Limoiondo

hosto iraunkorreko fruta-zuhaitza

Limoiondoa edo zitroinondoa (Citrus × limon) fruta-arbola hosto iraunkor txikia da. Bere fruitua limoia edo zitroina da, zapore oso azidoa eta oso usaintsua duen fruta jangarria, garrazkien taldekoa. Botanikoki, limoiondoa Citrus generoaren espezie hibridoa da.

Limoiondo
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaSapindales
FamiliaRutaceae
GeneroaCitrus
Espeziea Citrus ×limon
(L.) Burm.f.
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuaklimoi, limoi-olio esentziala, limoi azal, limoi ur, limoi-oskol, limoiondo-zur eta zidra
BasionimoaCitrus medica var. limon

Limoiondoa Asiakoa da jatorriz, eta seguru asko Txinan eta Indian aspalditik hazten da. Ondoren, Ekialde Hurbilera iritsi zen K.a. 700. urte inguruan, eta musulmanek sakratutzat hartu zuten. Arabiarrak izan ziren, hain zuzen, limoia Europara eraman zutenak.

Etimologia

aldatu

Persiarrek līmūn izena eman zioten eta arabiarrek ليمون (laymūn)[1]. Italieraz limone eta gazteleraz limón izanik euskaraz limoi izena hartu zen Hegoaldean. Hizkuntza gehienetan hitz honen aldaerak aurkitzen dira. Frantsesez citron esaten zaio eta hortik jaso da zitroin hitza Ipar Euskal Herrian.

Landarearen ezaugarriak

aldatu
 
Limoiondoa

Zuhaitz hosto-iraunkorra da, azal leunekoa eta sarritan arantzak agertzen ditu. Lau metro inguruko altuera hartzen du eta adar ugari izaten ditu. Zuhaitzaren itxura ez da laranjondoarena bezain borobiltsua izaten[2]. Hostoak txandakatuta ageri dira eta sinpleak, koriazeoak eta linbo elipitikodunak dira. Nerbioari dagokionez perinerbiala da eta pezioloa dute. Kolore berde iluna dute gainaldean, berde argia azpialdean eta 5-10cm luze dira[2].

Loreak banakakoak izan daitezke, bikoteka agertu edo korinboetan. Petalo zuri arroxakara askeak ditu, eta luzeak eta sendoak dira. Sepaloak aldiz elkarturik daude, 4 eta zazpi arteko kopuruan. Ginezeo lodi baten inguruan estamine ugari kokatzen dira, 20 eta 1000 artean. Pistilo barneko obarioak baia itxurako fruitua garatzen du eta haziak zurihorixkak dira itxura oboidea dutenak eta luzetara ildoak azaltzen dituztenak. Urtean zehar hainbat loraldi izaten ditu[3].

Sustraiak ardatz nagusi bat du, azal gris latzekoa eta hainbat adar ateratzen zaizkio alboetara ere desordenatuan[2].

Limoiondoa batazbeste 50 urte inguru bizi da, baina ongi zainduta badago ehun urte ere har ditzake[4]. Behin landatuta 2 eta 5 urte artean loreak ateratzen hasten da.

Fruitua

aldatu
 
Limoiak

Limoiondoaren fruitua Limoia da, hazia inguratzen duen ehuna. Limoiak hainbat erabilera dauzka, bai sukaldaritzan bai beste batzuk. Erabilera nagusia zukua ekoiztea da, nahiz eta bere mamia eta azala ere erabiltzen diren. Limoi-uraren %5a azido zitrikoa denez, bere pH-a 2 eta 3 artekoa da eta zapore garratza dauka.

Jatorri tropikal edo azpitropikala duten beste fruitu batzuk bezala limoia industrialki kontserbatzeko tenperatura freskoa (10-13 °C) eta ingurune hezea (%85-90) behar ditu[5]. Baldintza horietan hainbat hilabete iraungo ditu.

