Berken-eikenbos

Berken-eikenbos
	Herfstaspect van de associatie
Syntaxonomische indeling
Klasse:	Quercetea robori-petraeae; (klasse van eiken- en beukenbossen op voedselarme grond)
Orde:	Quercetalia roboris; (orde van eiken- en beukenbossen op voedselarme grond)
Verbond:	Quercion roboris; (zomereik-verbond)
Associatie
	Betulo-Quercetum; Tx. ex Doing 1962
	Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Het berken-eikenbos of berken-zomereikenbos (Betulo-Quercetum) is een associatie uit het zomereik-verbond (Quercion roboris). Het omvat bosvegetatie op voedselarme, zeer zure, leemarme zandgronden op stagnerende bodemformaties, zoals kleilagen.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Querceto-Betuletum Tx. 1930

Duits: Birken-Stieleichenwald
Engels: Subatlantic moist acidophilous birch-oak forest
Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r45Aa03
BWK-karteringseenheid: Eiken-berkenbos (qb)

De wetenschappelijke naam Betulo-Quercetum is afgeleid van de botanische namen van twee kensoorten, de ruwe berk (Betula pendula) en de zomereik (Quercus robur).

Fysiognomie

Het berken-eikenbos vertoont een eenvoudige structuur, met een duidelijke maar in hoogte beperkte boomlaag, overwegend bestaande uit zomereik, ruwe berk en zachte berk in de gemiddelde aandeelsverhouding 3 : 2 : 1. Naarmate de bodem natter en veniger wordt, verandert die aandeelsverhouding; zomereik neemt af, ruwe berk blijft gelijk en zachte berk neemt toe; dit maakt 1 : 2 : 3.

De struiklaag is meestal ijl en soortenarm; uitsluitend sporkehout met enige regelmaat voor. Wilde lijsterbes komt daar minder regelmatig voor. Lianen zoals wilde kamperfoelie komen voor, maar klimmen niet hoog.

Ook de kruidlaag is soortenarm, maar variabel. Grassen zoals pijpenstrootje domineren, ook bochtige smele komt voor. Dwergstruiken als blauwe bosbes willen ook nog weleens voorkomen, maar niet structureel.

In de moslaag komen veenmossen wel voor, welke algemeen aangeduid kan worden als 'soms zeer soortenrijk'. Dit laatste uitsluitend wanneer de dominantie van pijpenstrootje in de kruidlaag achterwege blijft.

Subassociaties in Nederland en Vlaanderen

In het berken-eikenbos worden in Nederland vijf subassociaties onderscheiden, die wijzen op verschillen in leeftijd, voedselgehalte en vocht in de bodem.

Deze vallen uiteen in twee groepen, het vochtig berken-zomereikenbos met subassociatie molinietosum, en het droog berken-zomereikenbos dat alle andere associaties omvat.

Subassociatie cladonietosum

Een subassociatie wordt gekenmerkt door een grote rijkdom aan lichenen zoals Cladonia en andere soorten van de associatie van struikhei en stekelbrem en het korstmossen-dennenbos, een pioniervegetatie die ontstaat op zeer voedselarme, zandige en weinig ontwikkelde bodems. De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r45Aa03.

Subassociatie deschampsietosum

Deze subassociatie volgt in successie op de voorgaande, en wordt gekenmerkt door een dominantie van bochtige smele (Deschampsia flexuosa). De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r45Aa03a.

Subassociatie vaccinietosum

De derde subassociatie in deze successie, gekenmerkt door een stabilisering van de bodem, een opeenhoping van humus en een toenemend aandeel van dwergstruiken, vooral bosbessen (Vaccinium sp.). De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r45Aa03b.

Subassociatie molinietosum

Het vochtig berken-zomereikenbos is een subassociatie met dominantie van pijpenstrootje (Molinia caerulea), typisch voor vochtige standplaatsen. De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r45Aa03c.

Subassociatie dryopteridetosum

Een subassociatie die voorkomt op een verrijkte bodem, met een hoge presentie van brede- (Dryopteris dilatata) en smalle stekelvaren (Dryopteris carthusiana), veel bramen en rankende helmbloem (Ceratocapnos claviculata). De syntaxoncode voor Nederland (rVvN) is r45Aa03.

