerebro de saraguato
30.-In jainkint te tanxel tselilo .- Lo extend en la otra orilla

71

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ BOLON LAJUN PEL


YETEL JUNTUL A WET KAANBALE JEE U PAJTAL A TSIKBAL YOKOL BAATS YETEL
AYIN. WA A KATE JEE A MEENTIKTI LE KAT TAANOOBA YAAN YANAL UTIAAL A
WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.
1.-Tuux yaan le jasoob jach tak u jantik le baatse?
2.-Baanten ma u pajtal u mani?
3.-Max tu yilaj tan u taal?
4.-Baax tu yaalaj tie nuxib ayin?
5.-Baax tu nukaj le nuxib ayin?
6.-Tuux naaki le baatse?
7.-Baax tu yaalaj le baatse le kan kujsaabe?
8.-Baax nukabti tiole nuxib ayine?
9.-Bix tu jante jaasoob le baatse?
10.-Baax tu yaalaj le baatse le kan tu pikchintubaj yokol u puuch tie ayino?
11.-Baax tu yilaj le baatse le kan tan u bisaal?
12.-Baax tu yaalaj tie nuxib ayine?
13.-Baax tu nukaj le ayine?
14.- Baax tu yaalaj le ayino le ken tu yuubaj u taan le baatse tan u kat u suut u chae
u tsoomele?
15.-Baax tu yaalaj tu tsooki le baatse?

Noom


Junpel kiinak bine, juntul winik biin u tsoon
noom. Kaa kuch te tuux suuk u taal janal le
noomo, kaa kulaj u pate.

Ma xanchaj bine kaa tu yile, tan u
taal u saasatsik u kaal le noomo, kaa tu kolaj
u tsoon, kaa tu tubaj tu tojil, le kaa wak le
tsoono ti pekaanaki. Kaa biin u liksej, ka
tu bisaj tu naajil. Kaa kuche ka tu kuubaj ti
u yatan, utiaal u chaakej. Ma jach same, ka tu
72

yaalaj ti u yatane, tan u biin u taan u sukuun.


Kaa biini.

Ku kuchule ka tu tsikaj le u laktsilo,
ka tu yaalaj ti beya:

Taalen in taaneech kaa kuchukeech a
jant u bakel in tsoon noom.

Tu nukaj le u sukuuno jeel u biine.
Le u yatan tun max tsoonej noome, kaakat
sutuk tan u xeepik u bakel le noomo, utiaal

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u yuubik wa tsook u tajal, bey le u meentiko


kaa xuup le bak ku chakiko.

Ma same kaa kuch le sukuuntsile,
le ichantsil tune ma u yoojel baax uuchuli.
Kaa tu yaalaj ti u yatan beya:

Koolel, jan jalej bak in jante yetel in
sukuun tsook le u taalo.
Kaa nukaab ti tumen le u yatan beya:

Le bako minaan. Xuupij.


Kaa tu kataj bix xuupik, ka tu yaalaj
u yatane:
Chen tin xeepik kaa in wuuy waa tsook u
tajale, chen kaa tin tsa olte minaan. Yaan
bak, chen baaxe u bakel a xikin. Biin in kaaj
in xet le a xikina, kaa in tsa ti a sukuun.

Kaa joop tun bin u cheejtaal tumen
u yatan. Laaten tun ku yaalale pil a wich, kaa
beychajak a chaik a watan.

73

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB KAAPEL TI KAA KAAL..


1.-Noom .- Perdiz
2.-Junpel kiinak bine .- Dicen que un da
3.-U tsoon noom .- La caza de perdiz
4.-Tuux suuk u taal .- Donde acostumbraba venir
5.-Kaa kulaj u pate .- Y se sent a esperarlo
6.-Ma xanchaj bine .- Dicen que no tard
7.- Saasatsik u kaal .- Estiraba su garganta
8.-Kaa tu kolaju tsoon .- Y jal su carabina
9.-Ka tu tubaj tu tojil .- Y apunt en su direccin
10.-Ti pekaanaki .- Ah qued tendido
11.-Biin u liksej .- Fue a levantarlo
12.-Ka tu kuubaj .- Y lo entreg
13.- Utiaal u chaakej .- Para que lo salcoche
14.-Ma jach same .- No tard mucho
15.- U taan u sukuun .- A hablar a su hermano
16.-Ka tu tsikaj .- Y lo salud
17.-Taaleen in taaneech .- Vine a hablarte
18.-A jant u bakel .- A comer su carne
19.-Tu nukaj .- Respondi
20.-Kaakat suutuk .- A cada momento
21.- Tan u xeepik .- Lo estaba pellizcando
22.-Utiaal yuubik .- Para que sienta
23.-Wa tsook u tajal .- Si ya se haba cocido
24.-Kaa xuup le bak .- Y se gast la carne
25.-Le ichansil tune .- El esposo entonces
26.-Jan jalej bak .- Saca de inmediato la carne
27.-Tsook le u taalo .- Ya vino
28.- Kaa nukaa ti .- Y le contestaron
29.-Chen ka tin tsa olte.- Slo cuando me di cuenta
30.-Laaten tun : Por eso entonces

74

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ JUN KAAL PEL


YOKOL LE XOOK NOOM A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE.
JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN
U NUKIKTEECH
1.-Max biin tsoon noom juntnajkij?
2.-Baax tu mentaj kaa kuch tuux suukaan u janal le noomoob?
3.-Baax tu yilaj ma xanchaj?
4.-Baax uch le kaa wak le tsoono?
5.-Ka kuch tu naajil Ti max tu kuubaj le chicho?
6.-Baax tu yaalaj tiu yatane?
7.-Baax tiaal tu payalteetaj wa payal oltaj u sukuune?
8.-Baax tu nukaj u sukuune?
9.-Baanten tu xeepaj u bakel le noomo le atantsilo?
10.-Baax tu yaalaj le ichantsile kaa kuch u sukuune?
11.-Baax tu nukaj u yatan?
12.-Kaa tu kataj tiu yatane bix tu xuupaj le bake Baax tu nukaj le koolelo?
13.-Baax ku yaalal laaten?

KAXAN TSIKBAL KAN PEL


NAJBEN A TSIKBAL YETEL JUNTUL J TSOONNAL UTIAAL U TSOOLIKTEECH BIX KU
KINSIK LE BAALCHEOB
1.-Bix ta kanaj tsoon?
2.-Tuux ka tsoonik le baalcheob?
3.-Jaytul kejoob tsook a tsoonik?
4.-Kuxtun kitam, a tsoonmaj xane?
5.-Ka biin xinba tsoon, chukt wa puuj?
6.-Bikiin u kiinil u kaay kuts?
7.-A wojelt xook u peechak le baalcheob?
8.-Jaytul chakmool, sak xikin, wa koj a kinsmaj?

75

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

9.-Tsook u yaantal teech le tuunich kejo?


10.-Jayten a wilmaj le Sojol kutso wa le Aj Sipo?
11.-Ka kinsik ayin?
12.-Baax suuk u jantik le jaalebo?
13.-A kaol kakaas kaanoob?
14A wilmaj juntul Alux, Puus, Yuumtsil, Yuum Balan wa le Wa paacho?
15.-A kajol u kaay le chichoob, kex ma tan a wilikoob?

MOLAY TAANOOB OXPEL TI KAA KAAL.


1.-Bix ta kanaj? .- Cmo aprendiste?
2.-Tuux ka tsoonik? .- Dnde lo cazas?
3.-Jaytul kejoob? .- Cuntos venados?
4.-A tsoonmaj xane? .- Lo has cazado tambin?
5.-Xinba tsoon .- Cacera caminando.

6.-Chukt .- Espiar.
7.- Puuj .- Batida, clamoreo, cacera en grupo.
8.-Kaay kuts .- Canto del pavo monts.
9.-Xook u peechak .- Leer su huella.
10.-Chakmool .- Jaguar.
11.-Sakxikin .- Tigrillo.
12.- Koj .- Puma o len americano.
13.-Le tuunich kejo .- La piedra del venado.
14.-Jayten a wilmaj? .- Cuntas veces los has visto?.
15.-Sojol kuuts .- Pavo mtico, protector de los pavos de monte.
16.-Aj Sip .- Venado mtico, protector de los venados.
17.-ayin .- Lagarto.
18.-Jaaleb .- Tepezcuintle, agut.
19.-Kakaas kaanoob .- Vboras.
20.- Alux .- Personaje diminuto de barro que cobra vida y cuida las milpas de los campesinos
mayas.

76

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

21.-Puus .- Enano corcovado que habita las grutas y laberintos subterrneos del Mayab.
22.-Yuum Balam .- Gigante mitolgico que protege las entradas de las poblaciones mayas.
23.-Wapaach .- Gigante mitolgico delgado y muy alto que en ocasiones se le ve en la selva.
24.Kaay chichoob .- Canto de los pjaros.

TUNTAJ KAANBALE KANPEL.


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD KANPEL.
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
1.-Una persona 11.-Estaba parado un venado
2.-Bala de escopeta 12.-Se dice
3.-Lleg donde estaba l 13.-Una liebre muerta
4.-Para terminar 14.-Le acert, le dio
5.-Le apunt 15.-Y comenz a escarbar
6.-Atraves 16.-En su cuerpo
7.-Al rato 17.-Tengo que encontralo
8.-Un jabal 18.-Una tuza muerta
9.-Dnde se fue? 19.-Ah est clavado
10.-Me tiene que servir 20.-Clavado en la tierra
BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO

77

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

1.-Le x nuk kuuko 11.-Kaa tsook u biin


2.-Ka biin kuch yiknale 12.-Jach jaaj u taan
3.-otsileech in wet koolebil 13.-Yaab u mejniloobo
4.-Ka joop u tuukul 14.-Chaantik u mejniloob
5.-Baaxten maa jantikoob? 15.-Yaan in kinskoob
6.-Le baax aalabtio 16.-Chuklantik junjun tulil
7.- Kaa patak 17.-Ka tu chin u poole
8.-Ma a wuuyik 18.-Baax ken in meentej?
9.-U bulul yokol kaab 19.-Tan u jeejenpuchke
10.- Tan u yookol 20.-Tan u baxal yetel u mejniloob.

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN


1.-Bix u kaaba le mak jach otsil? 11.-Tuux yaan le jaasoob jach tak

u jantik le baatse?
2.-Baax ku jantik yetel u yatan? 12.-Baanten ma tu pajtal u mani?
3.-Baax tu yaalaj ti u yatane? 13.-Max tu yilaj tan u taal?
4.-Baax tu kataj ti u yatane? 14.-Baax tu yaalaj tie nuxib ayine?
5.-Tuux chilaj weene oknajkiine? 15.-Baax tu nukaj le nuxib ayine?
6.-Baax tu yuubaj kan biin 16.-Tuux naaki le baatse?

78

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u yookol u weenel?
7.-Baax tu chaaj ken lik 17.-Bix tu jantej jaasoob le baatse?
yalkab?
8.-Baax ku yaalik ichil u tuukule? 18.-Baax tu yilaj le baatse le kan

tan u biisaal?
9.-Tuux pat chuytali? 19.-Baax kabeet tie nuxib ayine?

