Edukira joan

Michel de Montaigne: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Add 1 book for Wikipedia:Egiaztagarritasuna (20240119)) #IABot (v2.0.9.5) (GreenC bot
 
(21 erabiltzailek tartean egindako 46 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa: 1. lerroa:
{{Biografia_infotaula_automatikoa
{{Biografia infotaula oinarria
| izena = Michel de Montaigne
| irudia = Montaigne-Dumonstier.jpg
| zabalera = 250px
| oina = Michel de Montaigne
| izen osoa = Michel Eyquem de Montaigne
| jatorrizko izena =
| ezizena =
| jaiotza data = [[1533]]ko [[otsailaren 28]]a
| jaiotza data = [[1533]]ko [[otsailaren 28]]a
| heriotza data = [[1592]]ko [[irailaren 13]]a {{adina|1533|2|28|1592|9|13}}
| jaiotza hiria = [[Saint-Michel-de-Montaigne]]<br />
| jaiotza herrialdea = [[Fitxategi:Pavillon royal de la France.png|20px]] Frantziako erresuma
| heriotza data = [[1592]]ko [[irailaren 13]]a
| heriotza hiria = [[Saint-Michel-de-Montaigne]]<br />
| heriotza herrialdea = [[Fitxategi:Pavillon royal de la France.png|20px]] Frantziako erresuma
| etnia =
| bikote kidea =
| webgunea =
| sinadura =
| datu gehigarriak =
}}
}}
'''Michel Eyquem de Montaigne''' ([[Saint-Michel-de-Montaigne]]ko gaztelua, [[Périgord]], [[1533]]ko [[otsailaren 28]]a - [[1592]]ko [[irailaren 13]]a) [[frantzia]]r [[Errenazimentu]]ko [[idazle]], [[filosofo]], moralista eta politikaria izan zen. Haren idazlanik garrantzitsuena ''Essais'' (''Entseiuak'') izan zen, Mendebaldeko kulturan eragin handia izan zuena.


'''Michel Eyquem de Montaigne''' ([[Saint-Michel-de-Montaigne]]ko gaztelua, [[Périgord]], [[1533]]ko [[otsailaren 28]]a - [[Ibidem|ib.]]'', [[1592]]ko [[irailaren 13]]a)'' [[Frantzia]]r [[errenazimendu]]ko [[filosofo]], [[idazle]], moralista eta politikaria izan zen, [[Essais]] («Entseguak») idazlanari esker entsegua genero literario modura zabaltzeagatik ezaguna da, Mendebaldeko kulturan eragin handia eragin zuelarik. Bere lana ezaguna da eguneroko anekdotak eta ikuspegi intelektual batetik egindako autobiografia bat batzeagatik. Bizitza osoa eman zuen Frantzian obra hori idazten, nahiz eta tarteka [[Italia]]ra eta [[Alemania]]ra bidaiak egin zituen.
Bizitza guztian aritu zen obra hori idazten, nahiz eta tarteka [[Italia]]ra eta [[Alemania]]ra bidaiak egin zituen. Lehen bi liburukiak Bordelen argitaratu ziren, 1580an; 1588an hiru liburuki argitaratu ziren Parisen, eta bera hil ondoren (1595) argitaratu zen, ohar autobiografikoz betea, azken bertsioa.


[[Étienne de la Boétie]]k eragin handia izan zuen Montaigneren bizitzan. Montaignek idazle klasikoak zituen oinarri, eta haiei buruzko hausnarketaz gainera, haien bizitzako eta garaiko gertaerak aditzera eman zituen. Klasikoak ([[Seneka]] eta [[Plutarko]], batez ere) irakurri ondoren, [[estoizismo]]a eta [[eszeptizismo]]a izan ziren Montaigneren lehen garaiko ezaugarriak. Azken garaian, [[epikureismo]]ak hartu zuen nagusitasuna. Jakitunaren barne-askatasunean oinarritzen da Montaigneren pentsamendu guztia. Montaigneren azterketen gunea gizakia da; agnostizismo modernoaren aldera jo zuen, fedearen dogmak zalantzan jartzen ez bazituen ere.
Lehen bi liburukiak [[Bordele]]n argitaratu ziren, [[1580]]an; [[1588]]an hiru liburuki argitaratu ziren [[Paris]]en, eta bera hil ondoren (1595) argitaratu zen, ohar autobiografikoz betea, azken bertsioa. Bere pentsamendua idazle klasikoengan oinarritzen da gehienbat, hauen inguruan hausnartu zuen, beren bizitzak deskribatu eta garai hartako gertakariak aditzera eman zituen. Montaigneren lehen garaian, autore klasikoak irakurtzeaz gain ([[Seneka]] eta [[Plutarko]], batez ere), [[eszeptizismo]]a eta [[estoizismo]]a sutsuki landu zituen. Azken garaian, [[epikureismo]]ak hartu zuen nagusitasuna. Jakitunaren barne-askatasunean oinarritzen da bere pentsamendu guztia. Gizakia aztertuko du gehienbat. [[Agnostizismo]] modernoaren aldera jo zuen, fede kristauaren dogmak zalantzan jarri ez bazituen ere.


Mendebaldeko autore askorengan eragin zuzena izan zuen, besteak beste [[Francis Bacon]], [[René Descartes]],<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=At the Origins of Modern Atheism|urtea=1990|abizena=Buckley|izena=Michael J.|orrialdeak=|orrialdea=69|argitaletxea=Yale UP|ISBN=}}</ref> [[Blaise Pascal|Blasie Pascal]], [[Jean-Jacques Rousseau]], [[Albert Hirschman]], [[William Hazlitt]],<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=William Hazlitt: Critic of Power|url=https://archive.org/details/williamhazlittcr00john|urtea=1978|abizena=Kinnaird|izena=John|orrialdeak=|orrialdea=[https://archive.org/details/williamhazlittcr00john/page/274 274]|argitaletxea=Columbia University Press|ISBN=}}</ref> [[Ralph Waldo Emerson]], [[Friedrich Nietzsche]], [[Stefan Zweig]], [[Eric Hoffer]], [[Isaac Asimov]], eta seguruenik [[William Shakespeare]]-ren azken lanetan ere.
==Euskaratutako lanak==

''Pentsamenduaren Klasikoak'' bilduman liburu hauek argitaratu dira<ref>[http://www.ehu.es/ehg/klasikoak/ Ehu.es: Klasikoak]</ref>:
Bere bizitzan zehar, Montaigne ezagunagoa izan zen politikagintzarengatik autore modura baino. Bere ''entseiuetan'' eguneroko anekdota eta buruhauste pertsonalez hitz egin izana estilo propiodun berrikuntza beharrean kalte modura ikusia izan zen, eta “neu naiz neure liburuaren gaia” deklarazioa, bere garaikideek norbereganako errukitze modura ikusi zuten. Denborak aurrera egin ahala, ordea, Montaigne garai horretako zalantzen haragiztatze modura ikusia izango zen. Ezaguna da bere galdera eszeptikoarengatik, “''Que sçay-je''” (“Nik zer dakit?”, egungo frantsesera honela itzultzen da: ''que sais-je?'').
* ''Entseiuak I'' ([[1992]]) Itzultzailea: [[Eduardo Gil Bera]]

* ''Entseiuak II'' ([[1993]]) Itzultzailea: Eduardo Gil Bera
== Bizitza ==
* ''Entseiuak III'' ([[1994]]) Itzultzailea: Eduardo Gil Bera
[[Fitxategi:St Michel de Montaigne Château01.jpg|thumb|''Château de Montaigne'', Montaigneren familiaren propietate izandako lursail batean eraikiriko gaztelua. Bere familiaren jatorrizko bizilekua jada ez da existitzen, nahiz eta Montaignek idazteko eta liburutegi modura erabiltzen zuen dorrea zutik jarraitzen duen.]]
Montaigne Frantziako [[Akitania]] eskualdean jario zen [[1533]].urtean, bere familiarena izandako [[Montaigneko gaztelua|Montaigneko Gazteluan]]; hain zuzen ere, mendixka baten tontorrean, ''montaigne'' batean, eraikitako ''chateau'' bat zen gaztelua, [[Dordoina (ibaia)|Dordoina ibaiaren]] ertzean zegoena, [[Bordele]]tik berrogeita hamar bat kilometrora, egun [[Saint-Michel-de-Montaigne]] izenpean ezagutzen den hirian. Familia aberatsekoa zen; bere birraitona, Ramon Felipe Eyquem, sardinzarren salerosketaz dirutza bat irabazi zuen eta 1477. urtean lursaila erosi zuen, Montaigneko Jaun bilakatuz. Bere aita, Pierre Eyquem, Montaigneko Jauna, [[Frantziar Eliza Katolikoa|Soldadu Katoliko]] frantsesa izan zen Italian eta baita Burdeoseko alkate.<ref name=":0">{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua="Montaigne, Michel, Seigneur" . Collier's New Encyclopedia|urtea=1921|abizena=Reynolds|izena=Francis J.|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=P.F. Collier & Son Company.|ISBN=}}</ref>
[[Fitxategi:ArmoiriesMichelDeMontaigne.svg|thumb|Michel Eyquem-en armarria, Montaigneko Jauna.]]
Guienan “Eyquem” [[patronimiko]]a zeramaten familia asko egon ziren arren, uste da bere aitaren familiak [[marrano]] ([[Iberiar penintsula]]n Katolizismora bihurturiko Juduei emandako izena) jatorria izan zezakeela pentsatzen da,<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=L’Histoire Juive de Montaigne|urtea=2001|abizena=Jama|izena=Sophie|orrialdeak=|orrialdea=76|argitaletxea=Flammarion|ISBN=}}</ref> halaber, bere ama, Antonieta Lopez de Villanueva, Protestantismora bihurtu zen.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Civilization|urtea=1969|abizena=Clark|izena=Kenneth|orrialdeak=|orrialdea=161.|argitaletxea=Harper & Row|ISBN=|aipua=His mother was a Jewish Protestant, his father a Catholic who achieved wide culture as well as a con-siderable fortune}}</ref> Bere amaldeko aitona, Pedro Lopez,<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Zeitschrift für Französische Sprache und Literatur|urtea=1942|abizena=Winkler|izena=Emil|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref> [[Zaragoza]]koa, katolizismora bihurturiko marrano familia batekoa zen.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Encyclopaedia Judaica|urtea=2008|abizena=Goitein|izena=Denise R.|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=The Gale Group|ISBN=}}</ref><ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua="Introduction: Montaigne's Life and Times" Apology for Raymond Sebond|urtea=2003|abizena=Ariew|izena=Roger|orrialdeak=|orrialdea=iv|argitaletxea=Hackett|ISBN=|aipua=Michel de Montaigne was born in 1533 at the chateau de Montagine (about 30 miles east of Bordeaux), the son of Pierre Eyquem, Seigneur de Montaigne, and Antoinette de Louppes (or Lopez), who came from a wealthy (originally Iberian) Jewish family}}</ref><ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=The Complete Essays of Montaigne|urtea=1989|abizena=de Montaigne|izena=Michel|orrialdeak=|orrialdea=vii ff|argitaletxea=Stanford University Press|ISBN=0-8047-0486-4|Itzultzailea=Donald M.}}</ref><ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=The History of Scepticism: From Savonarola to Bayle|urtea=2003|abizena=Popkin|izena=Richard H.|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=9780195107678.}}</ref> Bere amaldeko amona, Honorette Dupuy, [[Gaskoinia]]ko, Frantziako, familia katolikokoa zen.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Inquisition: The Reign of Fear|urtea=2009|abizena=Green|izena=Toby|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=9781429938532.}}</ref>

