ساواک
برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. |
سازمان اطلاعات و امنیت کشور با نام اختصاری ساواک، از اسفند سال ۱۳۳۵ تا بهمن ۱۳۵۷ سازمان اصلی امنیت داخلی و اطلاعات خارجی ایران بود که در طی دورانی از جنگ سرد، به مدت ۲۲ سال نبض امنیت داخلی و اطلاعات خارجی ایران را در دست داشت. ساواک در کنار مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی، در سرکوب عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. از میان ۱۰ ادارهٔ کل ساواک، به‌طور مشخص ادارهٔ کل سوم ساواک، قدرت و اختیارات بسیاری در توقیف و بازجویی افراد داشت.
 لاماسو نگهبان در نشان ساواک | |
| بنیان‌گذاری | ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ |
|---|---|
| انحلال | ۱۷ بهمن ۱۳۵۷ |
| گونه | اطلاعات و امنیت کشور اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی |
| هدف | مقابله با کمونیسم، حفظ امنیت کشور و نظام سلطنتی، مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی خارجی و جمع‌آوری اطلاعات در جهت منافع عالیهٔ کشور |
| ستاد | سلطنت‌آباد تهران، ایران |
محدودهٔ فعالیت | ایران و سراسر جهان |
| رئیس | تیمور بختیار (بنیانگذار و نخستین رئیس ساواک) سپهبد ناصر مقدم (واپسین رئیس ساواک) |
افراد کلیدی | سرتیپ حسن علوی‌کیا ستوان علی معتضد پرویز ثابتی |
کارمندان | حدود ۸۰۰۰ نفر |
با اوج‌گیری ناآرامی‌های منجر به انقلاب ۱۳۵۷، محمدرضا شاه دستور انحلال ساواک را داد.[۱] ستاد پیشین سازمان اطلاعات و امنیت کشور ساواک در خیابان سلطنت‌آباد تهران بود.[۲]
تاریخچه
مبارزه و مقابله با کمونیسم و گروه‌های مختلف چپ؛ پایان‌دادن به فعالیت‌های مخرب در داخل و خارج از ایران و کسب اطلاع از وضعیت جاسوسان و خرابکاران.
هدف از تشکیل ساواک به‌گفته محمدرضا شاه پهلوی[۳]
سه سال پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سازمان اطلاعات و امنیت کشور در اسفند ۱۳۳۵ با تصویب مجلس شورای ملی به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های نخست‌وزیری، توسط سپهبد تیمور بختیار تأسیس شد.[۴] تا پیش از تأسیس ساواک، شهربانی و به‌طور مشخص، ادارهٔ اطلاعات شهربانی، مسئولیت برقراری امنیت کشور را برعهده داشت.[۵] قانون تأسیس ساواک دارای ۳ ماده اصلی بود:
- ساواک وابسته به نخست‌وزیری است، رئیس آن را شاه منصوب می‌کند و عنوان معاونت نخست‌وزیر را دارا است.
- وظیفه ساواک کسب اطلاعات لازم برای حفظ امنیت ملی، کشف جاسوسی، مقابله با ناقضان قوانین ضد سلطنت و ضد مبارزه مسلحانه، مرتکبان جرائم نظامی و عاملان سوءقصد به جان شاه و ولیعهد است.