10.-Baax tu yilaj kaaj chinlaj? 20.-Baax tu yaalaj tu tsookili le baatse?
TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA
1.-Juntul winik biin tsoon. 11.-Saasatsik u kaal
2.-Kaa tu tubaj tu tojil 12.-Tu biisaj tu naajil
3.-U liksej 13.-Utiaal u chakej
4.-Kaa wak le tsoono 14.-Jeel u biine
5.-Ka tu kubaj ti u yatane 15.-Tan u xeepik u bakel
6.-Ka tu tsikaj le u laktsile 16.-Ka kulaj u pate
7.-Ma xanchaj 17.-Kaa biini
8.-Taalen in taaneech 18.-Ka tu kolaj u tsoon.
9.-A jant u bakel in tsoon noom 19.-Kaa tu yile
10.-Tan u taal 20.-Ti pekaanaki.
TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

79

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

80

Javier A. Gmez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 5
JAATSUL JOOPEL.

OBJETIVOS

Que el estudiante desarrolle su dominio del idioma


meta con la lectura y traduccin de textos.

Que a travs de los Dilogos el alumno incremente


su eficacia comunicativa oral y escrita.

Que al realizar una entrevista sobre El empleo del


tiempo libre (fiestas comunales, fiestas familiares,
deportes, etc) adquiera mayor habilidad en la
elaboracin de preguntas y en la traduccin de
material lingstico.

Las lecturas de esta Unidad proceden del libro Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y
Yucatn. Primer Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 19, 20, 21, 22; y de Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche,
Quintana Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 84, 85, 156, 157, 188, 189, 172, 173.Los
ejercicios , vocabularios y Autoevaluacin, fueron elaborados por el Autor.

81

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

U suumil kiik Mani



Le kiinoob ma kuchukoob le sak
winikoobo; yuum Tutul Xiw u jalachil Manie
yaanchaj ti junpel chowak suum. Le kiin bin
u kat biin xinbal ti ulak kaaje, ku yaalik tie
suum kaa u tiinuba ti junpel tuux kaanalo
tak ka kuchuk le tuux u kat biino, beya ma tu
xantal tsook u kuchul. Le suum bina u tabil u
tuuch le j xiboobo. Le kaa tsook u toonkinsaal
le maayaoobo, tumen le sak winikoobo yetel
le kaa tsook u beetaal u yotoch Yuum Kuje,
u jalachil le kaaja tu yaalaj ti le suuma kaa u
tiinubaa tu kaanalil le naaja tak tu jach kaanalil
u yotoch Yuum Kuj yaan tu noj kaajil Jo. Man
yaabach jaaboob, le J Xiwoobo kiitpajoob. Le
suum tuno bisaab tu tsonootil X kaba cheen.
Ti lelo kaa kuch juntul winik u cholej, baale

82

kaa tu yotaj u suut te tuux tu chaajo, jaak


u yol kaa tu yilaj tsook u yaabtal, tsookole
ma tu yokol le tuux yaan kaacho. Kex bukaaj
tu beetaje ma pajchaj u yoksik le suumo, kaa
tun tu yilaj ma tu pajtale, sajakchajij, tumen
jeel bix u yotik u yoksike bey u bin u chowaktal
le suumo, ka tun tu tuukultaj u xooxotik, baale
jaak u yol ka tu yilaj tan u jokol kiik ti
le suumo. Jeel bix pajchajke tu yilaj u tsaik u
xexetal te tu kuchilo, baale yaan paati. Yaab
maxoob aalike le suuma layli ti yaan ichil
le tsonooto; kalantaan tumen juntul x nuuk
yetel juntul x kuukil kaan, ulakoobe ku
yaalikoobe bisaab tu noj kaajil Jo wa Mxico.

Ku yaalaal xane le suum xooxotaaba
leti bin le bejoob ku biin u
chowaktaloobo, leti tun
le kiik tuulnaj ti kaa
xooxotaabo, leti bin le kiik
ku wekel ikil u yuchul le
looboob te beejo, u nojoch
makiloob le kaajoobo
ku yaalikoobe bin
kuuchuk u kiinil
u nupul le suum
tu kaatena tuux
kun
baatel
x
taraach
yetel tolok;
le kiin jeela
yan u yaantal
baateil ichil
winikoob tiaal
u yilik u chaakoob baal
utiaaloob.

U chiilanbkabiloob
maayaoobe tan k paatik
kaa kuchuk le kiinoob jeex
u yaalmaj Chilam Balam, u
Yuum Kiinil Mani kaacho.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB KANPEL TI KAA KAL.


1.-U suumil.- Su soga

2.-Kiik.- Sangre
3.-Ma kuchukoob.-No haban llegado
4.-U jaalachil Manie.-Su gobernante de Man
5.-U kat.- Quiere
6.-Biin xinbal.-Ir de paseo
7.- Ti ulak kaaje.-De otro pueblo
8.-U tiinuba.-Se tensaba o tenda
9.-Ma tu xantal.-No tardaba
10.-Tabil u tuuch.-Cordn umbilical
11.-Toonkinsaal.-Humillados, sometidos

12.- U yotoch Yuum Kuje.-La casa de Dios
13.-Noj kaajil Jo.-Ciudad de Mrida
14.-Man yaabkach jaaboob.-Pasaron muchos aos
15.-Kiitpajoob.- Se dispersaron
16.-Bisaab tu tsonootil.-Fue llevado a su cenote
17.-X kaba cheen.- Pozo bajo
18.-Kaa tu yotaj.- Y quiso
19.-Tuux tu chaajo.- Donde lo tomaron
20.-Jaak u yol.- Se asust
21.- Tsook u yaabtal.-Se haba hecho mucho
22.-Kex bukaaj tu meentaje.-Por mucho que hizo
23.-Ma pajchaj.- No pudo
24.-Sajakchaji.- Tuvo miedo
25.-Bey u bin u chowaktal.- As se iba alargando
26.-Tu tuukultaj.- Pens
27.-U xooxotik.- Cortar repetidamente
28.-Jeel bix pajchajke.- Como se pudo
29.-U xexetal.- Pedazos
30.-X kuukil kaan.- Serpiente emplumada
31.-Kiik tuulnaj.- Chorrea sangre
32.-X taraach.- Lagartija de colores que corre en los caminos

83

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ JUNPEL TI KAA KAAL



BATAN A XOOKIK U SUUMIL KIIK MANI, JEKA BIIN A TSIKBAL YETEL JUNTUL A
WET KAANBAL, WA A KATE JEELE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A WAALIKTI
1.-Max u jalachil Mani le kiinoob ma kuchkoob weye le sak winikoob?
2.-Baax ku yaalik tie suumo le kiin u kat biin xinbal?
3.-Baax le suum biino?
4.-Maxoob tu toonkisajoob ti k chiibaloob?
5.-Max kiitpajoob tiolal u man yaabach jaaboob?
6.-Tuux biisaab le suumo?
7.-Baax uchij le kaa tu yotaj le winiko u suute suumo tuux tu chaajo?
8.-Baax uch tie winiko le kan tu yilaj ma tu pajtale suutik le suumi te tu kuchile?
9.-Baanten jaak u yol le winiko?
10.-Baax ku yaalik yaab makoob tiole suumo?
11.-Max ku kanantik le suume?
12.-Baax ku yaalaal xane yokole suume?
13.-Baax ku yaalikoob u nojoch makiloob tie kaajo?
14.-Baax tan k paatik chiilanbkabiloob maayaoob?

U tsikbalil X taakumbin xunan.



Yaan
junpel kaaj u kaabae
Boloncheen Rejn, bolon, u kat yaal nueve;
cheen, tuux ku joksaal ja; Rejn tumen
teelosij juntul mak u kaabae, Don Manuel
Crecencio Rejn.

Naats ti le kaaja, yaan junpel nuxb
aktuni, u kaabae X taakumbin xunan. U
taamile ma kaoltani, yaab u jooliloob utiaal
u yokoj maki. Ichil le aktuna, yaan ukpel
tsonooti:

X akab ja tumen pel chikaan u yiit,
tu yoklal le ekjocheenil pixiko; Pixaan
ja tumen yokole yaan yaabkach baaloobi;
Choko ja; tumen u jaile yaanal u chokoil ti le u
84

lakoobo; Chak ja, tu yoklal le luuk yaan tu


yiito; Putsul ja tumen ku yaalaale, jeel bix
u biin u naatsal mak yiknale bey u yol mak
tun bin u jutskubae; X chimes ja, tumen
yaab le mejen baaloob kajakbaloob ichilo;
Sayab ja, tumen maach u tijil, tak ti nukuch
yaxkiinoob.

Ti te jejelas yaanika, tu nake, te
ichilo yaan junpel oochel jach bey juntuul x
chupal sak u nooke; jeex le wipilo.

X taakumbin xunan u kat u yaale
juntul xunan u taakmubai.

Ku yaalaale juntul xunaan suunaj
tuunichil, tu yooklal u keban, juntul J kiin

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

utschaj tu yich le xunane, chen baale ma chaab tie ka tu puksaj, ka tu bisaj u taak te aktune;
le oolale u jail le tsonooto ku yaalal ti X ptsul ja, u pixan le j kiine. Chen baax xane, le
koolele chukaab men nukuch yuumoob ka suutaab tuunichil. U jail le tsonooto u kaabae Chokoj
ja tuux ku yichkiloob le j keban makoobe, le oolale pat u kiinlil u winkililoobii; le Pixaan
jae, u nook le j kiin tu pataj le kaaj putse; le X akab jae, pat beyo, tumen leti u kuchil tuux
ku yakuntikubaoob; le X chimes jae, ku kaajtal yaabach x chimesoobi, u naajil le j kiine; le Sayab
jae, letie u tiich chuup yetel jae, u jail u yich le koolel ku yoktik tioolaj u keban; le Chak jae, u
kaasil le u yakuntikubaoobe

85

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB JOOPEL TI KAA KAAL.


1.-X taakunbin xunan.- Seora escondida.
2.-U kaabae.- Su nombre.
3.-U kat yaal.- Quiere decir.
4.-Tuux ku joksaal.- Donde se saca.
5.-Nuxib aktuni.- Gran gruta.
6.-U taamile.- Su profundidad.
7.- Ma kaoltani.- No se conoce.
8.-Yaab u jooliloob.- Muchos agujeros de entrada.
9.-X akab ja.- Agua nocturna.
10.-Pel chikaan u yiit.- Apenas se ve su fondo.
11.-ekjocheenil u pixiko.- Lo cubre la obscuridad.
12.- Pixaan ja.- Agua cubierta.

