Zuberoa: berrikuspenen arteko aldeak

| hiri_handien = hiriburu

| gentilizioa = zuberotar, xiberotar

| mapa2_irudi = Zuberoa fisikoa.png

| kide_mota = Estatua<br />Eskualdea<br />Departamendua<br/>Elkargoa

| kide = [[Frantzia]]<br />[[Akitania Berria]]<br />[[Pirinio Atlantikoak]]<br/>[[Euskal Herri Elkargoa|Euskal Herria]]

| webgune_ofizial = http://www.soule-xiberoa.fr/eu.html

|oharrak =

}}

 

Zuberoako [[euskalki]]a [[zuberera]] da.

Hiru lurralde-mota bereizten dira Zuberoan: iparraldean, lur behere lauak dira nagusi; erdialdea menditsuagoa da, oihanalde zabalekin; eta hegoaldean, Basabürü eskualdean, Ahüñemendi edo [[Pirinioak|Pirinio]] mendiak daude, bai eta [[Irati|Iratiko oihanaren]] zati bat ere, [[Larraine]]ko lurretan barneratua.

 

 

Basabürüko alde honetan daude, bestalde, Euskal Herriko arroila edo mendi-zintzur ikusgarrienak ([[Holtzarteko arroilak|Holtzartekoa]], Larrainen, eta [[Kakuetako arroila|Kakuetakoa]], Santa Grazin).

 

=== Klima eta landaretza ===

 

== Historia ==

[[Goi Paleolitoa|Goi Paleolitokoak]] (K.a. 25000-K.a. 9000) dira Zuberoako lurretan aurkitu diren giza aztarna zaharrenak. [[Etxeberriko Karbia]] eta [[Sasixiloaga]], [[Altzürükü]]n biak, eta [[Gatzarria]] ([[Gamere-Zihiga]]) dira [[Paleolito]]ko zuberotar [[arkeologia aztarnategi|aztarnategi]] garrantzitsuenak. [[Labar artea|Haitzuloetako pintura]] ikusgarriak daude Etxeberriko Karbian.

 

 

=== Erromatarrak Zuberoan ===

[[Fitxategi:Statue-Augustus.jpg|150px|thumb|Augustok konkistatu zuen Zuberoa, [[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperiorako]]]]

 

K. o. I. mendean [[Novenpopulania|Novempopulania]] edo eusko-akitaniarren probintzia eratu zelarik, suburatiak [[tarbeli]]engandik bereizi eta Oloroeko hiriaren mendeko lurraldean geratu ziren. K.o. IV. mendean Novempopulania zaharrean hiri-banaketa berria egin eta bederatzi {{lang|la|''[[oppidum]]''}} nagusien ordez hamabi {{lang|la|''[[civitas]]''}} edo hiri nagusiren araberako lurraldeak egituratu zirenean, Zuberoak Oloroeko hiriari loturik iraun zuen, [[Aspe (Bearno)|Aspe]] eta [[Ossau]]ko haranekin batean. Garai haietan euskaldunak ziren lurralde hartako herri guztiak (izan ere, euskarak bizirik iraun du Oloroeko ateetan XX. mendea arte), eta VI. mendetik aurrera hasi zen, arian-arian, bertako [[latin]] hizkuntza (geroko [[bearnera|bearnes]] gaskoia) Novempopulaniako hirietatik lurralde zelaietara, lehenik, eta Pirinio mendien erdialdera, ondoren, zabaltzen. Zuberoako jendeak euskarari eutsi zion, ordea, eta Oloroe [[Bearno]]ko hiri nagusietakoa bihurtu zenez gero, Zuberoako mugek eratu dute euskararen ipar-ekialdeko muga (Bearno aldean luzaroan euskaldun iraun duten herriak barne).

V. mendearen hasieran hasi ziren herri [[barbaro]]ak Pirinioak iparraldetik hegoaldera zeharkatzen; ez dirudi, ordea, Zuberoa aldean deus aipagarririk gertatu zenik. Okzitaniako [[Tolosa Okzitania|Tolosan]], lehenik, eta [[Hispania]]ko lurretan, ondoren, kokatu ziren [[bisigodo]]ek ere ez zuten zuzeneko eraginik izan; besterik gertatu zen, ordea, [[frankoak|frankoekin]].

 

 

 

 

=== Zuberoako bizkonderria ===

1555ean, [[Joana III.a Nafarroakoa|Joana Albretekoa]] [[Nafarroako Erresuma|Nafarroakoko]] erregina eta [[Bearnoko bizkonderria|Bearnoko bizkonde]] egin zuten; Zuberoa, beraz, haren lurraldeen artean geratu zen. [[Higanot]]en aldeko hautua egin zuen erreginak, eta era guztietako bitartekoak erabili zituen bere mendeko herritarrek ere beste horrenbeste egin zezaten. [[Bearno]]n nolabaiteko arrakasta izan zuen arren, [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] eta Zuberoako jende gehienak fede [[katolizismo|katolikoari]] eutsi zion. Handiki eta nobleen artean, ordea, askok hartu zuten [[Joan Kalbin|Kalbinoren]] bidea. Horretaz gainera, katolikoak [[Lukuze]]ko etxe beaumontarraren ingurura bildu ziren, eta protestanteak agaramontarren aldera, eta, horrenbestez, berriro piztu ziren oraindik guztiz itzali gabeak ziren XV. mendeko [[ahaide nagusiak|ahaide nagusien]] arteko liskarrak. Zuberoako jaun noble asko bihurtu zen [[erreforma protestantea|protestante]] (Ezponda, Bela, Zalgiz eta beste asko); herrietan, berriz, garrantzikoak izan ziren Sohüta, Ezpeize, Muntori eta Zalgizeko talde protestanteak. Mauleko Maitia familia aberatsa nabarmendu zen katolikoen aldekoen artean, Atharratze-Lukuzeko etxearekin batean.

