Wojciech Marczewski
Wojciech Szczęsny Marczewski[1] (ur. 28 lutego 1944 w Łodzi)[2] – polski reżyser i scenarzysta, nauczyciel akademicki, odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Data i miejsce urodzenia |
28 lutego 1944 |
---|---|
Zawód | |
Współmałżonek | |
Odznaczenia | |
Początkowo współpracował ze Studiem Małych Form Filmowych Se-Ma-For oraz Wytwórnią Filmową „Czołówka”, a następnie – w ramach Zespołu Filmowego „Tor” – nakręcił cenione przez krytyków filmy o dojrzewaniu w opresyjnych systemach: Zmory (1978) osadzone w czasach Kulturkampfu w zaborze pruskim oraz Dreszcze (1981, nagroda FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie). Kolejny film w jego dorobku, Ucieczka z kina „Wolność” (1990), otrzymał Złote Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych. Marczewski jest też autorem Weisera (2000) na podstawie powieści Pawła Huellego oraz wykładowcą w założonej w 2002 roku Mistrzowskiej Szkole Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy. Laureat licznych honorowych wyróżnień, przyznanych między innymi przez Stowarzyszenie Filmowców Polskich oraz organizatorów Tarnowskiej Nagrody Filmowej.
Życiorys
Młodość i wykształcenie
W roku 1962 rozpoczął studia w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej[2], na wydziale reżyserii. Po dwóch latach przerwał je i rozpoczął naukę na Uniwersytecie Łódzkim, studiując filozofię i historię. Znów nie wytrzymał jednak więcej niż trzy semestry nauki. Parał się pracą fizyczną przy rozwożeniu węgla i dopiero pod naciskiem rodziców wrócił do łódzkiej szkoły filmowej. Ukończył ją w 1969 roku, ale bez dyplomu nie mógł kręcić filmów kinowych. Ostatecznie otrzymał czwartą, najniższą kategorię reżyserską, co pozwalało mu realizować filmy telewizyjne[3] . Swój okres nabywania wykształcenia wspominał bardzo negatywnie: „Miałem poczucie, że wszystkie szkoły są represyjne, wprowadzają podział na mądrego nauczyciela i głupiego ucznia”[3] . Początkowo pracował w łódzkim Studiu Małych Form Filmowych Se-Ma-For, gdzie powstał jego krótkometrażowy film aktorski z elementami animacji, Lekcja anatomii (1968)[4].
Twórczość filmowa
Okres PRL-u
W Wytwórni Filmowej „Czołówka”, w której został ostatecznie zatrudniony, przyczynił się do powstania kilku filmów telewizyjnych. Pierwszy z nich, Podróżni jak inni (1969), dotyczył współpracy francuskiego ruchu oporu podczas II wojny światowej, który miał współpracować z polskim podziemiem[5]. Podobny temat dotyczył serialu telewizyjnego Odejścia, powroty (1973), na podstawie przeżyć autentycznego uczestnika polskiego ruchu oporu w czasie okupacji hitlerowskiej[6].
Po epizodzie w „Czołówce” Marczewski dołączył do Zespołu Filmowego „Tor”, gdzie początkowo nakręcił dwa filmy telewizyjne. Wielkanoc (1974) również była osadzona w realiach II wojny światowej; tematem filmu były losy pary małżeńskiej na tyłach frontu w 1944 roku[7]. Bielszy niż śnieg (1975) stanowił portret pisarza u schyłku życia, który stał się bezwolnym narzędziem w rękach izolującej go żony. Bielszy niż śnieg miał być inspirowany biografią Jerzego Szaniawskiego, faktycznie izolowanego przez małżonkę w Zegrzynku[8]. Oba filmy reżyser uznawał za najgorsze w swojej karierze[9] . Marczewski odpowiadał także za dwa spektakle Teatru Telewizji: Przecież ty nie żyjesz (1977) Morgan Elaine oraz Idola (1977) Ireneusza Iredyńskiego[10].