13.-Choko ja.- Agua caliente.
14.-Chak ja.- Agua roja.
15.-Le luuk.- El lodo.
16.-Putsul ja.- Agua que se fuga.
17.-Biin u jutskubae.- Cuando se acerca.
18.-X chimes ja.- Agua de gusanos rayados.
19.-Sayab ja.- Manantial.
20.-Maach u tijil.- No se seca.
21.- Nukuch yaxkiinoob.- Grandes sequas.
22.-Tu nake- En su abdomen, en su interior.
23.-Junpel oochel.- Una imagen, una figura.
24.- Jeex le wipilo.- Como el huipil.
25.-Suunaj tuunichil.- Se convirti en piedra.
26.-Tu yoklal u keeban.- Por su pecado.
27.-Juntul J kiin.- Un sacerdote.
28.-Ma chaabtie.- No se la dejaron.
29.-Ka tu puksaj.- Y se la rapt.
30.-U pixan le J kiine.- El alma del sacerdote.
31.-Chukaab.- Fue capturada.
32.-Ku yaakuntikubaoob.- Se amaron.

86

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ KAAPEEL TI KAA KAAL



YAXILE A KAAJ XOOK U TSIKBALIL X TAAKUMBIN XUNAN, JEKA YAAN
A TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBAL. JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT
TAANOOB YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.
1.-Baax u kat yaal Boloncheen?
2.-Baaxten ku yaalale Boloncheen ti Rejn?
3.-Baax yaan naats ti le kaaja?
4.-Bukaaj u taamile aktuni?
5.-Baanten tsaabaan X akab ja tie tsonoote?
6.-Baanten ku yaalaal Choko ja tie ulak tsonoote?
7.-Kuxtun le Chak ja, baaxten tsaabaan u kaaba beyo?
8.-Baanten ku yaalale Putsul ja?
9.-Kuxtun le X chimes ja, baaxten tsaabaan u kaaba beyo?
10.-Sayab ja, baanten bey u kaaba?
11.-Baax u kat yaal X taakumbin xunan?
12.-Baanten suunaj tuunichil le xunano?
13.-Baax tu beetoob le nojoch yuumoob le kan tu chukoob le koolele?
14.-Tuux yichkilnajoob le j keban makoob?
15.-Baanten jun tiich chuup le Sayab jae?

Bulkaabil


Junpel tene yaanchaj junpel yax kiin tuux
laj kim le makoobo, chen juntul chan xiipal
yetel x chupal pat tumen Jajal Kuj utiaal u
yaantal ulak u jaats winikoob.

Jajal Kuje tu meental joopel chujoob.
Ti junpele ti tu tsaj le mejen paalaloobo, ti
u lake u nook, ti lake u yooch, ti ulake
u koben, ti ulake u kuchil tuux ku weenel,
kaaj tsooke le ku kajal u kaxal le jaob.
Xanchaj uk lajun jaaboob, le jao kanchaji, tu
bulaj le kaxoob kaanatakoobo, le chujoobo
joop u naakaloob yokkaabil, yokol le
nojoch kaknabo. Le yokol kaab luumo

chikpaj jujunpiit ikil uchak u biin u tijil, bey


tuno k Yuum Jajal Kuje tu tsaj tiob iinaj, tu
tsaj baalcheoob, kaa tu yaalaj tiob bix kun
pakaloob yetel bix keen u kanant le u yaalak
baalcheoobo.

Ti le mejen paalaloobo sij tunben
winikoob, tunben kooleloob, K Jajal Kuje
tulakal tu tsaj u kaaba, le korasoobo, le
masewaloobo, tu yeesaj tiob bix kun taanoob
yetel baax kun suukak u beetikoob. Tu tsaj
u kaaba le baalcheoob yaanoob te kaxo,
teluumo; tu tsaj u kaaba le kayoob yaan te
kanabo, kaa tsook u tsak u kaaba tulakal
87

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

le baalcheoob yaan te yokol kaabo, tu yaalaj tiob baax xiwiloob jeel u pajtal u jantikoobe, tu
yaalaj xan bix jeel u yaabkunsikubaoobe yetel bix ken u bisuba ichantsil yetel atantsil, sukuun
yetel sukuun, et yuum yetel et yuum yetel bix kabet u kuxtaloob.

Tu yaalaj xan Jajal Kuje ma u kimil mak, le chijaanoobo yaan u kimiloob, baale
yaan u yoksaaloob ti junpel x maben joopel kiinoob utiaal kaa kuxlakoob tu kaaten, baale
jeel u kaa kuxtaloob wa tumen ma tu yilaaloob tumen mix mak ti le joopel kiinoobo. Le
kaaj kim le yax chijaan mako, le nojoch jalaacho, tu jeaj le x maben ma kuchuk tu kiinalo,
bey tuno le chijaan mako jach kimi. Jajal Kuje tu yaalaj: Bey le nojoch jalaach ma tu beetaj le
baax tin waalajo bejlae istikiaj keen u mans u kuxtaloob, yaan xan u kimil le mejen paalaloobo,
le kooleloobo yetel le xiiboobo, chen baale ti u chumukil le luuma yaan u chaikoob luum
tumen te luum le ken jokok u tsaakilo, le xiwoob ku tsakankiloobo yetel le j meenoobo
ti letiob kin patik u baakel le yax kimeno. Te tu baakel le joolo ti ken a tsaj a woocheexi
utiaal u maalobtal a tsa tsaakeex yaan a xoojkeex bix u tsaayal le kojaaniloobo utiaal ka patak
a tsaakikeex le makoobo, chen baale yaan a laj kimileex, le ken kuchuk tuux ku naakal u
piisil a kuxtaleexe. Kabet u kajalteex mantats le baax kin waalika teene ma tulakal tuux
kin aantali, chen kaapel tuux: te kaano yetel way te luuma, walkila tin biin, maatan a suut a
wileneex mix a taaneex tin wetel tu kaaten, utiaal lelo kin patik teex le naata.

88

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAKPEL TI KAA KAAL.


1.-Bulkaabil.- Diluvio

2.-Junpel yax kiin.- Una sequa
3.-Jajal Kuj.- El Dios verdadero
4.-U jaats winikoob.- Una generacin de hombres
5.-Joopel chujoob.- Cinco calabazos
6.-Tu tsaj.- Le dio
7.- U yooch.- Su comida
8.-U koben.- Su cocina, su fogn
9.-Kuchil weenel.- Lugar destinado para dormir
10.-Tu kajal u kaxal le jao.- Comenz la lluvia
11.-Xanchaj.- Tard

12.-uk lajun jaaboob.- Diecisiete aos
13.-Tu bulaj.- Inund
14.-.- Joop u naakaloob.- Comenzaron a subir
15.-Nojoch kaknab.- Gran mar
16.-Chikpaj jujunpit.- Apareci poco a poco
17.-Tu tsajtiob iinaj.- Les dio semilla
18.-Tu tsaj baalcheob. Les dio animales
19.-Pakaloob.- Cultivos, sembrados
20.-Kanant le u yaalak.- Cuid sus animales domsticos
21.- Sij tunben winikoob.- Nacieron nuevos hombres
22.-Tu yeesajtiob.- Les mostr
23.-Suukak u beetikoob.- Acostumbrados a hacer
24.-U tsak u kaaba.- Ponerle su nombre
25.-Baax xiwiloob.- Qu hierbas
26.-U jantikoobe.- Comeran
27.-U yaabkunsikubaoobe.- Se hicieron muchos
28.-Bix ken u bisikuba.- Cmo se iban a relacionar
29.-Le chijaanoobo.- Los ancianos
30.-Junpel x maben.- Una caja, un cofre
31.-Tu jeaj.- Lo abri
32.-Le baax tin waalajo.- Lo que dije
33.-Istikiaj keen u mans.- Con dificultad pasara
34.-Ti u chumukil.- En su centro
35.-U kajalteex mantats.- Recuerden siempre

89

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ OX PEL TI KAA KAAL



MAILI BIIN A XOOKEJ BULKAABIL, JE KA A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL
JUNTUL A WET KAANBALE. WA A KAT JEE A BEETIKTI LE KAT TAANOOB
TSIBTAAN KAABALO

1.-Baax tu laj kinsaj le makoobo?


2.-Baanten tu pataj Jajal Kuj chen juntul chan xiipal yetel juntul chan x chupal?
3.-Baax tu meentaj Jajal Kuje?
4.-Baax tu tsaj ichil junpel chujo?
5.-Jaypel jaaboob xanchaj le jao?
6.-Baax tu bulaj le jao?
7.-Kuxtun le chujoobo baax uchtiob?
8.-Kaa tu tsajtiob iinaj yetel baalcheob Jajal Yuum Baax tu yaalajtiob?
9Baax tu yeesaj tie masewaloob Jajal Kuj?
10Baax tu meentaj yetel le baalcheob yaan tie kaxo
11.-Baax tu yaalaj Jajal Kuj tie baalcheob?
12.-Jaypel kiinoob kaanaan u yaantaloob ichile mabeno le kimenoob?
13.-Baax tu meentaj le nojoch jalaacho le kaaj kim le yax chijaan mako?
14.-Baax tu yaalaj Jajal Kuje?
15Maxti tu paataj Jajal Kuj u baakel tie yax kimeno?
16.-Tuux tu yaalaj Kuj biin u yaantali?

U xuul le yokol kaaba



Aanchaj juntul make jach uts tu yich
u man tulakal tuux, maa sasak tu jokol tu
yotochi tan u chinil kiin, tu suut. Juntene jeel
bix suukile jok u biinbal tu tiipil le sastalo.

Tuux ka biin? tu kataj u yatan;
kuuxchajaan.

Tan in bin jach nach ... tu yaalaj ti.

Kaaj biinij, ti le beejoobo tu yilaj
juntul choom.

Choom, tak in katikteech junpel
baal, meent uts a waalikteen wa a kaol u xuul
le yokol kaabo. Teene in kat in kaoltej.
90


In kaol tu yaalaj le choomo.

Jeel wa u pajtal a majantikteen a
nooko?

Yetel le a nooko jeel wa u pajtal in
biin in xiknal tak tu xuul le yokol kaabo? Kaa
tu kexoob u nookoob.

Le mako tu yaalaj ti le choomo: xen
tin wotoch, paaten yetel in watan, tak tulak
kiin k ilikbaa, layli waye, biin in kaaj in wil
baax ku yuchul teen ti le biinbal ken in beeta,
jach tak in kaoltik u xuul le yokol kaaba.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO


Man le kiinoobo, ka tu yilajubaoob layli ti le kuchilo:

Le choomo tu kataj ti le mako: tsook wa kaoltik tulakal le yokol kaaba? -ma,
ma in laj kaolti, tumen ma tin wojeltaj baax ken in janti. - ken xiknalnakech te jach kaanalo
yetel, le ken a wil junpel buutse, teelo yan bak, yan tsimnoob, wakaxoob, baalcheoob
kimenoobi. Letie jeel u pajtal a jaantiko.

Le mako biin tu kaaten, kaaj tu yilaj le buutso kaa em u jant le baalcheoob kimenoobo,
ku tsookole tu chaajooltaj u biin, lalaj kiinoob biin u jach nachtal tak tu xuul le yokol kaabo,
le kiin u yaalmajoobo, tu yilubaoob. Bix biinik teech? tu kataj le choomo. - Bejlae tsook in
wojeltik jach nojoch le yokol kaaba. Jach tsoyaaneen tumen tin mansaj wiijil.