- مأموران ساواک در جرائم مربوط به آنها، جزو ضابطان قضایی به‌شمار می‌روند و طبق سیستم دادگاه‌های نظامی که برای رسیدگی به جرائم سیاسی برپا شده عمل می‌کنند.[۶]
اسناد کتابخانه کنگره ایالات متحده آمریکا نشان می‌دهند که ساواک در سال ۱۹۵۷ (میلادی) زیر نظر سازمان‌های اطلاعاتی اسرائیل و آمریکا سازماندهی شد.[۷]
از سال ۱۳۴۲ بخش‌هایی تخصصی تشکیل شد و چارت سازمانی آن توسعه یافت. به‌طوری‌که از ۵۳۰۰ افسر تمام‌وقت (و در گزارشی دیگر ۳۹۹۱ کارمند)[۸] و شمار نامعلومی از خبرچینان پاره‌وقت تشکیل شد.[۹] در سال ۱۹۷۴ روزنامه نیوزویک مدعی شد که تا حدود ۳ میلیون نفر از ایرانیان به نحوی به عنوان خبرچین با ساواک همکاری می‌کنند.[۶] ساواک همچنین با تأسیس ادارهٔ کل ضدجاسوسی (هشتم)، به مبارزه با فعالیت‌های جاسوسی و نفوذی بیگانگان در ایران مشغول شد.[۱۰]
ساواک در سرکوب عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. به‌طور مشخص ادارهٔ کل سوم ساواک،[۵] به عنوان عامل شکنجه و قتل عناصر ضدسلطنتی شناخته می‌شد.[۱۱][۱۲] چنان‌که بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ شمار ۳۶۸ تن از چریک‌های مسلح ضد حکومت سلطنتی را در درگیری‌های مسلحانه به قتل رسانده و در بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ (پیش از سرنگونی حکومت شاهنشاهی) حدود ۱۰۰ زندانی سیاسی را به قتل رسانده‌بود.[۱۳]
فعالیت‌های برون‌مرزی
ساواک در رده‌های بالای کادر اطلاعاتی روسیه دارای مأمور نفوذی بود.[۱۴]
همکاری با سرویس‌های غربی
سازمان سیا، اطلاعاتی دربارهٔ کشورهای شوروی، جمهوری افغانستان، کشورهای عربی و دیگر کشورها در اختیار ساواک قرار می‌داد. ساواک هم اطلاعاتی دربارهٔ مسائل منطقه‌ای، حزب توده، چریکی‌ها، و دیگر سازمان‌های سیاسی ایرانی، در اختیار سیا قرار می‌داد.[۱۵] در ۱ فروردین ۱۳۵۶ شبکه یک تلویزیون سراسری آلمان غربی در یک برنامه مستند ۱۲ دقیقه‌ای دربارهٔ فعالیت مأموران ساواک در آلمان و همکاری گسترده سازمان‌های اطلاعاتی دو کشور توضیح داد.[۱۶]
نظارت بر ناراضیان ایرانی خارج از کشور
اسناد ربوده شده از سفارت ایران در ژنو در سال ۱۹۷۵ آشکار کرد که این سفارت‌خانه به عنوان ستاد مرکزی فعالیت‌های ساواک در اروپا فعالیت می‌کرد. به دنبال افشای این اسناد دولت سوئیس، احمد ملک مهدوی، دبیر اول سفارت ایران را با ادعای عضویت در ساواک و سرپرستی آن در اروپا از خاک آن کشور اخراج کرد.[۶]
یک سال بعد، در سپتامبر ۱۹۷۶، شاه، نگران از قدرت گرفتن اپوزیسیون در آمریکا، ثابتی را مأمور کرد تا در مصاحبه‌ای با نشریه آمریکایی واشینگتن پست فعالیت‌های غیرقانونی ساواک را تکذیب کند.[۱۷] این در حالی است که در یک مصاحبه با روزنامه آلمانی دی ولت، فرح پهلوی، همسر محمدرضا شاه، اعتراف کرد که در حکومت شوهرش شکنجه وجود داشته و بسیاری قربانی ان بوده‌اند.[۱۸]
کشورهای شیخ نشین خلیج فارس
منوچهر هاشمی رئیس ساواک فارس مدعیست کشورهای عربی خلیج فارس با برنامه‌ریزی ساواک فارس شامل ایجاد پیوندهای دوستی با سران کشورهای مزبور، دعوت و پذیرایی مفصل از آنها، انجام معاملات تجاری از جمله فروش تعداد زبادی ملک گران‌قیمت در شیراز و شمال ایران باعث جذب شیوخ صاحب قدرت به ایران و دوری آنها از چپ‌ها، فلسطینی، طرفداران ناصر و عرب‌های تندرو شدند تا در آینده برای مرزهای ایران مشکلی به وجود نیاید. این اقدامات ساواک باعث شد بنا به توصیه ایران افراد تندرو از مناصبی در کشورهای حاشیه خلیج فارس برکنار شوند و به جای آنها عده ای از ایرانی‌ها و پاکستانی‌ها استخدام شوند، امری که هاشمی آن را نفوذ نیروهای ساواک خوانده است که در نهایت منجر به پیاده شدن خواسته‌های ایران در این کشورها می‌شده است.[۱۹]
عملیات‌های برجسته
- ترور سپهبد تیمور بختیار، نخستین رئیس ساواک، در استان دیاله عراق.[۲۰]
- کمک به سرکوب واقعه سیاهکل، در بهمن ۱۳۴۹
- در مهر ۱۳۵۲، خنثی‌سازی «گروه مطالعات مارکسیستی» که در تلاش برای برنامه‌ریزی گروگان‌گیری رضا پهلوی، ولیعهد بودند.