Następnie Marczewski rozpoczął prace nad swym pierwszym pełnometrażowym filmem fabularnym. Zmory (1978), adaptacja powieści Emila Zegadłowicza, powstały we współpracy z czeskim scenarzystą Pavlem Hajnym. Tematem Zmór jest czas dojrzewania i kształtowania charakterów młodych polskich ludzi w opresyjnym systemie nauczania podczas Kulturkampfu w zaborze pruskim. Bohater filmu, Mikołaj Srebrny (podwójna rola Tomasza Hudźca i Piotra Łysaka), zachowuje obojętność wobec konfliktu między kadrą nauczycielską a kolegami ze szkoły, a nawet odreagowuje opresyjność nauczania poprzez masturbację, która prowadzi do poczucia winy i tytułowych nocnych koszmarów[11]. Zmory okazały się wielkim sukcesem artystycznym. Film zdobył Srebrne Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, Nagrodę im. Andrzeja Munka oraz nagrodę OCIC na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Sebastián[12].
Po Zmorach Marczewski zdecydował się nakręcić film telewizyjny Klucznik (1979) na podstawie sztuki Wiesława Myśliwskiego. Klucznik miał już charakter bardziej polityczny; jego akcja toczy się w 1945 roku, podczas wojny domowej w Polsce (1944-1947), kiedy chłopi pracujący dla ziemianina (Tadeusz Łomnicki) odmawiają mu posłuszeństwa. W obliczu stopniowej utraty dworskiego majątku ziemianin kusi swojego wiernego klucznika (Wirgiliusz Gryń) perspektywą przejęcia dworu ocalałego z wydarzeń wojennych. W ostatniej scenie filmu klucznik zasiada na tronie swojego dawnego żywiciela[13]. Marczewski w tym przypadku zmienił zakończenie sztuki Myśliwskiego, w którym klucznik w obawie o przyszłość zarzuca ziemianinowi oszustwo[14].
Jeszcze wyrazistszym manifestem politycznym Marczewskiego były Dreszcze (1981), nakręcone tym razem według autorskiego scenariusza. Bohaterem Dreszczy – tak jak w Zmorach – jest chłopiec (ponownie obsadzony przez Hudźca), który po aresztowaniu jego ojca przez Urząd Bezpieczeństwa w czasach stalinizmu zostaje wysłany na obóz szkoleniowy. Tam przeżywa nieodwzajemnioną erotyczną fascynację druhną-przewodniczką (Teresa Marczewska, żona reżysera)[15]. Dreszcze zdążyły mieć premierę w listopadzie 1981 roku, lecz wskutek wprowadzenia w Polsce stanu wojennego zostały zdjęte z ekranów[16].
Po transformacji ustrojowej
Dopiero w obliczu transformacji ustrojowej Marczewski mógł zrealizować projekt, który był najbardziej zuchwałą krytyką systemu komunistycznego w jego karierze. Ucieczka z kina „Wolność” (1990) czyniła głównym bohaterem wyrachowanego cenzora (Janusz Gajos), który usiłuje dociec, dlaczego postaci z propagandowego filmu historycznego na ekranie tytułowego kina buntują się przeciwko fałszowi scenariusza. Na użytek filmu, po długich pertraktacjach, Marczewski uzyskał zgodę Woody’ego Allena na wykorzystanie za darmo fragmentów filmu o podobnej tematyce, Purpurowej róży z Kairu (1983)[3] . Ucieczka z kina „Wolność”, choć jej sam ton bynajmniej nie był triumfalny[17], odniosła kolejny sukces festiwalowy. Na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych film otrzymał pięć statuetek, w tym Złote Lwy dla najlepszego filmu i Złotą Kaczkę czasopisma „Film”[18]. Był to na początku lat 90. XX wieku jedyny polski film polityczny, który cieszył się żywym zainteresowaniem widowni i krytyków[19].