Maaloob tun - tu yaalaj le choomo - tsateen in nooko yetel jeel a tiaala. Ken
kuchkeech ta wotoche yaan a wilik kaatul mejen paalaloob yetel kantul
x chupul wakaxoob. Ken manak waxak kiinoobe
ka kinsik juntul x chupul wakaxe
ka pulik tetankabo, utiaal kaa
patak in jantik. Le mako
suunaj tu yotoch. Le kaaj man
le waxak kiinoobo suunaj le
choomo, kaaj kinsaab le
wakaxo kaa tu pulaj ti jee
bix tu tsikbaltiloobo.

91

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB UKPEL TI KAA KAL.


1.-U xuul.- El fin, el final

2.-Yokol kaaba.- Sobre este mundo
3.-Aanchaj.- Hubo
4.-Uts tu yich man.- Le gustaba andar
5.-Tulakal tuux.- En todo lugar
6.-Maa sasak.- No haba aclarado
7.- Chinil kiin.- Tarde
8.-Tu suut.- Regresaba
9.-Jun tene.- Una vez
10.-Jeel bix suukile.- Como estaba acostumbrado
11.-U biinbal.- Ir

12.-Kuuxchajaan.- Molesto, disgustado
13.-Tu yaalaj ti.- Le dijo
14.-Kaaj biinij.- Y se fue
15.-Tak in katikteech. Te quiero pedir
16.-Meen uts a waalikteen.- Haz el favor de decirme
17.-In kat in kaoltej.- Quiero conocer
18.-Majantikteen.- Faciltame, dame en prstamo
19.-In biin in xiknal.- Voy volando
20.-U kexoob u nookoob.- Intercambiaron su traje
21.- Xen tin wotoch.- Anda a mi casa
22.-Paateen yetel in watan. Esprame con mi esposa
23.-Tulak kiin K ilikbaa.- Otro dia nos veremos
24.-Layli waye.- Tambin aqu
25.-Man le kiinoobo.- Pasaron los das
26.-Ka tu yilajubaoob.- Y se vieron
27.-Tsook wa a kaoltik tulakal?.- Ya conociste todo?
28.-Le jach kaanalo.- Lo muy alto
29.-Ma ti wojeltaj.- No supe
30.-Junpel buutse.- Un humo
31.-Teelo yaan bak.- Ah hay carne
32.-Kimenoobi.- Muertos
33.-Ka em u jant.- Y baj a comerlo
34.-Tu chaajoltaj u biin.- Decidi irse
35.-Bix biinikteech?.- Cmo te fue?
92

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ KAN PEL TI KAA KAAL



BIIN A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAAMBALE YOKOL
U XUUL LE YOKOL KAABA. JEE U PAAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBE
YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BAAX KUN U NUKIKTEECHE.

1.-Baax jach uts tu yich le mako?
2.-Baax tu meentaj juntene?
3.-Le kaa tu yaalaj u yatane, Tuux ka biin? Baax tu nukaj?
4.-Max tu yilaj tie bejo?
5.-Baax tu kataj tie choomo?
6.-Baax tu nukaj le choome?
7.-Baax tu kataj majantbile?
8.-Baax tu yaalaj le mako ti le choomo?
9.-Le kaa tu yilajubaob tu kaaten Baax tu kataj le choomo ti le mako?
10.-Baax biin u yile winiko le kan xiknalnakej te jach kaanalo?
11.-Baax tu meentaj le xiibo le kan tu yile buutso?
12.-Le ken tu kataj le choomo Bix biinik teech? Baax tu nukaj le winike?
13.-Yokol u bukina, baax tu yaalaj le choomo?
14.-Le kan kuch tu yotoch Baax tu yilaj le mako?

15.-Kaa suunaj le choomo, Baax tu kinsaj le mako utiaal u tsemte?

K yuum Manuel Antonio Ay



K yuum Manuel Antonio Aye ti sij u
yil yokol kaab tu kaajil Chchimilae.

Le kaach ucho minaan tuux u tsibtal
u kaaba mak, le olal bejlae ma k ojeleex
baax kiin ka j siji. Ma k ojel xan bix u kaaba u
yuum yetel u nai; chen k ojeleex j koolnaloob
maayawinikoob kaachi.

Ma k ojel bix uchik u kanik xook yetel
tsibi, chen k ojel tu kanaj xook yetel tsib ich
maaya.

Ma k ojeleex max yetel tsook u
beeli, mix k ojel jaytul u paalaloob yaanchaj

tiobi.

Le tsook u naatsikubal u kiinil
baatelo, yuum Manuel kaach u nojoch joolpopil
Chichimila.

U chiibalil k yuum Manuel Antonio
Aye, j maayawinikoob. Le nojoch maka,
juntul winik jach uts u naat kaachi, jach
yaanlaj u puksikal utiaal u yaabiltk u yet
chiibaloob; jach yaajchaj tu yol tulakal baax
ku sen mentaal tiob tumen le tsuuloobo. Le
olal yaanlaj u likil baatel tu yoklal u xuulul
u loobitaloob. Tan u liksikubaj utiaal le baatel
93

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

ka j lub tu kab tsuuloobo.



Bey lubik yuum Manuel tu kab le
tsuulooba: u sasabal ti u kiinil ti Domingo
18 ti u jaabil 1847 ka bin tu naajil Antonio
Rajon utiaal ka xookaak ti junpel tsibil juun
tuxtaan ti tumen Cecilio Chi, tumen letie
ma u yojel u xook kastlan taani. Chikaan ti ku
bisikuba kaach yetel Antonio Rajon ,wa mae
maatan u bisik le u tsibil juun ti ka u xooko.

Antonio Rajone leti u batabil u kaajil
Chichimila le kaacho, leti nuk le tsibil juun
bisaab tio. Ka tsook u beetik u tsibile ka j
biin u takujool yuum Manuel ti nojoch Eulogio

94

Rosado, u nuxi jalachil Saki kaachi, tak le


tsibil juun tsab ti u xooke, tu bisaj Rajon u
kub ti le tsuula.

Yuum Eulogio Rosado ka tsook u
yojeltik baax ku taal u kiine, ka tu tuxtaj yuum
Valentin Barrera yetel yaab waachoob maachik
k yuum Manuel Antonio Ay, tumen tsook u
yojeltaal tan u liksikuba yetel yaabkach
maayaoob utiaal baatel tu yoko le ayikal
tsuuloobo.

Ka j kaal yuum Manuele, oxtuloob,
yetel Rudesindo Puk yetel Felipe Puk.

U tsook tsikbal tu mentaj yuum
Manuele, yetel juntul u chan mejen, kaa lajun
pel u jaabil, tu yoknaj kiin ti 25 ti julio
ti 1847.

U yoknaj kiin ti 26 ti julio ti
u jaabil 1847 ka joksaab, tumen le
tsuuloob tu kiwikil Santa Ana
ti u noj kaajil Sakio, utiaal ka
tsonaak tumen le waachoobo.

Yaab u yet maayailoob ti
tanxel kaajiloob taloob kaach
tokik chen baale ma beychajoobi
tumen le waachoobo u machmajoob
u tsoonoob.

Ku yaalale le u kaaj j
tsoonbilo ma sajakchaj bin jach jun
puli.28 jaaboob yaan ti ka kimsabi,
lela ti bisaab mukbil Chichimilae.

Kanpel kiin kinsaak k
yuum Manuel ka j waak u kakil le
kantunyaj Picho, ti u kiinil lajun pel
ti kaa kaal ti julio ti u jaabil
1847.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAXAKPEL TI KAA KAAL.


1.-Ti sij.-All naci

2.-Minaan tuux.-No hay donde


3.-U tsibtal u kaaba.-Escriban su nombre
4.-Ma k ojeloon.- No sabemos
5.- Bix uchik u kanik.-Cmo aprendi

6.-Xook yetel tsib.-Leer y escribir


7.- Max yetel tsook u beeli.-Con quin se cas
8.-Jaytul u paalaloob.-Cuntos hijos tiene
9.-Yaanchajtiobi.-Tuvieron.
10.-Naatsikubal.-Acercarse.

11.-Nojoch joolpoopil.-Gran gobernante


12.-U chiibalil.- Su familia
13.-Jach uts u naat.-De buen entendimiento
14.-Utiaal u yaabiltik.-Para amar
15.-Tak in katikteech. Te quiero pedir
16.-Yaanchaj u yol.- Tuvo el nimo
17.-U likil baatel.-Levantarse a pelear
18.-U xuulul u loobiltaloob.-Terminaran de hacerles dao
19.-Tan u liksikubaj.-Se estaban preparando
20.-Bey lubik.- As cay
21.- U sasabal ti u kiini.-El amanecer del da
22.-Utiaal ka xookaak ti.-Para que le leyeran
23.-Junpel tsibil juun.-Una carta
24.-Ma u yojel u xook.- No saba su lectura
25.-Chikaanti.- Se le notaba
26.-Ka j biin u takujool.- Y lo fue a acusar
27.-Ka tsook u yojeltik.- Cuando supo
28.-Baax ku taal u kiine.- Qu da se aproximaba
29.-Tu tuuxtaj.- Envi
30.-Maachik.- Agarrar, aprehender
31.-Le ayikal.- El rico

95

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

32.-oxtuloob.- Tres
33.-Juntul u chan mejen.- Uno de sus hijos
34.-Tu yoknaj kiin.- En la tarde
35.-Ka joksaab.- Fue sacado
36.-Utiaal ka tsoonaak.- Para que lo fusilaran
37.-Ti tanxel kaajiloob.- De diferentes pueblos
38.-Ma beychajoobi.- No fue posible
39.-Ma sajakchaj.- No tuvo miedo
40.-Bisaab mukbil- Lo llevaron a enterrar

MEYAJ JOO PEL TI KAA KAAL



YOKOL U XOOK K YUUM MANUEL ANTONIO AY A KAAJ TSIKBAL YETEL
JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT TAANOOB YAAN
YANAL UTIAAL A WUUYIK BAAX U KAAJ NUKIKTEECH.
1.-Tuux sij Manuel Antonio Ay?
2.-Baanten ma ojelaan baax kiin j siji?
3.-Bix uchik u kanik xook?
4.-Yetel max tu tsooksaj u beel?
5.-Baaxi leti , le tsook u naatsal u kiin noj baatelo?
6.-Baanten lik baatel?
7.-Bix lubik yuum Manuel Antonio Ay tu kab le tsuuloobo?
8.-Baax chikaan yojsa tu bisaj le tsibil juun ti Antonio Rajn?
9.-Baax tu meentaj Rajn ka tsook u beetik u nuk tsibil ti Manuel Antonio Ay?
10.-Baax tu meentaj yuum Eulogio Rosado?
11.-Yetel max ulakoob kaal yuum Manuel Antonio Ay?
12.-Yetel max tsikbalnaji yuum Manuele tu yoknaj kiin ti 25 ti julio?
13.-Tuux tsoonaak tumen le waachoobo?
14.-Baax ku yaalale yokol yuum Manuele?
15.-Baax uch ti Piich kaaj le kiin lajun pel ti kaa kaal tijulio tiu jaabil 1847?