Verspreiding

Het berken-eikenbos heeft als zwaartepunt in Vlaanderen de Kempen, daarbuiten wordt het sporadisch aangetroffen in de Zandleemstreek en op zandige plaatsen in de Leemstreek.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

Ruwe berk

Zomereik

Wilde lijsterbes

Bochtige smele

Gewoon pluisjesmos

Gewoon gaffeltandmos

De associatie heeft zelf geen kensoorten. De voor Nederland en Vlaanderen belangrijkste soorten zijn:

Boomlaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kV	< 10%	tamme kastanje	Castanea sativa
kK	> 60%	ruwe berk	Betula pendula
kK	< 10%	wintereik	Quercus petraea
	> 90%	zomereik	Quercus robur
	> 30%	grove den	Pinus sylvestris
	> 20%	zachte berk	Betula pubescens
	> 10%	beuk	Fagus sylvatica

Struiklaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kV	> 60%	wilde lijsterbes	Sorbus aucuparia
	> 40%	sporkehout	Frangula alnus
	> 30%	Amerikaanse vogelkers	Prunus serotina
	> 20%	Amerikaans krentenboompje	Amelanchier lamarckii

Kruidlaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kV		> 60%	wilde lijsterbes	Sorbus aucuparia
	dS	> 70%	bochtige smele	Avenella flexuosa	subassociatie deschampsietosum
	dS	> 30%	pijpenstrootje	Molinia caerulea	subassociatie molinietosum
	dS	> 30%	blauwe bosbes	Vaccinium myrtillus	subassociatie vaccinietosum
		> 30%	struikhei	Calluna vulgaris
		< 10%	rode bosbes	Vaccinium vitis-idaea
		> 10%	pilzegge	Carex pilulifera
	dS	> 10%	brede stekelvaren	Dryopteris dilatata	subassociatie dryopteridetosum
	dS	> 10%	smalle stekelvaren	Dryopteris carthusiana	subassociatie dryopteridetosum
	dS	> 10%	rankende helmbloem	Ceratocapnos claviculata	subassociatie dryopteridetosum
		> 30%	wilde kamperfoelie	Lonicera periclymenum

Moslaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kV	> 20%	gewoon knopjesmos	Aulacomnium androgynum
kV	> 10%	geelsteeltje	Orthodontium lineare
kK	> 30%	gewoon pluisjesmos	Dicranella heteromalla
	> 70%	gewoon gaffeltandmos	Dicranum scoparium
	> 40%	fraai haarmos	Polytrichum formosum
	> 40%	bronsmos	Pleurozium schreberi
	> 30%	gewoon sterrenmos	Mnium hornum
	> 30%	gewoon peermos	Pohlia nutans

Fauna

Dit bostype is betrekkelijk arm aan gewervelde diersoorten. Te noemen zijn heikikker, gewone pad, bruine kikker en kleine watersalamander als bewoners van poeltjes. Gladde slang, esculaapslang, adder, zandhagedis en levendbarende hagedis vormen de voornaamste reptielen van dit bostype. Er zijn weinig zoogdieren die voor dit bostype kenmerkend zijn. Derhalve vormt het edelhert op tal van Europese locaties van dit bostype een belangrijke grazer. Ook wisent, eland en ree zijn in dit verband te noemen. In hun kielzog zijn bruine beer, wolf en lynx te noemen. In Nederland is door de afwezigheid van dergelijke grote grazers de bosstructuur afwijkend van die in vele andere Europese landen.

Biologische Waarderingskaart

In de Biologische Waarderingskaart (BWK) van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest staat deze associatie bekend als eiken-berkenbos (qb).

Het betreft vooral oude, goed ontwikkelde bossen op droge, voedselarme en zure zand- of zandleemgronden gedomineerd door zomereik en ruwe berk met een zeer gevarieerde ondergroei waarin pijpenstrootje een belangrijke rol speelt. Ook recente ver- of bebossingen, naaldbossen met opslag van zomereik en ruwe berk en hakhoutbossen van zomereik worden hieronder geklasseerd.

Dit vegetatietype staat gewaardeerd als 'Biologisch zeer waardevol'.

Fotogalerij

Een kleine open plek in een berken-eikenbos

Zie de categorie Betulo-Quercetum van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

J.Schaminée, K.Sýkora, N.Smits & M.Horsthuis, 2010: Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland. KNNV Uitgeverij, Zeist.
K.Sýkora, 2008: Field Guide Dutch Plant Communities. Species composition and ecology
Decleer, K. (red.), 2007: Europees beschermde natuur in Vlaanderen en het Belgisch deel van de Noordzee. Habitattypen, dier- en plantensoorten. Mededelingen van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek INBO.M.2007.01, Brussel, 584 p. ISBN 978-90-403-0267-1
L.Durwael, B.Roelandt, L.De Keersmaeker & N.Lust, 2002: Systematiek van natuurtypen voor Vlaanderen: 10. Bossen. Verslag van het Instituut voor Natuurbehoud 2002.
Cornelis J., Hermy M., De Keersmaeker L. & Vandekerkhove K. (2007): Bosplantengemeenschappen in Vlaanderen. Een typologie van bossen op basis van de kruidachtige vegetatie. Rapport INBO.R.2007.1. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek en K.U.Leuven, afdeling Bos, Natuur en Landschap in opdracht van de Vlaamse Overheid, agentschap voor Natuur en Bos, Brussel.