Następny utwór w dorobku Marczewskiego, przygotowywany przez pięć lat Weiser (2000)[20], był adaptacją powieści Weiser Dawidek, napisanej jeszcze w 1984 roku przez Pawła Huellego. Reżyser dokonał sporych zmian w scenariuszu, nadając historii tytułowego żydowskiego chłopca charakter własnych pokoleniowych wspomnień (akcja została przesunięta do roku 1968, Marczewski przeniósł też akcję filmu z Gdańska do rodzinnego Dolnego Śląska)[21]. Głównym bohaterem filmu i alter ego reżysera jest Paweł Heller (Marek Kondrat), ceniony dźwiękowiec, który po powrocie z Niemiec w latach 90. w Polsce zanurza się we własnych wspomnieniach z dzieciństwa i próbuje dociec, co stało się z Dawidkiem (Andrzej Basiukiewicz). Weiser został przyjęty bez entuzjazmu. Kontrowersje budziło wymazanie z filmu wszelkich odniesień do żydowskości tytułowej postaci, które były obecne w powieści[22]. Tadeusz Lubelski, doceniając wyrafinowaną strukturę filmu, pisał mimo to: „Wojciech Marczewski wciąż jest niezastąpionym w naszym kinie przewodnikiem inicjacji. Jako portrecista swego pokolenia na razie mnie jednak nie przekonał”[23] .
W trakcie prac nad Weiserem Marczewski zdołał jeszcze nakręcić film telewizyjny Czas zdrady (1997), adaptację dramatu scenicznego Witolda Zalewskiego Coś za coś o włoskim pisarzu Niccolò Machiavellim. Film otrzymał Nagrodę Specjalną Jury oraz nagrodę za montaż dla Milenii Fiedler na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych[24].
Działalność okołofilmowa
Był wiceprezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich w latach 1978–1983[2]. W latach 1989–1991 Marczewski był członkiem Komitetu Kinematografii. Wyjechał do Wielkiej Brytanii w 1991 roku[2], w okresie 1992–1994 kierował Wydziałem Reżyserii Narodowej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Wielkiej Brytanii (The National Film and Television School)[4]. Jest współzałożycielem i jednym z głównych wykładowców Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy, która swoją działalność rozpoczęła w 2002 roku[4][25]. W październiku 2011 roku został powołany do Rady Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej[26].
Poglądy
Jako swoje ulubione filmy Marczewski wskazywał Rozmowę i Ojca chrzestnego Francisa Forda Coppoli, Zawód: Reporter Michelangela Antonioniego, Mechaniczną pomarańczę i Lśnienie Stanleya Kubricka, Fortepian Jane Campion, Manhattan Woody’ego Allena; cenił sobie również Zimną wojnę Pawła Pawlikowskiego[27].
Życie prywatne
Wojciech Marczewski jest mężem aktorki Teresy Marczewskiej z domu Kamińskiej, ojcem aktora Macieja Marczewskiego i reżysera Filipa Marczewskiego[28].
Styl filmowy
Tadeusz Lubelski w swym studium twórczości Marczewskiego argumentował, że kino reżysera konsekwentnie unikało powiązań z jakąkolwiek polską formacją artystyczną. Zdaniem Lubelskiego reżyser „nie należał ani do »rejestracyjno-publicystycznego«, ani »kreacyjnego« skrzydła moralnego niepokoju. Od początku był osobny”[29]. Lubelski argumentował także, iż wyróżnikiem dzieła Marczewskiego są opowieści o dziecięcej inicjacji polegającej na przejściu w dorosłość (Zmory, Klucznik, Weiser)[30], co dla reżysera staje się momentem wypowiedzi autobiograficznej[31]. Najbardziej optymistycznym wariantem tejże inicjacji jest końcówka Zmór, w których bohater dojrzewa emocjonalnie i jest gotów do dorosłego życia; w Dreszczach przeciwnie – pobyt w obozie szkoleniowym wyniszcza samodzielność protagonisty, zarażonego stalinizmem[32]; nawilżony obraz „płaczącego Marksa” w końcówce filmu dowodzi, że protagonista Dreszczy na zawsze stanie się propagandystą[33]. Na koniec w Weiserze główny bohater powraca do krainy dzieciństwa, bezskutecznie próbując rozwikłać zagadkę zniknięcia Dawidka[34].