96

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

KAXAN TSIKBAL JOO PEL



NAJBEN A TSIKBA YETEL JUNTUL X CHUPAL WA YETEL JUNTUL
XIIBPAAL UTIAAL U TSOOLIKTEECH BIX KU YUCHU CHAAN TU KAAJAL JEE U
PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB TIAAN YANAL

1.-Ku meentaal chaan ta kaajal?
2.-Max tiaal le chaano, baax ku kiinbesaj?
3.-Baax winal yetel baax kiin ku beetaal?
4.-Ku yaantal okot, payalchi, paay wakax, baxal?
5.-Ku uuloob tanxeniloob, wa chen le wayiloob?
6.-Suuk u taaloob Aj konoloob tie kiinoobe?
7.-Tuux ku weeneloob le tanxeniloob?
8.-Tie kiinoobe yaan tuux u konol janal?
9.-Suuk a biin tu chaanil ti ulak kaajoob?
10.-Ku kiinbesaal waye u kiin u kaaba u laktsiloob?
11.-Ku kiinbesaal u tsoklu beel le wayiloob?
12.-Bix ku baxaloob le paalal te kaaja?
13.-Baax ku baxaloob le xiibpaaloob?
14.-Tuux yaan u kuchil baxal waye?
15.-Suukaan u biinoob baxal ti ulak kaajoob?

MOLAY TAANOOB BOLONPEL TI KAA KAL.


1.-Ku meentaal chaan?.- Hacen fiesta?
2.-Max tiaal?.- Para quin es?
3.-Baax ku kiinbesaj?.- Qu se celebra?
4.-Baax winal? En qu mes?

5.- Baax kiin?.- Qu da?


6.-okot.- Baile

7.- Payalchi.- Rezo


8.-Paay wakax.- Corrida de toros
9.-Baxal.- Juegos, deportes
10.-Tanxeniloob.- Fuereos, de otro lugar

97

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

11.-Wayiloob.- Lugareos

12.-Suuk u taaloob.- Estn acostumbrados a venir


13.-Aj Konoloob.- Comerciantes
14.-Tuux ku weeneloob?.- Dnde duermen?
15.-Tuux u konol janal?.- Dnde se vende comida?
16.-Ulak kaajoob.- Otros pueblos
17.-U kiin u kaaba.- Su cumpleaos
18.-U tsooklubeel.- Su boda
19.-Bix ku baxaloob? Cmo juegan?
20.-Baax ku baxaloob? Qu juegan?
21.- U kuchil baxal.-La cancha, el lugar de juego
22.-Suukaan u biinoob?.-Estn acostumbrados a ir?

TUNTAJ KAANBALE JOOPEL.



UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD JOOPEL.
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
1.-La soga de sangre 11.-Pasaron muchos aos
2.-No haban llegado 12.-Donde lo cogieron
3.-Tuvo 13.-Ya se hicieron muchos
4.-Quera ir de paseo 14.-Por mucho que hizo
5.-Que se tendiera la soga 15.-Meta la soga
6.-No tardara en llegar 16.-Cortaba repetidamente

98

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

7.-La soga de su ombligo 17.-Cuidada por una anciana


8.-Derrotaron, humillaron 18.-Se derrama
9.-La casa del Seor Dios 19.-Una gran gruta
10.-En la ciudad de Mrida 20.-La seora escondida
BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO
1.-Bisaab tu tsoonootil 11.-Tuux yaan kaacho
2.-U cholej le suume 12.-Pel chikaan u yiit
3.-Ka tu yotaj 13.-Putsul ja
4.-Jaak u yol 14.-Maa pajchaj
5.-Sajakchaji 15.-Kaajakbaloob ichilo
6.-Ku yaalal xane 16.- Sayab ja
7.- Le kiik tuulnaj 17.-Ti nukuch yaxkiinoob
8.-Le ekjocheenil pixiko 18.-Yaanika tu nake
9.-Choko ja 19.-Ka suutaab tuunichil
10.- Le luuk yaan tu yiito 20.-Pat u kiinlil u winkililoobi

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA


1.-Tuux biisab le suumo? 11.-Baax tu buulaj le jao?
2.-Baanten jaak u yol 12.-Jaypel kiinoob kaanaan u yaantaloob
le wiiniko?
le kimenoob ichil le mabene?

99

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

3.-Max ku kanantik le suumo? 13.-Tuux tu yaalaj Kuj bin u yaantali?


4.-Baax u kat yaal Bolonchen? 14.-Baax jach uts tu yich le mako?
5.-Bukaaj u taamil le aktuni? 15.-Tuux ka biin?
6.-Baanten suunaj tuunichil le xunano? 16.-Max tu yilaj tie beejo?
7.-Tuux yichkilnajoob le kebaan 17.-Baax tu kataj tie choomo?
makoobo?
8.-Baanten jun tiich chuup 18.-Baax tu nukaj le choome?
le sayab jae?
9.-Baax tu laj kinsaj le 19.-Baax tu kataj majantbile?
makoobo?
10.-Baax tu meentaj Jajal Kuje? 20.-Bix biinik teech?
TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA
1.-Bulkabil 11.-Joop u naakaloob
2.-Junpel yax kiin 12.-Bin u tijil
3.-Laj kim le makoobo 13.-Yaan te kanabo
4.-Jaats winikoob 14.-Jeel u pajtal u jantikoobe
5.-U kuchil tuux ku weenel 15.-Istikiaj keen man u kuxtaloob
6.-Lajun jaaboob 16.-U chumukil le luuma
7.-Le jao kanchaji 17.-Aanchaj juntul make
8.-Chikpajal junpit 18.-Maa sasak ku jokol tu yotochi
100

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

9.-Ken u kanant le u yaalak baalcheob 19.-Jok u biinbal tu tiipil le sastalo


10.-Tulakal tu tsaju kaaba 20.-U yatan kuuxchajaan
TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

101

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

102

Javier A. Gmez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 6

OBJETIVOS

JAATSUL WAKPEL

Que el estudiante incremente su domino del


Idioma Maya con la lectura y traduccin de los
relatos del cronista de Kantunilkin Gaspar Maglah
Canul, tomados de su obra VOCES PRIMIGENIAS

Que el alumno aumente su capacidad de


comunicacin oral y escrita mediante Dilogos.

Que al realizar una entrevista sobre La Muerte.


Costumbres funerarias. Los Das de Difuntos,
el estudiante se ejercite en la elaboracin de
preguntas y en la traduccin de material lingstico
autntico.

Las lecturas de esta unidad corresponden a la obra VOCES PRIMIGENIAS Recopilacin de cuentos y
leyendas Gaspar Maglah Canul, Cronista de Kantunilkin, 2001. Los ejercicios, vocabularios y Autoevaluacin,
fueron diseados por el autor.
103

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

Janal pixan.

Utiaal u chuunpajal u kiinbesajil le
janal pixan suuk u beetaalo, jun tul atantsil tu
yaalaj ti u yicham:
Koox beetik le janal pixano, tumen teene
kimen in taata; teeche kimen a maama, kaxt kex
jun pit taakin utiaal ka kub junpel tiibil olal
ti le pixanoobo. Le ichamtsilo tu nukaj ti:
_Minaan teen taakin, tsookole le baaloobo
chen babal taanoob, minaan le pixanoobo. Ka
tu yaalaj lela, tu chaaj u nuukulil u meyaje,
biin tu beetaj tu kool.

Le atantsile jeel bix patchajike, kex
ichil otsilile, tu kiinbesaj le yax kiinoobo
kex ma ejemtaab u taan tumen u yichami.
Tu yoxpel kiin chuunpajak le janal pixano,
le ichame tsookaan u meyaje, kaalikil tan u
suut tu yotoche, chaab tumen akab te beejo.
Utiaal u naatsal tu xuul le kaajo tu yuuba

104

yaan jun much makoob ku taal u tsikbaloob


te yok beejo, ka tu taakbesajuba tu paach
jun kul che yaan te jalo.Ma xanchaj ka tu
yilaj jun much makoob ku taal u xinbaloob,
baale, junjun tuliloobe u bitmajoob tabaan
kiboob, ka tun jeeloob jach tu tojil tuux u
taakbesmajuba..
Tu yilaj u kutaloob tune ka joop u paaklan
tsikbaloob.
_Baax tsab ti teech?
_Ti teene tsabteen chakwaajoob, chujukoob,
sa yetel ulak baaloob.In paalaloobe mantats
u kaajsikenoob. _ Jun tul ti le x kooleloobo
tu yaalaj :
_ Teene mix mak kaajsen, in xiibil paale ma
tu yoksaj oltik wa tsakaanoon. Kexi jun pel
kiin ka kex olnake.
Ka tu utsil paaktaj le x koolele, tu kaj oltaj

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u maama, junjun pitile joop u kaj oltik


yaanal makoob u kaj oltmaj kaachi maili
kimikoobe.
Jakaan u yol tumen le wayaas ku yiliko, ma
tu kaxtik baax u beete, pat ma taanil tak ka j
biinoob le much pixamoob te ekjocheenil
beejo, chen tichkabtaan tumen u jul le
kiboob tabaantakoobo.
Le ka j kuch tu naajile, layli jakaan yole; tu
tsikbaltaj ti u yatan le baax tsook u yuchul tio,
ka tu kat oltaj tie, ti u biix le u kiinbesajil le
pixanoobo, ka u beetoob junpel tiibil olal ti
u pixan u maama, ka tu sebchiitaj u katik ka
saatsaak u ma oksaj olalil.

Mix manak jun pel tulis kiin ka j-kim


le winike yoolal jun pel tsaayaj kojaanil
tu puksiikal .(Ku yaalal bine, waa uchuk
ti wa max le baalooba, ma unaj u seb
tsikbaltaali tumen taakbeen baaloob kabet
u taakbesaaloob; u yaalale ku bisik manalttsil
ti kimil)
Le otsil atantsile, yaanchaj u kiinbesik u biix
le janal pixan yetel tanbesajoob ti u taataob,
u yicham yetel ti u x noj nail, tumen bey tu
katilak maili kimik u yichame.(Tumen
ka oksaj olteex wa ma, unaj u kaajsaal le
kimenoobo, tumen u beejil kimile, jun pel
beej yaan laj alkabtik tulakaliloon)

TAANOOB LAJUNPEL TI KAA KAL.