 

 

1620an Nafarroako eta Bearnoko Gorteak [[Paueko Nafarroako Legebiltzarra|Paueko Parlamentura]] bildu ziren, eta [[Paueko ediktua|haren mendeko ezarri zuten]], halaber, Zuberoako [[Zuberoako Gorteak|Lextarreko Gortea]]. Protesta egin zuten zuberotar ordezkariek, [[Jakes Bela]], [[Arnaut Oihenart]] eta [[Gabriel Etxart]] buru, eta 1626an [[Bordeleko parlamentua|Bordeleko Parlamentuaren]] barrutian geratu zen [[Zuberoako Gortea]]. XVII. mende hartan, ordea, asko ahuldu zen Zuberoako erakundeen nortasuna, eta gehiegikeria handiak egin ziren herri-lurren alorrean, Frantziako erregearen eta jaun aberatsen probetxurako.

 

 

XVIII. mendean guztiz ahuldu ziren Zuberoako erakundeak. 1730ean biderik gabe geratu zen [[Zinbideta]] edo hirugarren estatua sindikoa hautatzeko, eta, beraz, goi-nobleen eta Elizako hierarkiaren gaineko kontrola bideratzeko zuen eskubidea. 1776an deuseztatu zen Lextarreko Gortea, eta haren lekua Mauleko gobernariak hartu zuen. Horretaz gainera, biziki gehitu ziren zuberotarrek koroari ordaindu beharreko zergak. [[Frantziako Iraultza]]ren ateetan, inolako autonomiarik ez zuen erakundea ziren [[Zuberoako Estatuak]].

=== Frantziako Iraultzatik aurrera ===

[[Fitxategi:Maule.jpg|thumb|300px|alt=|[[Maule]]ko ikuspegia]]

 

1790. urtean geratu zen Zuberoa [[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Behereko]] departamenduaren barnean, [[Nafarroa Beherea]] eta [[Lapurdi]] euskal herrialdeekin eta [[Bearno]]rekin batean. Errepublika ondoko urteetatik aurrera, Zuberoako historia Frantziako politika-gertakari nagusiei lotu zitzaien.

== Azpibanaketak ==

=== Eskualdeak ===

 

{{Sakontzeko|Zuberoako eskualdeak|}}

Zuberoak hiru eskualde hauek ditu, tradizioz:

 

* [[Arbaila]], erdialdean. Bi alde ditu: [[Arbaila Handia]] eta [[Arbaila Txipia]].

* [[Basabürüa]] (''Goi Zuberoa'' izenaz ere ezaguna), hegoaldean. Bi alde ditu: [[Ibarresküin]] ([[Ühaitza|Ühaitz]] ibaiaren goi-arroko ezkerraldean) eta [[Ibarrezker]] (ibai horren eskuinaldean).

{{sakontzeko|Pirinio Atlantikoetako kantonamenduak|Zuberoako udalerrien zerrenda}}

 

 

Horrenbestez, Zuberoak 43 udalerri ditu, eta jendetsuenak hauek dira (1999ko biztanle-kopuruak):<ref name=Davant2000/>

 

# [[Atharratze]] (590 biztanle).

 

== Demografia ==

 

 

== Kultura ==

{{sakontzeko|Zuberera}}

 

 

Horrez gain, Zuberoako inguru batzuetan ([[Montori]]ko inguru batzuk, [[Jeztaze]] eta abar) jatorrizko hizkuntza [[Gaskoi (hizkuntza)|gaskoia]] da, eta badira inguru [[eleaniztasun|elebidun]] batzuk ere, etxaldea zein den, gaskoia edo euskara nagusitzen da, Zuberoa ekialdean ([[Eskiula]]...) bezala.<ref>"Euskara bidaide", ''Nora aldizkaria'', 22. alea, 2009ko azaroa</ref> Dena den, bai euskaldunen artean, bai gaskoi hiztunen artean, hizkuntza horiek galdu eta [[frantses]]arekin [[hizkuntza gatazka|ordezkatzeko prozesua]] azkarra da, belaunaldi gazteetan batez ere.

 

=== Literatura ===

* [[Bernard Goienetxe]] —ezagunagoa ''Matalas'' goitizenaz— (? - 1661), zuberotarren altxamendu baten buru izandako apaiza.

* [[Pierre Topet]] —ezagunagoa ''Etxahun'' goitizenaz— (1786 - 1862), euskal olerkaria.

* [[Pierre Bordazarre]] —ezagunagoa ''Etxahun-Iruri'' goitizenaz— (1908-1979), euskal idazlea, pastoralgilea eta artzaina.

* [[Junes Casenave|Junes Casenave-Harigile]] (1924-), apeza, idazlea eta euskaltzain urgazlea.

* [[Andre Maria Zuberoakoa baseliza]]

 

{{Atari|Zuberoa|Zuberoa}}

* [http://www.valleedesoule.com/default.aspx?lg=8 Webgune turistikoa]

* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2134/zuberoako-maskarada Zuberoako maskaradari buruzko erreportajea ARGIA aldizkarian]

 

{{Euskal Herriko lurralde aurkibidea}}