Ver o código fonte de "Delhi"

{{1000}}
{{Xeografía política}}
{{Contén texto indio}}
'''Delhi''' (en [[Lingua hindi|hindi]]: दिल्ली, ''Dilli'', e oficialmente '''Territorio da Capital Nacional de Delhi''') é unha cidade e un territorio da Unión da [[India]].<ref>{{cita web|url=http://indiacode.nic.in/coiweb/amend/amend69.htm|título=The Constitution (Sixty-Ninth Amendment) Act, 1991|editor=Ministry of Law and Justice, Goberno da India|dataacceso=23 de novembro de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160821020032/http://indiacode.nic.in/coiweb/amend/amend69.htm|dataarquivo=21 de agosto de 2016|df=dmy-all|urlmorta=yes}}</ref><ref name="habib, Royal, karamchandani, National">{{Cita libro |título=The agrarian system of Mughal India, 1556–1707 |apelido=Habib |nome=Irfan |editor=[[Oxford University Press]] |isbn=978-0-19-562329-1 |url=https://books.google.com/books?id=0ymFAAAAIAAJ}}</ref> Está rodeado polo estado de [[Haryana]] por tres dos seus lados e por [[Uttar Pradesh]] polo leste. O territorio da capital abrangue unha área de 1&nbsp;484 km². Segundo o censo de 2011, a poboación da cidade de Delhi era de máis de 11 millóns de persoas,<ref name="census2011.co.in Delhi">Delhi Metropolitan/City Population section of {{cita web|título=Delhi Population Sex Ratio in Delhi Literacy rate Delhi NCR|url=http://www.census2011.co.in/census/state/delhi.html|páxina-web=2011 Census of India|deadurl=yes|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181010080010/http://www.census2011.co.in/census/state/delhi.html|dataarquivo=10 de outubro de 2018|df=dmy-all|data-acceso=22 de maio de 2018}}</ref> sendo a segunda cidade máis grande da India despois de [[Bombai]], mentres que a poboación total de todo o territorio é de máis de 16,8 millóns.<ref name="delhi2011">{{cita web|url=https://www.citypopulation.de/India-Delhi.html?cityid=2925|título=Delhi (India): Union Territory, Major Agglomerations & Towns - Population Statistics in Maps and Charts|editor=City Population|dataacceso=28 de febreiro de 2017|deadurl=yes|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170302112054/https://www.citypopulation.de/India-Delhi.html?cityid=2925|dataarquivo=02 de marzo de 2017|df=dmy-all}}</ref> A área urbana de Delhi esténdese fóra dos límites do territorio e inclúe unha poboación estimada de 26 millóns de persoas nunha área coñecida como Rexión do Territorio da Capital Nacional, que inclúe as cidades de [[Faridabad]], [[Gurgaon]], [[Noida]] e [[Ghaziabad, Uttar Pradesh|Ghaziabad]], sendo a segunda área urbana meirande do mundo segundo a [[Organización das Nacións Unidas]].<ref name="UNcities2016">{{cita web|título=The World's Cities in 2016|url=https://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/urbanization/the_worlds_cities_in_2016_data_booklet.pdf|editor=[[Nacións Unidas]]|dataacceso=4 de marzo de 2017|páxina=4|formato=PDF|data=outubro de 2016|deadurl=yes|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170112211410/http://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/urbanization/the_worlds_cities_in_2016_data_booklet.pdf|dataarquivo=12 de xaneiro de 2017|df=dmy-all}}</ref>
Estimacións de 2016, sitúan a economía metropolitana de Delhi como a segunda máis produtiva da India.<ref name="Brookings">{{cita web|url=https://www.brookings.edu/research/global-metro-monitor/|título=Global city GDP 2014|editor=[[Brookings Institution]]|dataacceso=8 de maio de 2015|deadurl=yes|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20190107040203/https://www.brookings.edu/research/global-metro-monitor/|dataarquivo=07 de xaneiro de 2019|df=dmy-all}}</ref>
Delhi é a segunda cidade india máis rica despois de [[Bombai]], cunha riqueza total de $450 billóns, sendo o fogar de 18 billionarios e 23&nbsp;000 millonarios.<ref>{{cita web|url=http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|título=Mumbai richest Indian city with total wealth of $820 billion, Delhi comes second: Report|editor=[[The Indian Express]]|data=27 de febreiro de 2017|dataacceso=28 de febreiro de 2017|deadurl=yes|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170227063903/http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|dataarquivo=27 de febreiro de 2017|df=dmy-all}}</ref>