Limoiondoaren barietateak

aldatu

Limoiondoaren barietate ezagunenak honako hauek dira:

  • Eureka: Supermerkatuetan aurkitzen den ohiko limoia da. "Lau urtarotako limoia" (Quatre saisons) ezizena ematen zaio, urte guztian zehar ematen baitu fruitua. Aldaera berezi bat ere badu, azal berde eta horia eta mami arroxa duena[6].
  • Femminello St. Teresa: Sorrento ere esaten zaio. Italian hazten da eta fruituak olio ugari du. Limoncello likorea ekoizteko erabiltzen da[7].
  • Bonnie Brae: Hazirik ez duen eta azal fina duen limoi leuna da[8]. Kaliforniako San Diego hirian ekoizten da.
  • Yen Ben: Australasian erabiltzen den barietatea da.

"Limoi" deitzen dioten beste espezie batzuk

aldatu
 
Limoi latza (Citrus jambhiri) ez da berez limoiondoaren espezie berekoa, zidrondoaren eta mandarinondoaren arteko hibridoa baizik.

Badira limoi izena eman arren beste espezie bati dagozkion fruituak ere.

  • Limoi laua edo shikwasa (Citrus × depressa): Japonia hego mendebaldeko Okinawa uharteetan eta Taiwanen hazten da. Zukuak egiteko erabiltzen da[9].
  • Meyer limoia (Citrus × meyeri): zidroiaren eta pomeloaren arteko hibridoa da[10]. Txinan du jatorria eta lorategieta landatzen zen eta 1908an Frank Meyerrek eraman zuen Estatu Batuetara, hortik datorkio izena[11]. 1970. urtean Kalifornian sukaldaritzan erabiltzen hasi zen[12].
  • Ponderosa limoia (Citrus × pyriformis): Meyer limoia bezala, hau ere zidroiaren eta pomeloaren arteko hibridoa da[13]. Dirudienez nahigabe hibridatu zen 1887an Hagerstown (Maryland) hirian, Amerikako Estatu Batuetan[14].
  • Limoi latza (Citrus jambhiri): Mandarinondoaren eta zidrondoaren arteko hibridoa da[15].
  • Limoi gozoak: Limondoa (Citrus limetta), Lumia (Citrus lumia), Palestinako limondoa (Citrus limettioides)...

Nutrizioa

aldatu

C bitaminaren iturri garrantzitsua da, gainerako mantenugaiak baino kopuru handiagotan agertzen da. Sustantzia fitokimiko ugari ere baditu, polifenolak, terpenoak eta taninoak. Limoi zukuak azido zitriko ugari ere badu, lima zukuak baino pixka bat gehiago eta laranja zukuak baino bost aldiz gehiago.

Limoi gordin zuritua (100 gramo bakoitzeko)[16]
Osagaia Kopurua
Energia 121 kJ (29 kcal)
Karbohidratoak 9,32 g
Gantzak 0,3 g
Proteinak 1,1 g
Bitaminak
Tiamina (B1) 0,04 mg
Erriboflabina (B2) 0,02 mg
Niazina (B3) 0,1 mg
Azido pantotenikoa (B5) 0,19 mg
B6 bitamina 0,08 mg
Azido folikoa (B9) 11 μg
Kolina 5,1 mg
C bitamina 53 mg
Gatz mineralak
Kaltzioa (Ca) 26 mg
Burdina (Fe) 0,6 mg
Magesioa (Mg) 8 mg
Manganesoa (Mn) 0,03 mg
Fosforoa (P) 16 mg
Potasioa (K) 138 mg
Zinka (Zn) 0,06 mg

Erabilera

aldatu

Gastronomia

aldatu
 
Limoia jaten ez bada ere hainbat plateretan agertzen da zaporea emateko edo apaigarri gisa, itsaskien paella beltzean adibidez.

Limoiondoaren azala, hostoak eta fruituak antzinatik erabili izan dira tokian tokiko gastronomian. Limoi fruitu osoa erablltzen da marmeladak, enkurtidoak eta limoi likoreak egiteko. Limoi xerrak plater ugaritan guarnizio gisa jartzen dira, bai eta edarietan ere. Limoiaren azal birrinduak usain eta zaporea ematen die hainbat plateri, puding eta arrozari esate baterako.

