Oran

وهران
Wahrān

País	Argeria
Superfícia	64 km²
Populacion	609 940 (2008)
Latitud	35° 42' N
Longitud	0° 38' O
Localizacion de la vila en Argeria

Oran (en arabiوهران, Wahrān, «dels dos leons») es una vila del nòrd-oèst d'Argeria, situada sus la broa de Mediterranèa. Amb prèp de 700 000 abitants poiriá venir la segonda vila del país. Es la capitala de la wilaya (província) d'Oran.

Istòria

Se mostrèt un abitat preïstoric dins la zona per las escavacions arqueologicas dels sègles XIX e XX. Que se descobrigèron d'artefactes d'ominids a Tighennif prèp de Mascara remontant a 400 000 ans, e l'ocupacion de las baumas del Quartièr, de Kouchet El Djir, e las carrièras d'Eckmühl, remuntant al paleolitic e neolític. Uns 21 000 ans enrè nasquèt lo grop dels iberomauritans; a prèp de 120 km al sud-oèst d'Oran, dins la region d'Ojda, la bauma de Taforalt conten lo jaç mai important d'aquela epòca. Aquela civilizacion s'espandigava pel Magrèb abans de se mesclar progressivament vèrs la mitat del millenni IX AbC amb las populacions capsianas per formar los aujòls dels berbèrs e toarègs.

Mai tard s'installèron de colonias fenecianas que demòra una immensa necropòli dicha dels andaloses, del perpòde punic entre los sègles VI e I AbC. Los fenicians faguèron un establiment comercial a Madagh a l'oèst d'Oran; los romans devolopèron lo luòc de Portus Magnus a 40 km a l'èst, dins la vila actuala de Bethioua. Benlèu lo pòrt de Marsa al-Kabir (Mers-el-Kébir) èra alara Portus Divini. La region d'Oran èra nomenada Unica Colonia e èra reputada per la doçor de la vida quotidiana e la prosperitat; fòrça estatuas anticas trobadas dins l'Oranés son conservada al musèu d'Ahmed Zabana. Al sègle II la region vegèt una immigraciin josièva dempuèi la Cirenaïca e Egipte, e del rèsta de Magrèb. La preséncia romana conduguèt a l'arribada de cristians al segle IV coma lo mòstran los rèstas qu'uns son conservats al muèeu d'Oran. Aquela emigracion induguèt l'arribada tardièra dels primièrs josièu pendent lo Bas Empèri, d'en primièr dins las vilas de la còsta. A la casuda de l'Empèri la vila se despoblèt a causa de l'ocupacion dels vandals en 445, de la reconquèsta pels Bizantins en 533, de la pèsta del temps de Justinian a partir de 541 e fin finala de la conquèsta arabia en 645.

Orania

Oran foguèt fondada pels comerçants arabis venent de Al Andalús al començament del sègle X (903), prèp de la baia de Marsa al-Kabir, benlèu Portus Divini. A l'epòca l'imamat kharigita de Tahert (dinastia rustamida) s'acabava e s'esfonrèt pauc aprèp. E Oran se trobèt al centre del conflicte entre los fatimidas, los nòus senhors, e los omeias de Còrdoa. En 910 e 954 la vila foguèt destruïda e sempre reconstruïda.

En 1081 tombèt dins las mans de Yússuf ibn Taichfin lo cap almoravit; aqueles la tenguèron fins a 1145. Coma la autras vilas costièras patiguèt del cambi del comèrçi e de la rota de l'aur cap a Marraquèsh e de segur de las atacas normandas que qu'ataquèt Bugia la capitala hammadida. En 1145 passèt als almohadas fins a que demòre dins los domènis dels seus vassals los zayyanidas o abdalwaditas de Tlemcen, que jos Yaghmurassan foguèron reconeguts coma senhors del Magrèb central (1235). Oran venguèt lo centre del comèrçi amb Al Andalús mercés al seu pròpi pòrt e aquel de Marsa al-Kabir, fòrça pròcha. Venguèt alara, amb Hunayn, lo principal luòc maritim del Magrèb central unificat pel govèrn de Tlemcen, entre lo Muluya e lo sud de la Cabilia.

Pendent lo sègle X Ibn Hawkal descriguèt un pòrt fòrça actiu qu'exportava de blat. Al sègle XI al-Bakri segnalèt que lo pòrt èra dotat d'una granda rada aparada dels vents. Al-Mukaddasi a la fin del sègle X e al-Idrisi al sègle XII, se mostrèron surpreses pel trafec intens del pòrt. L'almohade Abd al-Mumin constituiguèt una flota a Marsa al-Kabir. Al començament del sègle XV Leon l'African escriguèt que lo pòrt de Mars al-Kabir aviá pas de parelh dins lo mond entièr. La vila, al costat del pòrt, èra descricha coma activa, dispausant de fabricas e basars; al-Idrisi disiá qu'èra rodejada de jardins (òrts) e de molinas. Leon l'African avaluava la populacion en sièis mil fuòcs (30 000 abitants) una partida de josieus arribats subretot aprèp 1391 quand comencèron las persecucions sagnantas dels castelhans; la vila s'espandigava cap als barris a Kaguenta, al delà del riu Ras al-Ayn. Vila aparentament independenta mas jol contraròlte de Tlemcen, ensejava coma las autras de compensar la bassa de l'activitat comerciala.