- حمله به خانه‌های تیمی سازمان مجاهدین خلق ایران و دستگیری بنیان‌گذاران و بیشتر کادرهای آن در شهریور ۱۳۵۰
- حمله به پایگاه‌های چریک‌های فدایی خلق در ۲۶ اردیبهشت و ۲۸ اردیبهشت ۱۳۵۵[۲۱]
اتهام‌ها
به گفته بسیاری از زندانیان سیاسی سابق، ساواک به «حوزه خصوصی افراد و خانواده‌هایشان» وارد نمی‌شد.[۲۲] برای نمونه، علی خدایی از اعضای حزب توده ایران نقل کرده که رهبر یک گروه وابسته به آن حزب، درپی از دست‌دادن اعضای خانواده‌اش در یک حادثه رانندگی، از زندان آزاد شد تا سرپرستی کودک سه ساله‌اش را خود برعهده بگیرد.[۲۳]
زندانها
زندان اوین، واقع در تپه‌های شمال تهران، در سال ۱۹۷۱ ساخته شد. این زندان در اواخر دوره حکومت محمدرضا شاه پهلوی، که هزاران زندانی سیاسی در آنجا نگهداری شدند به شهرت جهانی رسید.[۲۴]
- شکنجه
زندانیان ساواک و سازمان‌های مدافع حقوق بشر، بارها بازجویان ساواک را به استفاده از فشار و خشونت با استفاده از تکنیک‌های شکنجه‌کردن متهم کردند. برخی از شکنجه‌هایی که ساواک به اعمال آن متهم است، شامل شلاق‌زدن و کتک زدن و در موارد مرتبط با چریک‌های مسلح، وارد آوردن شوک الکتریکی، ریختن آب جوش بر بدن، بستن وزنه‌های سنگین و کندن و کشیدن دندان و ناخن برای اعتراف و کسب اطلاعات از چریک‌های مسلح می‌شد؛ ولی با وجود همهٔ این ادعاها هیچ گونه سند و تصویری دال بر آثار وجود شکنجه بر روی متهمان منتشر نشده است.[۲۵]
شکنجه‌های روانی
- توهین کردن و استفاده از الفاظ رکیک، دشنام گویی و تهدید کردن[پاورقی ۱]
- ایجاد یأس و نااُمیدی در میان زندانیان با پخش صدای «آه و ناله» در فضای زندان[پاورقی ۲]
- خسرو گلسرخی
در دادگاه علنی خسرو گلسرخی شاعر و نویسنده چپ‌گرای ایران در سال ۱۳۵۲، وی اظهارداشت که توسط مأموران ساواک مورد شکنجه قرار گرفته و ادرار خونی می‌کرده است.[۲۶]
- جزنی
در روز ۳۰ فروردین ۱۳۵۴ بیژن جزنی و هشت نفر دیگر از اعضای دو گروه چریک‌های فدایی خلق و مجاهدین خلق، در تپه‌های اطراف زندان اوین درحال فرار کشته شدند. ساواک ادعا کرده بود که این زندانی‌ها درحال فرار کشته شدند اما ادعا شده که این ۹ نفر، توسط مأموران ساواک تیرباران شدند.[۲۷][۲۸]
- غلامرضا تختی
غلامرضا تختی در ۱۷ دی ۱۳۴۶ در هتل آتلانتیک تهران به خاطر اختلافات خانوادگی با همسرش، خودکشی کرد.[۲۹] با این وجود عده‌ای از جمله جلال آل احمد ساواک را متهم می‌کردند که تختی را به دلیل محبوبیت زیاد و عدم وفاداری به نظام وقت ایران به قتل رسانده است. بابک، یگانه فرزند غلامرضا تختی، صریحاً اظهار داشت پدرش خودکشی کرده و کسی او را نکشته است.[۳۰]
- بهایی‌ستیزی
به ادعای دنیس مک‌ایون و حامد الگار، ساواک با میدان دادن به انجمن تبلیغات اسلامی در بهایی ستیزی همدست بود.[۳۱][۳۲]
- آتش‌سوزی سینما رکس آبادان
در آتش‌سوزی سینما رکس آبادان در شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ صدها نفر کشته‌شدند.[۳۳] انقلابیون، ساواک را متهم کردند و سید روح‌الله خمینی آتش‌سوزی سینما رکس آبادان را شاهکار بزرگ شاه برای بدنام کردن انقلاب خواند.[۳۴]