Delhi foi habitada ininterrompidamente dende o [[século -VI]].<ref name=asherhabit>{{cita libro|apelido=Asher|nome=Catherine B|editor=James D. Tracy|título= City Walls|url=https://books.google.com/?id=gSupaU3vVacC&pg=PA249 |dataacceso=1 de novembro de 2008|editorial=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-65221-6 |páxinas=247–281|ano=2000}}</ref> Durante a maior parte da súa historia, Delhi serviu como capital de diferentes reinos e imperios. Foi capturada, saqueada e reconstruída varias veces, especialmente durante a Idade Media. No presente, Delhi é un conxunto de varias cidades espalladas pola rexión metropolitana. Un territorio da unión, a administración política do territorio de Delhi aseméllase máis a un [[Subdivisións da India|estado]] da India, coa súa propia lexislatura, altos tribunais e un consello executivo de ministros liderados polo [[Xefe de Goberno]]. [[Nova Deli]] é administrada conxuntamente polo goberno federal da India e o goberno local de Delhi, e é á súa vez capital do territorio de Delhi. Delhi foi a sede dos primeiros e novenos [[Xogos Asiáticos]] en [[1951]] e [[1982]], respectivamente, así como sede da reunión [[Movemento de Países Non Aliñados]] de 1983, o Campionato Mundial de Hóckey herba masculino de 2010, os [[Xogos da Commonwealth]] de 2010, a cuarta reunión dos [[BRICS]] en 2012 e foi unha das principais cidades da [[Copa Mundial de Crícket de 2011]].

Delhi é tamén o centro da Rexión da Capital Nacional (RCN), que é unha área 'rexional interestatal' creada en 1985.<ref>{{cita web|título=Rationale|url=http://ncrpb.nic.in/rationale.php|website=ncrpb.nic.in|publisher=NCR Planning Board|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121216113422/http://www.ncrpb.nic.in/rationale.php|dataarquivo=16 de decembro de 2012|df=dmy-all|data-acceso=22 de maio de 2018|urlmorta=yes}}</ref><ref name="profile">{{cita web|título=Census 2011|url=http://ncrpb.nic.in/pdf_files/Annual%20Report%202014-15.pdf|páxina-web=National Capital Region Planning Board|editor=National Informatics Centre|dataacceso=26 de marzo de 2016|páxina=3|deadurl=yes|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160406160207/http://ncrpb.nic.in/pdf_files/Annual%20Report%202014-15.pdf|dataarquivo=06 de abril de 2016|df=dmy-all}}</ref>

== Etimoloxía ==
A [[etimoloxía]] de "Delhi" é incerta, mais existen moitas posibilidades. A posibilidade máis común é que o seu [[epónimo]] sexa ''Dhillu'' ou ''Dilu'', un rei da [[Imperio Mauria|dinastía Mauria]], que construíu a cidade en [[-50]] e deu nome a cidade.<ref name=dhillu>{{cita libro |autor=S.R. Bakshi |título=Delhi Through Ages |editorial=Anmol Publications PVT. LTD |isbn = 81-7488-138-7 |páxina=2 |ano=1995}}</ref><ref name=ecosurv1>{{cita web |url=http://delhiplanning.nic.in/Economic%20Survey/ES%202005-06/Chpt/1.pdf |título=Chapter 1: Introduction |dataacceso=21 de decembro de 2006 |obra=Economic Survey of Delhi, 2005–2006 |editorial=Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi |páxinas=pp1–7 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161113174155/http://delhiplanning.nic.in/Economic%20Survey/ES%202005-06/Chpt/1.pdf |dataarquivo=13 de novembro de 2016 |urlmorta=yes }}</ref><ref name=geobritish>{{cita web |autor=George Smith |título=The Geography of British India, Political & Physical |url=http://books.google.com/books?id=C20DAAAAQAAJ&dq=raja+delhi+BC&pgis=1 |dataacceso=1 de novembro de 2008 |editor=J. Murray |páxinas=216–217 |ano=1882}}</ref> A palabra [[Lingua hindi|hindi]]/[[Prácrito|prácrita]] ''dhili'' ("frouxo") era usada polos [[Dinastía Tomara|Tuar Rajputs]] para se referir a cidade por causa do [[Piar de ferro de Deli|piar de ferro]] construído polo Raxá Dhava, que tiña un fraco alicerce e foi substituído.<ref name=geobritish/> As moedas en circulación na rexión na época dos Rajputs eram chamadas ''dehliwal''.<ref name=ncertVII>{{cita web |url=http://ncert.nic.in/textbooks/testing/Index.htm |título=Our Pasts II, History Textbook for Class VII |dataacceso=6 de xullo de 2007 |editor=NCERT |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070623140748/http://www.ncert.nic.in/textbooks/testing/Index.htm |dataarquivo=23 de xuño de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> Algúns outros historiadores acreditan que o nome deriva de ''Dilli'', unha variación de ''dehleez'' ou ''dehali'' — [[lingua hindi|hindi]] para "entrada" — que designaba a cidade como porta de entrada para a [[chaira indoganxética]].<ref name=cohen>{{cita publicación periódica |apelido = Cohen |nome=Richard J. |ano=1989 | título=An Early Attestation of the Toponym Dhilli | publicación = Journal of the American Oriental Society | volume = 109 | número = 4 |páxinas=513–519 |doi = 10.2307/604073}}</ref> Outra teoría suxire que o nome orixinal da cidade era Dhillika.<ref name=dhilika>{{cita web |título=Chauhans (Cahamanas, Cauhans) |dataacceso=22 de decembro de 2006 |autor=Ian Austin e Thhakur Nahar Singh Jasol |obra=The Mewar Encyclopedia |editor=mewarindia.com |url=http://www.mewarindia.com/ency/chat.html |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061114120751/http://mewarindia.com/ency/chat.html |dataarquivo=14 de novembro de 2006 |urlmorta=yes }}</ref>

