Dialettu arbenganese

dialettu da lengua lìgü(r)e
AR
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese sitadìn

L'Arbenganese (o ascì u dialettu d'Arbenga, in rife(r)imèntu au parlà sitadìn[n. 2], arbenganéize in zenese) u l'è 'n dialettu da lengua lìgü(r)e parlàu prinsipalmènte inta ciâna d'Arbenga e inta valâ du scciümme A(r)òscia, ch'u fa parte du cuscì dìtu grüppu du Lìgü(r)e du sentru punènte, dund'a l'è a varietè ciü difüsa.

Arbenganese
Âtri nómmi(ze) Arbenganéize, Arbenghéize, Arbenganeise
Parlòu inItàlia Itàlia
Regioìn Liguria
( Sann-a, stemma Imperia)
Piemonte
(Àutu, Ci(r)ixöa de Garesce, Cravaüna)
Parlànti
Totâle~10.000[n. 1]
Clasificaçión
FilogénexiLengue indueuropée
 Italiche
  Rumanse
   Rumanse de punènte
    Gallu-Rumanse
     Gallu-Italiche
      Lìgü(r)e
       Lìgü(r)e du sèntru punènte
        Arbenganese
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tütti i òmmi i nàscen in libertè e i sun pa(r)eggi in dignitè e diritti. I sun dutèi de raxùn e de cusciènsa e i l'han da fà l'ün cun l'âtru in pìna fraternitè.
(arbenganese sitadìn)

Tütti i òmmi i nàscen in libertài e i sun pa(r)eggi in dignitài e diritti. I sun dutài de raxùn e de cusciènsa e i l'han da fà l'ün cun l'âtru in pìna fraternitài.
(arbenganese fö(r)a de mü(r)aje)
Difuxùn de l'arbenganese, in selestìn e zòne de transisiùn.

Sto(r)ia

modìfica

L'arbenganese, cumme e âtre varietè da lengua lìgü(r)e, u s'è evulüu in scia base du latìn vurgâ e, prubabilmènte daa creasiùn da marca ale(r)amica, cu'u rèstu du Punènte u l'ha cumensàu a evolvise cun di carateri soi. Pe' stu fètu chi u dev'êsse stètu üna de primme varietè a adutà a tipica palatisasiùn lìgü(r)e di grüppi latìn PL, BL, FL, alantu(r)a spantegâ numma fra a Rive(r)a de Punènte e u Bassu Munferàu[1]. Cu'a sutumisciùn ai zenesi du 1251, cumm'u l'è capitàu pe'u rèstu da Rive(r)a, u l'è pe(r)ò cangiàu u codice de rife(r)imèntu, cu'e evulusiùi rivèi dòppu ch'i l'han purtàu a semejâse de ciü a quellu de Zena[2].

Scibèn che du bèllu rè(r)e, u parlà d'Arbenga u l'è ün di pochi du che e ghe sun de testimunianse scrìte fina da l'Etè de Mézzu, scibèn che inte di tèsti dunde lengua e grafìa e se mesccian au latìn. Ste testimunianse lì, ch'e rivan armenu dau Trexèntu, e sun cuntegnüe inte di papèi diferènti, cumme quellu du 1384 cun l'apaltu di travai pe' rangià u campanìn da catedrâle[3]. Da sti scrìti i se vegghen zà pa(r)eggi trèti ch'i se destaccan dau parlâ de sitè cun in'impurtante tradisiùn lete(r)a(r)ia, survatüttu Zena e Savuna, e fina quarche caratere ch'u pà ligâse a quelli d'ancöi. Fra sti lì, de spessu a -r- primma e doppu de cunsunante a vegne scrìta -l-, int'in moddu scimile aa debulèssa generâle da -r- intervucalica ch'a se tröva au dì d'ancöi e che, inte de varietè arbenganesi de l'A(r)òscia, a gh'è ancù fina d'ataccu ae cunsunante. Presempiu u gh'è, defèti, flustum du 1362, palmi du 1382, plender e plumeramente du 1384 e in segultà ancù du 1511[4]. Dau Quattrusèntu a s'è cunservâ ancù in'impurtante testimuniansa, in'u(r)asiùn aa Vèrgine du 1461, ch'a repìa u tìpu lete(r)a(r)iu de lòde a Ma(r)ìa du seculu de primma e che, a despetu di âtri scrìti du sò tèmpu, a presènta ina lengua ciütòstu sccetta e nu gua(r)i tuscanizâ, daa scritü(r)a in pò urdena(r)ia e infruensâ dau latìn, cun pa(r)egge ipercuresiùi cumme petimecto, facto, morcte, ecc ch'e sùn sègnu du cuntèstu pupulâre de dund'a l'è sciurtìa[5].

