Orknøyjarlane
Orknøyjarlane var hovdingar og stormenn som i norrøn tid rådde over øyriket vest i havet. Kjerneområdet deira var Orknøyane og Shetland, men til ulike tider rådde dei òg over deler av «Katanes» (Caithness i Skottland) og «Sudrland» (Sutherland i Skottland), dei skotske øyane, deler av Irland og heilt sør til øya Man.
Mørejarlsætta
[endre | endre wikiteksten]Dei første, kjende orknøyjarlane høyrde til i Mørejarlsætta. Det er ei hypotese at Ragnvald Mørejarl, som ættling i ei «sjøkongeætt» i røynda var arvingen til eit etablert, sjølvstendig sjørike på Orknøyane. Kanskje var ikkje Sigurd jarl den mektige den første orknøyjarlen, men rett og slett berre den første som sogeskrivarane på 1200-talet hadde kunnskap om. Den første som er nemnt i sogene som hadde hadde herredømet over Orknøyane, var Ragnvald Mørejarl (han levde på 800-talet og døydde omkring 892), og dei fleste av jarlane fram til om lag 1231 kunne rekne ætta si attende til han. Det norrøne sogeverket orknøyingasoga vart nedskrive omkring år 1200 og handlar om livet til jarlane i denne perioden:
Jarlane var i tida fram til 1468 ofte underordna kongane i Noreg, men til tider òg kongane i Skottland for områda på det skotske fastlandet. Det er likevel noko uvisst i kor stor grad dei første orknøyjarlane var underlagt norsk herredøme. Den eldste kjelda som gir oss konkret opplysning om dette, er Beretningen om Hamburg stift[1] av Adam av Bremen, der det i tredje bok, kapittel 17, blir sagt at kong Harald Hardråde la under seg øyane i 1066, då han hadde lagt ut på hærferd for å erobre England.
| Namn | Fødd/død | Ætteband | Styringsperiode (om lag) | Tilleggsopplysninger |
|---|---|---|---|---|
| Sigurd Øysteinsson (Sigurðr inn riki) |
Døydde i 880-åra | bror til Ragnvald Mørejarl | 875-880-åra | |
| Guttorm Sigurdsson | Døydde i 880-åra | son til Sigurd Øysteinsson | 880-åra | Døydde barnlaus |
| Hallad Ragnvaldsson - |
- | son av Ragnvald Mørejarl | Omkring 890 | — |
| Einar Ragnvaldsson (Torv-Einar) |
død omkring 910/945 | Son av Ragnvald Mørejarl | før 892-910/945 | Halvbror til Gange-Rolv og Tore Teiande jarl |
| Arnkjell Einarsson - |
død 954 | Son av Torv-Einar | med broren Erlend 910-954 med broren Torfinn -954 |
Fall i slaget ved Stainmore.[2] |
| Erlend Einarsson - |
død 954 | son av Torv-Einar | med broren Arnkjell -954 med broren Torfinn -954 |
Fall i slaget ved Stainmore |
| Torfinn Einarsson (Torfinn Hausakljuv) |
-963 | son av Torv-Einar | med broren Arnkjell -954 med broren Erlend -954 aleine 954-963 |
Engelsk tilnamn: SkullSplitter |
| Arnfinn Torfinnsson - |
son av Torfinn Einarsson | 963-970-åra | Vart drepen på Murkle, Caithness | |
| Håvard Torfinnsson (den årsæle) |
son av Torfinn Einarsson | 970-åra | Vart drepen på Steinsnes på Rossøy | |
| Ljot Torfinnsson - |
son av Torfinn Einarsson | fram til omkring 980 | - | |
| Lodve Torfinnsson - |
son av Torfinn Einarsson | 980-991 | - | |
| Sigurd Lodvesson (Sigurd Digre) |
960-1014 | son av Lodve Torfinnsson | 991-1014 | Fall i slaget ved Clontarf |
| Sumarlide Sigurdsson - |
son av Sigurd Lodvesson | med broren Bruse 1014-1016/1018 med broren Einar 1014-1016/1018 |
- | |
| Bruse Sigurdsson - |
— | son av Sigurd Lodvesson | med broren Sumarlide 1014-1016/1018 med broren Torfinn til 1031/34 |
|
| Einar Sigurdsson (Einar Vrangmunn) |
—1020 | son av Sigurd Lodvesson | med broren Sumarlide 1014-1016/ med broren Torfinn til 1020 |
Vart drepen av Torkjell Fostre |
| Ragnvald Brusesson |
—1046/47 | son av Bruse Sigurdsson | med Torfinn Sigurdsson 1036-1046/47 | Vart drepen av Torkjell Fostre |