Montaigne bere amarengandik hurbil pasa zuen bizitzaren atal handi bat, bera baino beranduago hil egin zelarik, horrela izan arren bere ''Entseiuetan'' bitan bakarrik egiten zaiolarik aipu. Bere aitarekin zeukan erlazioa, ordea, askotan agertzen eta eztabaidatzen da saiakeretan. Oso gaztetarik hasi zen Montaigneren hezkuntza, aitak bere lagun [[Humanismo|humanistekin]] elaboraturiko [[plan pedagogikoa]] jarraitu zuelarik. Jaio eta gutxira, Montaigne landetxe txiki batera eraman zuten, bere bizitzaren lehen hiru urteak nekazari familia batekin eman zituelarik, Montaigne zaharraren esanetan “Umea, gure laguntza behar duten pertsonengana eta pertsona horien bizitza egoeretara hurbilaraztea”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Essays|urtea=|abizena=|izena=Montaigne|orrialdeak=|orrialdea=III, 13|argitaletxea=|ISBN=}}</ref> zen horren zergatia. Urte horien ondoren, gaztelura bueltatu zen. Helburua, latina bere lehen hizkuntza bihurtzea zelarik. Montaigneren hezkuntza intelektualari dagokionez, Horstanus izeneko mediku aleman bat, frantsesez ez zekiena, jarri zion tutore modura bere aitak. Latinez hitz egiten zuten zerbitzariak soilik kontratatu zituzten, umeari bakarrik latinez hitz egiteko agindua emanez. Arau berdina mantendu zen bere ama, aita eta zerbitzariengan, berak erabiltzen zituen hitz berdinak erabiliz, tutorearen hizkuntza ikasteko. Montaigeri latina ikasteaz gain ezagutza erlijiotsu eta intelektualaz kitzikatu zitzaion txikitatik. Grekoa ezagutzea lortu zuen joko-jolas, elkarrizketa eta meditazio ariketak erabiltzen zituen metodo pedagogiko batengatik, ohikoak ziren liburuak erabili beharrean.
Bere hezkuntza, aitak sortu eta finduriko arau eta erregelez josirik egon arren, askatasuna eta gozamena sustatu zituela dio Montaignek, borondate propio batez ikasketak eta betebeharrak egin nahi izateko muga gehiegirik jarri gabe. Musikagile batek esnatzen zuen egunero instrumentu ezberdinekin,<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=The Essays of Michel Eyquem de Montaigne. Great Books of the Western World. twenty-five. Encyclopædia Britannica|urtea=1952|abizena=Hutchins|izena=Robert Maynard|orrialdeak=v|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=|aipua=He had his son awakened each morning by 'the sound of a musical instrument'}}</ref> gainera bere tutorearekin klaseak zituela [[Zitara|zitara-jole]] batek aspergarritasuna ekiditeko doinuak jotzen zituen.

1539. urte inguruan, Montaigne Burdeoseko izen handiko barnetegi batera bidali zuten, Guienako Eskolara, ondoren, garaiko eruditu latindar hoberenaren zuzendaritzapean, George Buchanan, bere ikasketa-plan guztiak gainditu zituen, jada hamahiru urte bete zituela. 1546. urtean zuzenbide ikasketak hasi zituen Tolosako Unibertsitatean (Akitanian) eta bertako lege sisteman lan egiten hasiko zen. Périgueux-eko Laguntzen Auzitegian aholkulari izan zen eta, 1557. urtean, Burdeoseko Parlamentuko aholkulari izendatu zuten (maila altuagoko auzitegia zena). 1561 eta 1563 urte bitartean, Karlos IX.aren gorteko gortesau izan zen; [[Roueneko Setioa]]n ([[1562]]) erregearekin batera egon zelarik. Noblezia frantsesaren ohore altuena jaso zuen, Done Mikelen Ordena, gaztetatik lortzea helburutzat zuena. Burdeoseko Parlamentuan lan egiten zuen bitartean, [[Étienne de La Boétie|Étienne de la Boétie]] filosofo eta poetaren oso lagun egin zen, ''Discours de la servitude volontaire'' liburuaren egilea, 1563.urtean honen heriotzak sakonki mindu zuelarik Montaigne hori izan baitzen bere lagun min bakarra.
1565.urtean Françoise de la Cassaigne-rekin ezkondu zen, seguruenik itunpeko ezkontza batean. Tolosako (Akitania) eta Burdeoseko merkatarien familiako noblea zen. Sei alaba izan zituzten, baina soilik bigarrenak, Leonorrek, gainditu zuen haurtzaroa.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jane|abizena=Kramer|izenburua=Me, Myself, And I|hizkuntza=en|data=2009-08-31|url=https://www.newyorker.com/magazine/2009/09/07/me-myself-and-i|issn=0028-792X|sartze-data=2019-03-11}}</ref> Bere bikote bizitzaz ezer gutxi dakigu, Montaignek ez du gehiegi hitz egiten honen inguruan. Honakoa idatzi zuen Leonorren, bere alabaren, inguruan “Nire alaba guztiak erizaindegian hiltzen dira; baina Leonor, zorigaitz honetatik ihes egin duen gure alaba bakarrak, sei urte bete ditu zigorrik jaso gabe, bere ama bihozberarengatik, hitzez ez bada, zeinak oso gizabidetsuak diren”.<ref>{{Erreferentzia|izena=Bayle|abizena=St. John|izenburua=Montaigne the essayist. A biography|argitaletxea=London, Chapman and Hall|data=1858|url=http://archive.org/details/montaigneessayi04johngoog|sartze-data=2019-03-11}}</ref> Bere alaba François de la Tour-ekin ezkondu zen lehenengoz eta beranduago Charles de Gamaches-ekin, bakoitzarekin alaba bat izan zuelarik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lauranne|abizena=Bertr|izenburua=Léonor de Montaigne {{!}} MONLOE : MONtaigne à L'Œuvre|hizkuntza=fr-FR|url=https://montaigne.univ-tours.fr/category/documents/leonor/|sartze-data=2019-03-11}}</ref>

Bere aitaren eskaeraren eskutik, Montaignek [[Raymond Sebond]]en bakarrizketa katalanaren lehen itzulpenean lan egiten hasi zen, ''[[Theologia naturalis]]'', bere aitaren heriotzaren hurrengo urtera (1568) argitaratuko zuelarik (1595ean, Index Librorum Prohibitorum-aren barnean argitaratuko zelarik, Biblia errebelaturiko egiaren jatorri bakarra ez dela esateagatik). Honen ondoren, familiaren ondareak jarauntsi zituen, Montaigneko Gaztelura mugitu zelarik 1570. urtean, Montaigneko Jaun bilakatuz. Horrez gain, bere lagun zen Boétie-ren obra editatu zuen hau hil zenean.

