Zuberoa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t 195.77.33.137 wikilariaren aldaketak ezabatuz, InternetArchiveBot wikilariaren azken bertsiora itzularazi da. Etiketa: lehengoratzea |
tNo edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
| (5 erabiltzailek tartean egindako 6 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
15. lerroa:
|oharrak =
}}
'''Zuberoa''' ([[zuberera]]z, ''Xiberua'' edo ''Xiberoa''; {{lang-fr|Soule}}; [[Bearnera|Bearnoko okzitanieraz]], ''Sola'') [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] zazpi herrialdeetako bat da, guztietan txikiena eta biztanle gutxien dituena: 814,5 km² eta
Zuberoako [[euskalki]]a [[zuberera]] da.
25. lerroa:
Hiru lurralde-mota bereizten dira Zuberoan: iparraldean, lur behere lauak dira nagusi; erdialdea menditsuagoa da, oihanalde zabalekin; eta hegoaldean, Basabürü eskualdean, Ahüñemendi edo [[Pirinioak|Pirinio]] mendiak daude, bai eta [[Irati|Iratiko oihanaren]] zati bat ere, [[Larraine]]ko lurretan barneratua.
[[Orhi]] mendia da Zuberoako garaiena (2017 m, [[Larraine]]). [[Pirinioak|Pirinioetan]], 2.000 metrotik gorako mendebaldeko lehenengo tontorra da Orhi, eta [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoko gailurrik garaienetan laugarrena{{Erref behar}} da ([[Hiru Erregeen Mahaia]], [[Ezkaurre]] eta [[Arlas]] mendien atzetik, guztiak Nafarroakoak). [[Otsogorrigaña|Otsogorrigaina]] (1922 m) eta [[Barazea|Sardekagaina]] (1893 m) dira herrialdeko bigarren eta hirugarren mendirik garaienak. Guztira,
Basabürüko alde honetan daude, bestalde, Euskal Herriko arroila edo mendi-zintzur ikusgarrienak ([[Holtzarteko arroilak|Holtzartekoa]], Larrainen, eta [[Kakuetako arroila|Kakuetakoa]], Santa Grazin).
33. lerroa:
=== Klima eta landaretza ===
Zuberoako klima [[klima ozeaniko|atlantikoa]] da, epela eta hezea oro har. Hegoaldeko lur garaietako klima [[mendiko klima|alpinoa]] da. Euri asko egiten duen lurraldea da, bestalde (1.800-2.000 mm urtean). Oihanak guztiz zabaltzen dira Zuberoako erdialdean eta hegoaldean: [[haritz]]a eta [[pago]]a 1.000-1.300 m bitarte, eta [[izei]]a eta [[pinu|lerra]] 1.300 m-tik gora (Santa Grazi, Irati). [[Ozeano Atlantikoa|Atlantiko]] aldeko beste
== Historia ==
40. lerroa:
[[Goi Paleolitoa|Goi Paleolitokoak]] (K.a. 25000-K.a. 9000) dira Zuberoako lurretan aurkitu diren giza aztarna zaharrenak. [[Etxeberriko Karbia]] eta [[Sasixiloaga]], [[Altzürükü]]n biak, eta [[Gatzarria]] ([[Gamere-Zihiga]]) dira [[Paleolito]]ko zuberotar [[arkeologia aztarnategi|aztarnategi]] garrantzitsuenak. [[Labar artea|Haitzuloetako pintura]] ikusgarriak daude Etxeberriko Karbian.
[[Mesolito]]ko eta [[Neolito]]ko arrastoak aurkitu dira, halaber
=== Erromatarrak Zuberoan ===
107. lerroa:
1620an Nafarroako eta Bearnoko Gorteak [[Paueko Nafarroako Legebiltzarra|Paueko Parlamentura]] bildu ziren, eta [[Paueko ediktua|haren mendeko ezarri zuten]], halaber, Zuberoako [[Zuberoako Gorteak|Lextarreko Gortea]]. Protesta egin zuten zuberotar ordezkariek, [[Jakes Bela]], [[Arnaut Oihenart]] eta [[Gabriel Etxart]] buru, eta 1626an [[Bordeleko parlamentua|Bordeleko Parlamentuaren]] barrutian geratu zen [[Zuberoako Gortea]]. XVII. mende hartan, ordea, asko ahuldu zen Zuberoako erakundeen nortasuna, eta gehiegikeria handiak egin ziren herri-lurren alorrean, Frantziako erregearen eta jaun aberatsen probetxurako.
1640-1643. urteetan, [[Arnaud-Jean Peyrer]] —Frantziako erregearen zerbitzupean aberasturiko Oloroeko merkatari baten semea— hasi zen aitak Zuberoan, [[Iruri]]n, zituen lur eta ondasunak zabaltzen. Herri batzuez jabetu ondoren, Zuberoako errege-lurrak erosi zizkion Frantziako koroari. 1642an Mauleko gobernari-postuaren alde saiatu zen, eta 1643an Iruriko konde egin zuen bere burua. 1661. urtean [[Matalas apaizaren matxinada|matxinatu ziren zuberotarrak]], [[Bernard Goienetxe|Matalas]] apaiza buru zutela; nolabaiteko arrakasta izan zuten hasieran, baina azkenean guztiz nagusitu ziren erregeren osteak eta Frantziako koroaren nahia.
