Berlinka (autostrada)
Berlinka (niem. Reichsautobahn Berlin-Königsberg) – współczesna, potoczna nazwa budowanej przed i w czasie II wojny światowej autostrady Rzeszy (niem. Reichsautobahn, w skrócie RAB), o planowanej długości około 500 km, mającej połączyć stolicę ówczesnej III Rzeszy – Berlin ze znajdującym się na wschodnich rubieżach państwa Królewcem (niem. Königsberg), przebiegając przez tzw. korytarz polski.
Formalnie autostrada składała się z trzech odcinków:
- RAB 4a: Stettiner Dreieck – Bäderstraße (obecnie węzeł Rzęśnica)
- RAB 4b: Rzęśnica – Gdańsk
- RAB 3: Gdańsk – Elbląg – Królewiec
Historia
edytujZaraz po dojściu do władzy w 1933 Adolf Hitler ogłosił czteroletni plan wychodzenia z kryzysu oraz ideę tworzenia wielkiej III Rzeszy. Ich ważny element stanowił program budowy autostrad, które miały w przyszłości służyć m.in. do przemieszczania się wojsk. Ponadto budowa dróg była jednym ze sposobów walki z gigantycznym, sześciomilionowym bezrobociem. Inwestycje drogowe finansowano głównie ze składek na ubezpieczenia społeczne[1], a do robót wykorzystywano bezrobotnych. Za realizację programu budowy RAB odpowiadał niemiecki inżynier Fritz Todt, któremu Hitler powierzył stanowisko generalnego inspektora budowy dróg. Już w 1933 Todt miał koncepcję budowy autostrady nr 4, łączącej Berlin z Gdańskiem i dalej przechodzącej w autostradę nr 3 od Gdańska przez Elbląg do Królewca na terenie Prus Wschodnich. Budowa autostrady została zainaugurowana pod koniec 1933, a prace wykonawcze ruszyły wiosną 1934 jednocześnie z dwóch krańców: od Berlina w kierunku Szczecina oraz od Królewca do Elbląga. Różnica była taka, że odcinek Berlin – Szczecin od razu budowano jako dwujezdniowy, natomiast Królewiec – Elbląg jako jednojezdniowy z możliwością dobudowania drugiej jezdni w razie wzrostu natężenia ruchu. W kwietniu 1936 przejezdny był fragment, pomiędzy stolicą Rzeszy i węzłem Joachimsthal (44,7 km). 27 września 1936 oddano do użytku pierwszy 112,5-kilometrowy odcinek od węzła Stettiner Dreieck (okolice Berlina) do Stettin-Süd (współczesna nazwa tego węzła: Szczecin Zachód)[1]. W tym czasie trwały już prace na drugim końcu trasy: od Królewca do Elbląga. W 1937 oddano do użytku 92-kilometrowy odcinek Königsberg (Królewiec) – Elbing-Ost (Elbląg-Wschód). Na tym fragmencie tymczasowo wykonano tylko jedną (południową) jezdnię, zostawiając miejsce na drugą, która miała być wybudowana wraz ze zwiększeniem natężenia ruchu. Rok później autostrada wydłużyła się o obwodnice Szczecina i Elbląga, odpowiednio do węzłów Bäderstraße (koło Wielgowa) i Elbing-West.
W 1937 r. na węźle Stettin-Süd wybudowano stację paliw typu Fürstenwalde zaprojektowaną przez Friedricha Tammsa, która wciąż jest użytkowana[2][3].
W 1938 Niemcy użyli autostrady jako pretekstu do wszczęcia wojny – zażądali eksterytorialnego korytarza łączącego oba jej fragmenty rozdzielone obszarem należącym do Polski. Prace na terenie budowy nieco zwolniły, gdyż kraj przygotowywał się do wojny i robotnicy byli potrzebni bardziej do budowy fortyfikacji oraz produkcji czołgów i amunicji.