1571. urtean, bizitza publikoa alde batera utzi eta Gazteluko Dorrera, bere Dordoinako “gotorlekura”,  arazo sozial eta familiar orotatik baztertu zelarik. Bere liburutegian giltzapeturik, 1.500 obra inguru zituen horretan, bere ''Essais'' (“Entseiuak”) idazten hasi zen, 1580. urtean lehenengoz argitaratuak. 38 urte bete zituen egunean, bere burua hamar urteko borondatezko itxialdi batera mugatu zuen, eta honakoa idatzi zuen bere lan kamarako apalategietan:<blockquote>"Kristoren 1571. urtean, hogeita hemezortzi urterekin, otsailaren azken egunean, bere urtebetetzean, Michael de Montaigne, gorteko zerbitzaritza eta enplegu publikoez gogaiturik, nahiz eta oraindik oso egon, birjin ikasien bularretara erretiratu zen, non, lasaitasunez eta askatasunez, bizitzeko geratzen zaion denbora pasatuko duen, honen erdia joan baita jada. Patuak baimentzen badu, bizitegi hau beteko du, behinolako erretiro gozo hau beteko du; eta bere askatasun, lasaitasun eta aisia horren truke eskaini ditu."<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua="Montaigne and His Readers" in Denis Hollier (ed.) A New History of French Literature|urtea=1995|abizena=Regosin|izena=Richard L.|orrialdeak=|orrialdea=248–52, p. 249. The Latin original runs: 'An. Christi 1571 aet. 38, pridie cal. mart., die suo natali, Mich. Montanus, servitii aulici et munerum publicorum jamdudum pertaesus, dum se integer in doctarum virginum recessit sinus, ubi quietus et omnium securus (quan)tillum in tandem superabit decursi multa jam plus parte spatii: si modo fata sinunt exigat istas sedes et dulces latebras, avitasque, libertati suae, tranquillitatique, et otio consecravit.' as cited in Helmut Pfeiffer, 'Das Ich als Haushalt:Montaignes ökonomische Politik’, in Rudolf Behrens, Roland Galle (eds.) Historische Anthropologie und Literatur:Romanistische Beträge zu einem neuen Paradigma der Literaturwissenschaft, Königshausen und Neumann, Würzburg, 1995 pp. 69–90 p. 75|argitaletxea=Harvard University Press|ISBN=}}</ref></blockquote>1578an, Montaigne, zeinaren osasuna beti izan zen ona, giltzurrun-kalkulu mingarriak sufritzen hasi zituen, bere aitaren familiatik heredaturiko gaixotasun bat. Mina eduki arren, medikuak eta drogak baztertu zituen.<ref name=":0" />1580-1581 bitartean, Montaigne Frantzia, Alemania, Austria, Suitza eta Italiara bidaiatu zuen, sendagai baten bila hein handi batean, Bagni di Lucca-n etxekotuz, ur bedeinkatua edaten zuelarik bertan. Loretoren Etxe Saindura egin zuen erromesaldia, bere burua, emaztea eta alaba Ama Birjinaren aurrean belaunikaturik agertzen ziren zilarrezko erliebe bat utzi zuelarik bertan.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=The Evolution of the Grand Tour: Anglo-Italian Cultural Relations since the Renaissance|url=https://archive.org/details/evolutionofgrand0000edwa|urtea=2000|abizena=Chaney|izena=Edward|orrialdeak=|orrialdea=[https://archive.org/details/evolutionofgrand0000edwa/page/89 89]|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>[[Fitxategi:St Michel de Montaigne Tour03.jpg|thumb|220px|<small>''[[Montaigneko Dorrea|Tour de Montaigne]]'' (Montaigneko dorrea), XVI. mendetik aldaketa gehiegirik izan ez dituena. Gehiena [[1885]]ean erre bazen ere, idazlearen liburutegia zegoen dorrea [[XVI. mende]]an bezala dago.</small>]]
[[Fitxategi:Michel de Montaigne Italienreise.png|thumb|1580-1581 bitartean Montaignek egindako Italiako bidaia]]
Bidaia hura, alde batetik, bere herrimina sendatzeko bidea aurkitu nahian egin zuen; bidaia teologikoa ere bazen, baina areago zen politikoa, frantses erregearen enbaxadore pribatu moduan joan baitzen idazlea. Hala, harremanak izan zituen [[Katalina Medici]]rekin, [[Henrike III.a Frantziakoa]]rekin eta, batez ere, [[Henrike III.a Nafarroakoa]]rekin, hau da, frantses erregetzako lehen [[Borboi leinua|Borboiarekin]] (Henrike IV.a). Hori zela eta, desiratzen ez zituen erantzukizunak hartu behar izan zituen, besteren artean Bordeleko alkatetza, eta bere garaiko goi mailako politikagintzan parte hartu behar izan zuen bizitzako azken hogei urteetan, hain zuzen ere, literaturak lanik handiena, bakardadea eta bakea eskatzen zizkionean. [[1592]]. urtean hil zen, berrogeita hemeretzi urte zituela, Montaigneko gazteluko bere logelan meza entzuten ari zela.

Bidaia hartan idatzi zuen ''Journal de voyage en Italie par la Suisse et l'Allemagne en 1580 et 1581'', egilea hil ondoren argitaratua, [[1774]]. urtean. Berez ez zen argitaratzekoa eta, hortaz, ez du kezka formalik; horrexegatik, egilearen nortasun irekiaren lekukotza interesgarria da. Bestalde, [[1569]]an [[Ramon Sibiuda]] katalanaren ''Theologia naturalis''-en itzulpena argitaratu zuen. Apologia ironiko bat eskaini zion Sibiudari bere ''Entseiuak''-etan.

== ''Entseiuak'' ==
''[[Entseiuak (Montaigne)|Entseiuak]]''-en edizio desberdinak argitaratu zituen; horien artean aurrenekoa nabarmendu behar da, lehenago aipatua, Bordelen bi liburukitan argitaratu zena, eta laugarrena, [[1588]]an Parisen inprimatua; hari beste liburuki bat erantsi zion, baina liburu bakarrean argitaratu zen. Hil zenean, laugarren edizio horretako ale bat utzi zuen Montaignek, oharrez bete-betea. Ale horrek izan zituen gorabeherak -Bordeleko alea deitzen zaio, eta hiri horretako Udal Museoan dago-, argitalpen arazo askoren iturri izan dira; oraindik ere, arazo horietako asko ez dira behin betiko ebatzi.

Montaignek bizitasunez idatzi zuen, bere lana aipu greko-latinoz beterik dago, barkamena eskatzen duelarik «aurretik beste batek esandako berbera egokiago esan izanagatik». Pedanteriaren aurka egitearekin obsesionaturik askotan bere pentsamenduaren eta bere aipuen erreferentziak ahazten zituen, egun zailtasunak daudelarik zenbait esan katalogatzeko.

Bere helburua da gizabanakoa deskribatzea eta batik bat bere burua deskribatzea, horrela izanik, zailtasunak aurkituko ditu bere burua eta nia bereizterakoan. Bere galdera oinarrizkoena honakoa izango delarik: ''Que sais-je?'', “Nik zer dakit?” Edo “Zer dakit bada nik!” modura itzuli izan dena. Biolentzia kondenatzen du, katoliko eta protestanteen artean batik bat. Fanatismoaren aurrean eszeptizismoa defendatuko duelarik. Pesimismoa lantzen duen idazlea da, bere ''[[Raymond Sebond-en apologia]]'' esntseiu luzean, bigarren liburuko hamabigarren kapituluan, arrazoimenarekiko mesfidantza beharra aldarrikatzen du, ez baitugu beste edozein animaliak baino honekiko kontrol handiagorik.



Honela hasten da bere liburua:<blockquote>“C’est ici un livre de bonne foi, lecteur. Il t’avertit dès l’entrée que je ne m’y suis proposé aucune fin, que domestique et privée. Je n`y ai eu nulle considération de ton service, ni de ma gloire. Mes forces ne sont pas capables d’un tel dessein. (…) Si c’eût été pour la faveur du monde: je me fusse mieux paré et me présenterais en une marche étudiée. Je veux qu’on m’y voie en ma façon simple, naturelle et ordinaire, sans contention et artifice: car c’est moi que je peins.”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=Ensayos, Edición bilingüe|urtea=2014|abizena=Montaigne|izena=Michel de|orrialdeak=|orrialdea=42|argitaletxea=Galaxia Gutemberg|ISBN=|hizkuntza2=fr}}</ref>

“Fede oneko liburua da hau, irakurle. Hasieratik ohartarazten zaitu berarekin ez diodala neure buruari etxekoi edo pribatua ez den helbururik proposatu. Zeure zerbitzurako edo neure gloriarako arretarik ez dut beregan jarri: nire indarrak ez dira jomuga horretara iristeko gai. (…) Munduaren onespena bilatu izan balitz: hobe konpondu nintzatekeen eta planta prestatuagoa adieraziko nukeen. Nire forma xume, natural eta ohikoenean ikusia nahi dut izan hemen, itxurakeria edo artifiziorik gabe: neure burua baita marrazten dudana.” </blockquote>

== Montaigneren filosofia ==
“Bizitzen irakasten digun zientzia da filosofia”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=Essais I|urtea=2002|abizena=Montaigne|izena=Michel de|orrialdeak=|orrialdea=201|argitaletxea=Quarto Gallimard|ISBN=|atala=26|itzulpena-izenburua=Les Essais (en français moderne)}}</ref>. Esan zuen Montaignek. Filosofia, norbanakoari esentziala dena (heriotza, maitasuna, laguntasuna, haur hezkuntza, bakardadea, esperientzia, etab.) aurrean jartzen dion pentsamendu bizia da berarentzat. Bere ustez, ezagutzaren ikaskuntza da: filosofatzea pozik bizitzea da edo ahalik eta poztasun handienarekin.

Montaigneren filosofia, bere esperientzien (magistraturak, guda zibilak, gaixotasunak, bidaiak) eta berak irakurritako filosofoen ([[Cato]], [[Epaminondas]], [[Sokrates]]) ondorio da. Bere pentsamenduaren eboluzioa [[Berpizkundea|Errenazimenduaren]] eboluzioaren eskutik iritsi zen, dio [[Pierre Villey]]-ek<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=Les Sources et l’évolution des Essais de Montaigne|urtea=1908|abizena=Villey|izena=Pierre|orrialdeak=|orrialdea=516|argitaletxea=Hachette|ISBN=}}</ref>, antzinaroko irakaskuntzak errepikatzen hasi baitzen bere obrak landu haurretik.