A la fin del sègle XIII, la vila aculhèt un grand nombre de josieus malhorquins aprèp de la presa de l'illa de Malhòrca pels reis de la Corona d'Aragon, que contribuiguèron a la prosperitat de la vila. A la mitat del sègle XIV (1347) casèt un temps dins las mans dels marinidas. En 1437 venguèt vassala dels hafsidas. Aprèp la dubertura de las rotes comercialas portuguesas de l'Atlantic (que rendèt inutila la traversada del Sahara) e la casuda del reialme de Granada, dins la Peninsula Iberica, Oran comencèt a declinar, venguent un amagat de piratas.

En julhet de 1501 foguèt atacada pels portugueses. En 1505 los castelhans capitanejat per Pere Navarro conqueriguèron Marsa al-Kabir e Oran (17 de mai de 1509). La populacion tombèt a 3 500 abitants la mitat militars; la tancadura de la vila als musulmans mermèt encara la populacion; los josieus foguèron convertits de fòrça o expulsats. Prèp d'Oran los castelhans derrotèron lo pirata otoman Arudj, qu'aviá prés d'Argièr. A Tlemcen los castelhans avián installat un rei vassal en 1509 e en 1517 los otomans encerclèron l'emir e pausèron sul tròn Abu-Hammu III (1517 - 1527). Khayr al-Din Barba-rossa, fraire d'Arudj, capitèt a establir un Estat al Magrèb central expulsant los abdalwaditas en 1550 e pausant sul tròn a al-Hàssan ibn Abi-Muhàmmad (1550-1555) amb que s'acabèt la dinastia. Lo governador espanhòl comte d'Alcaudete, faguèt un pacta amb los marroquins en 1554, e podèron conservar Oran que dominèron pendent dos sègles levat una corta dominacion otomana, venguèt un "praesidio" amb lo fòrt de la Santa Crotz dominant lo pòrt e la vila; aquel fòrt, coma aquel de Sant Andreu, lo Burdj al-Hawdi e las Pòrtas de Canastèl e d'Espanha son encara visibles a l'ora d'ara. L'òrt a l'entorn que foguèt fòrça redusit pendent lo domèni espanhòl foguèt confiat a la tribú aliada dels Banu Amir ("Los Moros de Patz").

En 1707 foguèt atacada pels marroquins de Mulay Ismail e en 1708 pel bei turc Mustafa ben Yusef (Bey Bu Shalagham), que l'ocupèt (2 de genièr de 1708); alara l'activitat portuària reviscolèt, mas quand tornèron los espanhòls lo 1 de julhet de 1732 dins una expedicion capitanejada per José Carrillo de Albornoz comte de Montemar. En 1770 la vila aviá 532 ostals particulièrs e 42 edificis, amb una populacion de 2 317 abitants e 2 821 deportats liures. Entre 1780 e 1783, Carles III prepausèt un escanbi de la vila a Anglatèrra per Gibartar. En 1790 partiguèt un terratrem que la damatjèt seriosament causant tres mil mòrts; la vila èra tròp dangierosa de mantenir e tròp onerosa de reconstruire pel rei Carles IV; pendent un an negocièt amb lo dei d'Argier per la seuna cession; aprèp un nòu sètge e un segon terratrem que desorganizèt las defensas, lo 12 de setembre de 1791 signèt un tractat segon que los espanhòls evacuèron la vila en 1792, ne prenguèt possession lo bei de Mascara Kul-Oghlu Muhammad ibn Othman, dich Muhammad al-Kabir (Muhammad el Gran); alara depassava pas los dotze mil abitants. Muhammad transportèt la capitala del beylik de l'oèst e comencèt la reconstruccion, atreuent los rurals de la zona, josieus e musulmans d'autras vilas. Lo 8 d'octobre de 1792 concediguèt diversas favors al josieus per los atreure. La vila tornèt trobar una certana activitat e una limitacion de piratariá. En 1794 patiguèt d'una epidèmia de pèsta e la vila tornèt a se despoblar.

