F0128 TDM
F0128 TDM
F0128 TDM
Préface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Chapitre 1
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1 La rentabilité et le risque. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.1 La mesure du risque. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.1.2 Les opportunités d’investissement. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2 La frontière efficiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.3 Le modèle d’évaluation des actifs financiers (MEDAF). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3.1 Hypothèses. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3.2 Alpha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.4 Le modèle d’évaluation par arbitrage MEA (Arbitrage Pricing Theory ou APT). . . . . . . . . . . . 16
1.5 Risque et rentabilité des entreprises. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.5.1 Les coûts de faillite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.5.2 Les institutions financières. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.5.3 La réglementation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.6 La gestion des risques au sein des institutions financières. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.7 La notation du risque de crédit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Chapitre 2
Les banques. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.1 La banque commerciale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2 Les besoins en fonds propres d’une petite banque commerciale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.2.1 Les fonds propres requis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.3 La garantie des dépôts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.4 La banque d’investissement. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.4.1 Les introductions en Bourse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Chapitre 3
Les compagnies d’assurances et les fonds de pension. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1 L’assurance vie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1.1 L’assurance vie à échéance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.1.2 L’assurance vie complète. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.1.3 L’assurance vie variable. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.1.4 L’assurance vie universelle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.1.5 L’assurance vie variable universelle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.1.6 L’assurance vie à capital différé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.1.7 L’assurance vie de groupe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.2 Les contrats à rente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3.3 Les tables de mortalité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
3.4 Les risques de longévité et de mortalité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3.4.1 Les dérivés de longévité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.5 L’assurance des biens et des personnes (dommages
et responsabilité civile). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.5.1 Les obligations catastrophe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.5.2 Les ratios des assureurs dommages-responsabilité civile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3.6 L’assurance santé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.7 L’aléa moral et l’antisélection . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.7.1 L’aléa moral. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.7.2 L’antisélection . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.8 La réassurance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.9 Le capital requis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.9.1 Les compagnies d’assurance vie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.9.2 Les compagnies d’assurance dommages (IARD). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3.10 Les risques des compagnies d’assurances. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
3.11 La régulation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
3.11.1 Aux États-Unis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
3.11.2 En Europe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Chapitre 4
Les fonds de placements collectifs, les fonds indiciels et les fonds spéculatifs. . . 73
4.1 Les fonds de placements collectifs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.1.1 Les fonds indiciels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4.1.2 Les coûts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
4.1.3 Les fonds à capital fixe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.2 Les fonds indiciels cotés ou Exchange Traded Funds (ETF). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.3 La gestion active ou la gestion passive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
4.4 La régulation des fonds de placements collectifs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.5 Les hedge funds ou fonds spéculatifs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
4.5.1 Les frais. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4.5.2 L’intéressement des gérants de fonds spéculatifs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.5.3 Les intermédiaires professionnels ou prime brokers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4.6 Les différentes stratégies des fonds spéculatifs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
4.6.1 Long/short equity (achat/vente). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
4.6.2 Dedicated short (vente à découvert). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.6.3 Distressed securities (les titres d’entreprises en difficulté). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.6.4 Merger arbitrage (arbitrage de fusions-acquisitions). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
4.6.5 Convertible arbitrage (arbitrage de convertibles). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.6.6 Fixed income arbitrage (arbitrage d’obligations à taux fixe). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.6.7 Emerging markets (marchés émergents) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.6.8 Global macro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
4.6.9 Managed futures. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
4.7 La performance des fonds spéculatifs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Chapitre 5
Intervenir sur les marchés financiers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.1 Les marchés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.1.1 Les marchés organisés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
5.1.2 Les marchés de gré à gré. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.2 Les chambres de compensation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.3 Positions courtes et longues sur le marché. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
5.3.1 Les ventes à découvert. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Chapitre 6
La crise financière de 2007-2008. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6.1 Le marché immobilier américain. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6.1.1 L’assouplissement des critères dans l’attribution des prêts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6.1.2 L’éclatement de la bulle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
6.2 La titrisation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
6.2.1 Les titres adossés à des actifs Asset-Backed Securities (ABS). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
6.2.2 Les titres adossés à des actifs garantis par des obligations : ABS CDO. . . . . . . . . . . . . . . . 129
6.2.3 Les ABS et ABS CDO en pratique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
6.3 La crise. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
6.4 Qu’est-ce qui n’a pas fonctionné ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
6.4.1 L’arbitrage réglementaire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
