Diabeł

Diabeł (gr. διάβολος diábolos „oskarżyciel, oszczerca”) – w judaizmie i chrześcijaństwie ogólna nazwa złych, upadłych aniołów; inne określenia: szatan (małą literą), demon.

Diabeł na ilustracji pochodzącej ze średniowiecznego Codexu Gigas

Święty Wolfgang i diabeł (obraz Michaela Pachera), panel ołtarzowy (1483), Stara Pinakoteka Monachium

Kuszenie Chrystusa (obraz Ary Scheffera z 1854)

W tradycji judaizmu i chrześcijaństwa

W demonologii judaizmu i chrześcijaństwa oraz satanologii średniowiecznej diabły (szatany) tworzą hierarchię i są upostaciowione.

Geneza

Teorie religioznawców liberalnej szkoły pocz. XX w.

Według religioznawców początku XX w. z niemieckiej Religionsgeschichtliche Schule (Szkoła historii religii), diabeł jako pojęcie pojawił się w religiach i wierzeniach, których panteon był bipolarny, spolaryzowany na przeciwstawne sobie, walczące ze sobą dominia. Według tych autorów, dokonało się w tych religiach przejście od religii mitologicznej do soteriologicznej. Jednocześnie pojawiło się pojęcie zła moralnego. Tak w chrześcijaństwie i islamie pojęcie diabeł miało się pojawić poprzez judaizm z wierzeń starożytnego Iranu (mazdaizm i zaratusztrianizm). W manicheizmie, zwłaszcza w doktrynie katarskiej, uważa się, iż świat jest domeną diabła i jest on władcą materii; z tego powodu jest ona zła, świat duchowy i sam Bóg znajdują się poza materią, są więc wolne od wpływu diabła, zatem dobre.

Teologia biblijna

Nazwa diabeł występuje w Nowym Testamencie równie często jak szatan (hebr. šatan, przeciwnik). Określa istotę o charakterze osobowym, której duchowe oddziaływanie widoczne jest w innych istotach, zwanych demonami lub duchami nieczystymi, oraz w pokusach. Jak zauważył Stanislas Lyonnet, Biblia w porównaniu z literaturą późnego judaizmu i sąsiednich cywilizacji starożytnego Wschodu „jest pełna wyjątkowego umiaru, ograniczając się do poinformowania nas o samym istnieniu tych osobowości, o ich podstępnym działaniu i o sposobach obrony przed nimi”. Diabeł to upadłe stworzenie duchowe, które sprzeciwiło się Bogu. Jest uważany za przeciwnika prawdy, kłamcę i ojca kłamstwa. Nowy Testament ukazuje go jako kusiciela samego Chrystusa na pustyni judzkiej w czasie jego 40 dniowego pobytu, podobnie jak kuszony był Izrael w czasie 40 letniej wędrówki przez pustynię do ziemi obiecanej.

Autor i władca królestwa grzechu i śmierci

W nauczaniu świętego Pawła, jak i wcześniej w nauczaniu samego Jezusa, diabeł stał za grzechem pierwszych rodziców i dalej stoi za grzesznością potomstwa Adama i Ewy, nakłaniając ich ku życiu według ciała (por. Rz 8,5-7). Jest on bytem osobowym, przywódcą wielkiej liczby duchów. Jego królowanie jest tożsame z panowaniem grzechu.

Autor królestwa grzechu

Według tak Pawła, jak i Jana, którzy kontynuowali tradycję biblijną zapisaną w rozdziale trzecim Księgi Rodzaju oraz w Księdze Mądrości 2,24, diabeł, wąż piekielny był pierwszym bytem osobowym, który nakłaniał Adama i Ewę do grzechu: „Ewa została zwiedziona przez przebiegłość węża” (2 Kor. 11, 3). Poprzez Ewę diabeł podziałał też na Adama (por. 1 Tm 2, 14).