Lo 4 de genièr de 1831, lo general comte Charles-Marie Denys de Damrémont, cap de l'expedicion francesa, dintrèt a Oran. En 1832 se faguèt qualques combats amb las tropas d'Abd al-Kader fòra de la vila. L'armada francesa damatjèt fòrça la vila, subretot los ostals de fusta destruïdas per obtenir de lenha, mas tanben al patrimòni de tota l'epòca musulmana. Lo 6 de genièr de 1834 lo tractat amb Abd al-Kader establiguèt un cònsol d'aquela dins la vila. Lo 31 de genièr de 1838 foguèt enartada en comuna. Aprèp la rendicion d'Abd al-Kader la vila a declinar, e capitava pas lo nivèl de populacion anteriora fin a 1872. La populacion europèa e josièva venguèt majoritària (e lo demorèt fins a la independéncia)

Desbarcament del moros a Oran aprép l'expulsion de la peninsula espanhòla en 1609.

A partir de 1890, la vila comencèt a créisser de contunh depassant los cent mil abitants amb lo cambi de sègle. D'èrsas succesivas d'emigrants musulmans faguèron pujar la populacion arabi: 25 000 en 1926, 45 000 en 1936 e 85 000 en 1948. Pasmens las populacions musulmana e europèa, vivian segregadas; los quartièrs musulmans èran la Medina Jdida (Madina Djadida o Vila Nòva) e los quartièrs del sud e sud-oèst coma al-Hamri, Medioni, Petit Lac, Planteurs, Victor Hugo, Cité Petit e Eckmuhi.

Lo 8 de novembre de 1942 se debanèt a Argièr, Casablanca e Oran, l'operacion Torcha. Aprèp dos jorns de combats entre las fòrças del Regim de Pétain e los aliats, fòrça superiors, Oran capitulèt (10 de novembre).

L'1 de mai de 1952 i aguèt de trobles; en novembre de 1954 esclatèt la guèrra; Larbi Ben M'Hidi capitèt la wilaya qu'englobava tota l'Orania (en 1957 li succediguèt Boussouf); Ahmed Zabana prenguèt lo comandament a Zahana (Saint Lucien) a 32 km d'Oran. Lo 8 de novembre de 1954 a 40 km se debanèt la batalha de Ghar Boudjelida douar Chorfa a El Gaada , e Zabana foguèt fach presonièr, condemnat a mòrt e executat. Del 9 al 13 la visita de De Gaulle a la vila va provoquèt de manifestacions e trebolum amb de mòrts. Lo « non » al referendum de 1961 provoquèt un estat de sètge e comencèron lo incidents a Oran fomentats pel FLN, amb 25 mòrts. L'OAS èra fòrta dins la vila e atacava los musulmans e franceses en desacòrdi. Foguèt lo darrièr recapte de l'organizacion; en decembre de 1961 l'OAS tuèt lo colonel Rançon, cap del 2ⁿ Burèl d'Oran. En 1962 quand los franceses acceptèron per referendum lo principi d'autodeterminacion, los afrontaments entre europèus e musulmans esclatèron a Oran; lo 13 de genièr de 1962 un escabòt de l'OAS executèt tres membres del FLN a la preson d'Oran, e l'endeman 4 fugitius foguèron assassinats. A la prima e l'estiu los europèus e musulmans se liurèron als piègers orrors de la guèrra fin finala l'OAS d'Oran capitulèt.

Al cens de 1954 la populacion èra de 104 000 personas e la josièva e europèa de 171 000. Fins a 1962 demorèt la vila mai europèa d'Argeria.

Lo 5 de julhet de 1962, alara que lo país celebrava l'independéncia se produguèt lo chaple d'Oran; los musulmans se lencèron contra los occidentals e lo general Katz refusèt d'intervenir. Lo luòctenent Rabah Kheliff, musulman de 29 ans, amb 300 soldats, rebutèt un destacament de l'Armada de Liberacion Nacionala e podèt liberar a 400 europèus retinguts coma ostatges; condemnat a mort per lo FLN, fugiguèt en França. Los acòrdis d'Evian prevesián la demorança d'una basa navala a Mers El-Kébir pendent 15 ans (foguèt remandada en 1967).

Ara es un pòrt comercial situat al centre d'una importanta zona industrial. Es sèti universitari. Oran es una de las pòrtes d'Argeria. Es ligada per via maritima e aeriana Alacant.

La vila se degradèt fòrça dempuèi l'independéncia, poluida, plena de marginalitat e brutitges e amb edificis centenaris precolonials desmantenguts que menaçan roïna.

Fonts

Una partida de las donada istoricas e demograficas venon de l'Enciclopèdia de l'Islam, article Wahran, XI, p. 54 a 57

Bibliografia

• (fr)E. Cruck (1959). Oran et les témoins de son passé, Heintz Frères
• (fr) P. Ruff. La domination espagnole à Oran, 1554-1558, Editions Bouchène
• (fr)Albert Camus. La peste se déroule à Oran
• (fr)Yann Arthus-Bertrand (2005). L'Algérie vue du ciel
• (fr)Pierre Jean-Rémy. Algérie, bords de Seine
• (fr)Norbert Régina La femme immobile
• (ca)Joan-Daniel Bezsonoff. Les lletres d'amor no serveixen de res