1.-Utiaal u chuunpajal.-Para comenzar
2.-Le janal pixan.-Comida de difuntos
3.-Kimen in taata.-Est muerto mi padre
4.-Kaxt kex junpit.-Busca aunque sea un poco
5.- Tiibil olal.- Ofrenda
6.-Tu nukaj ti.- Le contest
7.- Minaanteen taakin.- No tengo dinero
8.-Chen babal taanoob.- Slo son embustes
9.-Tu chaaj.- Tom o cogi
10.-Jeel bix patchajike.- Como pudo
11.-Le yax kiinoobo.- Los primeros das
12.-Kex ma ejemtaab.- Aunque no fue aprobado
13.-Kaalikil tan u suut.- Mientras regresaba
14.-Chaab tumen le akab.- Fue cogido por la noche
15.-Tu yuuba.- Escuch
16.-Jun much makoob.-Un grupo de personas
17.-Ku taal u tsikbaloob.- Venan platicando
18.-Ka tu taakbesikuba.-Y se escondi
19.-Te jalo.-A la orilla
20.-U bitmajoob tabaan kiboob.- Llevaban velas encendidas
105

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

21.- Jach tu tojil.- Exactamente en su direccin


22.-U paaklan tsikbaloob.- Dialogaban
23.-Baax tsab ti teech?.- Qu te dieron?
24.-Tsabteen chakwaajoob.- Me dieron tamales colorados
25.-Chujukoob.- Dulces

26.-U kaajsikenoob.- Me recordaron
27.-Mix mak kaajseen.- Nadie me record
28.-Ma tu yoksaj oltik.- No cree
29.-Wa tsakaanoon.- Si existimos
30.-Ka kex olnake.- Que cambie de opinin
31.-Maili kimikoobe.- Antes de que murieran
32.-Le wayaas ku yiliko.- El fantasma que vea
33.-Pat ma taanil.- Se qued sin hablar
34.-Te ekjocheenil beejo.- En el camino obscuro
35.-Tichkabtaan.- Con las manos alzadas
36.-Ka tu kat oltaj.- Le pregunt
37.-Ka tu sebchiitaj.- Le pregunt de inmediato
38.-Ka saatsak u ma oksaj olalil.- Que le perdonaran su incredulidad
39.-Mix manak junpel tulis kiin.- Ni haba pasado un da completo
40.-Unaj u kaajaal le kimenoob.- Se debe recordar a los difuntos

MEYAJ WAK PEL TI KAA KAAL


YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YAAN A TSIKBA YOKOL JANAL PIXAN.
JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT TAANOOB YAAN YANAL.
1.-Baax tu yaalaj ti u yicham juntul atantsil utiaal u kiinbesajil le janal pixan?
2.-Baax tu nukaj le ichamtsilo?
3.-Baax tu meentaj le atantsile?
4.-Baax tu yilaj le ichamtsil kaalikil tan u suut tu yotoche jun pel akabe?
5.-Max tu kaj oltaj ka tu utsil paaktaj jun tul X koolele?
6.- Baax ku chan sasilkunsik le ekjocheenil beejo?
7.-Baax tu tsikbaltaj ti u yatan le ka j kuch tu naajile?
8.-Baax tu kat oltaj ti u yatane?
9.- Baax uchti mix manak jun pel tulis kiine?
10.-Baanten unaj kaajsaal le kimenoobo?
106

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Chan baaj.

Jun tenakkiake, ku yaalal bine jun
tul ilibtsile, minaan mix jun pit u yaakunajil
ti u X noj nae, ku wetik tak u bisikuba uts tu
yetel; maatech u pay oltik mix janal. Jun pel
kiine tan u kijantik junpel chan tsuuje,(waaj
ku beetaal yetel sakam, yetel juchbil sikil, ku
tsabal xan u iibiloob tu tsu) ka tu yilaj tan
u taal u x noj na xinbaltik .Letie , loloob x
chup, tsookol xane manjaan u tsuutil. Ma
tu kaxtik baax u beet kaalikil tan u yokol tu jool
naajil u x noj nae.Taal tu jool u taakbesik yaanal
u kanche tuux kulukbale, le baax ku jantiko,
ka lik u tan olt u yuulab.

Ka biin u yuulabe, suunaj tuux
kulukbaj kaache utiaal u kaa jantik le waaj tu
taakbesaj yaanal le kanchee; ka tu jupaj u kab

yaanal utiaal u jokesik, baale jaak u yol ka


tu yilaj yaanal le kanchee mix baal yaani,
ichil u tatalkabe chen tu yuubaj jun pel chan
jool potaan te luumo.

Le chan tsikbala ku yaalik : tumen
jach yaab u tsuutil le x koolele, Yuum Kuje
tu yotaj u tsa jun pel kaansaj ti, ka tu suutaj
baalchei le waaj taakaabe, utiaal ka patak u
jantaal tumen jeel makamak ka u tsibolte.Le
chan baalchea leti bin le chan baaj kaj oltma,
yaan waay t luumila; le chen u moots cheob
ku netkoobo.U tabsaloobe ma talami.
U bakele kiki janal, tak u ta janalbeen ken
makantaak; le u ta bino leti le sikil tsab ichil
le tsuuj ma suutuk baajil tumen Kiichkelem
Yuume.

107

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB BULUKPEL TI KAA KAAL.


1.-Chan baaj.- La pequea tuza
2.-Jun tekkiake.-Una vez
3.-Ku yaalal bine.- Dicen que se dice
4.-Juntul ilibtsile.-Una nuera

5.- Mix jun pit u yaakunajil.- Ni un poco de amor
6.-Maatech u pay oltik.- No la invitaba
7.- Junpel chan tsuuje.-Un tamalito de masa con frijol blanco y semilla de calabaza molida
8.-Tu tsu.-En su centro
9.-Xinbaltik.- Visitar
10.-Manjaan u tsuutil.- Demasiado avaro
11.-Tu Jool naajil.- En la puerta
12.-U taakbesik yaanal.- Lo guard debajo
13.-Tuux kulukbale.- Donde estaba sentado
14.-U tan olt u yuulab.- A atender a su visita.
15.-Ka biin u yuulabe.- Cuando se fue su visita
16.-Ka tu jupaj u kab.- Y meti su mano
17.-Utiaal u jokesik.- Para sacarlo
18.-Mix baal yaani.- Nada haba
19.-Ichil u tatalkabe.- En su manoseo
20.-Chan Jool potaan.- Un pequeo agujero escarbado
21.-U tsa junpel kaansaj ti.- Le dio una leccin
22.-Tu suutaj baalche.- Fue convertido en animal
23.-Le waaj taakaabe.- La tortilla guardada
24.-Ka patak u jantaal.- Para que se pueda comer
25.-Jeel makamak.- Por cualquiera
26.-Ka u tsibolte.- Que lo desee
27.-Kaj oltma.- Conocido
28.-Chen u moots cheob.- Slo raices de rboles
29.-U tabsaloobe .- Capturarlas
30.-Ma talami.- No es difcil
31.-U bakele kiiki janal.- Su carne es una comida sabrosa
32.-Tak u ta janalbeen.- Hasta su excremento es alimento
33.-Ken makantaak.- Cuando la arreglan
108

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ UK PEL TI KAA KAAL



YETEL JUNTUL A WET KAANBALE TSIKBALNEN YOKOL CHAN BAAJ. JEE U
PAJTAL A MENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL.
1.-Baax jach minaan mix jun pit tie ilibtsile?
2.-Baax tan u kijantik le ilibtsile?
3.-Bix ku beetaal le chan tsuuje?
4.-Tuux tu taakbesaj le waaje le ilibtsile?
5.-Baax tu meentaj ka liki?
6.-Baax tu beetaj ka biin u yuulabe?
7.-Baax uchti ka tu jupaj u kab yaanal le kanchee?
8.-Baanten tu tsaj Yuum Kuj junpel kaansaj ti koolele jach tsuute?
9.-Baax ku netkoob le baajoob?
10.-Bix u bakele tie baajo?

Jun tul chiibal kaan yetel jun tul juuj.



Tulakal baaloob beyoob, jeel bix u
tan oltaloobe, tumen u pajtalil k tuukule
ku mixbaalkuntik le baaxoob ku yuchul t
winklilo.Lela junpel chan tsikbal jaajkuntik
le baax kin chachitika.

Le tuux ku yuchul tulakal le mejen
tsikbalooba, jun ten bine tu nuptantubob
juntul chiibal kaan yetel juntul juuj, ka joop
u tsikbaloob u baalubaob.Le kaan tuno ku
nojbaalkuntikuba tu yoolal u lobil u chiibal.

-Le ken manak le koolnaloobo, yaan
kiine ku taktal teen in chiik jun tule, wa kin
beetik beyo, u yaajil in chiibale ku beetik u
lubuloob ti jun sutuk.

-Lelo yaan in wilik tanil utiaal ka in
tan olte_ tu nukaj le juujo.

-Jeel ku taal jun tulo_ tu yalaj le
kaane,_ biin in kaaj in chie, pel in chiike ka
tipik a pool utiaal ka wil baax kun yuchul ti.
Ka j naats le koolnale, tu chiaj u kaal yook ka

tu jan taakbesubaj; le juuj tuno tu jan tipaj u


pool ichil le xiwoobo.

- Ah! Chan juuj, tsook a chiiken,_ tu
yaalaj ka tu lepaj u yol u biin.

-Utiaal junpel tuuse, ulak nojoch
tuus,_ tu yaalaj le juuj ka tu yilaj baax ucho;
tsookole naats yiknal le kaano ka tu samal
aalaj ti

-Oksaj olt wa ma, in chiibale asab
loob ti a chiibal.

- Lelo ma jaaji,_ tu yaalaj le kaane,
eesteen.

Ma xanchaj ka tip ulak koolnali,
le juuj tuno tu chia u kaal yook le make ka
tu seb taakbesuba, ka tu tipaj u pool le kaane
utiaal u yilik wa jaaj baax ku yaalaj le juuje, ka
ilaab tumen le make, taj yaawat :

- Tsook u chiikeen juntul kaan,
tsook u chikeen juntul kaan!
U jach sajakil u yole tu beetaj u lubul kimen,
109

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

tu yolal le baax tu tuukultaj uch tio.


Kin oksaj oltik tumen tsook in wilik tu samal aalaj le kaane.
Tsookole junjun tulile biinoob tuux taaloob.

MOLAY TAANOOB LAJKAAPEL TI KAA KAAL.


1.-Juntul chiibal kaan.-Una vbora
2.-Juntul juuj.-Un iguano
3.-Jeel bix u tan oltaloobe.-Como se cree
4.-U pajtalil k tuukule.- Podemos pensar
5.- Ku mixbaalkuntik.- Convierte en nada
6.-Jaajkuntik.- Comprueba o confirma
7.- Le baax kin chachitika.- Lo que aseguro
8.-Tu nuptantubaob.- Se encontraron
9.-Ka joop u tsikbaloobe.- Y comenzaron a conversar
10.-U baalubaob.- Sus cosas
11.-Ku nojbaalkunsikuba.- Se ensoberbeca
12.-U lobil u chiibal.- Lo daino de su mordida
13.-Le ken manak.- Cuando pasaban
14.-Ku taktal teen.- Me dan ganas
15.-In chiik juntule.- Morder a uno
16.-Ku beetik u lubuloob.- Hace que se caigan
17.-Ti jun sutuk.- En un instante
18.-Utiaal ka in tan olte.- Para que yo lo crea
19.-Tu nukaj.- Contest
20.-Jeel ku taal juntulo.- Ah viene uno
21.-Biin in kaaj in chie.- Lo voy a morder
22.-Pel in chiike.- Apenas lo muerda
23.-Ka tipik a pool.- Asomas la cabeza.
24.-Tu chiaj u kaal yook .- Le mordi el tobillo

110

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

25.-Tsook a chiiken.- Ya me mordiste


26.-Ka tu lepaj u yol u biin.- Y apresuradamente se fue
27.-Ka tu samal aalaj ti.- Le dijo
28.-Oksaj ol wa ma.- Fjate si no
29.-Asab loob ti a chiibal.- Ms daina que tu mordida
30.-Eesteen.- Mustramelo
31.-Taj yaawat.- Grit mucho
32.-Tsook u chikeen juntul kaan.- Ya me mordi una vbora
33.-Lubul kimen.- Cay muerto
34.-Le baax tu tuukultaj.- Lo que pens
35.-Biinoob tuux taaloob.- Se fueron al lugar de donde vinieron

111

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ WAXAK PEL TI KAA KAAL.