پس از انقلاب، شواهدی از سوی حسین تکبعلی‌زاده، متهم ردیف اول واقعه ارائه شد که نشان می‌داد آتش‌سوزی سینما رکس کار دولتِ وقت و ساواک نبوده است.[۳۵]
محسن صفایی فراهانی از مقام‌های ارشد و سابق جمهوری اسلامی در مصاحبه ای با حسین دهباشی ادعا کرد که فاجعه سینما رکس آبادان در دوران پادشاهی پهلوی، توسط انقلابیون رخ داد و بانیان آن فاجعه نیز پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی «نماینده مجلس» شدند.[۳۶]
سرانجام
با اوج‌گیری ناآرامی‌های پیش از انقلاب در ایران، شاپور بختیار که تازه نخست‌وزیر شده بوده در یکی از نخستین اقدامات دستور انحلال ساواک را داد و رئیس پیشین ساواک نعمت‌الله نصیری که در آن زمان سفیر ایران در پاکستان بود به ایران فراخوانده شد و به زندان افتاد. نصیری دادگاهی شد و در نهایت دادگاه انقلاب رای به اعدام وی داد. اما با این حال برخی از اعضای دستگیر شده از اعضای رده‌های میانی و پایینی پیشین ساواک در تشکیل وزارت اطلاعات و سازماندهی آن با جمهوری اسلامی همکاری کردند.[۳۷][۳۸]
ساختار سازمانی ساواک
ساواک ۱۰ ادارهٔ کل داشت و هریک از آنها برحسب چارت سازمانی وظایف تعیین‌شده‌ای داشتند.
- ادارهٔ کل یکم مسئول کارهای ستاد فرماندهی و اداری و استخدامی (در آغاز دفتر ستاد ساواک بود)[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل دوم[۳۹] مسئول جمع‌آوری اطلاعات خارجی[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل سوم مسئول امنیت داخلی (ضداطلاعات و امنیت داخلی)[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل چهارم مسئول حفاظت اطلاعات (ضداطلاعات و امنیت کارمندان ساواک)[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل پنجم مسئول امور فنی[۴۰][پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل ششم مسئول امور مالی[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل هفتم[۴۱] مسئول بررسی اطلاعات خارجی (در آغاز با ادارهٔ کل دوم یک ادارهٔ کل را تشکیل می‌داد)[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل هشتم[۴۲] مسئول ضدجاسوسی[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل نهم مسئول تحقیق و پژوهش (مرکز اسناد، وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مختلف در صورت نیاز به اطلاعاتی از امنیت داخلی و سوابق افراد و سازمان‌ها از این ادارهٔ کل استعلام می‌کردند)[پاورقی ۳]
- ادارهٔ کل دهم مسئول آموزش (در آغاز بخشی از ادارهٔ کل یکم بود)[پاورقی ۳]
ادارهٔ کل سوم، مهم‌ترین و مقتدرترین ادارهٔ کل ساواک بود. از قسمت‌های مختلف ادارهٔ کل سوم می‌توان به واحد روحانیت[۴۳] یا واحد تعقیب و مراقبت اشاره کرد. ادارهٔ کل سوم در برخورد با عناصر ضد نظام سلطنتی فعالیت گسترده‌ای داشت. بودجهٔ ساواک به‌طور رسمی از طرف دولت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۲ بالغ بر ۹٫۱۷ میلیارد ریال (برابر ۲۵۵ میلیون دلار) و در سال ۱۹۷۴–۱۹۷۳ بالغ بر ۲۲ میلیارد ریال (برابر با ۳۱۰ میلیون دلار) اعلام شد.[۴۴]