== Historia ==
Ao longo da historia Delhi é máis ben, lugar de cidades, ata oito cidades relevantes se contabilizan nunha área triangular de 14&nbsp;km ao longo da ribeira occidental do río [[Yamuna]] por 10&nbsp;km ata as últimas estribacións dos montes [[Aravalli]] ; as principais ao sur do centro actual <ref>[http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00maplinks/modern/delhimaps/murray1909.jpg Mapa]</ref>.

=== Indraprastha ===
[[Indraprastha]] é a primeira, mítica capital dos [[Pandavas]], aparece citada no [[Mahabharata]]: así cando a Yudhisthira, o maior dos irmáns pandavas, se lle concede esta terra, Krishna intercede perante o deus arquitecto Vishvakarman para que lle constrúa unha capital. Será Indraprastha.

O certo é que se atopan vestixios arqueolóxicos do [[-500|500 a.C.]] (pode que ata do [[-1000|1000 a.c.]]) xunto ao Yamuna, no lugar do Forte Vello (''Purana Qila'') <ref>http://www-us.flickr.com/photo_zoom.gne?id=118773995&size=o&context=set-72057594091918832 </ref> {{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }}, e que ademais un poboado co nome de Indrapat existiu no lugar ata comezos do [[século XX]] cando os británicos deseñaron a actual capital, [[Nova Delhi]].

Tamén existe unha semimítica dinastía Jat do norte da [[India]] e [[Paquistán]], os Dhillon, un dos seus gobernante Raja Dhilu disque fundou Dheli cara ao [[-800|800 a.C.]] e os seus descendentes mantiveron alí o poder ata o [[-283|283 a.C.]].

En todo caso, semella que Indraprastha continuou coma cidade importante durante os períodos [[Maurya]] ([[-320|320]]-[[-185|185 a.C.]]) e [[Gupta]] ([[250]]-[[540]]), mais nun segundo plano fronte a posición dominante de [[Pataliputra]] ([[Patna]]) no val do [[Ganxes]]. Probablemente foi saqueada polos [[Hunos]] ([[400]]-[[500]]).

=== Época Rajput ===
[[Ficheiro:Rajput.jpg|miniatura|320 px|Rajput.]]
O medievo comeza coa construción do Forte Lal Kot no [[731]] ao suroeste de Indraprastha (nas proximidades do posterior [[Qutb Minar]]). Os Rajput, clan guerreiro antiquísimo proveniente do Rajastán, comeza a se instalar nos arredores do que hoxe é Delhi dende o [[século VII]] a través dunha das súas dinastías, os Tomaras. Semella que en Suraj Kund, fundada por Surajpal, no límite sur da cidade co estado de Haryana e onde hai un templo estanque do [[século XI]] adicado a deidade solar <ref>{{Cita web |url=http://ic.ucsc.edu/~langdale/arth139/saraj-kund1.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100707053456/http://ic.ucsc.edu/%7Elangdale/arth139/saraj-kund1.jpg |dataarquivo=07 de xullo de 2010 |urlmorta=yes }}</ref>, puidera estar o primitivo asentamento dende o que o rei Anangpal I decidira fundar nas proximidadees Anangpur (hoxe aforas de Faridabad), e no [[731]] o forte de Lal Kot uns quilómetros ao noroeste.