YOKOL LE XOOK JUNTUL CHIIBAL KAAN YETEL JUNTUL JUUJ A KAAJ CHAN
TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE.JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT
CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.
1.-Baax ku meentik u pajtalil k tuukule?
2.-Baax u kat yaal chachitika?
3.-Maxoob tu nuptantubaob?
4.-Baanten ku nojbaalkuntikuba le chiibal kaane?
5.-Baax ku taktal u meentik le kaano le ken u yilik tun manak le koolnaloobo?
6.-Baax tu nukaj le juujo?
7.-Baax tu meentaj le juujo pel tu chia le kakaas kaane u kaal yook le koolnale?
8.-Baax tu yaalaj le koolnale ka tu yile juuje?
9.-Baax tu yaalaj le juuje ka tu yilaj baax ucho?
10.-Baax tu beetaj u lubul kimen le ulak koolnale?

Baaxten ku bebechtik u pool le toloko.



Juntul chan toloke, kaalikil tan u
man liitlaankil tu juunal u kaxant baax u jante,
tu nuptantuba yetel juntul juuj ka tu wet
oltubob.Likbal le kiino, ma tu patubobi.

Chen baale junpel kiine, le juujo tu
yaalaj ti le toloko :

- Teene in wojelt way naatsaanile
yaan maalob janal, ken nakak in wol in jant
chen yikeloobe, kin biin in chuk kex juntul
wa kaatul le mejen kaxoob ku tsentaloob ti
junpel sooy yaan teelo. Jeel a lakintitiken
ka xiikoon topoobe?

Wechi mi ma, ki bin le chan tolokomix
junten in jant le bak ka waaliko,tsookole
kaas sajakeen, kux tun ka chuukkoon tumen
u yuumiloob le baalcheobo.

- Ma chaik sajakil, ma yaxili in
beetki.Maa nakak a wol a chuk chen
112

masoobi?

- Maalob ,koox, _ tu nukaj le toloke_
chen baale teech ka biin tanil.Kaj naatsoob
te chan kaajtal tuux ku tsentik u yaalakoob le
make, ku yaalik le juujo.

- Lakinteen!, beyo ichil kaatulale,
seeb kon chukik le mejen kaaxoobo.

- Bix a waalik, ki bin le chan toloko,_
ikil u liitlaankil yokol le kooto._A wojel, way
kin in paateche, yax tanil yaan in wilik bix
a lapik le mejen kaaxoobo, utiaal ka in kane,
beyo ken kaa suunakoone, in wojelt baax unaj
in beetik.

- Maalob, baale jach pil a wich, ken
suunakeen yetel jaytul le mejen kaaxoobo jeel
a wuuyik bukaaj kii u bakeloobe.

- Xeen, way kin in paateche.

Le ka em le juujo tats biin tu beetaj tu

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

paach le sooyo, naak yalkab yokol le kolojcheob ka tu puluba ichil , le ku lapik juntul chan
kaax.

U yawat le kaaxoob yetel u popokxiikoob uch u jaakal u yoloobo, uuyaab tumen
u yuumil le kaaxoobo, ka jok yalkab u yil baax ku yuchul, ikil u jokol u yalkab xan le juujo
yetel u nach kaaxo.Ilaab tune ka tsay le winik tu paacho.Kex alkabnaj yetel tulakal u muuk
u yookoobe, chukpachtaab ka nokpuchtaab.Te pat pekekbal tiilich yookoobi.

Le chan tolok ka yilaj le baax uchti u bisajbile kiit yalkab tan u lubul ku biin ichil le
koklemakilo.Tsook u nachtal tune ka waalaj yokol junpel tuunich, ka joop u yilik wa tsook
u jeltik le toopo.

Xanchaj waalik teelo, ka tu yilaj mix mak ku taale, ka joop u bebech jool ikil u
yaalike:
kux tun ka xiikenekux tun ka xiikene

Liikbal tun le kiino le tolokoobo ken u yiloob make ku bebechtik u pooloob, tumen
ku kaajal le baax uch tiobo; bey tun yaalikoobe : kux tun ka xiikene.

113

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB OXLAJUNPEL TI KAA KAAL.


1.-Bebechtik u pool.- Cabecea


2.-Juntul tolok.- Un basilisco
3.-Tan u man litlaankil.- Estaba caminando de puntitas
4.-U kaxant baax u jante.- Buscando algo para comer
5.-Likbal le kiino.- Se levant el sol, se hizo tarde
6.-Le juujo tu yaalaj.- Dijo el iguano
7.- Ken nakak in wol.- Cuando me fastidie
8.-Kin biin in chuk.- Voy a capturar
9.-Jeel a lakintikeen? Me acompaas?
10.-Ka xiikoon toopoobe.- Para que vayamos a perjudicar
11.-Le bak ka waaliko.- La carne que dices
12.-Ma chaik sajakil.- No tengas miedo
13.-Chen masoobi.- Slo grillos.
14.-Teech ka biin tanil.- T vas adelante
15.-Kaj naatsoobe.- Y se acercaron
16.-Seeb kon chukik.- Pronto vamos a capturarlos
17.-Ikil u liitlaankil.- En que se paraba de puntitas
18.-Way kin in paateche. Aqu te voy a esperar
19.-Bix a lapik.- Cmo atrapas
20.-Jach pil a wich.- Abre bien los ojos
21.-Tats biin tu beetaj.- Directo fue
22.-Yetel u popokxiikoob.- Con su aletear
23.-Ka tsay le winik tu paacho.- Se peg el hombre tras l en persecucin
24.-Ka nokpuchtaab.- Y lo aporrearon
25.-Paat pekekbal.- Qued tendido
26.-Ichil le koklemakilo.- Entre el pedregal
27.-Tsook u jeltik le toopo.- Ya haba librado el peligro
28.-U bebech jool.- Mover su cabeza
29.-Kux tun ka xiikeene.- Y si hubiera ido

114

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ BOLON PEL TI KAA KAAL.



YETEL JUNTUL A WET KAANBALE TSIKBALNEN YOKOL BAAXTEN KU
BEBECHTIK U POOL LE TOLOKO. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN
YANAL .
1.-Baax ku meentik le toloke kaalikil tan u man liitlaankil?
2.-Yetel max tu nuptantuba le toloko?
3.-Baax tu yaalaj le juujo tie toloko?
4.-Baax tu nukaj le chan toloko?
5.-Ka tu yuubaj sajak le toloko, Baax tu kat chiitaj le juujo?
6.-Tuux naatsoob le kaatuloob?
7.-Baaxten tu yaalaj le toloko : way kin in paateche?
8.-Baax tu yuubaj u yuumil le x kaaxoobo?
9.-Baax uchti juujo kex yalkabnaji yetel tulakal u muuk u yookoobe?
10.-Baax tu yaalaj le toloke ka joop u bebechtik u pool?

Juntul pujuy yetel juntul kuts.



Max ku seen man akabe u kaj ol
le akab chicha, le ku lembal u kakil yich
ken juuluk tumen junpel sasilil, yetel yaan
akaboob ku yuubal u kaay bey jun pel yaayaj
kaaye.

Le kaaya ku yaalale, yaan u yalal,
tumen yaan junpel tsikbal ku yaalike,
uchilak bine, le pujuyo ma bin jeel bix kaj
oltmi bejlae, yetel le u kuukumel sak
poseeno, baale u kuukmele ku lembal yetel
u leletskilil, jatsuts ichil ulak chichoob;
saawinaan tumen u lakoob.U nuxi neej bine
ku xitkajal bey junpel pikil iike, le chelo
t ku nentikubai, tumen u kiichkelemile,
ku beetik u nojbaalkunsikuba tu tan ulak
chichoob.

Jun tenakkiak bine, tu ajawil le
chichoobo, beetaab junpel kiinbesajil tuux
bin le pay oltaloobo unaj u biinoob yetel

jatsuts nookoob, chen bale, ma tulakaloob


bin pay oltaaboobi.

Ichil le yeyaboob utiaal ka xiikoob
te kiinbesajo, ti yaan juntul chich, xaaxach
bin yookoobi, sak poopos u kuukmeloob bey
oknaj kiine, kex bin beyo tu tan oltaj u biin
te kiinbesajo.U kaasil bin tie letie nook u
bukintmajo, u yoojel ma jatsutsi.Bix tun
jeel u beetik utiaal u kaxtik junpel maalob
nooke! Chen jaali majantbile, baale, ti
max.Ichil u kaaskepile, yaan junpit nojbaal ti.
kaj tun u kaxan tak ka tu nuptantaj le pujuye.
Tu tsikbaltajti, tak baaloob ma jaaji, leti bine,
nojoch chich, wa bin pay oltaabe, unaj u biin,
chen baale minaan maalob nook u jelkuba.
Tu kat oltaj ti le pujuyo ka u majantti le u
nooko; tu yaalaj tie, ken u ka suute yaan u
bootik u majnil.

Tu jach chujuk taantaj le otsil pujuye
115

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

ka tu tsookbesaj u tan oltik; letie kaabal ole,


anchaj u tsaik ti majnile le nook u bukintmajo
ka paat yetel utiaal le kaaskep chiche.

Ka tu bukintaj le nooke, jach
kiichkelem uch u yilikuba, ka tu tukultaje
chen leti kun jach ilbij te chaano.Tan u
titikaal ka kuchi, u bukintmaj le jatsuts
nooke, ka tu yotaj u kaxan tsikbal utiaal u
paatal uts yetel u chuukanoob, baale chen
junpel kolo, kolo jok tu kaal. Lelo mix
baal ti, u tuukule chen u nojbaaltikuba yetel
le nook majantaab tie.

Jeel bix tulakal baal ku chunule, yaan
u xuulul; le chaane tsooki.Utiaal u suutbal

116

utiaal u suutik le nook majantaab ti tumen le


pujuye ook saawinaj ol ti tu yoolal le nook
ma utiaale, ka tu chaa u taanil u paatal tu
yetel.

Man le kiino, ook u yakabil, le
pujuye ma tu yookol u weenel u paatik u
tipil le kutse.Mix bikiin tu ka chaa u yilaal.
Likbal ti le kiino, le otsil pujuye ku paataj
tak pik sastal ti tulakal kaap beejoob utiaal
u yilik wa ti junpel kiine ku chikpajal le
kuts yetel le u nook tu tsa majantbile.Le
beetike, yaan akaboob ti tulakal beejoobe
ku yilaaloob yetel ku yuubaloob mantats u
yaayaj kaayoob.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB KANLAJUNPEL TI KAA KAAL.


