Deaderituëlen yn natoerreligys

Deaderituëlen binne de fysyke hannelings, ûnderstipe troch religieuze omtinkens yn natoerreligys, dêr’t de deaden oan ûnderwurpen wurde om har op ’e wei te helpen yn of nei de geastewrâld of om har geunstich te stimmen. It bekendste foarbyld fan sokke deaderituëlen kaam foar by de âlde Egyptners, mei harren piramiden, rotsgrêven, deadetimpels en mummifikaasjeriten.

Deaderituëlen yn ’e praktyk

Hjoed de dei komme de meast yngewikkelde deaderituëlen fral foar by folken dy’t natoerreligys belide, dêr’t sokke rituëlen almeast nau ferbûn binne mei foarâldenferearing. Sa hawwe de deaderituëlen fan ’e Ainû fan noardlik Japan en de Koerilen ta doel de siel fan ’e ferstoarne ta rêst te bringen en foar te kommen dat dy as kweageast weromkeare sil. De Guanches, de oarspronklike bewenners fan ’e Kanaryske Eilannen, mummifisearren harren ferstoarne haad- en eallju foar’t se har opbieren yn begraffenisgrotten op frijwol ûntagonklike plakken.

In oar goed foarbyld foarmje de deaderituëlen fan ’e Bontok fan ’e noardlike Filipinen. De Bontok leauwe yn in better libben nei de dea en harren begraffenissen binne dêrom net fertrietlik; allinne de famyljehaden rouje. In wichtich helpmiddel by de dagenduorjende deadeseremoanjes is de Sungachil, de deadesit. Koart nei it ferstjerren wurdt it lichem fan ’e deade nammentlik rjochtop yn dy sit fêstbûn en foar syn of har hûs set, sadat alle foarbygongers him of har goed sjen kinne. It bierguod wurdt útsocht neffens de maatskiplike status fan ’e ferstoarne. Alde froulju sjonge de anako, it deadeliet, en in baarch wurdt offere en opiten. As it tsjuster is, begjint de achog, in soarte fan resitaasje dêr’t men de libbensskiednis fan ’e deade yn oertinkt.

It jaan fan grêfjeften

Deaderituëlen geane faak mank mei it jaan fan grêfjeften, ornaris needsaaklike gebrûksfoarwerpen of statussymboalen dêr’t men fan leaut dat de ferstoarne se meinimme sil nei it hjirneimels. Sadree’t status dêr in faktor by wurdt, rint soks al gau út ’e hân. Sa moatte der by de Sûmbanezen, fan súdlik Yndoneezje, op ’e dei fan ’e begraffenis hynders en buffels offere wurde om ’e ferstoarne fan iten te foarsjen op syn of har reis nei de wrâld fan ’e marapu, de geasten. De libbenen moatte de ferstoarne ek safolle mooglik grêfjeften meijaan, om’t se oars bestraft wurde sille troch de marapu mameti, de geasten fan ’e deaden. Sûnder in folsleine en earbere begraffenis kin de geast fan ’e ferstoarne de wrâld fan ’e marapu net yngean en sil hy of sy omdoarmje yn ’e wrâld fan ’e libbenen en dy dêrby lestichfâle en skea tabringe. Sa’n soarte fan leauwenssysteem wurket fansels de opsetlike ferneatiging fan rykdom om it winnen fan prestiizje yn ’e hân. Om dêr in rem op te setten hat de Yndonezyske oerheid dan ek in belesting ynfierd op elts by in begraffenis slachte bist, net allinne foar Sûmbanezen, mar benammen ek foar de Toraja.

De Toraja fan sintraal Sulawesi binne nammentlik swiid ferneamd om harren deadefeesten. It Toraja-wurd foar “begraffenis” is tomate, dat letterlik “deade” betsjut. Fan alle Toraja-rituëlen binne dy dêr’t ferstoarnen mei nei it hjirneimels stjoerd wurde fierwei de wichtichste. Sûnder de krekte begraffenisriten sil de geast fan ’e deade syn famylje ûngelok bringe. Ek is it de bedoeling dat de begraffenisoffers, -rituëlen en -feesten de goaden ymponearje, sadat de geast fan ’e deade yn ’e takomst mei súkses foar syn of har famylje bemiddelje kinne sil.

De Toraja hawwe ornaris twa begraffenisseremoanjes: in lytsen fuort nei it ferstjerren fan in famyljelid, en in grutten dy’t ferskate dagen duorret, neidat alle tariedings derfoar makke binne. Dy hâlde ûnder mear yn dat der genôch jild byinoarkrigen en it nedige fee kocht is en dat famyljeleden en freonen út alle wynrjochtings oankommen binne. Om’t de lju dêr de tiid foar nimme moatte, wurde tomate meastal holden yn it drûge seizoen, fan july oant septimber, dat de Toraja “de feesttiid” neame. It lyk fan ’e deade bliuwt al dy tiid yn it hûs dêr’t hy of sy ferstoarn is. Eartiids waard it bewarre mei tradisjonele balsemkrûden, mar hjoed de dei makket men faker gebrûk fan in ynjeksje fan in stof mei in balsemjende wurking.