6.4.2 Les incitations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
6.5 Les leçons de la crise. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Chapitre 7
Évaluation et analyse de scénarios : l’univers risque-neutre et l’univers réel . . . . 139
7.1 La volatilité et le prix des actifs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
7.2 L’évaluation risque-neutre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
7.2.1 Application aux contrats forward . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Chapitre 8
Comment les traders gèrent-ils le risque ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
8.1 Le delta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
8.1.1 Les produits financiers linéaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
8.1.2 Les produits financiers non linéaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
8.1.3 D’où proviennent les coûts ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
8.1.4 Les économies d’échelle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
8.2 Le gamma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
8.2.1 Constituer un portefeuille gamma-neutre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
8.3 Le vega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
8.4 Le thêta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
8.5 Le rhô. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
8.6 Le calcul des « grecques ». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
8.7 Le développement en série de Taylor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
8.8 La réalité de la couverture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
8.9 Couvrir les produits d’option exotiques. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
8.10 L’analyse de scénarios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Chapitre 9
Le risque de taux d’intérêt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
9.1 La gestion de la marge nette d’intérêts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
9.1.1 La liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
9.2 Les différents taux d’intérêt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Chapitre 10
La volatilité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
10.1 Définition de la volatilité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
10.1.1 Le taux de variance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
10.1.2 Les jours ouvrés et les jours calendaires . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
10.2 La volatilité implicite. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
10.2.1 Les indices de volatilité VIX et VCAC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
10.3 Les pourcentages quotidiens de variation des variables financières suivent-ils une loi
normale ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
10.4 Une alternative aux lois normales : la loi de puissance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
10.5 Gérer la volatilité journalière. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
10.5.1 Les mécanismes de pondération . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
10.6 Le modèle de moyenne mobile à pondération exponentielle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
10.7 Le modèle GARCH(1,1). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
10.7.1 Les pondérations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
10.8 Comment choisir entre les modèles. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
10.9 Les méthodes du maximum de vraisemblance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
10.9.1 L’estimation d’une variance constante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
10.9.2 L’estimation des paramètres d’un modèle EWMA ou GARCH(1,1). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Chapitre 11
Corrélations et copules. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
11.1 Définition de la corrélation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
11.1.1 Corrélation versus dépendance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
11.2 Gérer la corrélation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
11.2.1 Utilisation d’un modèle EWMA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
11.2.2 Utilisation d’un modèle GARCH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
11.3 Les matrices de corrélation et de covariance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
11.3.1 La condition de cohérence des covariances. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
11.4 Les lois normales multidimensionnelles
ou multivariables. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
11.4.1 La construction d’échantillons aléatoires à partir de lois normales multivariables ou
multidimensionnelles. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
11.4.2 Les modèles factoriels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
11.5 Les copules (copula). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
11.5.1 L’expression algébrique de cette approche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
11.5.2 D’autres copules . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
11.5.3 La dépendance des queues de distribution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
11.5.4 Les copules multivariables. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
11.5.5 Un modèle factoriel de copules . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
11.6 Application aux portefeuilles de prêts : le modèle
de Vasicek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
11.6.1 La preuve des résultats de Vasicek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
11.6.2 L’estimation de PD et ρ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
11.6.3 Les alternatives aux copules gaussiennes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Chapitre 12
Value at Risk et Expected Shortfall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
12.1 Définition de la VaR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Chapitre 13
Simulation historique et théorie des valeurs extrêmes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
13.1 Méthodologie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
13.1.1 Illustration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
13.1.2 L’Expected Shortfall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
13.1.3
VaR (ES) extrêmes ou valeurs de crise (stressed VaR & stressed ES). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
13.2 La précision de l’estimation de la VaR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
13.3 Développements possibles. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
13.3.1 Pondération des observations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
13.3.2 Structure de la volatilité des variables de marché. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
13.3.3 Décomposer la structure de la volatilité du portefeuille. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
13.3.4 Méthode du bootstrap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
13.4 La lourdeur du calcul. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
13.5 Théorie des valeurs extrêmes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
13.5.1 L’apport essentiel de la théorie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
13.5.2 Estimation de ξ et β. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
13.5.3 Estimation de la queue de distribution. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
13.5.4 Équivalence avec la loi puissance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
13.5.5 La queue de distribution à gauche. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
13.5.6 Calcul de la VaR et de l’Expected Shortfall. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
13.6 Des applications de la théorie des valeurs extrêmes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
13.6.1 Le choix de u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Chapitre 14
L’approche variance-covariance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
14.1 Méthodologie de base. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