1.-Juntul Pujuy.- Un correcamino
2.-Juntul kuts.- Un pavo monts
3.-Le akab chiche.- El pjaro nocturno
4.-Ku lembal u kakil yich.- Refulge el fuego de sus ojos
5.- Ken juuluk tumen junpel sasili.- Cuando lo encandila una luz
6.-uchilak bine.- Dice que antiguamente
7.- Jeel bix kaj oltmi bejlae.- Como se le conoce ahora
8.-Sak poseeno.- Color blancuzco
9.-U leletskilil.- Sus reflejos
10.-Saawinaan.- Envidiado
11.-Nuxi neej.- Gran cola
12.-Ku xitkajal.- Se abra o extenda
13.-Junpel pikil iike.- Un abanico
14.-Te ku nentikubai.- Ah se espejaba
15.-U nojbaalkunsikuba.- Se enorgulleca
16.-Tu tan ulak.- Delante de otro
17.-Payoltaloobo.- Invitados
18.-Ichil le yeyaboob.- Entre los escogidos
19.-Utiaal ka xiikoob.- Para que fueran
20.-Xaaxach.- Mal hecho
21.-Bey oknaj kiine.- Como el anochecer
22.-Tu tan oltaj u biin.- Quiso ir
23.-Nook u bukintmajo.- La ropa que portaba
24.-Chen jaali majantbile.- Solamenteen prstamo
25.-Yaan junpit nojbaal.- Tena un poco de orgullo
26.-Ka tu nuptantaj.- Y lo encontr.
27.-Tak baaloob ma jaaji.- Hasta cosas no ciertas
28.-Tu jach chujuk taantaj.- Le habl con dulzura
29.-Jach kiichkelem uch u yilkuba.- Se vea muy hermoso
30.-Ka tu tukultaje.- Y pens.
31.-Paatal uts yetel u chuukaanoob.- Quedar bien con sus dems compaeros
32.-Bey tulakal baal ku chunule.- Como todo lo que empieza
33.-Yaan u xuulul.- Tiene su final
34.U paatik u tip.- Esperar que asomara

117

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

35.-Likbal ti le kiino.-Desde ese da


36.-Tak pik sastal.-Hasta que aclara
37.-Ti kaap beejoob.-Espacio que hay entre dos caminos

MEYAJ LAJUN PEL TI KAA KAAL


BIIN A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YOKOL JUNTUL
PUJUY YETEL JUNTUL KUTS . JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBE YAAN
YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.
1.-Bix le akab chiche ku yaalale pujuy?
2.- Bix kaachi u kuukumel le pujuye?
3.-Bix u nuxi neej kaachi tie pujuye?
4.-Baax tiaal pay oltab le chichoobe?
5.-Max yaan ichil le yeyaboob?
6.-Baax tu seten tsikbaltaj le kutse tie pujuye?
7.-Bix tu yilubaj le kutse ka tu bukintaj u nook pujuye?
8.-Baaxten tu yotaj u kaxan tsikbal le kutse?
9.-Baax tu meentaj le kutse le ken ook saawinaj tie?

10.-Baanten ku paataj pujuye tak pik sastal ti yaabkach beejoob?

KAXAN TSIKBAL WAK PEL


KAANAAN A TSIKBAL YETEL JUNTUL XIIB WA YETEL JUNTUL KOOLEL UTIAAL U
TSOOLIKTEECH YOKOL LE KIMIL. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBA YAAN
YANAL
1.-Le ken u kimij juntul mak Baax suuk u beetal?
2.-Suuk u meental le kalant kimen?
3.-Bix ku boono le maben tuux ku tsaabal le kimeno?
4.-Yaan max ku payalchitik?
5.-Jaypel tsilkiinoob ku xantal le kalant kimeno?
6.-Tuux yaan u x kojolte way te kaaja?
118

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

7.-Baax suuk u meental yetel u nook iix u baalbaoob tie kimeno?


8.-Yaanteech okaanolal yokol le kiliich pixanoob?
9.-Yaan max u yilmaj le kiliich pixanoob ,ta kaajal?
10.-Yaan baax ku yilikoob le peekoobo te akabe le kan u yuubal tun yokol chiibal?
11.-Ka kiinbesal ta wotoch u kiinoob kiliich pixanoob tie winali octubre yetel
noviembre?
12.-Tie yax kiine wa u kiin mejen paalal Baax ku yetskunsal yokol le mayak cheo?
13.-Utiaal u kiin u kaajsaj nojoch makoob Baax ku yetskunsal yokol le wiileb che?

MOLAY TAANOOB JOOLAJUNPEL TI KAA KAAL.


1.-Le ken u biinij.- Cuando vaya
2.-Baax suuk u beetal? Qu se acostumbra hacer?
3.-Le kalant kimen.- El velorio
4.-Le maben kimen.- El atad
5.- Ku payalchiitik.- Le reza
6.-Jaypel tsilkiinoob.- Cuntas horas?
7.-Ku xanta.- Tarda o dura
8.-X kojolte.- Cementerio
9.-U baalbaoob.- Sus pertenencias
10.-Okaanolal.- Creencia, fe
11.-Kiliich pixanoob.- Santas nimas
12.-Yaan max u yilmaj.- Hay quien lo ha visto
13.-Tun yokol chiibal.- Estn auyando-ladrando
14.-Kiinbesal.- Celebracin, festejo
15.-Tie yax kiine.- En el primer da
16.-U kiin mejen paalal.- Da de los nios
17.-Baax ku yetskunsal? Qu se asienta como ofrenda?
18.-Mayak cheo.- Mesa
19.-U kiin u kaajsaj.- El da que se recuerda
20.-Nojoch makoob.- Adultos
21.-Wiileb che.- Altar
119

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete

TUNTAJ KAANBALE WAKPEL.



UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA WAKPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD WAKPEL.
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
1.-Comida de difuntos 11.-La celebracin
2.-Una esposa 12.-Porque es difunto mi pap
3.-Un poco de dinero 13.-No existen las nimas
4.-Como pudo 14.-Para que se acerque
5.-El primer da 15.-Grupo de personas
6.-No tard 16.-Velas encendidas
7.-Vio que se sienten 17.-Comenzaron a conversar
8.-A m me dieron 18.-Dulces y atole
9.-Vio a la mujer 19.-Reconoci a su mam
10.-Estaba asustado 20.-Y cuando lleg a su casa.
BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO
1.-Chan baaj 11.-Ku yaalal bine
2.-Mix junpit yaakunajil 12.-Tak u bisikuba uts tu yetel
3.-Maatech u pay ltik mix janal

120

13.-Yetel juchbil sikil

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4.-Ka tu yilaj tan u taal 14.-Manjaan u tsuutil


5.-Ma tu kaxtik baax u beet 15.-U taakbesik yaanal u kanche
6.-Tuux kulukbale 16.-Ka biin u yuulabe
7.- Utiaal u kaa jantik le waaj 17.-Ichil u tatalkabe
8.-Le chan tsikbala ku yaalik 18.-Tumen jach yaab u tsuutil
9.-Tsa junpel kaansaj ti 19.-Ka tu suutaj baalche
10.- Jeel makalmak ka u tsibolte 20.-Tak u ta janalbeen
A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN.
1.-Baax ku meentik u pajtalil k tuukule? 11.-Baax u kat yaal chachitika?
2.-Maxoob ku nuptantubaob? 12.-Baanten ku nojbaalkuntikuba le chiibal

kaane?
3.-Baax ku taktal u meentik le kaano? 13.-Baax tu nukaj le juujo?
4.-Baax tu yaalaj le koolnale? 14.-Baax uchi?
5.-Baax ku meentik le toloke? 15.-Max ku man liitlaankil?
6.-Yetel max ka nuptantaba? 16.-Tuux ku yaantaj le toloke?
7.-Baanten ta puulaj a pikjuune? 17.-Tuux natsoob le kaatuloob?
8.-Baax tu yuubaj u yuumil le x kaaxoobo? 18.-Baax uch tie juujo?
9.-Baax tu yaalaj le toloke? 19.-Teeche ka bebechtik a pool?
10.-Uts ta taan tsikbal? 20.-Yaab tsikbaloob a wojelt?

121

MAAYA KAN PEL 4o. Curso

Javier A. Gmez Navarrete


TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA
1.-Juntul kuts 11.-Max ku seen man akabe
2.-U kaj ol le akab chiche 12.-Ku lembal u kakil yich.
3.-Tumen junpel sasilil 13.-Junpel yaayaj kaaye
4.-Junpel tsikbal ku yaalike. 14.-Le pujuyo ma bin jeel bix k kaj ooltmi
5.-U kuukumel sak poseeno 15.-Maach u lembal yetel u leletskilil
6.-Jatsuts ichil ulak chichoob 16.-Sawinaan tumen u lakoob
7.-U nuxi neej bine ku xitkajal 17.-Bey junpel pikil iike
8.-Le chelo ti ku nentikubai 18.-Tumen u kiichkelemile
9.-Ku beetik u nojbaalkinskuba 19.-U ajawil tie chichoobe
10.-Beetaab junpel noj kiinbesajil 20.-U payoltaloobo
TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

122

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

BIBLIOGRAFA
Baas,W., Dzul,D.(1997) Diccionario de la Lengua Maya. Instituto Nacional para la Educacin de
Adultos. Mxico, D. F.Talleres Deimos, S.A. DE. C.V.
Barrera, N. (1958) Humpel Hahal Anahteil Mazehual Than. Campeche: Bolonchen de Rejn.
Barrera, A. (1980) Diccionario Maya. Mxico: CORDEMEX.
Bastarrachea, J. (1992); Yah, E.; Briceo, F. Diccionario Bsico Espaol-Maya-Espaol. Mrida,
Yuc; Maldonado Editores.
Bastarrachea, J. Canto, J. (2003). Diccionario Maya Popular. Maya- Espaol. Espaol-Maya
Mrida, Yuc; Compaa Editorial de la Pennsula, S.A. de C.V.
Caballero L. et al (1993) Le dzaak suuk u beetaal wey Yucataane.INI, SEDESOL.
Canto,V. et al(1994) Maaya Taan.Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y Yucatn Segundo Ciclo,
Parte I. Mxico SEP.
Canto,V. et al (1995) Maaya Taan.Lengua Maya,Campeche, Quintana Roo y Yucatn Segundo Ciclo,
Parte II. Mxico SEP.
Maglah , G. (2001) VOCES PRIMIGENIAS.Recopilacin de cuentos y leyendas.Kantunilkin, Quintana
Roo.
Sosa,F. et al(1994) Maaya Taan. Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y Yucatn
Primer Ciclo, Parte II. Mxico, SEP.
Uaualal. Nm. 3. (1998) Bacalar, Q. Roo, Mxico, Consejo Nacional para la Cultura Y las Artes.
Culturas populares. PACMYC.

123

También podría gustarte