| Torfinn Sigurdsson (den mektige) (den rike) |
1009—1065 | son av Sigurd Lodvesson | med broren Einar 1016-1020 med broren Bruse 1016-1031/34 med brorsonen Ragnvald 1036-1046 aleine 1046-1065 |
Gift med Ingebjørg, dotter av Finn Arnesson (jarl i Halland) |
| Erlend Torfinnsson - |
—1098 | son av Torfinn Sigurdsson | med broren Pål 1064-1098 | Døde i Bergen 1098 |
| Pål Torfinnsson - |
—1098 | son av Torfinn Sigurdsson | med broren Erlend 1064-1098 | Døde i Nidaros 1098 |
| Sigurd Magnusson (Jorsalfare) |
1090-1130 | son av Magnus Berrføtt | 1098-1103 | Norsk konge i tida 1103-1130 |
| Håkon Pålsson - |
1080—1123 | son av Pål Torfinnsson | med Magnus 1108-1115 | |
| Magnus Erlendsson (den heilage) |
1080—1115 | son av Erlend Torfinnsson | med Håkon 1108-1115 | |
| Harald Håkonsson (Slettmæle) |
—1127 | son av Håkon Pålsson | med Pål 1123-1127 | |
| Pål Håkonsson (Fåmælte) |
—1136 | son av Håkon Pålsson | med Harald 1123-1127 åleine 1127-1136 med Ragnvald 1136 |
|
| Ragnvald Kale Kolsson (den heilage) |
1100-1158 | son av Kol Kalesson | åleine til 1136-1138 med Harald Maddadsson 1138-1151 med Erlend 1152-1156 med Harald Maddadsson 1151-1158 |
|
| Harald Maddadsson (den gamle) |
-1206 | son av Maddad, mormaer av Atholl | med Ragnvald 1138-1151 Erlend 1153-1156 Harald Eiriksson -1198 åleine -1206 |
Morfar hans var Håkon Pålsson |
| Erlend Haraldsson - |
-1156 | son av Harald Håkonsson (Slettmæle) |
med Harald Maddadsson og Ragnvald Kolsson 1153-1156 |
|
| Harald Eiriksson (Harald Unge) |
-1198 | son av Ingrid (Ingegjerd) og Eirik Stagbrell |
med Harald Maddadsson 119?-1198 | dotterson til Ragnvald Kale Kolsson |
| David Haraldsson - |
-1214 | son av Harald Maddadsson | med Jon Haraldsson 1206-1214 | |
| Jon Haraldsson - |
-1231 | son av Harald Maddadsson | med David Haraldsson 1206-1214 aleine 1214-1231 |
I 1266 selde kong Magnus Lagabøte Sudrøyane (Hebridane) og Man til den skotske kongen (Perthtraktaten). I 1468 vart Orknøyane pantsett til den skotske kongen av Kristian I av Danmark/Noreg og i 1469 Hjaltland (Shetland). Øyane vart seinare ikkje løyst ut.
Jarletittelen
[endre | endre wikiteksten]Når hovdingane i Mørejarlsætta hadde tittelen «jarl», blir dette ofte sett synonymt med «kongens jarl» - noko som er ei historisk mistolking. «Jarl» er ein eldgamal, sjølvstendig hovdingtittel som truleg er eldre enn konge-tittelen.[a] Den eldste nemninga blir oftast gitt tydinga «fri mann av god ætt og høg byrd», men ordet skriv seg òg frå stammenamnet heruler.[4] Orknøyjarlane kalla seg opphavleg for «jarl» fordi det var ein nedarva tittel i deira ætt, til liks med jarlane i Håløygeætta. I styringstida til kong Olav Haraldsson vart det sagt at Orm Eilivsson var jarl og at det skulle vere berre éin jarl om gongen i Noreg. Orknøyjarlane kom ikkje inn under denne «regelen» og vart like fullt kalla jarlar sjølv etter at dei reelt sett vart underordna norske kongar.
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ Adam av Bremen Beretningen om Hamburg stift Aschehoug (1993) ISBN 82-03-20028-1
- ↑ "Stainmore, battle of,". Retrieved 27 January 2014.
- ↑ Alexander Bugge: Norges historie (1910) 1. bind, anden del, s. 122
- ↑ Etymologisk ordbok Falk og Torp
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]- Orknøyingasoga omsett av Gustav Indrebø (Oslo 1929)
- Orknøyingenes saga omsett av Anne Holtsmark (Oslo 1970)
- Fragmentary Annals of Ireland CELT University College Cork
- A Timeline of Early Orkney History orkneyjar.com
- Viking Orkney
Referansefeil: <ref>-merke finst for gruppenamnet «lower-alpha», men inkje samsvarande <references group="lower-alpha"/>-merke vart funne