W Ucieczce z kina „Wolność” odnajdywano z kolei dzieło postmodernistyczne (Miłosz Stelmach)[35] lub późnomodernistyczne (Marcin Adamczak)[36], w którym reżyser posługiwał się świadomymi cytatami z kultury elitarnej (Requiem Wolfganga Amadeusa Mozarta, Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa) oraz popularnej (Purpurowa róża z Kairu)[37]. Akcentowano też autotematyzm Ucieczki jako filmu podejmującego temat relacji zmysłowej między odbiorcą a dziełem kinowym (Łucja Demby)[38]. Jako podsumowanie swojego filmowego credo Marczewski wskazywał, żeby młodzi twórcy przed zrobieniem filmu dobrze zrozumieli swoich bohaterów oraz opowiadaną przez siebie historię: „Przestrzegam studentów, że nie wolno im robić filmów o Eskimosach, jeżeli nie przebywali wśród nich i nie wiedzą, co tym ludziom się śni: śnieg po horyzont czy palmy na plaży? Dopóki tego nie rozumieją, napiszą tylko zewnętrzną powłokę opowieści”[39].
Filmografia
Rok | Film | Reżyser | Scenarzysta | Producent | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|
1968 | Lekcja anatomii | film animowany | |||
1969 | Podróżni jak inni | film telewizyjny | |||
1972 | Odejścia, powroty | film telewizyjny | |||
1974 | Wielkanoc | film telewizyjny | |||
1975 | Bielszy niż śnieg | film telewizyjny | |||
1978 | Zmory | film fabularny | |||
1979 | Klucznik | film fabularny | |||
1981 | Dreszcze | film fabularny | |||
1990 | Ucieczka z kina „Wolność” | film fabularny | |||
1997 | Czas zdrady | film telewizyjny | |||
2000 | Weiser | film fabularny | |||
2015 | Performer | reż. Maciej Sobieszczański, Łukasz Ronduda | |||
2018 | Symfonia fabryki Ursus | reż. Jaśmina Wójcik | |||
2019 | Szklane negatywy | reż. Jan Borowiec | |||
2019 | Kometa | etiuda szkolna, reż. Adam Buka | |||
2019 | Okno z widokiem na ścianę | jako producent wykonawczy; reż. Kobas Laksa | |||
2020 | Raisa | jako producent wykonawczy; reż. Dorota Migas-Mazur | |||
2020 | Między nami | jako producent wykonawczy; reż. Dorota Proba | |||
2021 | Bukolika | reż. Karol Pałka |
Nagrody
Rok | Film | Festiwal/instytucja | Nagroda |
---|---|---|---|
1979 | Zmory | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Srebrne Lwy Gdańskie |
Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna | Nagroda im. Andrzeja Munka | ||
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w San Sebastián | nagroda OCIC | ||
1980 | Czasopismo „Film” | Złota Kamera za debiut reżyserski w filmie fabularnym | |
Klucznik | Festiwal Polskiej Twórczości Telewizyjnej | Panoramy Północy | |
Grand Prix za reżyserię filmu | |||
1981 | Dreszcze | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Srebrne Lwy Gdańskie |
1982 | Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie | Srebrny Niedźwiedź | |
nagroda OCIC | |||
Nagroda Międzynarodowego Zrzeszenia Klubów Filmowych | |||
Nagroda FIPRESCI | |||
1983 | Polska Federacja Dyskusyjnych Klubów Filmowych | Don Kichot | |
1990 | Ucieczka z kina „Wolność” | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Złote Lwy Gdańskie |
Nagroda Prezesa Komitetu do Spraw Radia i Telewizji | |||
Nagroda Dziennikarzy | |||
1991 | Komitet Kinematografii | Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego | |
Koło Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich | Złota Taśma | ||