Od jesieni 1939 na budowę skierowano ponownie robotników, w tym przymusowych m.in. uwięzionych przez III Rzeszę Żydów. Zbudowano następny odcinek Bäderstraße (Rzęśnica) – Stargard – Massow (Łęczyca). Był on, podobnie jak „królewiecki”, jednojezdniowy, jednak zbudowane zostały krawężniki do wylania jezdni północnej. Na całej długości wyżej opisanych odcinków zbudowana została pełna infrastruktura ówczesnej autostrady, tj. dwupoziomowe skrzyżowania, przyautostradowe przystanki, stacje benzynowe itp. Na przedłużeniu odcinka zachodniego (Stargard – Massow (Łęczyca) na wschód) wykonano też wiele prac ziemnych, których ślady można spotkać nawet w okolicach Kościerzyny. Gdzieniegdzie stoją do dziś fragmenty obiektów inżynieryjnych, a nawet kompletne wiadukty. W lesie niedaleko Złocieńca znajdują się wyraźne ślady budowy węzła „Berlinki” z wykonywaną równocześnie (i także niedokończoną) RAB 49 do Witnicy k. Gorzowa Wlkp., gdzie łączyć się miała ona z RAB 48 Szczecin – Liberec[4]. Ślady budowy RAB 49 sięgają do jeziora Studnickiego, na południowy zachód od Mirosławca.
Stara autostrada (a właściwie niedokończona autostrada) jest lokalną atrakcją wielu miejsc na Pomorzu, choć przewodniki turystyczne rzadko o niej wspominają.
Czasem termin Berlinka jest używany również w odniesieniu do dzisiejszej drogi krajowej nr 22 na odcinku Chojnice – Malbork. Po zajęciu Polski we wrześniu 1939 Niemcy bardzo szybko przedłużyli ówczesną Reichstraße No. 1 używając identycznej technologii, jak ta używana do budowy autostrad, a betonowa nawierzchnia zachowała się na większości trasy do początku XXI w., kiedy rozpoczęła się sukcesywna modernizacja i zmiana na nawierzchnię bitumiczną. W rejonie węzła z drogą 91 nawierzchnia jest brukowana.
Późniejsze dzieje
edytujDziałania wojenne nie były dla „Berlinki” dotkliwe, jednak w 1945 wycofujący się Niemcy zniszczyli mosty nad Odrą, Iną, Pasłęką, Młynówką, Banówką i Omazą oraz kilka wiaduktów. Kilka miesięcy później, wybudowane fragmenty „Berlinki” zostały przedzielone dwiema granicami państwowymi.
Kilka lat po wojnie zostały odbudowane mosty na Odrze i Banówce. W latach 70. XX wieku wykonano nową nawierzchnię bitumiczną na niedokończonym odcinku od dawnego węzła Stargard-Massow (Łęczyca) do okolic planowanego węzła Stargard-Freienwalde w miejscowości Lisowo k. Chociwla oraz odbudowano most nad Iną. Na „Berlince” w okolicach Wielgowa utworzono lotnisko zapasowe, tzw. drogowy odcinek lotniskowy.
W związku z małą użytecznością pociętej drogi i brakiem odpowiedniej konserwacji, zaczęła ona niszczeć, a na odcinku wschodnim nawet częściowo zarastać. Zarosły też prawie całkowicie wszystkie ślady budowy autostrady na wschód od Lisowa.
W latach 90. XX wieku wyremontowany został 14-kilometrowy odcinek autostrady A6 od zachodniej granicy państwa. W latach 2005–2007 wykonano remont na prawie 8-kilometrowej długości – do dawnego węzła Altdamm (Dąbie; współczesna nazwa tego węzła: Szczecin Kijewo), gdzie Berlinka stanowi fragment drogi ekspresowej nr 3. Odbudowano też most nad Omazą, a na przełomie XX i XXI wieku pozostałe mosty i wiadukty na elbląskim odcinku Berlinki, natomiast 24 września 2008 dawny odcinek RAB 3 Elbląg – Grzechotki otwarto jako fragment drogi ekspresowej S22.
W latach 2017–2018 ponownie zbudowano 22-kilometrowy odcinek między węzłami Bäderstraße (Rzęśnica) i Stargard-Massow (Łęczyca). Dwa niepotrzebne wiadukty nad Berlinką oraz nieużywane przęsło mostu nad Iną zostały rozebrane. Cała betonowa nawierzchnia została rozebrana. Gruz został wykorzystany do budowy nowej warstwy konstrukcyjnej. Berlinka na większości długości tego odcinka ma jedną jezdnię asfaltową. Zostały wykonane lewoskręty, a w dwóch miejscach, w tym na węźle Łęczyca dobudowano brakujące łącznice po stronie północnej. Drogowy odcinek lotniskowy został zlikwidowany. Pozostałości niedokończonej budowy z lat 40. (krawężniki i fragmenty opasek jezdni północnej) zostały zlikwidowane[5].