Salang’t de deade yn ’e hûs is, siedt men iten foar him of har, en as hy of sy fan adel is, bliuwt der de klok rûn altiten immen yn itselde fertrek. De geasten fan ’e deaden kinne allinne nei it Puya, it hjirneimels, gean, as de begraffenisriten op ’e krekte manear útfierd wurde. De status fan in geast bliuwt yn it hjirneimels itselde as yn ’e wrâld fan ’e libbenen; sels de geasten fan ’e bisten folgje harren master nei it Puya - dêrfandinne de biste-offers by begraffenissen. Hoe heger de status fan ’e ferstoarne, hoe mear bisten at der offere wurde moatte. Dat binne fral bargen en buffels, mar buffels hawwe in folle gruttere wearde. Foar in gewoane man wurdt ien buffel offere en dat oantal kin, korrespondearjend mei syn status, oprinne nei 4, 8, 12 of 24. As it om in foarst giet, is it gjin útsûndering dat der 100 buffels offere wurde. It mei dúdlik wêze dat sokke begraffenisriten, dêr’t dan it jaan fan ’e oare grêfjeften en it fersoargjen fan alle gasten, mei oantallen dy’t yn ’e hûnderten rinne kinne, noch bykomt, faak op in ekonomyske ramp útrinne foar in doarp.

Om’t de rike grêfjeften oansetten ta grêfrôverij, binne de Toraja derta oergongen om harren deaden yn natuerlike of úthoude grotten te ferbergjen. Foar de rikere Toraja binne tau-tau, út hout snijde ôfbyldings fan ’e ferstoarnen, ûnmisber by de begraffenis, hoewol’t se withoedjoer wêze kinne. Oarspronklik joegen de tau-tau allinne de sekse fan ’e ferstoarne oan, mar tsjintwurdich wurdt der ek besocht om in beskate lichaamlike likenis te krijen. De tau-tau-tradysje is nei alle gedachten noch net sa âld; men giet der ornaris fan út dat it in njoggentjinde-iuwske ynnovaasje is.

Fuortsetting fan deaderituëlen troch de jierren

In oar aspekt fan deaderituëlen is, dat se faak noch net mei de begraffenis einigje. By in protte folken komt it nammentlik foar dat de deaden nei ferrin fan tiid, soms sels nei ferskate jierren, wer opgroeven wurde om op ’e nij it mulpunt fan in tal riten te wurden. Sa hawwe de Huron fan súdeastlik Kanada in beskate ferneamdens krigen troch harren begraffenisrituëlen. Dêrby waarden de bonken fan ’e ferstoarnen nei in hoart wer opgroeven en byinoar fandele, om dêrnei skjinmakke en mei in protte grêfjeften op ’e nij begroeven te wurden.

By ferskate Dayak-folken fan Borneo komme soartgelikense rituëlen foar. Ien fan ’e bekendste fan dy deadefeesten is dat fan ’e Ngaju, dat tiwah neamd wurdt. Dêrby wurde de bonken fan ’e ferstoarnen ek opgroeven, skjinmakke en op ’e nij begroeven, mar giet dat mank mei offer- en dûnsfeesten en oare seremoanjes. De ijambe is it deadefeest fan ’e Ma’anyan en de Lawangan. Dêrby wurde de bonken fan ’e ferstoarnen nei it opgraven kremearre en wurdt de jiske bewarre yn spesjale urnen. It begraffenisritueel fan ’e Tewoyan, Bayan, Dusun en Bentian draait folle minder om ’e lichaamlike resten fan ’e deaden en mear om harren geastlik wolwêzen. Yn ’e wara-seremoanje moat in sjamaan de ferstoarne it paad wize nei it Gunung Lumut, in nirvana-eftich hjirneimels. Hoewol’t in grut part fan ’e Iban (See-Dayaks) fan Sarawak en westlik Kalimantan tsjintwurdich kristlik is, hâlde ek sy noch altiten yndrukwekkende feesten, de gawai antu, foar de deaden.

Ofwikende deaderituëlen

Tige ôfwikende deaderituëlen hawwe de Yanomami, fan noardwestlik Brazylje en súdlik Fenezuëla. Nei de dea wurdt it lichem fan in man of frou by harren oan in beam hongen oant it drûch is. Dan wurdt it ferbaarnd en de jiske wurdt dêrnei fermingd mei bananen en opiten troch de famylje en freonen fan ’e ferstoarne. De Yanomami leauwe dat dy sa de geast fan ’e deade sa yn har eigen wêzen ynkorporearje en bewarje.

Sjoch ek

Literatuer

A. Bertholet en H. Freiherr von Campenhausen, Van Goor’s Encyclopedisch Woordenboek der Godsdiensten, De Haach, 1970.
J. Bowker, Een wereld van religies, Kampen, 1999.
Indianen - De oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika, ûnder redaksje fan R. Collins, Amsterdam, 1995.
K. Dydyński, Venezuela, Hawthorn, 1998.
Die Religion in Geschichte und Gegenwart - Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, Tübingen, 1957-1962.
W. Kielich, Volken en Stammen - Indonesië, Amsterdam, 1976.
J. Peters, Philippines, Hawthorn, 1997.
N. Selby en oaren, Brazil, Hawthorn, 1998.
D. Simonis, Canary Islands, Hawthorn, 1998.
Chr. Taylor en oaren, Japan, Hawthorn, 1997.
P. Turner, Chr. Taylor, en H. Finlay, Malaysia, Singapore & Brunei, Hawthorn, 1996.
P. Turner en oaren, Indonesia, Hawthorn, 1997.
H. Wouters, Volken en Stammen - Noord-Amerika, Amsterdam, 1974.