Tongera
| Tongera | |
|---|---|
| Lea fakatonga — Faka Tonga — lea fakatonga | |
| Datu orokorrak | |
| Hiztunak | 186.010 (2015) |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza Austro-Tai hizkuntzak austronesiar hizkuntzak malaysiar-polinesiar hizkuntzak malaysiar-polinesiar hizkuntza nuklearrak erdialde-ekialdeko hizkuntza maysiar-polinesiarrak ekialdeko malaysiar-polinesiar hizkuntzak ozeaniar hizkuntzak erdialde-ekialdeko ozeaniar hizkuntzak Ozeano Bare erdialdeko hizkuntzak polinesiar hizkuntzak Tongic (en)  | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | aditza-subjektua-objektua |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 | to |
| ISO 639-2 | ton |
| ISO 639-3 | ton |
| Ethnologue | ton |
| Glottolog | tong1325 |
| Wikipedia | to |
| ASCL | 9311 |
| IETF | to |
- Artikulu hau polinesiar hizkuntzari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Tongera (argipena)».
Tongera[1][2] (lea faka-Tonga) Tongako hizkuntza da, bertoko hizkuntza ofiziala dena.
Deskribapen linguistikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Idazkera eta ahoskera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Tongerak idazkera latindarraren azpimultzo bat erabiltzen du. Alfabeto "misiolari" zaharrean hizkien ordena aldatuta zegoen: bokalak jarri ziren lehenik eta ondoren kontsonanteak: a, e, i, o, u, etab. Alfabeto hori eta orden horrekin erabili zen tongera, ortografiari buruzko 1943ko erabakia hartu zen arte. Hala ere, C. M. Churchwarden gramatikak eta hiztegiak alfabeto europar estandarraren alde egin zuten, bere garaitik hona erabiltzen den bakarra:
| Hizkia | a | e | f | h | i | k | l | m | n | ng | o | p | s | t | u | v | ʻ (fakauʻa) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ahoskera | /a/ | /e/ | /f/ | /h/ | /i/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /ŋ/ | /o/ | /p/ | /s/ | /t/ | /u/ | /v/ | /ʔ/ |
Kontuan izan goiko ordena jarraitzen dela hiztegietan. Beraz, ngatu hitza nusi hitzaren atzetik doa, ʻa hitzak vunga-ri jarraitzen dio eta z- kontsonanteaz hasitako maileguzko hitzen bat gehitzekotan, haren atzetik doaz ʻa bezalako hitzak. Bokal luzeak dituzten hitzak bokal laburrak dituztenen ondoren datoz.
Erregistroak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erregistrook bereizten dira: arrunta (egunerokoa), ohorezkoa (buruzagiekikoa) eta erregearena, harekin hitz egitean erabilia. Hiru erregistro horietan ere batetik hitz adeitsuak (testuinguru formaletarakoak) eta bestetik gutxiespenekoak (testuinguru informaletarakoak edo apaltasuna adieraztekoak) erabiltzen dira.
Adibidez, Etorri eta jan! esaldia, honela itzultzen da erregistroaren arabera:
- arrunta: Haʻu ʻo kai; lagunek, senitartekoek eta abarrek diotena afaltzera gonbidatzeko esana,
- ohorezkoa: Meʻa mai pea ʻilo; liderrekin, batez ere nobleekin aritzeko, baina langileak bere nagusiarekin edo antzeko beste egoera batzuetan ere erabil dezake. Buruzagiez hitz egitean, ordea, beti erabiltzen da, nahiz eta haiek aurrean ez egon. Beste egoera batzuetan , formaletan soilik. tonganera ikasten hasten denaren zailtasuna da hitz horiek maiz ere erregistro arruntean bestelako esanahia izatea: meʻa ("gauza") eta ʻilo ("jakin", "aurkitu").
- erregearena: Hāʻele mai pea taumafa, erregearekin edo Jainkoarekin mintzatzean. Ohorezko erregistroko oharpen berberak dagozkio. Hāʻele hitza arrunta bihurtu da Polinesiako beste hizkuntza batzuetan.
Fonologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kontsonanteak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Ezpainkariak | Apikalak | Belarrak | Glotalak | |
|---|---|---|---|---|
| Herskariak | p | t | k | ʔ |
| Sudurkariak | m | n | ŋ | |
| Igurzkariak | f v | s l | h |
Bokalak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Aitzinekoak | Erdikoak | Atzekoak | |
|---|---|---|---|
| Itxiak | i | u | |
| Erdi-itxiak | e | o | |
| Irekiak | a |
Gramatika eta sintaxia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Tongerak hiru artikulu ditu eta posesiboek ere hiru zehaztasun maila dituzte:
- mugagabea, zehaztugabea: ha. Adibidez: ko ha fale ("etxea", "edozein etxe" - hiztunak ez dauka etxe zehatzik buruan, edozein etxek deskribapen hori beteko du, adibidez, "Etxea (Etxe bat) erosi nahi dut").
- mugagabea, zehaztua: (h)e. Adibidez: ko e fale ("etxe jakin bat (partikularra)" - hiztunak etxe zehatz bat du buruan, baina entzuleak ez du zertan jakin zein den etxe hori, adibidez, "(Ikusi nuen) Etxea erosi dut").
- zehatza, zehaztua: (h)é (é tildeduna). Adibidez: ko e falé ("etxea", - hiztunak etxe zehatz bat dauka buruan eta entzuleak testuingurutik jakingo du zeini egiten dion erreferentzia, adibidez, "(Esan nizun) Etxea erosi dut").
Zenbakiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| 0 | noa | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | taha | 2 | ua | 3 | tolu |
| 4 | fā | 5 | nima | 6 | ono |
| 7 | fitu | 8 | valu | 9 | hiva |
Tongera eta Euskal Herria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2016an Tongako errugbi selekzioaren eta AEBetako selekzioaren arteko partidua egin zen Donostian. Bidaia aprobetxatuz, euskal kultura gehiago ezagutzeko aprobetxatu zuten tongatarrek.[3]
2019a Hizkuntza Indiginen Nazioarteko Urtea izendatu zelarik, tongatar batekin harremanetan jarrita, Euskal Herriko Unibertsitateko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedrak izendapen horri lotutako animazio bideoa tongeraz ere zabaltzea lortu zuen.[4]
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-6-29).
- ↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-6-29).
- ↑ EITB (2016) https://www.eitb.eus/es/deportes/otrosdeportes/videos/detalle/4494594/video-rugby-tonga-jugando-pelota-mano-pintxos/
- ↑ UPV/EHUko Munduko Hizkuntza Ondarearen UNESCO Katedra (2019). https://www.ehu.eus/eu/web/mho-unesco-katedra/-/hizkuntza-indigenen-nazioarteko-urtean-ama-hizkuntza-gutxituak-aldarrikatu-nahi-ditugu-2019-02-21 Noiz kontsultatua: 2020-10-01.
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q34094
Multimedia: Tongan language / Q34094