Czasopismo „Film” | Złota Kaczka za najlepszy film polski | ||
1992 | Międzynarodowy Festiwal Filmów Artystycznych w Avoriaz | Grand Prix | |
1994 | Międzynarodowy Festiwal Filmów Artystycznych w Burgos | Nagroda dla najlepszego filmu | |
1997 | Czas zdrady | Festiwal Polskich Filmów Fabularnych | Nagroda Specjalna Jury |
2001 | Weiser | Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich za twórcze przedstawienie współczesności | |
Lubuskie Lato Filmowe | Brązowe Grono |
Nagrody honorowe, odznaczenia
- Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia (1981)[40]
- Doroczna Nagroda Ministra Kultury w dziedzinie filmu (2002)[40]
- Złoty Dinozaur na XIII Międzynarodowym Festiwalu Filmowym „Etiuda & Anima” w Krakowie (2006)[40]
- Wielki FeFe na XV Festiwalu FeFe Felliniada w Warszawie (2008)[40]
- Korona Sandomierska dla Reżysera NieZwykłego na Festiwalu Filmów-Spotkań NieZwykłych w Sandomierzu (2009)[40]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2011)[41]
- Złoty Glan na 20. Forum Kina Europejskiego „ORLEN-Cinergia” w Łodzi (2015)[40]
- Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska „Neptun” (2015)[42]
- Nagroda Stowarzyszenia Filmowców Polskich za wybitne osiągnięcia artystyczne (2016)[40]
- Galion Gdyński za całokształt twórczości (2018)[40]
- Gwiazda reżysera w Alei Gwiazd (2019)[40]
- Nagroda za całokształt i wkład w polską kinematografię na 35. Tarnowskiej Nagrodzie Filmowej (2021)[40]
Przypisy
- ↑ WAJDA STUDIO [online], Fundacja Moje Państwo [dostęp 2022-05-10] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-10] .
- ↑ a b c d Hollender i Turowska 2000 ↓, s. 273.
- ↑ a b c Kawczyńska 2014 ↓.
- ↑ a b c Wojciech Marczewski w serwisie Culture.pl
- ↑ Podróżni jak inni w bazie filmpolski.pl
- ↑ Odejścia, powroty w bazie filmpolski.pl
- ↑ Wielkanoc w bazie filmpolski.pl
- ↑ Bielszy niż śnieg w bazie filmpolski.pl
- ↑ Luter 2010 ↓.
- ↑ Wojciech Marczewski, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2022-05-08] .
- ↑ Klimczyk 2009 ↓, s. 201–202.
- ↑ Zmory w bazie filmpolski.pl
- ↑ Klucznik w bazie filmpolski.pl
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 151.
- ↑ Klimczyk 2009 ↓, s. 201–203.
- ↑ Marczewski wywołał „Dreszcze” [online], Interia [dostęp 2022-05-06] (pol.).
- ↑ Copik 2019 ↓, s. 27–28.
- ↑ Ucieczka z kina „Wolność” w bazie filmpolski.pl
- ↑ Haltof 1995 ↓, s. 17.
- ↑ Film dojrzewający [online], Dziennik Polski, 20 stycznia 2001 [dostęp 2022-05-06] (pol.).
- ↑ Jałocha 2015 ↓, s. 114.
- ↑ Mach 2014 ↓, s. 335.
- ↑ Lubelski 2001 ↓.
- ↑ Czas zdrady w bazie filmpolski.pl
- ↑ Cegiełkówna 2007 ↓, s. 26–28.
- ↑ Rada Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. mkidn.gov.pl, 2011-10-14. [dostęp 2011-10-15].
- ↑ Marczewski i Jankowski 2019 ↓, s. 190.
- ↑ Teresa Marczewska [online], Akademia Polskiego Filmu [dostęp 2022-05-06] .
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 136.
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 141.
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 142.
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 145.
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 146.
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 147.
- ↑ Stelmach 2020 ↓, s. 378.
- ↑ Adamczak 2021 ↓, s. 252.
- ↑ Lubelski 2004 ↓, s. 149.