XVIII. mendean guztiz ahuldu ziren Zuberoako erakundeak. 1730ean biderik gabe geratu zen [[Zinbideta]] edo hirugarren estatua sindikoa hautatzeko, eta, beraz, goi-nobleen eta Elizako hierarkiaren gaineko kontrola bideratzeko zuen eskubidea. 1776an deuseztatu zen Lextarreko Gortea, eta haren lekua Mauleko gobernariak hartu zuen. Horretaz gainera, biziki gehitu ziren zuberotarrek koroari ordaindu beharreko zergak. [[Frantziako Iraultza]]ren ateetan, inolako autonomiarik ez zuen erakundea ziren [[Zuberoako Estatuak]].
166. lerroa:
==== Zuberoako Foruak ====
Zuberoako foruak 1520an idatzi ziren (''Zuberoako Kostüma'')
'''Ordako gortea''' zen, ordea, biltzarrik garrantzizkoena; haren barnean biltzen ziren alde batetik nobleak eta apezak (apezgoaren izenean eliza kargudun batzuk mintzatzen ziren), eta bestetik herritarren edo hirugarren estatuaren ordezkariak (zazpi deganak eta sei errege burguetako ordezkariak).
Herritarren ordezkariek beren batzar berezia zuten: '''[[Zinbideta]]'''. Batzar horrek zuen, hain zuzen ere, indar gehiena. Zinbidetak hautatzen zuen Zuberoako sindiku orokorra; hirugarren estatuko sindikua izaten zen Ordako gorteko sindikua.
Degeria bakoitzean, urteoro, maiatzaren 1ean hautatzen zuten degana, hau da, degeriako ordezkaria. Mezulari eskualdeetako bakoitzean, kapitainak izendatzen zuen mezulari bat, bere aginduak eta deiak, eta batzuetan, Lextarreko gortearenak, jakinaraz eta bete zitzan.
178. lerroa:
==== Zuberoako Foruen hiztegia ====
[[Txomin Peillen|Txomin Peillen Karrikaburu]] idazle eta euskaltzainak, ''Euskara eta zuzenbide hiztegia Zuberoan'' lanean ([http://mendebalde.eus/jardunaldiak/2002/Euskara%20eta%20zuzenbide%20hiztegia%20zuberoan.pdf PDF formatuan]), Zuberoako Foruaren hiztegi berezia
* '''Abelhatsegarri''': ezkontzako abere oparia
217. lerroa:
Zuberoak du, halaber, [[heriotza-tasa|hilkortasun-tasa]] handiena Euskal Herrian, eta bertan dago biztanleria zaharrena: 100 gazteko 174 zahar daude. [[Migrazio]]-mugimenduei dagokienez, [[1960ko hamarkada|1960ko]] eta [[1970eko hamarkada|1970eko hamarraldietan]] saldo negatiboak izan ziren nagusi Zuberoan, hau da, gehiago izan ziren herrialdea uzten zutenak bertara joaten zirenak baino. Joera hori, ordea, urtetik urtera leunduz joan zen, eta [[1999]]-[[2005]] bitartean saldu positibo txikiak izan ditu: 82 lagun gehiago izan dira Zuberoara iritsitakoak bertatik joandakoak baino.
Despopulazioa, hala ere, errealitate bat da: 1999an 15.484 biztanle zituen probintziak, eta [[2019]]an 12.716, ia 3.000 pertsonako galera azken 20 urtetan.<ref>[https://web.archive.org/web/20210821072050/https://www.berria.eus/udako_serieak2021/08/17/hutsunea-betetzeko-lanean/zuberoa.htm "Eskasiatik eskaintzara" (Berria, 2021/08/17).]</ref>
{{#tag:mapframe|
248. lerroa:
{{sakontzeko|Zuberera}}
Zuberoako jatorrizko hizkuntza [[euskara]] da, [[zuberera]], ia lurralde osoan. Euskarak atzera egin du, azken mendean batez ere, [[frantses]]aren mesedetan, eta euskaldunen ehunekoa gero eta txikiagoa da
Horrez gain, Zuberoako inguru batzuetan ([[Montori]]ko inguru batzuk, [[Jeztaze]] eta abar) jatorrizko hizkuntza [[Gaskoi (hizkuntza)|gaskoia]] da, eta badira inguru [[eleaniztasun|elebidun]] batzuk ere, etxaldea zein den, gaskoia edo euskara nagusitzen da, Zuberoa ekialdean ([[Eskiula]]...) bezala.<ref>"Euskara bidaide", ''Nora aldizkaria'', 22. alea, 2009ko azaroa</ref> Dena den, bai euskaldunen artean, bai gaskoi hiztunen artean, hizkuntza horiek galdu eta [[frantses]]arekin [[hizkuntza gatazka|ordezkatzeko prozesua]] azkarra da, belaunaldi gazteetan batez ere.
'''[[Euskararen erabilera|Euskararen]] kale [[Euskararen erabilera|erabilera]] 2011''':
{{Col-begin}}
| |||