Saltu al enhavo

Tabelvorto

El Vikipedio, la libera enciklopedio
(Alidirektita el Korelativo)

La tabelvortoj aŭ korelativoj en Esperanto estas certaj vortoj apartenantaj al diversaj vortospecoj konstruitaj laŭ fiksita principo, kaj kiujn oni povas aranĝi en tabelo. Multaj inter ili estas tre oftaj (kiu, ie), certaj apenaŭ uzeblaj (nenial).

Sistemo

[redakti | redakti fonton]
-A

(kvalito)

-AL

(kaŭzo)

-AM

(tempo)

-E

(loko)

-EL

(maniero)

-ES

(aparteno)

-O

(aĵo, afero)

-OM

(kvanto)

-U

(homo, situacio)

ĈI-

(tutampleksa)

ĉia (j,n) ĉial ĉiam ĉie (n) ĉiel ĉies ĉio (n) ĉiom ĉiu (j,n)
I-

(nedifinita)

ia (j,n) ial iam ie (n) iel ies io (n) iom iu (j,n)
KI-

(demandovorto pri)
(rilatovorto pri)

kia (j,n) kial kiam kie (n) kiel kies kio (n) kiom kiu (j,n)
NENI-

(nea vorto pri)

nenia (j,n) nenial neniam nenie (n) neniel nenies nenio (n) neniom neniu (j,n)
TI-

(montrovorto pri)

tia (j,n) tial tiam tie (n) tiel ties tio (n) tiom tiu (j,n)
  • ti-, ki-, neni- ktp ne estas veraj radikoj per si mem, nur kun tabelvorta finaĵo ili havas signifon. Oni devas do almeti vortospecajn finaĵojn (-a, -o) kaj pliajn kutimajn radikojn al plenaj tabelvortoj, krom en malmultaj okazoj (ekzemple "neniigi" kaj "neniiĝi"), kie la rezulta vorto estas jam establita.
    • neniigi, neniiĝi, nenifaro, nenieslando
    • ĉiesulino (slango)
    • tiama, iama
    • tiea (≈ tiuloka)
    • tiele (≈ laŭ tia maniero)
    • kialo
    • tiamaniere, kiamaniere... (≈ tiel, kiel...)
    • tioma, kioma, ...
    • ...ktp...
  • Tamen, la tabelvortoj tio, kio, ktp ne povas pluraliĝi:
    • x tioj, kioj, ktp.
    • Kiel pluralojn, oni laŭbezone uzu la esprimojn "tiuj aferoj", "kiuj aferoj", ktp.
  • Aliflanke, estas kontraŭ la Fundamento de Esperanto uzi la finaĵojn de la tabelvortoj (precipe "-es") kun netabelvortaj radikoj (precipe "ali-" kaj personaj pronomoj):
    • x alies
    • x mies
    • ...ktp...

Etimologio

[redakti | redakti fonton]

Pluraj el la fontlingvoj de Esperanto posedas seriojn de interrespondaj pronomoj kaj adverboj, kiuj povis inspiri L.L. Zamenhof al lia tabelvorta sistemo, nome la angla, franca, germana, itala, pola kaj latina. Speciale oni pensas pri la rusa kaj malnovgreka kiel inspirofontoj (pli detale vidu en "Etimologia Vortaro de Esperanto" kaj "La Deveno de Esperanto" fare de Geraldo Mattos).

Angla Germana Franca Itala Latina
ki- / ti- ki- / ti- ki- / ti- ki- / ti- ki- / ti-
-U (pronomo) who / -- wer / der qui, lequel / celui chi / costui quis / is
-U (adjektivo) which / that welcher / dieser quel / ce quale / quello quis / is
-O what / that was / das quoi / cela che cosa / ciò quid / id
-A what kind of / such was für ein / solch ein quelle sorte de / tel quale / tale qualis / talis
-E where / there wo / da où / là dove / là ubi / ibi
-AM when / then wann / dann quand / alors quаndo / allora quаndo / --
-OM how much / that much wie viel / so viel combien / tant quanto / tanto quot / tot
-EL how / so, thus wie / so comment / ainsi come / così quomodo / --
-AL why, wherefore / therefore warum, weshalb / darum, deshalb pourquoi / pour cela perché / pertanto quare / eare
-ES whose / that one's wessen / dessen de qui / d'un tel di chi / di costui cuius / eius

Tabelvortoj en Esperanto kompare al la rusa kaj la pola

[redakti | redakti fonton]

Jen komparo de la esperantaj tabelvortoj kun la respondaj rusaj kaj polaj vortoj, kiuj estas escepte regulaj kompare al neslavaj lingvoj, sed malpli regulaj ol esperantaj tabelvortoj.