Limoi ura

aldatu

Limoi ura, limoiaren zukua, limonada, freskagarri eta koktailak egiteko erabiltzen da nagusiki. Arraina marinatzeko ere egokia da, amonioa neutralizatzen baitu amonio gatz bihurtuz. Okelari kolageno zuntz gogorrak hidrolizatzen ditu eta haragia xamurtu, baina pH baxuak proteinak desnaturalizatzen ditu. Entsaladak atontzeko ere erabiltzen da ozpinaren lekuan[17].

Oxidatzeko joera duten hainbat fruitu kontserbatzeko ere erabiltzen da, oxidazioa burutzen duten entzimak desnaturalizatzen dituelako. Hori gertatzen da sagar, banana eta ahuakateekin[18].

Marokon limoi azala gatzetan kontserbatzen dute. Gatza azalean barneratzen da, egitura bigunduz eta onduz. Honekin oso luzaroan kontserbatu daiteke[19]. Ondutako limoiak Mediterranear eremuko herrialde askotako gastronomiak aurkitzen dira, Sizilian, Italian, Grezian eta Frantzian esate baterako.

Limoiaren azala pektina ekoizteko ere erabiltzen da. Pektina gelifikatzaile gisa erabiltzen den polisakaridoa da.

Azalean olioa gordetzen duten zeluletatik ateratzen da.

Hostoak

aldatu

Limoiondoaren hostoekin infusioak egiten dira[20]. Haragia eta itsaskiak sukaldatzerakoan ere erabiltzen dira.

Platerak

aldatu
Jakia Irudia Jatorria Oharrak
Avgolemono   Grezia, Turkia, Arabia, Balkanak, Italia Arrautza gorringoaz eta limoiuraz egindako zopa edo saltsa
Galaktoboureko   Grezia Pastel-krema limoiz aromatizatzen dena.
Limoi enkurtidoa   Maroko Gatzetan sartzen dira limoiak luzaroan kontserbatzeko
Limoi-eztia   Ingalaterra Arrautza gorringo, azukre eta limoiz egindako krema
Limoi tantak   Limoi zaporeko gozokiak
Limoi tarta   Frantzia Hostopilezko tarta limoi kremaz betea.
Limoi sorbetea  
Limonada   Limoi urez egindako edaria
Oilaskoa limoi erara   Kanadako txinatarren platera Oilasko zati frijituak limoi saltsa sendo batez estaliak

Medikuntza

aldatu
 
Ohar medikoa
Oharra: Wikipediak ez du mediku aholkurik ematen. Tratamendua behar duzula uste baduzu, jo ezazu sendagilearengana.

Tradizionalki limoia bakteria eta birusek arnas aparatuan eragindako gaixotasunak arintzeko erabili izanda, C bitamina ugari duelako.

Digestio aparatuan urin gastrikoen jarioa erregukatzen laguntzen du. Horretaz gain limoi urak beherakoa eragiten duten patogenoen aurkako potentzial handia dauka[21], hauen hazkundea mugatzen baitu. Gaitasun diuretikoa ere baduenez gernuaren infekzioak, gota, erreuma, artritia eta erlazionaturiko beste hainbat gaixotasunetan ere erabiltzen da[2].

Azaleko zauri eta narriadurak sendatzeko ere erabiltzen da.

Ebanisteria

aldatu

Limoiondoaren zura gogorra da eta azal leun horixka du. Ebanisteria lanetarako egur oso prezatua da[3].

Beste erabilera batzuk

aldatu
  • Industrian azido zitrikoa lortzeko lehengai nagusia da[22].
  • Garbiketan erabiltzen da.
  • Aromaterapian erabiltzen da, erlaxaziorako batez ere[23].
  • Lurringintzan asko erabiltzen da limoiaren azaleko olioa.
  • Zientzia irakasteko esperimentu ugari egin daitezke, azido ahula eta batez ere merkea izateak oso erabilgarri egiten baitu. Limoizko bateriak egin daitezke adibidez.
  • Tinta ikusezin gisa ere erabiltzen da[24].

Historia

aldatu

Ez da zehazki ezagutzen non sortu zen limoiondoa baina pentsatzen da Assam eskualdean (India ipar-ekialdea), Myanmar iparraldean edo Txinan izango zela[25], beti ere Himalaia mendikatearen inguruko haranetan[2]. Azterketa genetikoek erakutsi dute zidrondoaren (Citrus medica) eta laranja mingotsaren (Citrus aurantium) arteko hibridazioz sortuko zela[26].