We wrześniu 2019 roku zburzono nieużywany wiadukt, który znajdował się blisko skrzyżowania drogi wojewódzkiej nr 142 z drogą krajową nr 20 w Lisowie[6].
Stan na początku XXI w.
edytujZ punktu widzenia stanu zachowania można wydzielić na terenie Polski kilka fragmentów:
- od zachodniej granicy państwa do węzła Szczecin Kijewo – autostrada A6; gruntownie wyremontowana, spełniająca prawie wszystkie wymagania stawiane współczesnej autostradzie (jedynie węzeł Radziszewo, z uwagi na trudne warunki terenowe, dotychczas nie został przebudowany; posiada bardzo krótkie pasy hamowania i rozpędzania, dlatego na krótkim odcinku wprowadzono ograniczenie do 90 km/h. Na lata 2020–2021 planowana jest jego całkowita przebudowa w ramach budowy obwodnicy Gryfina). Oddany do użytku w 2010 roku węzeł Szczecin Klucz wyznacza początek wspólnego przebiegu A6 i drogi ekspresowej S3,
- od węzła Szczecin Kijewo do węzła Rzęśnica – oznaczona jako A6 i S3; dwujezdniowa, czteropasmowa, posiadająca nawierzchnię asfaltową po remoncie[7],
- od węzła Rzęśnica do Łęczycy – oznaczona jako droga wojewódzka nr 142 – wygodna droga asfaltowa zbudowana w 2018 w miejscu oryginalnej betonowej Berlinki,
- od Łęczycy do Lisowa – współczesna asfaltowa droga jednojezdniowa przebiegająca pod szeregiem wiaduktów i na autostradowych mostach dokładnie w tym miejscu, gdzie miała biec betonowa Berlinka; niedaleko Lisowa droga zbacza na południe i łączy się z dzisiejszą drogą krajową nr 20 ok. 200 m od wiaduktu niewybudowanej autostrady,
- na wschód od Lisowa – łatwo odnajdywalne nasypy, wykopy, obiekty inżynieryjne i inne pozostałości budowy w różnym stanie zaawansowania, ciągnące się regularnie aż do wschodnich okolic miejscowości Miłocice. Od tego miejsca zalesione po 1945 ślady po budowie autostrady ciągną się dalej w kierunku północno-wschodnim i kończą na północ od miejscowości Dźwierzno,
- od dawnej granicy polsko-niemieckiej w okolicy miejscowości Skwierawy do okolic miejscowości Kucborowo są jeszcze doskonale widoczne ślady jej budowy pod postacią wykopów i nasypów – w głównej mierze jednak są one zarośnięte krzakami i drzewami,
- od południowo-wschodnich granic miasta Pruszcz Gdański do miejscowości Marynowy jest ciąg słabo zachowanych śladów po pracach ziemnych prowadzonych w kwietniu 1943. Najlepiej zachowanym świadectwem tych prac jest ślad na południe od miejscowości Stawiec. Pozostałe ślady na tym odcinku padły ofiarą działalności rolniczej – chociaż znając zakres i kierunek prowadzonych prac – można dostrzec je na zdjęciach satelitarnych,
- odcinek od Elbląga do granicy z Rosją – droga ekspresowa S22 wybudowana w miejscu dawnej jezdni południowej, w okolicach węzłów istnieją dwie jezdnie; odbudowane mosty i wiadukty są współczesne i zbudowane na śladzie nieistniejącej jezdni północnej.
Węzły Berlinki
edytuj
Berlinka w kulturze masowej
edytuj- Etiuda filmowa Zabawa Witolda Leszczyńskiego z 1960 r. nakręcona jest niemal w całości na wschodnim odcinku Berlinki.
- Sceny do filmu Rachunek sumienia Juliana Dziedziny z 1964 r. były filmowane w okolicy mostu nad Odrą, na zachodnim odcinku Berlinki.
- W filmie Krajobraz po bitwie z 1970 r. Andrzeja Wajdy jedną ze scen nakręcono na wschodnim odcinku Berlinki[8].
- Zbigniew Nienacki opisał w swej powieści Pan Samochodzik i zagadki Fromborka (1971) pościg pana Samochodzika za innym samochodem, który odbywa się po wschodnim odcinku Berlinki. Autor pominął fakt, że autostrada była w wielu miejscach nieprzejezdna z powodu zniszczonych mostów i wiaduktów.