KI- TI- I- NENI- ĈI-
U kiu
кто
kto 		tiu
тот
tamten 		iu
кто-то
ktoś 		neniu
никто
nikt 		ĉiu
всякий
wszyscy
O kio
что
co 		tio
тот
tamto 		io
что-то
coś 		nenio
ничто
nic 		ĉio
все
wszystko
A kia
какой
jaki 		tia
такой
taki 		ia
какой-то
jakiś 		nenia
никакой
żaden, żadnego rodzaju 		ĉia
всяческий
każdego rodzaju
E kie
где
gdzie 		tie
там
tam 		ie
где-то
gdzieś 		nenie
нигде
nigdzie 		ĉie
везде
wszędzie
EN kien
куда 		tien
туда 		ien
куда-то 		nenien
никуда 		ĉien
куда угодно
AM kiam
когда
kiedy 		tiam
тогда
wtedy 		iam
когда-то
kiedyś 		neniam
никогда
nigdy 		ĉiam
всегда
zawsze
OM kiom
сколько
ile 		tiom
столько
tyle 		iom
сколько-то
ileś 		neniom
нисколько
nic, żaden, wcale 		ĉiom
целиком
każdą ilość
EL kiel
как
jak 		tiel
так
w ten sposób 		iel
как-то
jakoś 		neniel
никак
w żaden sposób 		ĉiel
всячески
każdym sposobem
AL kial
почему
dlaczego 		tial
потому
dlatego 		ial
почему-то
z jakiegoś powodu 		nenial
беспричинно
bez powodu 		ĉial
по всякой причине
z każdego powodu
ES kies
чей
czyj 		ties
того
tego 		ies
чей-то
czyjś 		nenies
ничей
niczyj 		ĉies
всех
należący do wszystkich

Notu ke en la tabelo supre ne aperas ĉiuj tradukoj de la esperantaj tabelvortoj. Rimarku ke kelkfoje la iniciala litero aperas post prefikso kiel la iniciala "K" en сколько kaj la iniciala "T" en потому.

Rimarku ke en la pola lingvo kvar el la demandaj tabelvortoj komenciĝas per "k" aŭ enhavas ĝin, la montraj komenciĝas per "t" (aŭ enhavas ĝin), ĉiuj nedifinaj devenas el la demandaj per aldono de "ś", preskaŭ ĉiuj negativaj komenciĝas per "ni" kaj sep el naŭ kolektivaj komenciĝas per "wsz" (aŭ enhavas ĝin).

Reform-diskutoj

[redakti | redakti fonton]

La tabelvortoj de Esperanto ŝparas multan lernadon kaj memorstreĉon, post ke la lernanto alproprigis la sistemon. Instruspertoj tamen montras, ke por lernantoj kun certaj okcidenteŭropaj lingvofonoj tabelvortoj povas esti "malfacilaj", ĉar "fremdaj" kaj "arte faritaj", eble la plej "arte farita" parto de la Esperanta leksiko. Poetojn kelkfoje ĝenas, ke la tabela sistemo necesigas ĉiam du (aŭ kombine kun "ĉi") eĉ tri silabojn por tre ofte uzataj, plej bazaj vortoj. Eble pro tio la tabelvortoj en la pasinteco ofte estis, kaj ĉiam denove estas diskutataj laŭ du tendencoj: anstataŭigo per "pli natura" sistemo unuflanke, vastigo kaj ĝeneraligo de la tabelo aliflanke.

Ĉu anstataŭigo per pli "natura" sistemo?

[redakti | redakti fonton]

L.L. Zamenhof mem estis preta rezigni pri la tabelvortoj en la (fine ne realigita) reform-diskuto de 1894. Jen la hipotezo de kiel la tabelo povus esti ŝanĝita:

ki- ti- ĉi- nen- i-
-u kvu is omnu nemo alikvu
-o kvo id omno nulo alikvo
-e ubu ibu partutu nuskvam in alikve loko
-a kvale tale omne nule alikve
-om kvantu tantu alikvantu
-am kvandu tum semper nunkvam alikvam
-el kom sik omnemaniere nulemaniere in alikve maniere
-al pro kvo pro ho pro alikvo
-es de kvu de nemo de alikvu

La reform-Esperanto Ido en 1908 tamen sekvis tiun vojon. La Iltisa Skolo en la 1980-aj jaroj vaste uzis paralelajn formojn kiel "hik" (de latina hic) por "tie ĉi". Tiuj proponoj kaj tendencoj ĝis hodiaŭ nek vaste eniris lernolibrojn, nek ĝeneralan lingvo-uzon.

Ĉu plivastigo de la tabelo?

[redakti | redakti fonton]

La kontraŭa diskuto temas pri aldono de "multobligaj" elementoj al la tabelo, kaj "horizontale" kaj "vertikale". Iom vaste diskutata estas la demando, ĉu oni aldonu apud ki-, ti-, i-, neni- kaj ĉi- plian elementon ali-. Pro la kialoj klarigitaj en PMEG ankaŭ tiu propono restis escepto kaj ne eniris la ĝeneralan lingvaĵon. Ignorante la gramatikan karakteron nedisigeblan de la tabelvortoj oni facile kaj formale povus pensi pri distranĉo ekzemple el kiam, tiam, iam ktp. la (ŝajn-)elementon -am kaj kombini ĝin kun aliaj elementoj, ekzemple mult'am (ofte, multfoje). Ankaŭ tiaj reform-proponoj ne estas ĝeneraligitaj.

Nen

[redakti | redakti fonton]

André Albault iam proponis la vorton nen por la malo de jes, indikante, ke ĝia origino estas la unua silabo de neni- kun apogo de la franca non kaj germana nein.

Literaturo

[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj

[redakti | redakti fonton]
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Tabelvorto&oldid=8629132"