=== Bere pentsamenduaren garapena ===
Lehen entseiuetan, Montaigne gogotsu agertzen zen, bere garaiko humanista askoren antzera, estoizismoarengatik (Senekarena batik bat): arrazoimen landu bat ahalguztiduna da eta nahimenarekin nahikoa da ezbehar oro konpontzen laguntzeko. 1572an, “ongiaren eta gaizkiaren inguruko gustuak gure iritzien araberakoak direla” (I, 14) demostratzeko entseiu bat idatzi zuen. ''Filosofatzea hiltzen ikastea da'' (I, 20) entseiuan, tonu berberaz, [[Tito Lukrezio Karo|Lukrezioren]] ''[[Gauzen naturaz]]'' lanaren bukaera eta epikureismoa landuko ditu, baina bere burua ikertzen hasten den unetik eta bere izaeraren eta bere benetako beharren kontu egiten denean, Senekaren erremedioak berarentzako bortitzegiak direla pentsatuko du eta ikuspuntu horretatik baztertzen hasiko da gutxika: “Zein da zalantza honen mamia, zeinak giza naturaren ezbehar guztiak aurreikusi nahi izatea egiten duen, zeinak zailtasunez prestatzen gaituen guregana iristeko gai ez diren ezbeharrei aurre egitera? Ez da kolpea bakarrik mintzen gaituena, haizea eta zarata ere badira (…) Ordea, errazena eta naturalena pentsamendutik bereiztea da”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Essais, III, 12|urtea=2002|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref> “Egia da heriotzaren inguruan mintzatu diren adituek herioak berak baino tormentu gehiago eman zutela”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Essais, II, 37|urtea=|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>

[[Plutarko]]k, Montaignerengan influentzia handia eragin zuenak, egia absolutu eta zalantza-ezina dutenen aurrean mesfidati izaten lagundu zion. Moralista grekoak, eguneroko bizitzaren behatzaileak, zailtasun psikologikoetara eta barne introspekziora bideratzen du Montaigneren pentsamendua. Plutarkoren eraginpean, Montaignek gogoeta pertsonal batez nahastuko ditu gero eta gehiago bere ''Entseiuak'' eta moral familiar, sinple eta praktiko batekiko gustua agertu zuen. 1576. urte inguruan, [[Sexto Enpiriko]] eszeptiko grekoa irakurriko du, bere pentsamendua eszeptizismora moldatuz: kontuz ibili judizioekin eta gizakiaren espiritua bustitzen duten aurreiritziak defendatzearekin, garai bati edota medio bati dagozkien ideia edo ohiturak direlarik. [[Platon]] eta [[Xenofonte]]ri esker ezagutuko du [[Sokrates]], “Irakasleen irakaslea”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Essais, III, 13.|urtea=|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>.

1578tik gaixorik, minarekiko borrokan, heriotza gero eta gertuago ikusiko du. Ikergai berria izango da berarentzat, bere ideia propioen jabe dela pentsatzen du, originalak. ''Harrokeriaz'' atalean bere burua epaituko du, eta zentzu ona daukanaren meritua onartuko du: “Iritzi onak ditudala uste dut (baina, nork ez du hori uste norberaz?): Horren inguruan daukadan frogarik hoberenetakoa nireganako estima falta da”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Essais, II, 17|urtea=|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>. Badaki bere ideiak berarekiko erlatiboak direla, ez du nahi jendeak sinetsi behar ez denean sinestea, Montaigneren ustez, bere ideiak bere gogo-aldarteak marrazten dituen pinturak besterik ez dira, ez du nahi bere jarraitzailerik: “Besteek formatzen dute gizona; Esan nion, eta gaizki formaturiko gizona marraztu zidan”<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Essais, III, 2|urtea=|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>

=== Montaigneren ezagutza ===
Horrela, gradualki bere izaerara moldatuko den filosofia pertsonal bat lantzera iritsiko da, nahiz eta hurbiltasun handiz ikusten duen filosofia grekoaz horniturik egon. Pierre Villey-ren ustez, Montaigneri ez zaio sistema bat bilatu behar, bere ideien arteko lotura bakarra bere pertsona, bere gustuak, bere beharrak eta bere ohiturak baitira.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=fr|izenburua=Les Sources et l’évolution des Essais de Montaigne|urtea=1908|abizena=Villey|izena=Pierre|orrialdeak=|orrialdea=432.|argitaletxea=Hachette|ISBN=}}</ref>

Montaigneren epikureismoa denborarekin areagotuko da, baina eszeptiko izaten jarraituko du, eta ezingo du bere usteengan konfitatu. Montaigneren ezagutza, jende arruntarentzako ezagutza bat da, hori zelarik bere lanaren helburua. Natura jarraitzen erakusten digu, askatasunaren mantentzea, geure buruan gehiegi ez sinestean, tolerantzian, bizitzarekiko maitasunean eta hau dastatzen jakitean, plazeren inguruan, etab.

== Psikologian izandako eragina ==
Zientifikoa ez den arren, Montaignek psikologiaren inguruko oharrak egin zituen.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=History of Psychology: Ideas and Context|urtea=2009|abizena=King|izena=Brett|orrialdeak=|orrialdea=112|argitaletxea=Pearson Education|ISBN=|izena2=Wayne|abizena2=Viney|izena3=William|abizena3=Woody}}</ref> Pentsamendua, motibazioa, beldurra, zoriontasuna, haur hezkuntza, esperientzia edota giza ekintza gisako auziak landu zituen.

=== Haur hezkuntza ===
''Haurren hezkuntzaz'', ''pedanteriaz'' eta ''esperientziaz'' entseiuetan, haur hezkuntzaren inguruan zituen ikuspuntuak azaltzen ditu.<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Montaigne's Uses of Classical Learning.|urtea=1997|abizena=Hall|izena=Michael L.|orrialdeak=|orrialdea=61|argitaletxea=Journal of Education Alea; 179 1 Arazoa|ISBN=}}</ref> Egun garrantzitsuak diren zenbait gai lantzen dituelarik.

Hezkuntzaren inguruan Montaignek zeukan ikuspegia, garaiko praktiken aurkakoak ziren, arazoak ikuzten zituen bai metodoan eta baita ere materian. Bere ikaskuntzak klasikoen irakurketan oinarritu izan arren, ez zuen uste ikasketak halabeharrez liburuen bidez egin behar zirela esaten zutenekin, bere ustez haurrak era ezberdinetara hezi behar ziren. Ikasleei informazioa emateko metodoekin ez zegoen ados ezta ere, izan ere, hauei emandako informazioa egia absolututzat onarraraztea gaizki ikusten zuen, zalantza debekatu zitzaiela uste zuen, eta ondorioz ikasleek ezer ez zutela ikasten ondorioztatu zuen. Ikasleak informazioa barneratu eta behin barneraturik landu beharra dauka, berea egin behar du.

Tutore on baten aukeraketa ezinbestekoa zen Montaignerentzat, honakoa ikaslearen heziketa abiadurara moldatu behar zen, elkarrizketa bat bermatu behar zen irakaslearen eta ikaslearen artean eta horretarako ikaslea hitz egiten lehena izatea ahalbidetu beharra zegoen. Horrekin lortu nahi zuena zen ikasleak beren baitan ikastea, bere buruari galdetuz eta beren akatsez konturatuz. Tutoreak debatea eta eztabaida sustatu behar zituen halaber.

Ikasketa indibidualizatua bere teoriaren oinarrian zegoen, ikasleak ezagutzen duen informazioa informazio berriaz hornitzen duelako, eta ez delako berdina ikasle guztien oinarrizko ezagutza. Tutoreek ikasleen kuriositatea sustatzea ezinbestekoa da, zalantza sustatzea ezinbestekoa da. Ikaslerik hoberenak informazioa zalantzan jartzen dutenak izan ohi direla argumentatuz, autoritatean oinarritzen direnak ez bezala. Ume batentzat kuriositatea erreminta itzela izan daiteke bere hezkuntzarako.  

Esperientzia ezinbestekoa da Montaigneren hezkuntza sisteman. Tutoreak ikasleak esperientziaz irakatsi behar dituela defendatzen zuen, memorizatze hutsak ez duelako balio gehiegirik. Liburuen bidez soilik ikasirik, eta memoriara bakarrik erreduzituz, ikasleak heldu pasibo bilakatzen direla esaten du, itsuki obeditzen dutenak inolako pentsatzeko gaitasunik gabekoak. Esperientzia liburuen gainetik dago bere ustez. Bidaiak, praktika eta giza interakzioa sustatu behar ziren bere ustez. Ikasleak, horrela, ikasle aktibo bilakatuz<ref>{{Cite aldizkari|hizkuntza=en|izenburua=Painting With Impasto: Metaphors, Mirrors, and Reflective Regression in Montagne's 'Of the Education of Children.|urtea=2012|abizena=Worley|izena=Virginia|orrialdeak=|orrialdea=70|argitaletxea=Educational Theory|ISBN=}}</ref>

== Lanak ==

=== ''Entseiuak'' ===

* ''Entseiuak,'' I eta II liburuak, Burdele, Simon Millanges, '''1580'''
* ''Entseiuak,'' I eta II liburuak, Bordele, Simon Millanges, '''1582'''
* ''Entseiuak'', I eta II liburuak, Paris, Jean Richer, '''1587'''
* ''Entseiuak,'' I, II eta III liburuak, Paris, Abel L'Angelier, '''1588'''
* ''Entseiuak'', hilondoko edizioa, Paris, Abel Langelier, '''1595''' ([[Pierre de Brach]] ete [[Marie de Gournay]]-en edizioa).