En todo caso, no [[736]] xunto ao forte, fundan a cidade de [[Dhillika]] o Dilli ('''Lal Kot'''), no que hoxe é o barrio de Mehrauli, talvez coma capital do seu reino de Haryana. O nome rememora a cidade do mítico Raja Dhilu e talvez fose construída sobor das ruínas daquela outra.

No [[1180]] os rajput Chauhan de Ajmer conquistan Lal Kot e o seu rei Prithviraja III (Rai Pithora), heroe hindú, derradeiro en reinar antes da chegada dos musulmáns, amplía a cidade (3,4 km²) construíndo baluartes con sete portas e templos e a renomea '''Qila Rai Pithora'''.

=== Sultanato de Delhi ===
Os musulmáns apodéranse da cidade a partir de [[1191]] establecendo o agora chamado Sultanato de Delhi en [[1206]]. Para conmemorar a súa vitoria sobor dos rajputs constrúen a que será primeira mesquita na India, a ''Quwwat al-Islam'' co seu magnífico minarete, o Qutb Minar, de 75 metros de altura <ref>{{Cita web |url=http://www.delhigate.com/@delhi/sites1.htm |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120427042954/http://www.delhigate.com/@delhi/sites1.htm |dataarquivo=27 de abril de 2012 |urlmorta=yes }}</ref>,<ref>{{Cita web |url=http://ic.ucsc.edu/~langdale/arth139/quwwatul4.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100707015418/http://ic.ucsc.edu/%7Elangdale/arth139/quwwatul4.jpg |dataarquivo=07 de xullo de 2010 |urlmorta=yes }}</ref>. O complexo, agrandado ao longo do [[século XIII]] convértese no centro da cidade.

O segundo sultán da seguinte dinastía, [[Alaudín Khilgi]], manda construír a partir de [[1303]] unha nova cidade fortificada a uns 4&nbsp;km ao nordés do Qutb Minar: '''Siri''' <ref>{{Cita web |url=http://www.algindia.com/mapL.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=29 de setembro de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070929114524/http://www.algindia.com/mapL.jpg |dataarquivo=29 de setembro de 2007 |urlmorta=yes }}</ref>. De planta oval e muralla de cascotes con sete portas e 1,7 Km2. Tamén mandou construír nela un pazo de mil piares e para o abastecemento de auga, un enorme estanque no inmediación de Hauz Khas, ao oeste.

Pola súa banda, o fundador da seguinte dinastía Giyat al-Din Tughlaq, constrúe tamén a súa propia cidade fortaleza: '''Tughlaqabad''' <ref>[http://maps.google.com/maps?f=q&hl=en&q=delhi&layer=&ie=UTF8&t=k&om=1&z=15&ll=28.513802,77.268519&spn=0.018742,0.043001&iwloc=addr Google map]</ref>, ao leste do Qutb Minar. Faino en soamente tres anos, de [[1321]] a [[1324]], mais a imprevisión respecto ao abastecemento de auga fixo que nunca chegase a ocuparse plenamente e catro anos despois é abandonada <ref>[http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/1300_1399/delhisultanate_mid/tughluqabad/tughluqabad.html A view and description from the 'Saturday Magazine', 1840]</ref>.

Aos 2,2 km² do recinto engadiuse polo sur o apéndice de [[Adilabad]] ([[1325]]), outra fortaleza do sultán seguinte, fillo de Giyat ademais da tumba deste último, fortificada tamén <ref>[http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/1300_1399/delhisultanate_mid/ghiyasuddintomb/ghiyasuddintomb.html] Fonte: http://www.vcoins.com/ancient/ecin/store/viewItem.asp?idProduct=1458&large=0 </ref>.

Namentres, a cidade real estendíase entre Qila Rai Pithora e Siri. Para protexer o espazo intermedio, que xa estaba moi poboado, o antedito sultán fillo de Giyat, [[Muhammad bin-Tughlaq]] manda facer un cinto completo de murallas <ref>[http://www.milligazette.com/Archives/15102002/1510200261.htm Vanishing heritage]</ref> e a cidade resultante noméase '''Jahanpanah'''(literalmente ''refuxio do mundo'') ([[1327]]). Foi o tempo no que o sultanato acadou a súa plenitude, gobernando case todo o subcontinente.