Greziarrek lihoa aromatizatzeko eta sitsetatik babesteko erabili zuten eta Teofrastok erabilera terapeutikoa deskribatu zuen bere lanetan[27]. Jakina da greziarrek olibondoen inguruan ere landatzn zituztela limoiondoak olibondoak parasitoetatik babesteko. Italia hegoaldera Antzinako Erromaren garaian iritsi zen, II. mendearen inguruan, baina ez zuen berebiziko arrakastarik izan. Nabateako nekazaritza libuur batean aipatzen da III edo IV. mendean[2]. Persian ere landatu zen eta 700 urtearen inguruan Irak eta Egipton zabaldu zen[25]. Arabiarren testuetan aipatzen da X. mendeetan eta haien lorategietako ohiko apaingarria zela esaten da. Arabiarrek Mediterraneoko arroan zabaldu zuten 1000 eta 1150 urteen artean[25]. Txinatarrek 1297an limoiondoak landatzen zituztela ere badakigu, Marco Polo merkatariak horrela idatzita utzi zuelako[28].

Europako aurreneko landaketa sendoa XV. mendean Genovan gertatu zen eta dagoeneko sukaldean erabiltzen hasi ziren[27].

1493. urtean Kristobal Kolonek hainbat hazi eraman zituen Ameriketara. Espainiar kolonizatzaileek kontinente guztian zehar zabaldu zuten. Hasiera batean apaingarri gisa eta helburu medizinalekin landatu zituzten. 1751. urtean landaketa garrantzituenak Kalifornian zeuden eta 1800 inguruan Floridan erabilera gastronomikoa ematen hasi zitzaion[25].

1747. urtean James Lind zienzilariak egindako esperimentuek erakutsi zuten limoi ura marinelen dietan sartuta eskorbutoa nabarmen arintzen zuela[29].

Ekoizpena

aldatu

Limoiondoa munduan gehien ekoizten diren zitrikoen artean hirugarrena da, laranjondoaren eta mandarinondoaren ondoren[30].

2018. urteko datuen arabera munduan 19,4 milioi tona lima eta limoi ekoiztu ziren. %65a sei herrialde hauek osatu zuten:

Limoi (eta lima) ekoizpena, 2018
Herrialdea Kopurua
(milioi tona)
  India 3,1
  Mexiko 2,5
  Txina 2,5
  Argentina 2,0
  Brasil 1,5
  Turkia 1,1

Izurriak

aldatu

Hainbat intsektuk erasotzen dute limoiondoa. Aipagarrienak zorri zuria (Aspidiotus nerii)[31], Kaliforniako zorri gorria (Aonidiella aurantii) eta zorri beltza (Toxoptera aurantii) dira[2].

Akaroek (Aceria sheldon) loreen muinak erasotzen dituzte eta fuituak itxura okerra hartzen du. Phyllocnistis citrella lepidoperoak zurtoina zulatu eta galeriak egiten ditu eta bertatik gaixotasunak sartzen zaizkio landareari[2].