=== ''Italiako bidaiaren egunerkoa'' ===

* ''Journal de voyage en Italie'' '''1580-1581'''

== Euskaratutako lanak ==
''Pentsamenduaren Klasikoak'' bilduman liburu hauek argitaratu dira:
* ''Entseiuak I'' ([[1992]]), itzultzailea: [[Eduardo Gil Bera]]<ref name="entseiuakI">{{erreferentzia|izena= Michel de |abizena= Montaigne|url= http://www.ehu.eus/ehg/klasikoak/?f=26 |izenburua= Entseiuak I |bilduma= Klasikoak, 1992 |argitaletxea= ehu.eus |sartze-data = 2015-07-01}}</ref>
* ''Entseiuak II'' ([[1993]]), itzultzailea: Eduardo Gil Bera<ref name="entseiuakII">{{erreferentzia|izena= Michel de |abizena= Montaigne|url= http://www.ehu.eus/ehg/klasikoak/?f=27 |izenburua= Entseiuak II |bilduma= Klasikoak, 1993 |argitaletxea= ehu.eus |sartze-data = 2015-07-01}}</ref>
* ''Entseiuak III'' ([[1994]]), itzultzailea: Eduardo Gil Bera<ref name="entseiuakIII">{{erreferentzia|izena= Michel de |abizena= Montaigne|url= http://www.ehu.eus/ehg/klasikoak/?f=28 |izenburua= Entseiuak III |bilduma= Klasikoak, 1994 |argitaletxea= ehu.eus |sartze-data = 2015-07-01}}</ref>


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2012/1/9}}
{{ lur | data=2012/01/09}}
{{ lur | data=2015/07/02}}
<references/>
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}


==Kanpo-loturak==
== Kanpo-loturak ==
{{commonskat}}
{{commons|Michel de Montaigne}}
* {{eu}} [http://ekarriak.armiarma.com/?i=820 Euskarari ekarriak: Michel de Montaigne]
* {{eu}} [http://ekarriak.armiarma.eus/?i=820 Euskarari ekarriak: Michel de Montaigne] ekarriak.armiarma.eus

{{bizialdia|1533ko|1592ko|Montaigne, Michel de}}


{{DEFAULTSORT:Montaigne, Michel de}}
[[Kategoria:1533ko jaiotzak]]
[[Kategoria:1592ko heriotzak]]
[[Kategoria:Frantziako filosofoak]]
[[Kategoria:Frantziako filosofoak]]
[[Kategoria:Aro Berriko filosofoak]]
[[Kategoria:Aro Berriko filosofoak]]
[[Kategoria:Pizkundea]]
[[Kategoria:Kulturaren filosofoak]]
[[Kategoria:Pizkundeko jendea]]
[[Kategoria:Dordoinarrak]]
[[Kategoria:Dordoinarrak]]
[[Kategoria:Frantziako saiakeragileak]]

[[Kategoria:Bordeleko alkateak]]
[[af:Michel de Montaigne]]
[[Kategoria:Frantziako abolizionistak]]
[[ar:ميشيل دي مونتين]]
[[Kategoria:Aforismoegileak]]
[[bg:Мишел дьо Монтен]]
[[Kategoria:Moralistak]]
[[br:Michel de Montaigne]]
[[Kategoria:Epistemologoak]]
[[bs:Michel de Montaigne]]
[[Kategoria:Pirronismoa]]
[[ca:Michel de Montaigne]]
[[cs:Michel de Montaigne]]
[[cy:Michel de Montaigne]]
[[da:Michel de Montaigne]]
[[de:Michel de Montaigne]]
[[diq:Michel de Montaigne]]
[[el:Μισέλ ντε Μονταίν]]
[[en:Michel de Montaigne]]
[[eo:Michel de Montaigne]]
[[es:Michel de Montaigne]]
[[et:Michel de Montaigne]]
[[fa:میشل دو مونتنی]]
[[fi:Michel de Montaigne]]
[[fr:Michel de Montaigne]]
[[gl:Michel de Montaigne]]
[[he:מישל דה מונטן]]
[[hr:Michel de Montaigne]]
[[hu:Michel de Montaigne]]
[[hy:Միշել դը Մոնտեն]]
[[io:Michel de Montaigne]]
[[is:Michel de Montaigne]]
[[it:Michel de Montaigne]]
[[ja:ミシェル・ド・モンテーニュ]]
[[ka:მიშელ დე მონტენი]]
[[ko:미셸 드 몽테뉴]]
[[ku:Michel de Montaigne]]
[[la:Michael Montanus]]
[[lt:Mišelis de Montenis]]
[[mk:Мишел де Монтењ]]
[[mt:Michel de Montaigne]]
[[nl:Michel de Montaigne]]
[[no:Michel de Montaigne]]
[[oc:Miquèl de Montanha]]
[[pl:Michel de Montaigne]]
[[pt:Michel de Montaigne]]
[[ro:Michel de Montaigne]]
[[ru:Монтень, Мишель де]]
[[sh:Michel de Montaigne]]
[[sk:Michel de Montaigne]]
[[sl:Michel Eyquem de Montaigne]]
[[sq:Michel de Montaigne]]
[[sr:Мишел де Монтењ]]
[[sv:Michel de Montaigne]]
[[tr:Michel de Montaigne]]
[[uk:Мішель де Монтень]]
[[vi:Michel de Montaigne]]
[[zh:米歇爾·德·蒙泰涅]]

Hauxe da oraingo bertsioa, 11:10, 20 urtarrila 2024 data duena

Michel de Montaigne

Bordeleko alkate

Bizitza
JaiotzaSaint-Michel-de-Montaigne, 1533ko otsailaren 28a
Herrialdea Frantziako Erresuma
Lehen hizkuntzalatina
HeriotzaSaint-Michel-de-Montaigne, 1592ko irailaren 13a (59 urte) (59 urte)
Familia
AitaPierre Eyquem de Montaigne
Ezkontidea(k)Françoise de La Chassaigne (en) Itzuli  (1565eko urriaren 3a (egutegi gregorianoa) -
Familia
Hezkuntza
HeziketaCollege of Guienne (en) Itzuli
Tolosako Unibertsitatea
Hizkuntzakitaliera
latina
frantses ertaina
gaskoia
okzitaniera
frantsesa
Irakaslea(k)Muretus (en) Itzuli
George Buchanan (mul) Itzuli
Jarduerak
Jarduerakfilosofoa, itzultzailea, legelaria, saiakeragilea, autobiografialaria, politikaria, legelari-poeta, frantses moralista eta idazlea
Lantokia(k)Frantzia
Lan nabarmenak
Sinesmenak eta ideologia
ErlijioaErromatar Eliza Katolikoa
Musicbrainz: be371e6a-f23a-418b-8bd2-8864095e89da Discogs: 3234829 Find a Grave: 7717423 Edit the value on Wikidata

Michel Eyquem de Montaigne (Saint-Michel-de-Montaigneko gaztelua, Périgord, 1533ko otsailaren 28a - ib., 1592ko irailaren 13a) Frantziar errenazimenduko filosofo, idazle, moralista eta politikaria izan zen, Essais («Entseguak») idazlanari esker entsegua genero literario modura zabaltzeagatik ezaguna da, Mendebaldeko kulturan eragin handia eragin zuelarik. Bere lana ezaguna da eguneroko anekdotak eta ikuspegi intelektual batetik egindako autobiografia bat batzeagatik. Bizitza osoa eman zuen Frantzian obra hori idazten, nahiz eta tarteka Italiara eta Alemaniara bidaiak egin zituen.

Lehen bi liburukiak Bordelen argitaratu ziren, 1580an; 1588an hiru liburuki argitaratu ziren Parisen, eta bera hil ondoren (1595) argitaratu zen, ohar autobiografikoz betea, azken bertsioa. Bere pentsamendua idazle klasikoengan oinarritzen da gehienbat, hauen inguruan hausnartu zuen, beren bizitzak deskribatu eta garai hartako gertakariak aditzera eman zituen. Montaigneren lehen garaian, autore klasikoak irakurtzeaz gain (Seneka eta Plutarko, batez ere), eszeptizismoa eta estoizismoa sutsuki landu zituen. Azken garaian, epikureismoak hartu zuen nagusitasuna. Jakitunaren barne-askatasunean oinarritzen da bere pentsamendu guztia. Gizakia aztertuko du gehienbat. Agnostizismo modernoaren aldera jo zuen, fede kristauaren dogmak zalantzan jarri ez bazituen ere.

Mendebaldeko autore askorengan eragin zuzena izan zuen, besteak beste Francis Bacon, René Descartes,[1] Blasie Pascal, Jean-Jacques Rousseau, Albert Hirschman, William Hazlitt,[2] Ralph Waldo Emerson, Friedrich Nietzsche, Stefan Zweig, Eric Hoffer, Isaac Asimov, eta seguruenik William Shakespeare-ren azken lanetan ere.

Bere bizitzan zehar, Montaigne ezagunagoa izan zen politikagintzarengatik autore modura baino. Bere entseiuetan eguneroko anekdota eta buruhauste pertsonalez hitz egin izana estilo propiodun berrikuntza beharrean kalte modura ikusia izan zen, eta “neu naiz neure liburuaren gaia” deklarazioa, bere garaikideek norbereganako errukitze modura ikusi zuten. Denborak aurrera egin ahala, ordea, Montaigne garai horretako zalantzen haragiztatze modura ikusia izango zen. Ezaguna da bere galdera eszeptikoarengatik, “Que sçay-je” (“Nik zer dakit?”, egungo frantsesera honela itzultzen da: que sais-je?).

Bizitza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Château de Montaigne, Montaigneren familiaren propietate izandako lursail batean eraikiriko gaztelua. Bere familiaren jatorrizko bizilekua jada ez da existitzen, nahiz eta Montaignek idazteko eta liburutegi modura erabiltzen zuen dorrea zutik jarraitzen duen.