No entanto, o sultán que lle sucedeu, [[Firuz Shah Tughlaq]], construíu á súa vez unha cidade de seu: '''Firuzabad'''. Foi no [[1354]], pero desta vez moi ao norte, a beira do Yamuna, preto do centro actual. A cidadela era un recinto fortificado de dez hectáreas <ref>[http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00maplinks/modern/delhimaps/lort1995.jpg Mapa]</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.boloji.com/architecture/00020.htm |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100114073457/http://boloji.com/architecture/00020.htm |dataarquivo=14 de xaneiro de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> con pazos, mesquita e o ''baradari'' para o Piar de Asoka, traído dende Ambala <ref>{{Cita web |url=http://archnet.org/library/images/one-image-large.tcl?location_id=9282&image_id=48081 |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140202124634/http://archnet.org/library/images/one-image-large.tcl?location_id=9282&image_id=48081 |dataarquivo=02 de febreiro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://archnet.org/library/images/one-image-large.tcl?location_id=9282&image_id=48085 |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140202124728/http://archnet.org/library/images/one-image-large.tcl?location_id=9282&image_id=48085 |dataarquivo=02 de febreiro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref>.

En [[1398]] o mongol Timur (Tamerlán) conquista a cidade saqueándoa e arrasándoa. Mata ou escraviza a maior parte da poboación polo que Delhi queda reducida a unha morea de ruínas.

Após o caos, a recuperación foi lenta durante as dinastías Sayyid e Lodhi das que tan só fican unhas fermosas tumbas nos xardíns Lodhi <ref>[http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/1400_1499/delhisultanate_late/sikandarlodhi/sikandarlodhi.html The Shish Gumbad, probably from Sikandar Lodi's time; it's not known whose tombs are inside]</ref>.

=== Imperio mogol ===
[[1526]] é o ano no que que Babur pon fin ao Sultanato de Delhi. O seu fillo e segundo emperador mogol, Humayun, decide en [[1533]] construír a súa capital. Elixe as ruínas de Indraprastha como lugar para '''Dinpanah''' (''refuxio da fe''). De planta rectangular, murallas de 18m e 2&nbsp;km <ref>{{Cita web |url=http://members.virtualtourist.com/m/p/m/1cadc8/ |título=Copia arquivada |data-acceso=13 de abril de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140203115656/http://members.virtualtourist.com/m/p/m/1cadc8/ |dataarquivo=03 de febreiro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref>, tres portas principais, está no fundamental rematada en [[1538]].

Xusto ao ano seguinte foxe a [[Persia]] ó ser derrotado por [[Sher Shah Suri]] quen establece a dinastía Suri coma un interludio ata que Humayun volva recuperar o poder. Sher Sha constrúe, con todo, a súa cidade no interior dos muros de Dinpanah e chámaa '''Dilli Sher Shahi''' ou Shergarh. Coma na de Humayun, utilízanse materiais de Siri e Firuzabad, en ruínas dende o saqueo de Timur. O conxunto recibe hoxe o nome de Purana Qila (Forte Vello)<ref>[http://maps.google.com/?ie=UTF8&t=k&om=1&z=16&ll=28.609522,77.244766&spn=0.009362,0.021501 Mapa]</ref><ref>[http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/1400_1499/delhisultanate_late/puranaqila/puranaqila.html Mapa]</ref>.
[[Ficheiro:Humanyu.JPG|miniatura|320 px|Tumba de Humayun.]]
En [[1555]] Humayun reinstaura o [[Imperio mogol]], aínda que morre pouco despois. A súa tumba, ó sur da que foi a súa cidade é o primeiro e un dos máis logrados edificios da arquitectura mogol, claro precedente do [[Taj Mahal]]. O seu fillo e sucesor, Akbar, traslada a capital as proximidades de Agra, o que supuxo o declive de Delhi durante medio século.