رؤسا و کادرها
رؤسای ساواک
| ر. | رخساره | رئیس | آغاز تصدی | پایان تصدی | طول دوران |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | سرلشکر تیمور بختیار (۱۳۴۹–۱۲۹۳) | ۱۳۳۶ | ۱۳۳۹ | ۳–۴ سال | |
| ۲ | تیمسار حسن پاکروان (۱۳۵۸–۱۲۹۰) | ۱۳۳۹ | ۱۳۴۳ | ۳–۴ سال | |
| ۳ | تیمسار نعمت‌الله نصیری (۱۳۵۷–۱۲۸۹) | ۱۳۴۳ | ۱۳۵۷ | ۱۲–۱۳ سال | |
| ۴ | تیمسار ناصر مقدم (۱۳۵۸–۱۲۹۷) | خرداد ۱۳۵۷ | بهمن ۱۳۵۷ | ۰–۱ سال |
قائم‌مقام‌های ساواک
- حسن علوی‌کیا (۱۳۳۵–۱۳۴۱)
- حسین فردوست (۲۸ آبان ۱۳۴۱–۱۹ فروردین ۱۳۵۲)
- ناصر مقدم (۲۳ فروردین ۱۳۵۲–۳۰ فروردین ۱۳۵۲)
- علی معتضد (فروردین ۱۳۵۲–۱۷ خرداد ۱۳۵۷)
- پرویز ثابتی (خرداد ۱۳۵۷–۳ آبان ۱۳۵۷)
مدیران کل سوم ساواک (ادارهٔ کل امنیت داخلی)
- عبدالعلی ماهوتیان[پاورقی ۴]
- صمد صمدیان‌پور[پاورقی ۵]
- بابا امجدی[پاورقی ۳][یادداشت ۱] (۱۳۳۸–۱۵ خرداد ۱۳۴۲)
- ناصر مقدم[پاورقی ۶] (خرداد ۱۳۴۲–۲۳ فروردین ۱۳۵۲)
- پرویز ثابتی[پاورقی ۷] (۱۳۵۲–۱۳۵۷)
مدیران ارشد ساواک
- پرویز ثابتی، واپسین رئیس ادارهٔ کل سوم ساواک بود. حسین‌زاده و عضدی از دیگر مدیران ارشد ادارهٔ کل سوم ساواک از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران بودند.[۴۵]
- احمد فراستی از رهبران عملیاتی ادارهٔ کل سوم ساواک بود.[۳]
- سرلشکر علی معتضد، رئیس اطلاعات خارجی ساواک[۱۰]
- سرتیپ منوچهر هاشمی ریاست ادارهٔ کل هشتم ساواک (ضدجاسوسی)[۴۶]
- سرهنگ منصور قدر ریاست اداره کل دوم ساواک(جمع آوری اطلاعات خارجی)[۴۷]
- سرتیپ حسن علوی کیا ریاست ساواک آلمان[۴۶]
- سرتیپ قانع مدیر ارشد واحد ساواک در فرانسه[۴۸][۴۹]
- سرتیپ مرتضی موسوی، از سال ۱۳۵۲ تا انقلاب ایران، ریاست ادارهٔ سوم عملیات ادارهٔ کل ضدجاسوسی ساواک[۱۰]
- سرهنگ عیسی پژمان ریاست اداره کل هفتم ساواک و مدیر ارشد ساواک در عراق[۵۰]
- سیف‌الله شهاب ریاست اداره کل چهارم ساواک[۵۱]
- ناصر ضرابی ریاست اداره نهم ساواک[۵۲][۵۳]
- سرتیپ ساعدی مدیرکل اداره پنجم ساواک[۵۴][۵۵]
- پرویز بهمن فرنژاد ریاست اکیپ عملیاتی کمیته مشترک ضد خرابکاری[۵۱]
- سروان خداداد ریاست کارگزینی اداره کل یکم[۵۶]
- سرهنگ مجتبی پاشایی سرپرست واحد مخفی ساواک در بیروت[۵۷]
- جمشید امانی رئیس واحد ساواک در لندن[۵۷][۵۸]
- منصور رفیع‌زاده از مدیران ارشد واحد ساواک در آمریکا[۵۹]
- سرلشکر عبدالعلی منصور پور مشاور عالی امور خاورمیانه ریاست ساواک و رابط ساواک با ملامصطفی بارزانی و کردهای عراق[۶۰]
افسران ساواک
- عباسعلی شهریاری‌نژاد، افسر نفوذی ساواک و رهبر تشکیلات تهران حزب توده[۲۰]
- پرویز معتمد، از سال ۱۳۵۴ رئیس تیم‌های تعقیب و مراقبت و شنود ساواک[۶۱]
- حسین یزدی و برادش فریدون از نفوذی‌های ساواک در کمیته مرکزی حزب توده.[۶۲]
بازجویان کمیتهٔ مشترک ضدخرابکاری
- بهمن نادری‌پور، از بازجویان ساواک (با اسم مستعار تهرانی) در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری که پس از انقلاب دستگیر و اعدام شد.