Levèi ste testimunianse ciü antìghe, besögna spetà pa(r)eggi seculi perché l'arbenganese, cumm'u l'è vegnüu au dì d'ancöi, u secce turna missu 'n sciü papê. E primme puesìe de che a se fà mensiùn, che pe(r)ò e se sun perdüe, i duve(r)ea remuntà ai ànni Trènta, scrìte daa mèstra Angioletta Romagnoli. A l'ürtimu, inti ànni Setanta, i sun sciurtìi i primmi libretti a stampa cun di cumpunimènti in arbenganese: du 1978 a gh'è l'Agendina Albenganese 1979 du Vincenzo Bolia mèntre du 1979 u l'è sciurtìu u Rime in dialetto ligure albenganese cun dui tocchi, I arbenganesi e Due lavande(r)e d’Arbenga i se saluan de mattin vixin a Senta, ch'i sun, in urdine, du 1952 e du 1953, i ciü veggi a êsse mai pübrichèi. Du 2009 u l'è pe' cuntru sciurtìu u grande Disiunai"u Arbenganeṡe, de l'Angelo Gastaldi, l'ünicu au dì d'ancöi a dispusisiùn pe'u parlà d'Arbenga[6].

Descrisiùn

modìfica

U dialettu arbenganese u l'è üna de varietè ciü impurtànti da lengua lìgü(r)e parlè inta Rive(r)a de Punènte, ligàu a l'infruènsa stu(r)icamènte esercitâ daa sitè ingàuna, pe' lungu tèmpu grande sêde vescuvìle e lìbe(r)u cumün, puntu de partènsa de vàri traffeghi ecunomichi vèrsu u Piemunte. Au de là che inta Ciâna u l'è difüsu inte âtre valè d'in gi(r)u a sta chi, cumme a valâ du Néva o a zà mensunâ valâ de l'A(r)oscia. Vèrsu levànte se pò truvà l'arbenganese fìn au paìse du Burghettu, culonia de l'Etè de Mèzzu d'Arbénga fundâ du 1288, e inta valâ du Va(r)atèlla, pe' lascià, de dòppu, u pòstu a di dialetti de transisiùn cu'u grüppu du lìgü(r)e du sentru.

Vèrsu meridiùn u gh'è u pasaggiu au dialettu a(r)ascìn, cun che i se furman di dialetti de transisiùn parlèi inta valâ du scciümme Le(r)ùn. Ciü estesa a l'è a presènsa inte l'entrutèra, lungu u cursu du turènte A(r)oscia, dund'e se pònen truvà parlèi de stàmpu arbenganese armenu fìn a l'artessa du cumün da Cêve, zà inta pruvinsa de Impe(r)ia. In'âtra variànte ligâ ciü de strêtu a stu parlà chi a l'è quella du paìse de Muntegrussu Ciàn du Lète. De dòppu A Cêve, i ghe sùn dialetti de transisiùn cun ciü infruènse de Impe(r)ia. Versu setentriùn i se incuntran i parlèi du grüppu Ligü(r)e arpìn, cumme l'urmeascu. Inte sta diresiùn chi se trövan ancù di tràtti arbenganesi inte parlè de l'âta valâ du Néva, mèntre i dialetti de l'âta valâ du Pennavaire (de Àutu e Cravaüna) i sun minimamènte infruensèi da l'urmeascu; de cuntru e frasiùi garescine de Ci(r)ixöa e de Vôte, piemuntesi, ma intu versante Ligü(r)e da Còlla de Sàn Benardu, presentan 'na mescciü(r)a cu'u dialettu garescìn, avendughe pe(r)ò 'na fòrte cumpunènte ingàuna.

Cumme pe' tante âtre varietè da lengua lìgü(r)e, pe' l'arbenganese a nu l'exìste 'na grafìa tradisunâle o ufisiâ pe' puêlu transcrìve; inti tempi ciü resènti ghe sùn stèti pe(r)ò di tentatìvi inte stu sénsu, cun a raxùn de preservà a parlâ.

Fra e vàrie prupòste se pònen vegghe, presèmpiu, a grafìa duve(r)â dau giurnalìsta e puêta Vincenzo Bolia pe'e sò òpe(r)e[7] e quella üsâ da Angelo Gastaldi intu sò Disiuna"iu Arbenganeṡe, a ciü cumpleta racòlta de pa(r)òlle in arbenganese sitadìn au mumèntu dispunìbile.