Montaigne Frantziako Akitania eskualdean jario zen 1533.urtean, bere familiarena izandako Montaigneko Gazteluan; hain zuzen ere, mendixka baten tontorrean, montaigne batean, eraikitako chateau bat zen gaztelua, Dordoina ibaiaren ertzean zegoena, Bordeletik berrogeita hamar bat kilometrora, egun Saint-Michel-de-Montaigne izenpean ezagutzen den hirian. Familia aberatsekoa zen; bere birraitona, Ramon Felipe Eyquem, sardinzarren salerosketaz dirutza bat irabazi zuen eta 1477. urtean lursaila erosi zuen, Montaigneko Jaun bilakatuz. Bere aita, Pierre Eyquem, Montaigneko Jauna, Soldadu Katoliko frantsesa izan zen Italian eta baita Burdeoseko alkate.[3]

Michel Eyquem-en armarria, Montaigneko Jauna.

Guienan “Eyquem” patronimikoa zeramaten familia asko egon ziren arren, uste da bere aitaren familiak marrano (Iberiar penintsulan Katolizismora bihurturiko Juduei emandako izena) jatorria izan zezakeela pentsatzen da,[4] halaber, bere ama, Antonieta Lopez de Villanueva, Protestantismora bihurtu zen.[5] Bere amaldeko aitona, Pedro Lopez,[6] Zaragozakoa, katolizismora bihurturiko marrano familia batekoa zen.[7][8][9][10] Bere amaldeko amona, Honorette Dupuy, Gaskoiniako, Frantziako, familia katolikokoa zen.[11]

Montaigne bere amarengandik hurbil pasa zuen bizitzaren atal handi bat, bera baino beranduago hil egin zelarik, horrela izan arren bere Entseiuetan bitan bakarrik egiten zaiolarik aipu. Bere aitarekin zeukan erlazioa, ordea, askotan agertzen eta eztabaidatzen da saiakeretan. Oso gaztetarik hasi zen Montaigneren hezkuntza, aitak bere lagun humanistekin elaboraturiko plan pedagogikoa jarraitu zuelarik. Jaio eta gutxira, Montaigne landetxe txiki batera eraman zuten, bere bizitzaren lehen hiru urteak nekazari familia batekin eman zituelarik, Montaigne zaharraren esanetan “Umea, gure laguntza behar duten pertsonengana eta pertsona horien bizitza egoeretara hurbilaraztea”[12] zen horren zergatia. Urte horien ondoren, gaztelura bueltatu zen. Helburua, latina bere lehen hizkuntza bihurtzea zelarik. Montaigneren hezkuntza intelektualari dagokionez, Horstanus izeneko mediku aleman bat, frantsesez ez zekiena, jarri zion tutore modura bere aitak. Latinez hitz egiten zuten zerbitzariak soilik kontratatu zituzten, umeari bakarrik latinez hitz egiteko agindua emanez. Arau berdina mantendu zen bere ama, aita eta zerbitzariengan, berak erabiltzen zituen hitz berdinak erabiliz, tutorearen hizkuntza ikasteko. Montaigeri latina ikasteaz gain ezagutza erlijiotsu eta intelektualaz kitzikatu zitzaion txikitatik. Grekoa ezagutzea lortu zuen joko-jolas, elkarrizketa eta meditazio ariketak erabiltzen zituen metodo pedagogiko batengatik, ohikoak ziren liburuak erabili beharrean. Bere hezkuntza, aitak sortu eta finduriko arau eta erregelez josirik egon arren, askatasuna eta gozamena sustatu zituela dio Montaignek, borondate propio batez ikasketak eta betebeharrak egin nahi izateko muga gehiegirik jarri gabe. Musikagile batek esnatzen zuen egunero instrumentu ezberdinekin,[13] gainera bere tutorearekin klaseak zituela zitara-jole batek aspergarritasuna ekiditeko doinuak jotzen zituen.

1539. urte inguruan, Montaigne Burdeoseko izen handiko barnetegi batera bidali zuten, Guienako Eskolara, ondoren, garaiko eruditu latindar hoberenaren zuzendaritzapean, George Buchanan, bere ikasketa-plan guztiak gainditu zituen, jada hamahiru urte bete zituela. 1546. urtean zuzenbide ikasketak hasi zituen Tolosako Unibertsitatean (Akitanian) eta bertako lege sisteman lan egiten hasiko zen. Périgueux-eko Laguntzen Auzitegian aholkulari izan zen eta, 1557. urtean, Burdeoseko Parlamentuko aholkulari izendatu zuten (maila altuagoko auzitegia zena). 1561 eta 1563 urte bitartean, Karlos IX.aren gorteko gortesau izan zen; Roueneko Setioan (1562) erregearekin batera egon zelarik. Noblezia frantsesaren ohore altuena jaso zuen, Done Mikelen Ordena, gaztetatik lortzea helburutzat zuena. Burdeoseko Parlamentuan lan egiten zuen bitartean, Étienne de la Boétie filosofo eta poetaren oso lagun egin zen, Discours de la servitude volontaire liburuaren egilea, 1563.urtean honen heriotzak sakonki mindu zuelarik Montaigne hori izan baitzen bere lagun min bakarra. 1565.urtean Françoise de la Cassaigne-rekin ezkondu zen, seguruenik itunpeko ezkontza batean. Tolosako (Akitania) eta Burdeoseko merkatarien familiako noblea zen. Sei alaba izan zituzten, baina soilik bigarrenak, Leonorrek, gainditu zuen haurtzaroa.[14] Bere bikote bizitzaz ezer gutxi dakigu, Montaignek ez du gehiegi hitz egiten honen inguruan. Honakoa idatzi zuen Leonorren, bere alabaren, inguruan “Nire alaba guztiak erizaindegian hiltzen dira; baina Leonor, zorigaitz honetatik ihes egin duen gure alaba bakarrak, sei urte bete ditu zigorrik jaso gabe, bere ama bihozberarengatik, hitzez ez bada, zeinak oso gizabidetsuak diren”.[15] Bere alaba François de la Tour-ekin ezkondu zen lehenengoz eta beranduago Charles de Gamaches-ekin, bakoitzarekin alaba bat izan zuelarik.[16]

Bere aitaren eskaeraren eskutik, Montaignek Raymond Sebonden bakarrizketa katalanaren lehen itzulpenean lan egiten hasi zen, Theologia naturalis, bere aitaren heriotzaren hurrengo urtera (1568) argitaratuko zuelarik (1595ean, Index Librorum Prohibitorum-aren barnean argitaratuko zelarik, Biblia errebelaturiko egiaren jatorri bakarra ez dela esateagatik). Honen ondoren, familiaren ondareak jarauntsi zituen, Montaigneko Gaztelura mugitu zelarik 1570. urtean, Montaigneko Jaun bilakatuz. Horrez gain, bere lagun zen Boétie-ren obra editatu zuen hau hil zenean.

1571. urtean, bizitza publikoa alde batera utzi eta Gazteluko Dorrera, bere Dordoinako “gotorlekura”,  arazo sozial eta familiar orotatik baztertu zelarik. Bere liburutegian giltzapeturik, 1.500 obra inguru zituen horretan, bere Essais (“Entseiuak”) idazten hasi zen, 1580. urtean lehenengoz argitaratuak. 38 urte bete zituen egunean, bere burua hamar urteko borondatezko itxialdi batera mugatu zuen, eta honakoa idatzi zuen bere lan kamarako apalategietan:

"Kristoren 1571. urtean, hogeita hemezortzi urterekin, otsailaren azken egunean, bere urtebetetzean, Michael de Montaigne, gorteko zerbitzaritza eta enplegu publikoez gogaiturik, nahiz eta oraindik oso egon, birjin ikasien bularretara erretiratu zen, non, lasaitasunez eta askatasunez, bizitzeko geratzen zaion denbora pasatuko duen, honen erdia joan baita jada. Patuak baimentzen badu, bizitegi hau beteko du, behinolako erretiro gozo hau beteko du; eta bere askatasun, lasaitasun eta aisia horren truke eskaini ditu."[17]

1578an, Montaigne, zeinaren osasuna beti izan zen ona, giltzurrun-kalkulu mingarriak sufritzen hasi zituen, bere aitaren familiatik heredaturiko gaixotasun bat. Mina eduki arren, medikuak eta drogak baztertu zituen.[3]1580-1581 bitartean, Montaigne Frantzia, Alemania, Austria, Suitza eta Italiara bidaiatu zuen, sendagai baten bila hein handi batean, Bagni di Lucca-n etxekotuz, ur bedeinkatua edaten zuelarik bertan. Loretoren Etxe Saindura egin zuen erromesaldia, bere burua, emaztea eta alaba Ama Birjinaren aurrean belaunikaturik agertzen ziren zilarrezko erliebe bat utzi zuelarik bertan.[18]

Tour de Montaigne (Montaigneko dorrea), XVI. mendetik aldaketa gehiegirik izan ez dituena. Gehiena 1885ean erre bazen ere, idazlearen liburutegia zegoen dorrea XVI. mendean bezala dago.
1580-1581 bitartean Montaignek egindako Italiako bidaia

Bidaia hura, alde batetik, bere herrimina sendatzeko bidea aurkitu nahian egin zuen; bidaia teologikoa ere bazen, baina areago zen politikoa, frantses erregearen enbaxadore pribatu moduan joan baitzen idazlea. Hala, harremanak izan zituen Katalina Medicirekin, Henrike III.a Frantziakoarekin eta, batez ere, Henrike III.a Nafarroakoarekin, hau da, frantses erregetzako lehen Borboiarekin (Henrike IV.a). Hori zela eta, desiratzen ez zituen erantzukizunak hartu behar izan zituen, besteren artean Bordeleko alkatetza, eta bere garaiko goi mailako politikagintzan parte hartu behar izan zuen bizitzako azken hogei urteetan, hain zuzen ere, literaturak lanik handiena, bakardadea eta bakea eskatzen zizkionean. 1592. urtean hil zen, berrogeita hemeretzi urte zituela, Montaigneko gazteluko bere logelan meza entzuten ari zela.