- فریدون توانگری، از بازجویان ساواک (با اسم مستعار آرش) در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری. او پس از انقلاب، دستگیر و اعدام شد.
- دکتر منوچهری، از بازجویان ساواک در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری
- رضا عطارپور مجرد، معاونت اداره کل سوم ساواک و از بازجویان ارشد ساواک در زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری[۶۳]
- ناصر نوذری ریاست واحد دوم اطلاعات و عملیات
- محمدحسن ناصری بازجوی ارشد ساواک و رئیس واحد اطلاعات اداره کل سوم[۶۴]
- همایون کاویانی دهکردی رئیس بخش پنجم واحد بازجویی[۶۵]
- هوشنگ ازغندی طراح عملیات و رئیس اداره اطلاعات و بخش ۳۱۶ ساواک[۶۶][۶۷]
- فرج‌الله سیفی کمانگر از بازجویان کمیته مشترک ضد خرابکاری. او پس از انقلاب دستگیر و اعدام شد.
- احمد معصومی کوچ‌صهفانی
- پرویز متقی با اسم مستعار «بهار»
همکاران ساواک
- ولادیمیر کوزیچکین، دیپلمات روس و کارمند سفارت شوروی در تهران.
- امیرحسین فطانت، نفوذی ساواک در حلقه کرامت‌الله دانشیان و خسرو گلسرخی.[۶۸]
- سیروس نهاوندی
جستارهای وابسته
یادداشت
- ↑ در برخی منابع او را با برادرش مصطفی امجدی اشتباه گرفته‌اند.
پانویس
- ↑ ساواک: نگاهبان شاه بسیج‌کننده مخالفان؟، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ میکونوس؛ بیست سال بعد: علی فلاحیان، متهم همیشگی، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ برنامه پرگار- بخش اول: ساواک، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ «تیمور بختیار به روایت اسناد». کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ ژانویه ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۳۰ ژوئیه ۲۰۲۰.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ قساوت ساواک و تیشه چریک‌ها و تحصیلکردگان به ریشه کشور، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ فرد هالیدی (۱۳۵۸). ایران: دیکتاتوری و توسعه. ترجمهٔ علی طلوع و محسن یلفانی. تهران: علم.
- ↑ Library of Congress Federal Research Division (December 2012). "Iran's Ministry of Intelligence and Security: A Profile" (PDF). Federation of American Scientists (به انگلیسی).
- ↑ ایرج مصداقی (۲۰۱۹-۱۲-۲۵). «بازداشت و دوران "حصر" خمینی تا تبعید، گفتگوی ایرج مصداقی با پرویز معتمد، مأمور بازداشت خمینی در ساواک (بخش پایانی)». news.gooya.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۲-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۲۵.
- ↑ Iran Between Two Revolutions by Ervand Abrahamian, p.۴۳۷
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ از نگاه ساواک: گروه‌های چپ و ارتباط با اتحاد جماهیر شوروی، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ SAVAK: "Like the CIA" بایگانی‌شده در ۱۴ اوت ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine at Time.com
- ↑ اداره اطلاعات (در ایران)، دانشنامه بریتانیکا بازیابی در ۲ ژوئیه ۲۰۰۸ میلادی
- ↑ Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, University of California Press, 1999 p.103, 169
- ↑ تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد مصاحبه با منوچهر هاشمی نوار شماره ۵
- ↑ Mark J. Gasiorowski, "CENTRAL INTELLIGENCE AGENCY" in ENCYCLOPÆDIA IRANICA, Vol. V, Fasc. 3, pp. 253-258. see: http://www.iranicaonline.org/articles/central-intelligence-agency-cia-in-persia
- ↑ «مشاهده تقویم تاریخ ۱ فروردین». مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی. دریافت‌شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۵. برای مشاهده متن منبع، در بخش جستجو، «۱ فروردین» را انتخاب کنید.