Jezus w Ewangelii Janowej określił diabła, jako ojca swoich rozmówców Żydów, sprzeciwiających się jego misji. Jego postawą, według Jezusa, jest dążenie do zabijania: „Od początku był on zabójcą i w prawdzie nie wytrwał, bo prawdy w nim nie ma” (J 8, 44nn). Księga Apokalipsy w rozdziale dwunastym w wersie 9 mówiła o diable jako o potworze: „Wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię.” Diabeł według tej księgi kontynuuje na ziemi, w historii to, czego dokonał w życiu pierwszych rodziców. Rozszerza tyrańską władzę grzechu pierworodnego nad ludzkością.

Tyran królestwa grzechu

Diabeł w Nowym Testamencie jest nazwany księciem królestwa grzechu, „księciem tego świata” (J 12, 31). Działa w synach buntu żyjących „według doczesnego sposobu tego świata, według sposobu Władcy mocarstwa powietrza, to jest ducha, który działa teraz w synach buntu (Ef 2,2)”. Ma „władzę nad śmiercią” i trzyma w niewoli ludzi, gdyż mają w sobie lęk przed śmiercią (Hbr 2, 14-15). Jest też nazwany „bogiem tego świata”, zaślepiającym umysły niewierzących (2 Kor 4, 4).

Sprzeciw chrześcijan

Diabeł zerkający przez otwór w sklepieniu zakrystii w kościele św. Ducha w Landshut na Bawarii

Chrześcijanie są wezwani, by walczyć z dominacją diabła w świecie:

„Obleczcie pełną zbroję Bożą, byście mogli się ostać wobec podstępnych zakusów diabła. Nie toczymy bowiem walki przeciw krwi i ciału, lecz przeciw Zwierzchnościom, przeciw Władzom, przeciw rządcom świata tych ciemności, przeciw pierwiastkom duchowym zła na wyżynach niebieskich. Dlatego weźcie na siebie pełną zbroję Bożą, abyście w dzień zły zdołali się przeciwstawić i ostać, zwalczywszy wszystko. Stańcie więc /do walki/ przepasawszy biodra wasze prawdą i oblókłszy pancerz, którym jest sprawiedliwość, a obuwszy nogi w gotowość [głoszenia] dobrej nowiny o pokoju. W każdym położeniu bierzcie wiarę jako tarczę, dzięki której zdołacie zgasić wszystkie rozżarzone pociski Złego. Weźcie też hełm zbawienia i miecz Ducha, to jest słowo Boże – wśród wszelakiej modlitwy i błagania. Przy każdej sposobności módlcie się w Duchu! Nad tym właśnie czuwajcie z całą usilnością (Ef 6,11).

Diabeł według teologii katolickiej

Diabeł jest w teologii katolickiej upadłym aniołem, który zbuntował się przeciwko Bogu. Jest uważany za osobową istotę duchową, która działa na świecie, kusi ludzi do grzechu i prowadzi do oddalenia od Boga. W Biblii często określany jest również jako szatan (hebr. שָּׂטָן, satan – 'przeciwnik').

Pochodzenie i natura

Diabeł według teologii katolickiej był niegdyś jednym z najważniejszych aniołów, lecz zbuntował się przeciwko Bogu z powodu swojej pychy i został strącony z nieba. Jak pisze Katechizm Kościoła Katolickiego: "Szatan był najpierw dobrym aniołem, stworzonym przez Boga. «Diabeł i inne demony zostały wprawdzie stworzone przez Boga jako byty dobre z natury, lecz same uczyniły się złymi»" (KKK 391).

Upadek aniołów

Według nauki Kościoła katolickiego, bunt diabła i innych upadłych aniołów miał miejsce przed stworzeniem świata materialnego. Diabeł, nazywany także Lucyferem (z łac. lux – światło i ferre – nieść, czyli 'niosący światło'), był jednym z najpiękniejszych i najpotężniejszych aniołów. Jego upadek spowodowany był pychą, gdyż zapragnął on być równy Bogu.

Imiona i tytuły

W Biblii i tradycji katolickiej diabeł ma wiele imion i tytułów, które odzwierciedlają różne aspekty jego natury i działania:

• Szatan: Przeciwnik, oskarżyciel, działający przeciwko Bożym planom.
• Lucyfer: Niosący światło, wskazujący na jego pierwotne piękno i rangę wśród aniołów.
• Książę tego świata: Określenie używane przez Jezusa, wskazujące na wpływ diabła na świat (J 12,31).
• Ojciec kłamstwa: Diabeł jest źródłem wszelkiego kłamstwa i oszustwa (J 8,44).