Bidaia hartan idatzi zuen Journal de voyage en Italie par la Suisse et l'Allemagne en 1580 et 1581, egilea hil ondoren argitaratua, 1774. urtean. Berez ez zen argitaratzekoa eta, hortaz, ez du kezka formalik; horrexegatik, egilearen nortasun irekiaren lekukotza interesgarria da. Bestalde, 1569an Ramon Sibiuda katalanaren Theologia naturalis-en itzulpena argitaratu zuen. Apologia ironiko bat eskaini zion Sibiudari bere Entseiuak-etan.

Entseiuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Entseiuak-en edizio desberdinak argitaratu zituen; horien artean aurrenekoa nabarmendu behar da, lehenago aipatua, Bordelen bi liburukitan argitaratu zena, eta laugarrena, 1588an Parisen inprimatua; hari beste liburuki bat erantsi zion, baina liburu bakarrean argitaratu zen. Hil zenean, laugarren edizio horretako ale bat utzi zuen Montaignek, oharrez bete-betea. Ale horrek izan zituen gorabeherak -Bordeleko alea deitzen zaio, eta hiri horretako Udal Museoan dago-, argitalpen arazo askoren iturri izan dira; oraindik ere, arazo horietako asko ez dira behin betiko ebatzi.

Montaignek bizitasunez idatzi zuen, bere lana aipu greko-latinoz beterik dago, barkamena eskatzen duelarik «aurretik beste batek esandako berbera egokiago esan izanagatik». Pedanteriaren aurka egitearekin obsesionaturik askotan bere pentsamenduaren eta bere aipuen erreferentziak ahazten zituen, egun zailtasunak daudelarik zenbait esan katalogatzeko.

Bere helburua da gizabanakoa deskribatzea eta batik bat bere burua deskribatzea, horrela izanik, zailtasunak aurkituko ditu bere burua eta nia bereizterakoan. Bere galdera oinarrizkoena honakoa izango delarik: Que sais-je?, “Nik zer dakit?” Edo “Zer dakit bada nik!” modura itzuli izan dena. Biolentzia kondenatzen du, katoliko eta protestanteen artean batik bat. Fanatismoaren aurrean eszeptizismoa defendatuko duelarik. Pesimismoa lantzen duen idazlea da, bere Raymond Sebond-en apologia esntseiu luzean, bigarren liburuko hamabigarren kapituluan, arrazoimenarekiko mesfidantza beharra aldarrikatzen du, ez baitugu beste edozein animaliak baino honekiko kontrol handiagorik.


Honela hasten da bere liburua:

“C’est ici un livre de bonne foi, lecteur. Il t’avertit dès l’entrée que je ne m’y suis proposé aucune fin, que domestique et privée. Je n`y ai eu nulle considération de ton service, ni de ma gloire. Mes forces ne sont pas capables d’un tel dessein. (…) Si c’eût été pour la faveur du monde: je me fusse mieux paré et me présenterais en une marche étudiée. Je veux qu’on m’y voie en ma façon simple, naturelle et ordinaire, sans contention et artifice: car c’est moi que je peins.”[19] “Fede oneko liburua da hau, irakurle. Hasieratik ohartarazten zaitu berarekin ez diodala neure buruari etxekoi edo pribatua ez den helbururik proposatu. Zeure zerbitzurako edo neure gloriarako arretarik ez dut beregan jarri: nire indarrak ez dira jomuga horretara iristeko gai. (…) Munduaren onespena bilatu izan balitz: hobe konpondu nintzatekeen eta planta prestatuagoa adieraziko nukeen. Nire forma xume, natural eta ohikoenean ikusia nahi dut izan hemen, itxurakeria edo artifiziorik gabe: neure burua baita marrazten dudana.”

Montaigneren filosofia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

“Bizitzen irakasten digun zientzia da filosofia”[20]. Esan zuen Montaignek. Filosofia, norbanakoari esentziala dena (heriotza, maitasuna, laguntasuna, haur hezkuntza, bakardadea, esperientzia, etab.) aurrean jartzen dion pentsamendu bizia da berarentzat. Bere ustez, ezagutzaren ikaskuntza da: filosofatzea pozik bizitzea da edo ahalik eta poztasun handienarekin.

Montaigneren filosofia, bere esperientzien (magistraturak, guda zibilak, gaixotasunak, bidaiak) eta berak irakurritako filosofoen (Cato, Epaminondas, Sokrates) ondorio da. Bere pentsamenduaren eboluzioa Errenazimenduaren eboluzioaren eskutik iritsi zen, dio Pierre Villey-ek[21], antzinaroko irakaskuntzak errepikatzen hasi baitzen bere obrak landu haurretik.

Bere pentsamenduaren garapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen entseiuetan, Montaigne gogotsu agertzen zen, bere garaiko humanista askoren antzera, estoizismoarengatik (Senekarena batik bat): arrazoimen landu bat ahalguztiduna da eta nahimenarekin nahikoa da ezbehar oro konpontzen laguntzeko. 1572an, “ongiaren eta gaizkiaren inguruko gustuak gure iritzien araberakoak direla” (I, 14) demostratzeko entseiu bat idatzi zuen. Filosofatzea hiltzen ikastea da (I, 20) entseiuan, tonu berberaz, Lukrezioren Gauzen naturaz lanaren bukaera eta epikureismoa landuko ditu, baina bere burua ikertzen hasten den unetik eta bere izaeraren eta bere benetako beharren kontu egiten denean, Senekaren erremedioak berarentzako bortitzegiak direla pentsatuko du eta ikuspuntu horretatik baztertzen hasiko da gutxika: “Zein da zalantza honen mamia, zeinak giza naturaren ezbehar guztiak aurreikusi nahi izatea egiten duen, zeinak zailtasunez prestatzen gaituen guregana iristeko gai ez diren ezbeharrei aurre egitera? Ez da kolpea bakarrik mintzen gaituena, haizea eta zarata ere badira (…) Ordea, errazena eta naturalena pentsamendutik bereiztea da”[22] “Egia da heriotzaren inguruan mintzatu diren adituek herioak berak baino tormentu gehiago eman zutela”[23]

Plutarkok, Montaignerengan influentzia handia eragin zuenak, egia absolutu eta zalantza-ezina dutenen aurrean mesfidati izaten lagundu zion. Moralista grekoak, eguneroko bizitzaren behatzaileak, zailtasun psikologikoetara eta barne introspekziora bideratzen du Montaigneren pentsamendua. Plutarkoren eraginpean, Montaignek gogoeta pertsonal batez nahastuko ditu gero eta gehiago bere Entseiuak eta moral familiar, sinple eta praktiko batekiko gustua agertu zuen. 1576. urte inguruan, Sexto Enpiriko eszeptiko grekoa irakurriko du, bere pentsamendua eszeptizismora moldatuz: kontuz ibili judizioekin eta gizakiaren espiritua bustitzen duten aurreiritziak defendatzearekin, garai bati edota medio bati dagozkien ideia edo ohiturak direlarik. Platon eta Xenofonteri esker ezagutuko du Sokrates, “Irakasleen irakaslea”[24].

1578tik gaixorik, minarekiko borrokan, heriotza gero eta gertuago ikusiko du. Ikergai berria izango da berarentzat, bere ideia propioen jabe dela pentsatzen du, originalak. Harrokeriaz atalean bere burua epaituko du, eta zentzu ona daukanaren meritua onartuko du: “Iritzi onak ditudala uste dut (baina, nork ez du hori uste norberaz?): Horren inguruan daukadan frogarik hoberenetakoa nireganako estima falta da”[25]. Badaki bere ideiak berarekiko erlatiboak direla, ez du nahi jendeak sinetsi behar ez denean sinestea, Montaigneren ustez, bere ideiak bere gogo-aldarteak marrazten dituen pinturak besterik ez dira, ez du nahi bere jarraitzailerik: “Besteek formatzen dute gizona; Esan nion, eta gaizki formaturiko gizona marraztu zidan”[26]

Montaigneren ezagutza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Horrela, gradualki bere izaerara moldatuko den filosofia pertsonal bat lantzera iritsiko da, nahiz eta hurbiltasun handiz ikusten duen filosofia grekoaz horniturik egon. Pierre Villey-ren ustez, Montaigneri ez zaio sistema bat bilatu behar, bere ideien arteko lotura bakarra bere pertsona, bere gustuak, bere beharrak eta bere ohiturak baitira.[27]

Montaigneren epikureismoa denborarekin areagotuko da, baina eszeptiko izaten jarraituko du, eta ezingo du bere usteengan konfitatu. Montaigneren ezagutza, jende arruntarentzako ezagutza bat da, hori zelarik bere lanaren helburua. Natura jarraitzen erakusten digu, askatasunaren mantentzea, geure buruan gehiegi ez sinestean, tolerantzian, bizitzarekiko maitasunean eta hau dastatzen jakitean, plazeren inguruan, etab.

Psikologian izandako eragina

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zientifikoa ez den arren, Montaignek psikologiaren inguruko oharrak egin zituen.[28] Pentsamendua, motibazioa, beldurra, zoriontasuna, haur hezkuntza, esperientzia edota giza ekintza gisako auziak landu zituen.