- ↑ Felci, Vittorio (2017). "A Cumulative Image Problem: Human Rights and US Foreign Policy towards Iran in the Seventies". Nidaba (به انگلیسی). 2 (1): 48–61. ISSN 2002-3588.
- ↑ "Farah Pahlavi: Letzte Kaiserin von Persien blickt zurück - WELT". DIE WELT (به آلمانی). Retrieved 2024-08-17.
- ↑ تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد مصاحبه با منوچهر هاشمی نوار شماره دو و سه
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ شهریاری: جاسوس ساواک در حزب توده، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ رزم سیاهکل و نامه‌های ساواک ساخته، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ نامه حسین کروبی به خامنه‌ای در مورد رفتار «غیرشرعی» مأموران امنیتی، رادیو فردا
- ↑ «مهدی پرتوی و مرگ بی‌بدرقه؛ از سازمان نوید تا یورش دوم به حزب توده ایران». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۰-۲۴.
- ↑ «"Like the Dead in Their Coffins: Torture, Detention, and the Crushing of Dissent in Iran: V. Detention Centers and Ill-Treatment». www.hrw.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۸-۳۱.
- ↑ Ministry of Security SAVAK بایگانی‌شده در ۴ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine, Federation of American Scientists (FAS)
- ↑ «اعدام خسرو گلسرخی و کرامت‌الله دانشیان؛ بخوان به نام گلسرخ در صحاری شب». بی‌بی‌سی فارسی. ٢٩ بهمن ١٣٩٧.
- ↑ «بیژن جزنی که بود و چگونه اعدام شد؟». تاریخ ایرانی. ۳۰ فروردین ۱۳۹۹.
- ↑ «تیرباران جزنی و یارانش در تپه‌های اوین». رادیو زمانه. ۳۱ اکتبر ۲۰۱۵.
- ↑ بهنود، مسعود (۷ ژانویه ۲۰۰۸). «تختی و مرگش؛ بعد از چهل سال سؤالی بی‌پاسخ». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۴ سپتامبر ۲۰۰۸.
- ↑ «بابک تختی: پدرم کشته نشد، خودکشی کرد». پایگاه خبری، تحلیلی اقتصاد 24. ۲۴ اسفند ۱۳۹۷. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۳-۱۵.
- ↑ Algar, H. "ANJOMAN-E TABLĪḠĀT-E ESLAMĪ". ENCYCLOPÆDIA IRANICA (به انگلیسی). Vol. II. p. 90. Archived from the original on 21 August 2015. Retrieved 21 August 2015.
- ↑ MacEoin, D. M (1989). "Bahai Persecutions". ENCYCLOPÆDIA IRANICA (به انگلیسی). Vol. III. p. 461-464. Archived from the original on 20 August 2015. Retrieved 20 August 2015.
- ↑ «از ایران تا مصر: انقلاب‌ها چگونه رخ می‌دهند». BBC News فارسی. ۲۰۱۱-۰۲-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۰-۲۴.
- ↑ «گاهشمار انقلاب». BBC News فارسی. ۲۰۰۹-۰۱-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۰-۲۴.
- ↑ کرمانی، علیرضا (۲۰۱۰-۰۸-۲۵). «سالگرد آتش زدن سینما رکس آبادان؛ روایت حادثه از زبان شاهدان». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۱۰-۲۴.
- ↑ «صفایی فراهانی هم تأیید کرد که عاملان فاجعه سینما رکس پس از انقلاب اسلامی «نماینده مجلس» شدند / مصاحبه گر: حسین دهباشی».
- ↑ «Jamestown». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ اکتبر ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۰۸.
- ↑ «نقش «ساواک» و «کا گ ب» در تولد نهادهای اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران». iranianuk.com. ۲۵ آبان ۱۳۹۹.