14.1.1 Le cas de deux actifs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
14.1.2 Les bénéfices de la diversification. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
14.2 Généralisation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
14.2.1 Le lien avec Markowitz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
14.3 Reprise de l’étude de cas des quatre indices. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
14.3.1 Utilisation de l’EWMA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
14.4 Le cas des instruments de taux et des structures
par terme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
14.4.1 L'analyse en composantes principales. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
14.4.2 La méthode des sommets multiples . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
14.5 Quelques extensions de la procédure classique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
14.5.1 Les mesures en environnement de crise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
14.5.2 La loi normale n’est pas vérifiée. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
14.6 Les poids relatifs des risques et les sensibilités pondérées. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
14.7 La prise en compte de la non-linéarité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
14.7.1 Simulation de Monte-Carlo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
14.7.2 Une extension possible. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
14.7.3 Le développement de Cornish-Fisher. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
14.7.4 Le théorème d’Isserlis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
14.8 Avantages et inconvénients des approches de variance-covariance et de simulation
historique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Chapitre 15
Bâle I, Bâle II et Solvabilité (Solvency) II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
15.1 Les motivations de la réglementation des banques. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
15.2 La régulation bancaire avant 1988. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
15.3 L’Accord de la BRI 1988. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
15.3.1 Le ratio Cooke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
15.3.2 L’exigence en capitaux propres ou capital requis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
15.4 Les recommandations du G30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
15.5 La compensation (netting). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
15.6 L’Amendement de 1996. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
Chapitre 16
Bâle 2.5, Bâle III et les autres réformes d’après-crise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
16.1 Bâle 2.5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
16.1.1 VaR extrême ou VaR de crise. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
16.1.2 Exigence liée au risque incrémental. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
16.1.3 La mesure globale du risque (Comprehensive risk measure). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
16.2 Bâle III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
16.2.1 Définition des fonds propres requis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
16.2.2 Le coussin de protection des fonds propres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
16.2.3 Le coussin contracyclique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
16.2.4 Le ratio de levier. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
16.2.5 Le risque de liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
16.2.6 Le risque de contrepartie sur crédit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
16.2.7 G-SIB, SIFI et D-SIB. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
16.3 Obligations convertibles contingentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
16.4 L’utilisation de l’approche SA-CCR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
16.5 Le Dodd-Frank Act. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
16.6 La législation hors États-Unis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Chapitre 17
La régulation du marché de gré à gré des dérivés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
17.1 La compensation sur les marchés de gré à gré. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
17.1.1 Marge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
17.1.2 Compensation centralisée. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
17.1.3 Compensation bilatérale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
17.1.4 Le netting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
17.1.5 Les cas de défaillance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
17.2 Les réformes réglementaires post-crise. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
17.2.1 Opérations non compensées . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
17.2.2 Détermination de la marge initiale : le SIMM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
17.3 L’impact des changements . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
17.3.1 La liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
17.3.2 Recharger/réutiliser une hypothèque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
17.3.3 Convergence des marchés de gré à gré et des marchés organisés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
17.4 CCP et faillite. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Chapitre 18
La nouvelle réglementation : le FRTB (Fundamental Review of the Trading Book). 393
18.1 Le contexte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
18.2 L’approche standard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
18.2.1 Les structures par terme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
18.2.2 La perte liée au risque de convexité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
18.2.3 Le coût associé au risque de défaut. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
18.2.4 Le risque résiduel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
18.2.5 Une approche simplifiée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
18.3 L’approche par modèles internes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
18.3.1 Le back testing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
18.3.2 Le test d’affectation des pertes et profits . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
18.3.3 Le risque de crédit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
18.3.4 Les mécanismes de titrisation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
18.4 Portefeuille de marché versus portefeuille bancaire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
Référence complémentaire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
Question complémentaire. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
Chapitre 19
L’évaluation des probabilités de défaillance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
19.1 La notation du risque de crédit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
19.1.1 La notation interne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
19.1.2 Le Score Z d’Altman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
19.2 Les probabilités de défaillance historique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
19.2.1 L’intensité de défaillance annuelle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
19.3 Les taux de recouvrement. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
19.3.1 La relation entre taux de défaillance et taux
de recouvrement. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
19.4 Les dérivés de crédit : Credit Default Swap. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
19.4.1 L’obligation la moins chère à livrer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
19.4.2 Les indices de crédit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
19.4.3 L’utilisation des coupons fixes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
19.5 Les spreads de crédit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
19.5.1 Les spreads CDS et le taux actuariel des obligations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