- W serialu TV Samochodzik i templariusze z 1972 r. kilka scen filmowano na drodze krajowej 22 (ówczesnej T83), nazywanej czasami Berlinką[8].
- Sceny lotnicze z filmu Na niebie i na ziemi Juliana Dziedziny z 1973 r. były filmowane na DOL na wschód od Szczecina, na zachodnim odcinku Berlinki.
- W 1995 r. odbyła się premiera filmu Młode wilki Jarosława Żamojdy. Znajdują się tam sceny filmowane na odcinku Berlinki, który obecnie jest drogą wojewódzką 142. Te same plenery zostały użyte w prequelu tego filmu, zatytułowanym Młode wilki 1/2[8].
- 10 października 2018 roku Patryk Vega na odcinku między węzłem Rzęśnica a Chociwlem robił zdjęcia do filmu Kobiety mafii 2[8][9][10][11][12].
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ W różnych publikacjach pojawiają się różne nazwy węzłów. Jako pierwsze w tabeli podano te z dokumentacji GDDKiA.
Na obecnym odcinku DW142 i dalszym (148–259 km), podano domyślne nazwy polskie. - ↑ Do końca 2013 r. jako Dreieck Schwanebeck.
- ↑ W nawiasach umieszczono nazwy węzłów wybudowanych/projektowanych według pierwotnego opracowania,
pominięte we współczesnych projektach autostrad i dróg ekspresowych. - ↑ Pikietaż w kierunku wschód → zachód.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Mariusz Rabenda: Tak powstawała berlinka. Zdjęcia niemieckiego budowniczego sprzed 80 lat.. szczecin.wyborcza.pl, 2016-02-04. [dostęp 2016-02-04].
- ↑ Zabytkowa stacja paliw w Kołbaskowie. som.szczecin.pl. [dostęp 2024-02-11].
- ↑ Motorway service station (Stacja paliw) Szczecin (1937). modernism-in-architecture.org. [dostęp 2024-02-14]. (ang.).
- ↑ Autobahn-Übersichtskarte, Stand: 1940. autobahn-online.de. [dostęp 2016-02-02]. (niem.).
- ↑ Zachodniopomorskie: Wygodniej nad morze - nowa berlinka DW142 służy kierowcom - informacje conadrogach.pl [online], conadrogach.pl [dostęp 2018-10-27].
- ↑ Jacek Firmanty (fot.): Droga wojewódzka nr 142 – 2019 rok. berlinka.pcp.pl. [dostęp 2019-10-25]. (pol.).
- ↑ Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Szczecinie: Przed długim weekendem uruchamiamy dwie jezdnie na S3 i A6 od Szczecina do Goleniowa. gddkia.gov.pl, 2020-06-10. [dostęp 2020-06-12]. (pol.).
- ↑ a b c d Bartosz Bajków, BERLINKA w filmach [online], berlinka.pcp.pl [dostęp 2022-05-26] (pol.).
- ↑ Patryk Vega kręci w Szczecinie nowy film [online], wszczecinie.pl [dostęp 2018-11-17] (pol.).
- ↑ Kaskaderzy na planie, reżyser zapowiada desant z powietrza [WI ... - Region - Radio Szczecin [online], radioszczecin.pl [dostęp 2018-11-17] (pol.).
- ↑ Na „chociwelce” kręcą film. Są utrudnienia!, „Twoje Radio 90,3 FM” [dostęp 2018-11-17] (pol.).
- ↑ Pod Szczecinem kręcą "Kobiety Mafii 2". Utrudnienia na "chociwelce" - szczecin.eskainfo.pl, „ESKA Info” [dostęp 2018-11-17].
Linki zewnętrzne
edytuj
- Strona o berlince, dost. 01.04.2015
- Strona o DK22 (fragment Berlinki); nieczynna (dost. 01.03.2011). dk22.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-18)].
- Strona po polsku i angielsku; liczne zdjęcia; nieczynna (dost. 01.03.2011)
- Most nad Iną
- Koniec odcinka przejezdnego; wyraźnie widać miejsce, w którym jezdnia schodzi z oryginalnego szlaku Berlinki; przesuwając się na wschód widzimy wiadukt nad dzisiejszą DK20, a kawałek dalej nad linią kolejową; relikty nieistniejącej drogi są dobrze widoczne znacznie dalej
- Autostradowa obwodnica Elbląga
- Wiadukt nad linią kolejową tzw. Ostbahn i most nad Pasłęką
- Odcinek Chociwel-Barwice