- ↑ کسب اطلاعات خارجی
- ↑ شامل شنود، عکاسی، خط‌شناسی، شکستن رمز و ابزار الکترونیک
- ↑ تحلیل و بررسی اطلاعات خارجی
- ↑ ضدجاسوسی
- ↑ رفسنجانی و سرنوشت تاریخی: شیایوپینگ یا امیرکبیر و قائم مقام؟، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ «به بهانه سالروز تأسیس ساواک/ سازمان امنیت کشور یا سازمان امنیت دربار؟». تاریخ ایرانی. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۱۱-۰۲.
- ↑ ابراهیم در آتش، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ «زندگی‌نامه حسن علوی کیا».
- ↑ ظهور سقوط سلطنت پهلوی، ج 2، نشر اطلاعات، ص 479.
- ↑ کتاب ساواک، سازمان اطلاعات و امنیت کشور، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
- ↑ «سازماندهی و ساختار اداری ساواک».
- ↑ «دربارهٔ عیسی پژمان، قانعی فرد، روزنامه شرق، 6/7/90، شماره شماره 1354».
- ↑ ۵۱٫۰ ۵۱٫۱ فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 11، زمستان 1384- شماره 11(از صفحه 192 تا 209).
- ↑ «اسناد ساواک ـ پرونده‌های انفرادی».
- ↑ کتاب انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، استان مازندران، کتاب 02 صفحه 279.
- ↑ «اسناد محرمانه ساواک».
- ↑ کتاب جلال آل احمد به روایت اسناد ساواک صفحه 130.
- ↑ فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، ص 323 و 324.
- ↑ ۵۷٫۰ ۵۷٫۱ «مصاحبه با سرهنگ عیسی پژمان».
- ↑ «فعالیت‌های ساواک در انگلستان».
- ↑ «[۲] Robert Hanley (28 March 1992) Woman With Link to Shah Slain in Her Yard The New York Times».
- ↑ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، ص 506.
- ↑ مسعود رجوی سه دهه «فرار» از «جانبازی» و به خطر انداختن جان مجاهدین، گویا نیوز
- ↑ جاسوسی در حزب توده، پرده برداری از رازهای نگفتنی، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ قساوت ساواک و تیشه چریک‌ها و تحصیلکردگان به ریشه کشور، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ پرونده انفرادی نامبرده در ساواک و کتاب شکنجه‌گران می‌گویند، قاسم حسن‌پور، موزه عبرت، سال 1388.
- ↑ منبع: پرونده انفرادی نامبرده در ساواک و کتاب شکنجه‌گران می‌گویند، قاسم حسن‌پور، موزه عبرت، سال 1388.
- ↑ «پرونده انفرادی هوشنگ ازغندی در ساواک».
- ↑ سید احمد خمینی به روایت ساواک صفحه ٢٩.
- ↑ حکایت دست اول از لو رفتن دانشیان و گلسرخی در «یک فنجان چای بی‌موقع»، بی‌بی‌سی فارسی
- ↑ ساواک، کریستین دلانوآ (عبدالحسین نیک گوهر)، صفحهٔ ١٨۶
- ↑ ساواک، کریستین دلانوآ (عبدالحسین نیک گوهر)، صفحهٔ ١٨٨
- ↑ ۳٫۰۰ ۳٫۰۱ ۳٫۰۲ ۳٫۰۳ ۳٫۰۴ ۳٫۰۵ ۳٫۰۶ ۳٫۰۷ ۳٫۰۸ ۳٫۰۹ ۳٫۱۰ علوی‌کیا، تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد
- ↑ علوی‌کیا، تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد
- ↑ علوی‌کیا، تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد
- ↑ علوی‌کیا، تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد
- ↑ علوی‌کیا، تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد
منابع
- دلانوآ، کریستین. ساواک، تهران: انتشارات طرح نو، ۱۳۷۱
- آبراهامیان، یرواند. اعترافات شکنجه شدگان، سوئد: نشر باران، ۲۰۰۳. شابک ۹۱-۸۸۲۹۷-۸۰-۲
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب، تهران: نشر نی، ۱۳۹۲.شابک ۹۶۴-۳۱۲-۳۶۳-۴
- علوی‌کیا، حسن (۱ مارس ۱۹۸۳)، مصاحبه توسط حبیب لاجوردی، تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد، پاریس