- ↑ Demby 2020 ↓, s. 168–169.
- ↑ Marczewski i Jankowski 2019 ↓, s. 192.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Wojciech Marczewski w bazie filmpolski.pl
- ↑ M.P. z 2011 r. nr 64, poz. 616.
- ↑ Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska „Neptuny”. Oficjalny serwis Miasta Gdańska. [dostęp 2015-02-07]. (pol.).
Bibliografia
- Marcin Adamczak , O modernizmie wyczerpanym, „Kwartalnik Filmowy” (113), 2021, s. 248–255 [dostęp 2022-05-08] .
- Iwona Cegiełkówna , Szkoła filmu, szkoła życia, „Kino”, czerwiec 2007, s. 26–28 .
- Ilona Copik , Na zakręcie. Krajobraz polskiej transformacji w filmach przełomu lat 80. i 90., „Kwartalnik Filmowy” (105–106), 2019, s. 23–38 [dostęp 2022-05-06] .
- Łucja Demby , Zdalne kino. Samotność widza wobec zmysłowego charakteru recepcji filmu, „Kwartalnik Filmowy” (111), 2020, s. 164–178 [dostęp 2022-05-08] .
- Marek Haltof , A Fistful of Dollars: Polish Cinema after the 1989 Freedom Shock, „Film Quarterly”, 48 (3), 1995, s. 15–25, DOI: 10.2307/1213291, JSTOR: 1213291 [dostęp 2022-05-08] .
- Barbara Hollender , Zofia Turowska , Zespół Tor, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, ISBN 83-7255-659-8 .
- Aneta Jałocha , Podążając śladami dzieciństwa – „kuglarstwa” pamięci w filmie Weiser (2000) Wojciecha Marczewskiego, „Acta Humana”, 5 (0), 2015, s. 113, DOI: 10.17951/ah.2014.5.113 [dostęp 2022-05-06] .
- Dominika Kawczyńska , Reżyser Wojciech Marczewski: Łódź mnie nauczyła samotności [online], Gazeta Wyborcza Łódź, 31 stycznia 2014 [dostęp 2022-05-06] .
- Wojciech Klimczyk , Erotyzm tajemnicy: seksualność w „trylogii” o dojrzewaniu Wojciecha Marczewskiego, [w:] Sebastian Jagielski, Agnieszka Morstin-Popławska (red.), Ciało i seksualność w kinie polskim, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 193–209, ISBN 978-83-233-2642-7 [dostęp 2022-05-06] .
- Tadeusz Lubelski , Wypaleni pięćdziesięcioletni [online], Onet Kultura, 16 stycznia 2001 [dostęp 2022-05-06] .
- Tadeusz Lubelski , Wojciech Marczewski – gry o osobność, [w:] Grażyna Stachówna, Joanna Wojnicka (red.), Autorzy kina polskiego, Kraków: Rabid, 2004, s. 135–153, ISBN 978-83-88668-81-4 [dostęp 2022-05-06] .
- Andrzej Luter , Mikrokosmos Marczewskiego, „Kino”, czerwiec 2010, s. 80–81 .
- Anna Mach , Kłopotliwa (nie)pamięć o Zagładzie: wymazywanie żydowskości w recepcji i ekranizacji Weisera Dawidka Pawła Huellego, „Rocznik Komparatystyczny” (5), 2014, s. 331–351 [dostęp 2022-05-08] .
- Wojciech Marczewski , Damian Jankowski , Film trzeba prześnić, „Więź”, LXII (678), 2019, s. 188–196 [dostęp 2022-05-08] .
- Miłosz Stelmach , Przeczucie końca. Modernizm, późność i polskie kino, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020, ISBN 978-83-231-4304-8 .
Linki zewnętrzne
- Wojciech Marczewski w bazie filmpolski.pl
- Wojciech Marczewski w serwisie Culture.pl
- Wojciech Marczewski w bazie Filmweb
- Wojciech Marczewski: coś zgubiliśmy – wywiad z reżyserem