Grafìa Bolia
Létere Sòi

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e/ɛ e serâ/ e avèrta
F f
G g/dʒ
H mütta, cümme in italiàn
I i
Ï ij són du fransese "famille"
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o/ɔ o serâ/o avèrta
EU ø són de eu fransese
OEU œ són do fransese "coeur"
P p
Q k
R r
Ȓ ɹ són da r evanescénte
S s
z són da "s" de l'italian "rosa"
SC-C ʃ+ʧ són da paòlla "sc-ciümma"
SSC ʃ són de l'italiàn "sci", rinfursàu
T t
U u
Ü y són da "u" fransése
V v
X ʒ són du fransése "jardin"
Z z són da s de l'italiàn "rosa", da lezze pa(r)eggiu a ṡ
Grafìa in u[n. 3]
Létere Sòi

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e/ɛ e serâ/ e avèrta[n. 4]
F f
G g/dʒ
H mütta, cumme in italiàn
I i
Ï i: son da i lungâ
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o/ɔ o serà/o avèrta
Ö ø són de eu fransese
P p
Q k
R r/ɹ ɹ végne pa(r)égge 'otte nu marcàu o indicàu fra pa(r)èntexi
S s
T t
U u
Ü y són da "u" fransese
V v
X ʒ són du fransese jardin
Z z són da "s" de l'italiàn "rosa"
Grafìa Gastaldi
Létere Sòi

IPA/AFI

Nòtte
A a
B b
C k/ʧ
D d
E e/ɛ e serâ/ e avèrta
F f
G g/dʒ
GGN ɲ: sòn de "gn" italiàn, rinfursàu
H mütta, cumme in italiàn
I i
Ï ij són do fransese "famille"
J ʒ són du fransese "jardin"
L l
M m
N ɱ/n/ŋ
O o/ɔ o serâ/o avèrta
EU ø són de eu francese
OEU œ són do fransese "coeur", u se duve(r)a pe' marcà e c/g "dü(r)e" o inte sèrti âtri câxi
P p
Q k
R r
" ɹ són da r evanescénte
S s
z són da "s" de l'italian "rosa", intervucalica
SC-C ʃ+ʧ són da paòlla "sc-ciümma"
SSC ʃ són de l'italiàn "sci", rinfursàu
T t
U u
Ü y són da "u" fransése
V v
Z z són da "s" de l'italian "rosa", au prinsipiu de pa(r)òlle e inte sèrti âtri câxi

Moddi de dì

modìfica
  • Roa roa pe u cian che u marotu u porta u san[8]
  • Stüccu e pitüa fàn bèlla figüa
  • Se e nìvure vén dau mâ pîa u bö e vaténe a cà, se e nivure vén da a muntàgna pîa u bö e và in campàgna
  • Ciöve, baxîna, tütti i màtti vàn aa ma(r)ìna
  • Carlevâ u l'è mortu, ciüccu cumme in pòrcu, u l'ha lasciàu ai sò fiöi stuchefìsciu e faxöi
  • Vöia de travaiâ satim'adossu travàia ti che mi nu pòssu
  • Stràsse cun stràsse, pigöggi cun pigöggi
  • Ciöve, ciöve, e gaìne fan e öve

Testimunianse scrìte

modìfica

Arbenganese d'Arbenga

modìfica

Varietè arbenganesi

modìfica
Nòtte au tèstu
  1. Dètu stimàu in scia bàse da pupulasiùn de l'area interesâ (inclüsa quella de aree de transisiùn) e du dètu ISTAT in scia difuxùn de lengue regiunâli, in persentuâ, a l'ànnu 2015
  2. Ciü in generâle, pe' inclüdde intu discursu e parlè d'in gì(r)u aa Ciâna e de valè, a se duve(r)a l'espresciùn parlè arbenganesi o parlè ingàune
  3. Adatamèntu da generâle grafìa in u a l'arbenganese
  4. Ascì ê, cun in són ciü lungu
Nòtte bibliugrafiche
  1. (IT) Giulia Petracco Sicardi, 128. Ligurien (Liguria), in Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt, Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance, Lexikon der Romanistischen Linguistik, Vul. 2, Tübingen, Walter de Gruyter, 2010, pp. 117-119, ISBN 3-110-93835-9.
  2. (IT) Fiorenzo Toso, Storia della cultura ligure (PDF), in Dino Puncuh, Atti della Società Ligure di Storia Patria, Vul. 45, 119, fasc. II, Zena, Società Ligure di Storia Patria, 2005, pp. 196-197.
  3. Toso, 2009, Vul. II, p. 128
  4. Toso, 1996, p. 9
  5. Toso, 2009, Vul. II, p. 29
  6. (IT) Vincenzo Bolia (a cü(r)a de), Miniguida alla pronuncia delle parole nel dialetto ligure di Albenga, in sce liguria2000news.it, 10 dixèmbre 2010. URL consultòu l'11 seténbre 2024.
  7. Bolia, 2015, pp. 18-21
  8. (LIJIT) Ernesto Ghione, U luvu e a urpe, in Erli. Testimonianze tra storia e leggenda, Uvàda (Lisciandria), La Gazzetta Ligure, 1986, pp. 74.

Bibliugrafìa

modìfica

Ligammi de fö(r)a

modìfica