O emperador [[Shah Jahan]] (o que fixo o Taj Mahal precisamente) devolve a capital imperial a Delhi, para o que manda construír unha nova cidade axeitada e representativa: '''Shahjahanabad''' ([[1638]]-[[1649|49]]). Elixe unha zona sen restos do pasado, ao norte da arrasada Firuzabad xunto ao río [[Yamuna]]

O plan de Shahjahanabad pretendeu conxugar os principios urbanísticos hindús cos islámicos. Así, unha certa ortogonalidade e xerarquía. Dous eixos principais dende un foco de poder, Lal Qila (o [[Forte Vermello]] con exquisitos exemplos da arquitectura mogol : Diwan-I-Amm e Diwan-I-Hass)<ref>http://www.liveindia.com/redfort/1.html</ref> : Chandni Chowk <ref>http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/1600_1699/shahjahanabad/chandnichauk/chandnichauk.html</ref> dende aquel cara ao oeste, e Faiz Bazaar cara ao sur. Ambas as dúas rúas posuían unha canle de auga central. Así mesmo, é característica hindú a zonificación urbana segundo as castas e os oficios. Por outra banda, o centro de culto islámico fundamental, a mesquita do venres, ''Jama Masjid'', a maior da India <ref>http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00routesdata/1600_1699/shahjahanabad/jamamasjidphotosearly/jamamasjidphotosearly.html</ref>. E os xardíns, Begum ka Bagh e Roshanara, obra das fillas do emperador, ao longo do lado norte de Chadni Chowk, con fontes, estanques e acuedutos ; e máis ao norte, fóra das murallas, Tees Hazari e Qudsia.

O conxunto foi a cidade que permaneceu ata o [[século XX]] e hoxe chamamos Vella Delhi. O seu saqueo polo afgán Ahmed Shah entre [[1756]] e [[1761]] supuxo a fin de facto do Imperio mogol.

=== Imperio Británico ===
En [[1857]] a cidade caeu no poder dos británicos, que pouco despois trasladaron a capital da India a [[Calcuta]]. Mais no [[1911]], a posición estratéxica de Delhi no medio do subcontinennte favoreceu a recuperación da capitalidade. Porén, facíase necesario un espazo urbano máis axeitado para a esa función. Por iso, seguindo ademais unha tradición milenaria, decidiuse a planificación dunha nova cidade. O encargado foi o arquitecto Edwin Lutyens <ref>{{Cita web |url=http://www.geocities.com/onlyromi/Thesis/EICHER_lutyens.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=26 de outubro de 2009 |urlarquivo=https://www.webcitation.org/query?id=1256546679436185&url=www.geocities.com/onlyromi/Thesis/EICHER_lutyens.jpg |dataarquivo=26 de outubro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref>.

[[Ficheiro:New Delhi government block 03-2016 img5.jpg|miniatura|320 px|Edificios do goberno de Delhi.]]
Así, entre [[1929]] e [[1931]] naceu [[Nova Delhi]]. Levantouse o sur da capital mogola, conectada con ela por unha gran praza rotonda, Connaught Place, da que parten grandes bulevares en abano cara ao sur onde intersectan unha ampla avenida leste-oeste <ref>{{Cita web |url=http://www.boloji.com/architecture/00047b.jpg |título=Copia arquivada |data-acceso=16 de xuño de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070926223526/http://www.boloji.com/architecture/00047b.jpg |dataarquivo=26 de setembro de 2007 |urlmorta=yes }}</ref>, entre a Porta da India e os edificios oficiais (parlamento, presidencia e bloques administrativos).

=== Independencia ===
Trala independencia do país en [[1947]], Nova Delhi pasou a ser a súa capital oficial. En [[1976]] unha nova cidade veu a se sumar a longa listaxe: '''Noida''' (New Okhla Industrial Development Authority). Aínda que se sitúa fóra do territorio da capital nacional, na beira leste do Yamuna, deseñouse coma suburbio de expansión e modelo de futuro da metrópole. Dende entón, o conglomerado de tódalas cidades de Delhi, estase a converter nunha das maiores e máis puxantes urbes do mundo.

== Área metropolitana ==
En contra do difundido nos últimos tempos, a metrópole maior da India vai ser Delhi e non Bombai. O crecemento nos últimos anos do aglomerado urbano en que radica a capitalidade do país ten sido maior que a daquela ata sobrepasala.

O AM de Delhi confórmase, ademais de coa poboación da National Capital Territory (13&nbsp;782&nbsp;976h, censo 2001) cunha coroa de cidades que están a crecer aceleradamente nesta última década: [[Faridabad]] (1&nbsp;054&nbsp;981h) no sur e [[Ghaziabad]] (968.521) ao leste son as maiores. Máis ao nordeste a área de Delhi, na súa expansión, conúrbase co de [[Meerut]] (1&nbsp;074&nbsp;225h; 1&nbsp;167&nbsp;399 no AM), cidade de Uttar Pradesh tamén cun gran crecemento pola súa proximidade á capital.

== Transporte ==
[[Ficheiro:Delhi Airport India.jpg|miniatura|O [[Aeroporto Internacional Indira Gandhi]] é un dos aeroportos con máis movementos de [[Asia Meridional]].<ref>{{cita web |url=http://airport-delhi.com/ |título=Delhi Indira Gandhi International Airport (IGI) |editor=Airport-delhi.com |data=2 de maio de 1986 |dataacceso=7 de setembro de 2009 |lingua=inglés}}</ref> Na foto, terminal 1D do aeroporto.]]
[[Ficheiro:Delhi Metro.jpg|miniatura|[[Metropolitano de Delhi|Metro de Delhi]].]]
[[Ficheiro:N.delhi bus.jpg|miniatura|Autobús de Delhi que se move con a [[Gas natural comprimido|gas natural]].]]

O transporte público de Delhi está composto por autobuses, [[tuk-tuk]]s e un sistema de [[Metro (transporte)|metro]].

O [[autobús]] é o medio de transporte máis popular que responde a preto do 60% da demanda.<ref name=ecosurv12>{{cita web |url=http://delhiplanning.nic.in/Economic%20Survey/ES%202005-06/Chpt/12.pdf |título=Chapter 12: Transport |dataacceso=21 de decembro de 2006 |obra=Economic Survey of Delhi, 2005–2006 |editor=Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi |páxinas=pp130–146 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070116044119/http://delhiplanning.nic.in/Economic%20Survey/ES%202005-06/Chpt/12.pdf |dataarquivo=16 de xaneiro de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> A empresa pública ''Delhi Transport Corporation (DTC)'' é a maior empresa de autobuses da cidade. A DTC opera a maior frota de autobuses movidos a gas natural do mundo.<ref name=DTC>{{cita web |url=http://dtc.nic.in/ccharter.htm |título=Citizen Charter |dataacceso=21 de decembro de 2006 |editor=Delhi Transport Corporation |lingua=inglés |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070110171420/http://dtc.nic.in/ccharter.htm |dataarquivo=10 de xaneiro de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> Un sistema de [[autobús de tránsito rápido]] opera entre [[Ambedkar Nagar]] e [[Delhi Gate]].

O [[metro de Delhi]], operado pola empresa ''Delhi Metro Rail Corporation (DMRC)'', atende moitas partes de Delhi ben como a [[cidade satélite]] de [[Noida]] en [[Uttar Pradesh]]. En 2009, o metro consistía en tres liñas cunha extensión total de 90&nbsp;km e 78 estacións, con varias outras liñas en construción.<ref>{{cita web |url=http://www.dnaindia.com/india/report_metro-enters-noida-set-to-change-travelling-habits-of-people_1310610 |título=Metro enters Noida, set to change travelling habits of people |editor=Daily News and Analysis |data=12 de novembro de 2009 |dataacceso=12de xaneiro de 2009}}</ref> A liña 1 opera entre "Rithala" e "Shahdara", a liña 2 entre "Jahangirpuri" e "Central Secretariat" e a liña 3 entre "Dwarka Sector 9" e "Noida City Centre". A fase-II do sistema está en construción e terá un total de 128&nbsp;km. Está previsto o seu remate en 2010.<ref>{{cita web |url=http://economictimes.indiatimes.com/Shipping__Transport/Get_ready_for_revolution_on_wheels/articleshow/3332826.cms |título=Get ready for revolution on wheels- Shipping / Transport-Transportation-News By Industry-News-The Economic Times |editor=Economictimes.indiatimes.com |dataacceso=3 de novembro de 2008 |lingua=inglés}}</ref> A fase-I, en operación, foi construída cun custo de 2,3 billóns de dólares e a fase-II custará 4,3 billóns adicionais.<ref>{{cita web |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601039&refer=columnist_mukherjee&sid=afv8Sf2MUvac |título=Bloomberg.com: Opinion |editor=Bloomberg.com |dataacceso=3 de novembro de 2008 |lingua=inglés}}</ref> As fases-III e IV estarán completas en 2015 e 2020 respectivamente, creando unha rede de 413,8&nbsp;km, máis longa que o [[Metro de Londres]].<ref>[www.delhimetrorail.com/commuters/images/metro_map_big.jpg Mapa de extensións]</ref>

O [[tuk-tuk]] é un medio de transporte público popular en Delhi, pois cobra unha tarifa máis barata que os taxis. A maioría móvense con gas natural e son amarelos e verdes. Os taxis non forman parte do transporte público de Delhi, malia que existe bastante dispoñibilidade. Os particulares operan a maioría dos taxis, e a maioría dos barrios posúen puntos de taxis onde poden ser solicitados. Alén diso, estanse facendo cada vez máis populares os radios taxis con aire acondicionado, que poden ser solicitados por teléfono a través dunha central e que cobran unha taxa fixa por quilómetro.

Delhi é un importante entroncamento no mapa ferroviario da India e é a sede da Zona dos Ferrocarrís do Norte (''Northern Railways Zone''), unha das 16 zonas da [[Indian Railways]]. As cinco principais estacións ferroviarias son ''New Delhi Railway Station'', ''Old Delhi'', ''Nizamuddin Railway Station'', ''Anand Vihar Railway Terminal'' e ''Sarai Rohilla''.<ref name=ecosurv12/>
Delhi está ligada con outras cidades a través de moitas [[autoestrada]]s e [[vía expresa|vías expresas]]. Delhi posúe tres vías expresas e outras tres están en construción para ligala con seus suburbios prósperos e comerciais. A ''Delhi-Gurgaon Expressway'' liga Delhi a [[Gurgaon]] e ó [[Aeroporto Internacional Indira Gandhi|aeroporto internacional]]. A ''DND Flyway'' e a ''Noida-Greater Noida Expressway'' conectan Delhi con dous prósperos suburbios. A grande Noida vai ter un novo aeroporto mentres que Noida se converteu na sede do [[Gran Premio da India]].

O Aeroporto Internacional Indira Gandhi (DEL) está situado na parte occidental de Delhi e serve como porta de entrada principal para o tráfico aéreo doméstico e internacional da cidade. En 2006–2007, o aeroporto rexistrou un tráfico de máis de 23&nbsp;millóns de pasaxeiros,<ref name="autogenerated1">Indira Gandhi International Airport</ref><ref name=essentialtravel>{{cita web |editor=Essential Travel Ltd., UK. |url=http://parking.essentialtravel.co.uk/worldairport/india/delhi.htm |título=Delhi – Indira Gandhi International Airport (DEL) information |dataacceso=29 de abril de 2006 |lingua=inglés |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20060719165130/https://parking.essentialtravel.co.uk/worldairport/india/delhi.htm |dataarquivo=19 de xullo de 2006 |urlmorta=yes }}</ref> facendo del un dos aeroportos de maior movemento de [[Asia Meridional]]. A terminal 3 está en construción e terá capacidade adicional de 34&nbsp;millóns de pasaxeiros a partir de 2010.<ref>{{cita web |url=http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2007\02\18\story_18-2-2007_pg5_24 |título=Daily Times — Leading News Resource of Pakistan |editor=Dailytimes.com.pk |data-acceso=3/11/2008 |urlarquivo=https://archive.today/20120904074154/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=2007%5C02%5C18%5Cstory_18-2-2007_pg5_24 |dataarquivo=04-09-2012 |urlmorta=yes }}</ref> Outros proxectos de expansión permitirán ó aeroporto recibir máis de 100 millóns de pasaxeiros por ano a partir de 2020.<ref name="autogenerated1" /> O [[aeroporto de Safdarjung]] é outro campo de pouso en Delhi usado para a [[aviación xeral]].<ref name=safdur>{{cita web |url=http://gc.kls2.com/airport/VIDD |título=VIDD — Airport |dataacceso=14 de xaneiro de 2007 |obra=Great Circle Search |editor=Karl L. Swartz}}</ref>

== Cidades irmandadas ==
* {{KORb}} [[Seúl]]
* {{USAb}} [[Chicago]]
* {{ENGb}} [[Londres]]
* {{AUSb}} [[Sidney, Australia|Sidney]]
* {{MYSb}} [[Kuala Lumpur]]
* {{RUSb}} [[Moscova]]
* {{XAPb}} [[Toquio]]
* {{MNGb}} [[Ulan Bator]]
* {{RUSb}} [[San Petersburgo]]
* {{FRAb}} [[París]]
* {{ARMb}} [[Iereván]]
* {{XAPb}} [[Fukuoka]]

== Notas ==
{{listaref|30em}}

== Véxase tamén ==
{{commons|Delhi}}
{{Portal|India}}
=== Outros artigos ===
* [[Nova Delhi]]

{{Estados da India}}
{{Control de autoridades}}

[[Categoría:Delhi| ]]
[[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Historia e xeografía)]]