Działalność i wpływ

Diabeł jest uważany za głównego sprawcę zła w świecie. Jego działanie przejawia się w:

• Kuszeniu ludzi do grzechu: Diabeł działa jako kusiciel, próbując nakłonić ludzi do popełnienia grzechów. Przykładem jest kuszenie Jezusa Chrystusa na pustyni (Mt 4,1-11).
• Szerzeniu kłamstwa: Diabeł jest określany jako "ojciec kłamstwa" (J 8,44).
• Niszczeniu Bożego planu: Diabeł dąży do zniszczenia Bożego dzieła, co objawia się w różnych formach zła na świecie, takich jak wojny, przemoc, i niesprawiedliwość.

Działalność w świecie

W Nowym Testamencie diabeł jest ukazany jako istota aktywnie działająca w świecie. Jezus Chrystus wielokrotnie konfrontował się z diabłem i jego demonami, wypędzając je z opętanych ludzi (Mk 5,1-20). W listach św. Pawła diabeł jest opisywany jako ten, który stoi za grzechem i śmiercią (Rz 5,12).

Diabeł w Starym Testamencie

W Starym Testamencie diabeł pojawia się w różnych kontekstach. W Księdze Rodzaju (Rdz 3) jest on przedstawiony jako wąż, który kusi Ewę do popełnienia grzechu pierworodnego. W Księdze Hioba (Hi 1-2) diabeł pełni rolę oskarżyciela, testującego wiarę Hioba.

Diabeł w Nowym Testamencie

W Nowym Testamencie diabeł odgrywa kluczową rolę jako przeciwnik Jezusa Chrystusa. Kuszenie Jezusa na pustyni (Mt 4,1-11) jest jednym z najważniejszych epizodów, gdzie diabeł stara się odwieść Jezusa od jego misji. W Apokalipsie św. Jana (Ap 12) diabeł jest przedstawiony jako smok, który walczy przeciwko kobiecie i jej dziecku, symbolizując Kościół i Chrystusa.

Egzorcyzmy

W Kościele katolickim istnieje praktyka egzorcyzmów, czyli rytuałów mających na celu wypędzenie demonów. Egzorcyzmy są przeprowadzane przez specjalnie wyznaczonych do tego kapłanów, zwanych egzorcystami. Wiara w moc egzorcyzmów opiera się na licznych przykładach biblijnych, gdzie Jezus Chrystus wypędzał demony (Mk 5,1-20).

Rytuał egzorcyzmów

Rytuał egzorcyzmów w Kościele katolickim jest dokładnie określony w księdze Rytuał Rzymski. Zawiera on modlitwy, błogosławieństwa i nakazy skierowane do demonów, aby opuściły ciało opętanego. Egzorcyzmy mogą być zarówno prostymi modlitwami, jak i bardziej skomplikowanymi rytuałami.

Historia egzorcyzmów

Egzorcyzmy mają długą historię w tradycji chrześcijańskiej. Pierwsze wzmianki o wypędzaniu demonów pochodzą z Nowego Testamentu, gdzie Jezus i jego uczniowie wypędzali demony z opętanych. W ciągu wieków Kościół opracował konkretne rytuały i modlitwy egzorcyzmów, które były używane przez egzorcystów do walki z demonami.

Współczesne egzorcyzmy

Współczesne egzorcyzmy są nadal praktykowane w Kościele katolickim, choć są one rzadkością i są przeprowadzane tylko w najbardziej skrajnych przypadkach. Współczesny Rytuał Rzymski został zaktualizowany przez papieża Jana Pawła II w 1999 roku, aby lepiej odpowiadać na potrzeby współczesnego Kościoła.