Haur hezkuntza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haurren hezkuntzaz, pedanteriaz eta esperientziaz entseiuetan, haur hezkuntzaren inguruan zituen ikuspuntuak azaltzen ditu.[29] Egun garrantzitsuak diren zenbait gai lantzen dituelarik.

Hezkuntzaren inguruan Montaignek zeukan ikuspegia, garaiko praktiken aurkakoak ziren, arazoak ikuzten zituen bai metodoan eta baita ere materian. Bere ikaskuntzak klasikoen irakurketan oinarritu izan arren, ez zuen uste ikasketak halabeharrez liburuen bidez egin behar zirela esaten zutenekin, bere ustez haurrak era ezberdinetara hezi behar ziren. Ikasleei informazioa emateko metodoekin ez zegoen ados ezta ere, izan ere, hauei emandako informazioa egia absolututzat onarraraztea gaizki ikusten zuen, zalantza debekatu zitzaiela uste zuen, eta ondorioz ikasleek ezer ez zutela ikasten ondorioztatu zuen. Ikasleak informazioa barneratu eta behin barneraturik landu beharra dauka, berea egin behar du.

Tutore on baten aukeraketa ezinbestekoa zen Montaignerentzat, honakoa ikaslearen heziketa abiadurara moldatu behar zen, elkarrizketa bat bermatu behar zen irakaslearen eta ikaslearen artean eta horretarako ikaslea hitz egiten lehena izatea ahalbidetu beharra zegoen. Horrekin lortu nahi zuena zen ikasleak beren baitan ikastea, bere buruari galdetuz eta beren akatsez konturatuz. Tutoreak debatea eta eztabaida sustatu behar zituen halaber.

Ikasketa indibidualizatua bere teoriaren oinarrian zegoen, ikasleak ezagutzen duen informazioa informazio berriaz hornitzen duelako, eta ez delako berdina ikasle guztien oinarrizko ezagutza. Tutoreek ikasleen kuriositatea sustatzea ezinbestekoa da, zalantza sustatzea ezinbestekoa da. Ikaslerik hoberenak informazioa zalantzan jartzen dutenak izan ohi direla argumentatuz, autoritatean oinarritzen direnak ez bezala. Ume batentzat kuriositatea erreminta itzela izan daiteke bere hezkuntzarako.  

Esperientzia ezinbestekoa da Montaigneren hezkuntza sisteman. Tutoreak ikasleak esperientziaz irakatsi behar dituela defendatzen zuen, memorizatze hutsak ez duelako balio gehiegirik. Liburuen bidez soilik ikasirik, eta memoriara bakarrik erreduzituz, ikasleak heldu pasibo bilakatzen direla esaten du, itsuki obeditzen dutenak inolako pentsatzeko gaitasunik gabekoak. Esperientzia liburuen gainetik dago bere ustez. Bidaiak, praktika eta giza interakzioa sustatu behar ziren bere ustez. Ikasleak, horrela, ikasle aktibo bilakatuz[30]

Lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Entseiuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Entseiuak, I eta II liburuak, Burdele, Simon Millanges, 1580
  • Entseiuak, I eta II liburuak, Bordele, Simon Millanges, 1582
  • Entseiuak, I eta II liburuak, Paris, Jean Richer, 1587
  • Entseiuak, I, II eta III liburuak, Paris, Abel L'Angelier, 1588
  • Entseiuak, hilondoko edizioa, Paris, Abel Langelier, 1595 (Pierre de Brach ete Marie de Gournay-en edizioa).

Italiako bidaiaren egunerkoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Journal de voyage en Italie 1580-1581

Euskaratutako lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pentsamenduaren Klasikoak bilduman liburu hauek argitaratu dira:

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Buckley, Michael J.. (1990). At the Origins of Modern Atheism. Yale UP, 69 or..
  2. ↑ (Ingelesez) Kinnaird, John. (1978). William Hazlitt: Critic of Power. Columbia University Press, 274 or..
  3. ↑ a b (Ingelesez) Reynolds, Francis J.. (1921). "Montaigne, Michel, Seigneur" . Collier's New Encyclopedia. P.F. Collier & Son Company..
  4. ↑ (Frantsesez) Jama, Sophie. (2001). L’Histoire Juive de Montaigne. Flammarion, 76 or..
  5. ↑ (Ingelesez) Clark, Kenneth. (1969). Civilization. Harper & Row, 161. or.
    Aipua: «His mother was a Jewish Protestant, his father a Catholic who achieved wide culture as well as a con-siderable fortune»    .
  6. ↑ Winkler, Emil. (1942). Zeitschrift für Französische Sprache und Literatur. .
  7. ↑ Goitein, Denise R.. (2008). Encyclopaedia Judaica. The Gale Group.
  8. ↑ (Ingelesez) Ariew, Roger. (2003). "Introduction: Montaigne's Life and Times" Apology for Raymond Sebond. Hackett, iv or.
    Aipua: «Michel de Montaigne was born in 1533 at the chateau de Montagine (about 30 miles east of Bordeaux), the son of Pierre Eyquem, Seigneur de Montaigne, and Antoinette de Louppes (or Lopez), who came from a wealthy (originally Iberian) Jewish family»    .
  9. ↑ (Ingelesez) de Montaigne, Michel. (1989). The Complete Essays of Montaigne. Stanford University Press, vii ff or. ISBN 0-8047-0486-4..
  10. ↑ Popkin, Richard H.. (2003). The History of Scepticism: From Savonarola to Bayle. ISBN 9780195107678...
  11. ↑ (Ingelesez) Green, Toby. (2009). Inquisition: The Reign of Fear. ISBN 9781429938532...
  12. ↑ (Ingelesez) Essays. , III, 13 or..
  13. ↑ (Ingelesez) Hutchins, Robert Maynard. (1952). The Essays of Michel Eyquem de Montaigne. Great Books of the Western World. twenty-five. Encyclopædia Britannica. , v or.
    Aipua: «He had his son awakened each morning by 'the sound of a musical instrument'»    .
  14. ↑ (Ingelesez) Kramer, Jane. (2009-08-31). Me, Myself, And I. ISSN 0028-792X. (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).
  15. ↑ St. John, Bayle. (1858). Montaigne the essayist. A biography. London, Chapman and Hall (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).
  16. ↑ (Frantsesez) Bertr, Lauranne. Léonor de Montaigne | MONLOE : MONtaigne à L'Œuvre. (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).
  17. ↑ (Ingelesez) Regosin, Richard L.. (1995). "Montaigne and His Readers" in Denis Hollier (ed.) A New History of French Literature. Harvard University Press, 248–52, p. 249. The Latin original runs: 'An. Christi 1571 aet. 38, pridie cal. mart., die suo natali, Mich. Montanus, servitii aulici et munerum publicorum jamdudum pertaesus, dum se integer in doctarum virginum recessit sinus, ubi quietus et omnium securus (quan)tillum in tandem superabit decursi multa jam plus parte spatii: si modo fata sinunt exigat istas sedes et dulces latebras, avitasque, libertati suae, tranquillitatique, et otio consecravit.' as cited in Helmut Pfeiffer, 'Das Ich als Haushalt:Montaignes ökonomische Politik’, in Rudolf Behrens, Roland Galle (eds.) Historische Anthropologie und Literatur:Romanistische Beträge zu einem neuen Paradigma der Literaturwissenschaft, Königshausen und Neumann, Würzburg, 1995 pp. 69–90 p. 75 or..
  18. ↑ (Ingelesez) Chaney, Edward. (2000). The Evolution of the Grand Tour: Anglo-Italian Cultural Relations since the Renaissance. , 89 or..
  19. ↑ (Gaztelaniaz)(Frantsesez) Montaigne, Michel de. (2014). Ensayos, Edición bilingüe. Galaxia Gutemberg, 42 or..
  20. ↑ (Frantsesez) Montaigne, Michel de. (2002). «26» Essais I. [Les Essais (en français moderne)] Quarto Gallimard, 201 or..
  21. ↑ (Frantsesez) Villey, Pierre. (1908). Les Sources et l’évolution des Essais de Montaigne. Hachette, 516 or..
  22. ↑ Essais, III, 12. .
  23. ↑ Essais, II, 37. .
  24. ↑ Essais, III, 13.. .
  25. ↑ Essais, II, 17. .
  26. ↑ Essais, III, 2. .
  27. ↑ (Frantsesez) Villey, Pierre. (1908). Les Sources et l’évolution des Essais de Montaigne. Hachette, 432. or..
  28. ↑ (Ingelesez) King, Brett; Viney, Wayne; Woody, William. (2009). History of Psychology: Ideas and Context. Pearson Education, 112 or..
  29. ↑ (Ingelesez) Hall, Michael L.. (1997). Montaigne's Uses of Classical Learning.. Journal of Education Alea; 179 1 Arazoa, 61 or..
  30. ↑ (Ingelesez) Worley, Virginia. (2012). Painting With Impasto: Metaphors, Mirrors, and Reflective Regression in Montagne's 'Of the Education of Children.. Educational Theory, 70 or..
  31. ↑ Montaigne, Michel de. Entseiuak I. in: Klasikoak, 1992. ehu.eus (Noiz kontsultatua: 2015-07-01).
  32. ↑ Montaigne, Michel de. Entseiuak II. in: Klasikoak, 1993. ehu.eus (Noiz kontsultatua: 2015-07-01).
  33. ↑ Montaigne, Michel de. Entseiuak III. in: Klasikoak, 1994. ehu.eus (Noiz kontsultatua: 2015-07-01).

Kanpo-loturak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Michel de Montaigne Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Michel_de_Montaigne&oldid=9553981"(e)tik eskuratuta