19.5.2 Le taux sans risque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
19.5.3 Les swaps d’actifs (asset swaps) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
19.5.4 La CDS-Bond Basis (ou base CDS-Obligation) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
19.6 L’estimation des probabilités de défaillance à partir des spreads de crédit. . . . . . . . . . . . . . . 420
19.6.1 Un calcul approximatif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
19.6.2 Un calcul plus précis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
19.7 Comparaison des estimations de probabilités de défaillance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
19.7.1 Univers risque-neutre versus univers réel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
19.7.2 Quelle estimation faut-il utiliser ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
19.8 Prix des actions et probabilités de défaillance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
19.8.1 Les extensions du modèle de base. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
19.8.2 La performance du modèle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
19.8.3 Les probabilités de défaillance en univers réel vs univers risque-neutre. . . . . . . . . . . . . . 430
19.8.4 La distance avant défaillance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Chapitre 20
Ajuster le risque sur les contreparties pour les actifs dérivés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
20.1 Le risque de crédit sur instruments dérivés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
20.2 Le Credit Value Adjustment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
20.2.1 Le collatéral et la période curative. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
20.2.2 L’exposition maximale ou pic d’exposition. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
20.2.3 La clause de dégradation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
20.3 L’impact d’une nouvelle transaction. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
Chapitre 21
La VaR de crédit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
21.1 Les matrices de transition des notations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454
21.2 Le modèle de Vasicek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
21.3 Credit Risk Plus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
21.4 CreditMetrics. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
21.4.1 Le modèle de corrélation de CreditMetrics. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
21.5 Le risque de spread de crédit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
21.5.1 Les hypothèses du « risque maintenu à niveau constant » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 466
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
Chapitre 22
Analyse de scénarios et tests de crise (stress tests). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
22.1 Générer des scénarios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
22.1.1 Le stress test sur des variables individuelles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
22.1.2 Les scénarios sur plusieurs variables. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
22.1.3 Les scénarios générés par les dirigeants. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471
22.1.4 Variables clés contre variables secondaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472
22.1.5 Imaginer des scénarios complets. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472
22.1.6 Le stress test inversé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
22.2 Régulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
22.2.1 Les problèmes majeurs des régulateurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
22.3 Comment exploiter les résultats ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
22.3.1 Concilier les stress tests et les calculs de VaR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
22.3.2 Probabilités subjectives et objectives. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Chapitre 23
Le risque opérationnel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
23.1 Qu’est-ce que le risque opérationnel ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
23.2 Les différentes catégories de risque opérationnel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
23.3 La détermination du capital réglementaire selon Bâle II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
23.3.1 L’importance et la fréquence des pertes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
23.3.2 Les données internes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
23.3.3 Les données externes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
23.3.4 L’analyse de scénarios. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
23.3.5 L’environnement de l’entreprise et les facteurs de contrôle interne. . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
23.4 L’approche de la mesure standardisée (SMA). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
23.5 La prévention des pertes occasionnées par le risque opérationnel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497
23.5.1 Les liens de causalité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497
23.5.2 Autoévaluation du risque et du contrôle (RCSA) et indicateurs clés du risque (KRI). . . . . 498
23.5.3 Les courriels et les conversations téléphoniques. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
23.6 L’allocation des fonds propres pour le risque opérationnel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
23.7 L’utilisation de la loi de puissance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
23.8 L’assurance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
23.8.1 L’aléa moral. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
23.8.2 L’antisélection – La sélection adverse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
23.9 La loi Sarbanes-Oxley. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505
Chapitre 24
Le risque de liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
24.1 Le risque de liquidité et le trading. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508
24.1.1 L’importance de la transparence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510
24.1.2 Comment mesurer la liquidité du marché . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510
24.1.3 La VaR ajustée selon la liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
24.1.4 Comment déboucler une position de manière optimale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
24.1.5 Les autres mesures de la liquidité du marché. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
24.2 Le risque de liquidité de financement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
24.2.1 Les sources de liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
24.2.2 Les réserves obligatoires . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520
24.2.3 Les contraintes réglementaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
24.3 Les trous noirs de liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523
24.3.1 Les traders aux réactions « contrarian » et « momentum ». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
Chapitre 25
La gestion du risque de modèle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
25.1 Les exigences de la réglementation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534
25.1.1 Développement du modèle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534
25.1.2 Validation du modèle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
25.1.3 Modèles développés en externe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538
25.2 Comparaison des modèles utilisés en physique
et en finance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
25.3 Les erreurs coûteuses des modèles simples. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
25.3.1 Surveillance des évolutions du trading . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541
25.4 Les modèles utilisés pour les produits activement échangés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542