Przeciwdziałanie

Kościół katolicki naucza, że najlepszą obroną przed działaniem diabła jest:

• Życie zgodne z nauką Chrystusa: Regularna modlitwa, czytanie Pisma Świętego i stosowanie się do nauk Kościoła.
• Korzystanie z sakramentów: Szczególnie sakramentu pokuty, który odpuszcza grzechy, oraz Eucharystii, która umacnia duchowo.
• Wzywanie opieki Matki Bożej i św. Michała Archanioła: Szczególne miejsce w przeciwdziałaniu diabłu ma modlitwa do św. Michała Archanioła, który jest uważany za pogromcę Szatana.

Modlitwy ochronne

Kościół katolicki zaleca modlitwy ochronne, które mają chronić wiernych przed wpływem diabła. Do najbardziej znanych należy Modlitwa do św. Michała Archanioła, która została napisana przez papieża Leona XIII w 1886 roku. Innymi modlitwami są Różaniec i Litania do Wszystkich Świętych.

Sakramentalia

Kościół katolicki używa także sakramentaliów, które mają chronić przed złem. Do najważniejszych należą woda święcona, krucyfiksy, medaliki i oleje święte. Sakramentalia są uważane za środki, które pomagają w walce duchowej i chronią przed wpływem diabła.

Nauczanie Kościoła

Kościół katolicki jasno określa, że diabeł i demony są realnymi bytami osobowymi, a nie tylko symbolami zła. Nauczanie to opiera się na tekstach biblijnych oraz Tradycji Kościoła. Papież Paweł VI w jednej ze swoich katechez powiedział: "Jedną z największych potrzeb Kościoła jest obrona przed tym złem, które nazywamy szatanem".

Dokumenty Kościoła

Wielu papieży i teologów pisało o naturze i działaniu diabła. Do ważnych dokumentów należą:

• Katechizm Kościoła Katolickiego (paragrafy 391-395) – omawia upadek aniołów i działanie diabła.
• Deus Caritas Est – encyklika papieża Benedykta XVI, która porusza kwestię walki duchowej.
• Adversus Haereses – dzieło św. Ireneusza z Lyonu, które zawiera nauki na temat diabła i herezji.

Diabły folkloru polskiego

Maska diabła, Józef Hulka, 1976. Muzeum Miejskie w Żywcu

Początkowo w folklorze polskim diabły były to legendarne, rogate postacie, wywodzące się od złych lub złośliwych demonów – tzw. czartów lub biesów – pochodzących z mitologii słowiańskiej. Dopiero po chrystianizacji słowo diabeł stało się synonimem słowa szatan.

• Belzebub
• bies
• Boruta
• czart
• Dusiołek
• Kozyra
• licho
• Hrabia Manteufel
• Rokita
• Smętek

Inne tytuły diabła

• 666 – Liczba Bestii
• Książę ciemności
• Antychryst
• Iblis, diabeł w islamie
• Lucyfer
• Szatan
• Voland (od vôlant – duch, szatan) z języka średniowysokoniemieckiego
• Urian – diabeł w jednym z dialektów niemieckich
• Mefistofeles (od hebr. Mephistoph – burzyciel dobra)

Zobacz też

• antychryst
• bies
• czart
• demon
• upadły anioł

Bibliografia

• Gaudel A.: Peche originel: 5° Rôle du démon dans l’origine et l’évolution du règne du péché (Eph., II, 1 ; I Cor., XII, 2; Joa., XII, 31 ; VIII, 44; I Joa., III, 8; Apoc, XII, 9; Eph., VI, 12). W: Dictionnaire de théologie catholique. T. 12. 1933, s. 315–316.
• Stanislas Lyonnet SJ: Szatan. W: Słownik teologii biblijnej. X. Léon-Dufour (red.), K. Romaniuk (tłum. i oprac.). Wyd. 4. Poznań: Pallottinum, 1994, s. 930–932. ISBN 83-7014-224-9.
• Historia diabła i koncepcji zła, Paul Carus, przekład Marek Skierkowski, posłowie Jerzy Prokopiuk, stron 376, Wydawnictwo XXL, Wrocław, 2014 ISBN 978-83-62381-55-5.

Linki zewnętrzne

• Diabelskie nasienie w języku polskim. Dwójka – Program 2 Polskiego Radia, 2015-07-28. [dostęp 2015-09-11].