Erreferentziak

aldatu
  1. Eguilaz y Yanguas, L. de. (1886). Glosario etimológico de las palabras españolas (castellanas, catalanas, gallegas, mallorquinas, portuguesas, valencianas y bascongadas) de origen oriental (árabe, hebreo, malayo, persa y turco). Impr. La Lealtad, Granada, 1886; facsímil Ediciones Atlas, Madrid, 1974., 439 or..
  2. a b c d e f g h (Gaztelaniaz) «Limonero: todo lo que debes saber» Arboles frutales 2014-10-30 (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  3. a b (Gaztelaniaz) Vega, Rocio. (2015-11-22). «El limonero | Características, cuidados, árbol, hábitat» Flores (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  4. «StackPath» www.gardeningknowhow.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  5. Kader, Adel A. (2002). Postharvest Technology of Horticultural Crops (3. edizioa). Oakland, California: University of California, Agriculture and Natural Resources, Publication 3311, 513 or. ISBN 1-879906-51-1..
  6. «variegatedpink» citrusvariety.ucr.edu (Noiz kontsultatua: 2020-05-11).
  7. (Ingelesez) «Taste of a thousand lemons» Los Angeles Times 2004-09-08 (Noiz kontsultatua: 2020-05-11).
  8. Spalding, William Andrew. (1885). The orange : its culture in California : with a brief discussion of the lemon, lime, and other citrus fruits. Riverside, Calif. : Press and Horticulturist Steam Print. (Noiz kontsultatua: 2020-05-11).
  9. (Ingelesez) Yamamoto, Masashi; Takakura, Akiko; Tanabe, Aika; Teramoto, Sayuri; Kita, Masayuki. (2017-04-01). «Diversity of Citrus depressa Hayata (Shiikuwasha) revealed by DNA analysis» Genetic Resources and Crop Evolution 64 (4): 805–814.  doi:10.1007/s10722-016-0403-2. ISSN 1573-5109. (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  10. (Ingelesez) Curk, Franck; Ollitrault, Frédérique; Garcia-Lor, Andres; Luro, François; Navarro, Luis; Ollitrault, Patrick. (2016-04-01). «Phylogenetic origin of limes and lemons revealed by cytoplasmic and nuclear markers» Annals of Botany 117 (4): 565–583.  doi:10.1093/aob/mcw005. ISSN 0305-7364. (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  11. (Ingelesez) «The History of Lemon Trees» Garden Guides (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  12. «When life hands you Meyer lemons, life is sweet» old.post-gazette.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  13. «yuma_ponderosa» citrusvariety.ucr.edu (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  14. «The Citrus Industry» web.archive.org 2008-03-08 (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  15. (Ingelesez) «Definition of ROUGH LEMON» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).
  16. «FoodData Central» fdc.nal.usda.gov (Noiz kontsultatua: 2020-05-11).
  17. (Gaztelaniaz) «Vinagreta de limón - Aderezo sencillísimo» Club Ensaladas 2017-09-12 (Noiz kontsultatua: 2020-05-13).[Betiko hautsitako esteka]
  18. (Gaztelaniaz) quique. (2017-01-22). «Frutas cortadas, consejos para evitar la oxidación» FRUTIFRESH - Vuelve a comer fruta (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  19. (Gaztelaniaz) «RECETA DE LIMONES MARROQUIES» Las Maria Cocinillas 2018-03-06 (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  20. (Gaztelaniaz) Riquelme, Maria Angeles. Propiedades de las hojas de limoneroLemon World | Lemon World. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  21. «ShieldSquare Captcha» hkvalidate.perfdrive.com  doi:10.1088/1755-1315/217/1/012023/meta. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  22. «Ácido cítrico - EcuRed» www.ecured.cu (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  23. Cooke, B; Ernst, E. (2000-6). «Aromatherapy: a systematic review.» The British Journal of General Practice 50 (455): 493–496. ISSN 0960-1643. PMID 10962794. PMC 1313734. (Noiz kontsultatua: 2020-05-11).
  24. «1.Esperimentua Tinta Ikustezina» calameo.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  25. a b c d «Lemon» hort.purdue.edu (Noiz kontsultatua: 2020-05-11).
  26. (Ingelesez) «Genetic origin of cultivated citrus determined: Researchers find evidence of origins of orange, lime, lemon, grapefruit, other citrus species» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2020-05-11).
  27. a b Marta. (2016). «La historia del limón y sus orígenes - HistoriaDel.com». HistoriaDel.com - Historia del mundo en que vivimos.
  28. «Lemons / Citrus Pages» citruspages.free.fr (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  29. (Gaztelaniaz) White, Marcus. (2016-10-08). «La fascinante historia del hombre que desde un barco ayudó a encontrar una cura contra el escorbuto» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  30. (Ingelesez) Simeone, Giuseppe Di Rauso; Matteo, Antonio Di; Rao, Maria Antonietta; Vaio, Claudio Di. (2020). «Variations of peel essential oils during fruit ripening in four lemon (Citrus limon (L.) Burm. F.) cultivars» Journal of the Science of Food and Agriculture 100 (1): 193–200.  doi:10.1002/jsfa.10016. ISSN 1097-0010. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
  31. «Aspidiotus nerii | Agrológica» www.agrologica.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu