Vuur

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Vuur is 't gehieël van leechversjienselen en wurmdjeóntwikkeling det optruuetj wen 'n branjbaar stof 'n oxidatiereactie óngergeitj bie hoeag temperatuur. Door opwurming van genekelike materie kómme branjbaar gase vrie, die zelf ouch weer oxideren en wurmdje make, womit 't proces zichzelf in standj hèltj. De wurmdjeóntwikkeling veroearzaak convectie, 'ne verticale lóchstruim vanwaenge de wèt van Archimedes, ómdet de verhitte gasen oetzètten enne dichheid daodoor aafnump. 't Leech van 't vuur wuuertj euver 't algemein veroearzaak door hieël heite gleujendje rootdeilkes en guuef e karakteristiek vlamspectrum. De broen deiler van 't vuur waere veroearzaak door nimmieë gleujendj root det e deil van 't leech vanne vlam d'rachter absorbeertj. Bie ónbehieërsdje oetbreijing sprèk me van 'ne brandj. De klènste einheid van e vuur nump me 'n vlam. De verbranjingsprodukte vervoele d'n dampkrink en 't gevörmdje kooldioxide speeltj 'n wichtige rol bie 't breujkaseffek.

d'r Kan ouch spraok zeen van 'n direkte oxidatie van e vas oppervlak; dit wuuertj smeule genump. Bie poreus matterjale wie houtskaol kan de oxidatiereactie ouch in 't matterjaal plaatsvinje. 'ne Vónk leech op dore hoeag temperatuur, die ouch door oxidatie aan 't oppervlak get lenger in standj kan waere gehaje, wie in vuurwirk.

Toepassinge

Vuur haet väöl toepassinge, wie:

Verwurming

Verwurming van hoezer enzoea
Klaormake van aete (kaoke)

Verleechting

Fakkel
Gaaslamp
Aoljelamp
Vuurtaore
Kaes

Make van lektriciteit

Lektriciteitscentraal, gestaok mit beveurbeild aolje, gaas, biomassa of aafval.

Matterjaalbewirking

Metaalbewirking (smultje, smeie, gete)
Potbakke
Lassen
Glaasblaoze

Aandrieving

Lóchballón
Stoummesjien
Rakèt
Verbranjingsmotor

Chemische processe

Industrieel chemische processe
Pyrolyse
Aaffakkele aerdgaas
Houtskaol branje

Landjboew

Aafbranje van bósj (netuurbrandj) ter óntginning
Verbranje van stoppelen op 't veldj

Explosie

Buskruut

Rituele

Branjendje kruutse vanne Ku Klux Klan
Ieëvige vlam, veur ónger angere ónbekèndje soldaote
Gezelligheid (kampveur, vuurkörf, aopen haerd, kaesleech)
Kaesen inne Christelike kirk
Vreugdjevuur
Vuurdans
Wierouk
Olympisch vuur

Euverige

Crematie
Brandjmèrke
Vuurwirk
Vlamspectroscopie
Krieg
stunts wie vuurspieje

De minseleke behiersing vaan 't vuur

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs.

De controle euver 't veur veur praktisch dool, woort door de homo erectus in de prehistorie, oongeveer 1,6 miljoen jaor veur Christus, geïntroduceerd (ofwel nog vaan veur 't Paleolithicum of Awwe Steintied). De vreuge mins kraog vuur oet natuurleke brónne en oontwikkelde later allerlei menere um zelf vuur te make. 't Vermeuge vuur te make is uniek veur de minseleke besjaoving. D'n ierste confrontatie vaan vreug minse mèt vuur bestoond woersjijnlek oet bosbren es rizzeltaot vaan blikseminslaag. Dees waore verweustend en potentieel doejlek, meh boje ouch touwgaank bis vuur, allewel de mins dit nog neet kos behierse, laot staon aonsteke. 't Gief bewieze tot gróppe vaan de Homo eractus al 1,6 miljoen jaor geleije 't vuur einegzins oonder controle hadde. Roond 400.000 bis 250.000 veur Christus behierste ze 't in eder geval en mesjiens koste ze 't zelfs aonsteke. Roontelum 125.000 veur Christus, 'ne langen tied nao de koms vaan de modernen homo sapiens, waor 't behierse en make vaan vuur wiedverbreid en algemein. De mach vaan de mins euver 't vuur had direk en deepgaond gevolge veur de ivvelutie. Vuur besjermde lui contra bieste, zörgde veur verleechting, baoj wermde in de kaj, vergemekelde 't make vaan wèrktuig, maakde 't bereije vaan veujsel meugelek en wierde insekte en aander plaoge en krengdes aof. Vuur waor zoe nötteg veur 't bereije vaan veujsel, tot de mins 't innegs bies is dat gekook in plaots vaan raj veujsel manzjeert. Vuur nömp in de minseleke cultuur zoe'n groete plaots in, tot 't woord es metafoor weurt gebruuk veur hendeg väöl begrippe wie romantische leefde, kónflikte, deströktie en intens verlang.

Bronne

Nederlandstalige Wikipedia
Sectie De minseleke behiersing vaan 't vuur: Mark Theoaris, Man controls fire, oet 1001 ideas that changed our way of thinking vaan Robert Arp & Arthur Caplan (Librero, Londe, 2014, p. 22)