25.4.1 L es sources de risque de modèle pour les produits activement échangés . . . . . . . . . . . . . 543
25.4.2 La couverture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543
25.4.3 La décomposition des pertes et profits. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544
25.5 Les modèles utilisés pour les produits peu échangés sur les marchés . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545
25.5.1 Simulation de Monte-Carlo avec pondérations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
25.6 La comptabilisation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
25.7 De quoi dépend le succès d’un modèle d’évaluation des prix ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
25.8 Les écueils à éviter lors de la construction
d’un modèle. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550
Chapitre 26
Le capital économique et le RAROC
(rendement du capital ajusté en fonction du risque) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551
26.1 La définition du capital économique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551
26.1.1 Comment le mesurer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552
26.2 Les composantes du capital économique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
26.2.1 Le capital économique et le risque de marché. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
26.2.2 Le capital économique et le risque de crédit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554
26.2.3 Le capital économique et le risque opérationnel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
26.2.4 Le capital économique et le risque d’exploitation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
Chapitre 27
La gestion du risque d’entreprise. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569
27.1 L’appétence pour le risque. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
27.2 La culture du risque. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576
27.3 Comment identifier les risques majeurs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
27.3.1 Les biais cognitifs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
27.4 La gestion du risque stratégique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
Résumé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584
Problèmes et exercices (corrigés en fin d’ouvrage). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584
Questions complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 584
Chapitre 28
L’innovation financière. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585
28.1 Les avancées technologiques. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586
28.1.1 Le machine learning (apprentissage automatique). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586
28.1.2 La blockchain. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587
28.2 Les systèmes de paiement. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589
28.2.1 Les cryptomonnaies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591
28.2.2 Les banques centrales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
28.3 Le prêt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
28.3.1 Le prêt de pair à pair. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594
28.3.2 Le financement participatif (crowdfunding). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596
28.4 La gestion de patrimoine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597
28.5 L’assurance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598
28.6 Régulation et conformité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600
28.6.1 La régulation des innovateurs financiers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600
Chapitre 29
Les erreurs de gestion des risques à éviter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
29.1 Les limites de risque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
29.1.1 Une situation délicate. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
29.1.2. N
e considérez pas que vous pouvez prévoir l’évolution
du marché. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612
29.1.3. Ne sous-estimez pas les gains de diversification. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612
29.1.4 Construisez des analyses de scénarios et des simulations de crise. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612
29.2 Gérer la salle des marchés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
29.2.1 Séparez le front, le middle et le back office. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
29.2.2 N’ayez pas une confiance aveugle dans les modèles. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
29.2.3 Mettez en réserve l'enregistrement des profits initiaux . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614
29.2.4 Ne vendez pas à vos clients des produits inadaptés. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614
29.2.5 Méfiez-vous des profits faciles. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615
29.3 Le risque de liquidité. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615
29.3.1 Méfiez-vous lorsque tout le monde adopte la même stratégie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616
29.3.2 N’abusez pas du financement des actifs de long terme par des passifs de court terme. . . . 617
29.3.3 Ne négligez pas l’importance de la transparence du marché. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617
29.4 Quelques recommandations pour les entreprises non financières . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618
29.4.1 Assurez-vous que vous comprenez parfaitement
la transaction que vous réalisez. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618
29.4.2 Soyez sûr qu’un opérateur en couverture ne devienne
pas un spéculateur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618
29.4.3 N’oubliez pas que le département Trésorerie n’est pas un centre de profit. . . . . . . . . . . . 619
29.5 Un dernier point. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
Références complémentaires. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620
Annexe A
Les rythmes de capitalisation des intérêts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
A.1 La capitalisation en continu des intérêts. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622
Annexe B
Les taux zéro-coupon, les taux forward
et la courbe des zéro-coupon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 625
B.1 Le prix des obligations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 626
B.2 Le taux actuariel d’une obligation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
B.3 Les taux d’État . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
Annexe C
Évaluation des contrats futures et forward. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
Annexe D
Évaluation des contrats de swaps. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631
D.1 Les swaps sur Libor à terme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631
D.2 Les swaps de devises . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632
Annexe E
Évaluation des options à l’européenne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
Annexe F
Évaluation des options à l’américaine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635
Annexe G
Développement en série de Taylor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 639
G.1 Fonctions à deux variables. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640
G.2 Résultat général . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640
Annexe H
Vecteurs et valeurs propres. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641
Annexe I
Analyse en composantes principales. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643
Annexe J
Manipulation des matrices
de transition de notations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645
Annexe K
Évaluation des swaps de défaut. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647
K.1 L’évaluation d’un CDS selon le marché. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649
Annexe L
Évaluation des CDO synthétiques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651
Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721