Wikipedia

Ferdynand Ossendowski

polski pisarz, dziennikarz, podróżnik, antykomunista, nauczyciel akademicki, działacz społeczny, polityczny i naukowy

Ferdynand Antoni Ossendowski, ps. „Feranto”, „Mark Czertwan”[1] (ur. 15 maja?/27 maja 1878 w Lucynie, zm. 3 stycznia 1945 w Grodzisku Mazowieckim[2][a]) – polski pisarz, dziennikarz, podróżnik, antykomunista, nauczyciel akademicki, działacz społeczny, polityczny i naukowy.

Ferdynand Antoni Ossendowski
Feranto, Mark Czertwan
ilustracja
Data i miejsce urodzenia

27 maja 1878
Lucyn,
gubernia witebska

Data i miejsce śmierci

3 stycznia 1945
Grodzisk Mazowiecki

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura

Ważne dzieła
  • Lenin
  • Cień Ponurego Wschodu: (za kulisami życia rosyjskiego)
  • Zwierzęta, ludzie, bogowie (Przez kraj ludzi, bogów i zwierząt)
Odznaczenia
Złoty Wawrzyn Akademicki Oficer Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Kawaler Orderu Palm Akademickich (Francja)
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Z żoną Zofią i znajomym w Kosowie Huculskim
Wnętrze pracowni w Warszawie
Nagrobek pisarza na cmentarzu w Milanówku, kwatera XIV, rząd I

Życiorys

edytuj

Był synem lekarza Marcina Ossendowskiego i Wiktorii z Bortkiewiczów. Rodzina miała korzenie tatarskie, szlacheckie, herbu Lis[4]. Był wyznania ewangelicko-reformowanego. Po urodzeniu się siostry Ferdynanda rodzina Ossendowskich przeniosła się do guberni pskowskiej, skąd pochodził ojciec, a w 1884 roku przeprowadziła się do Kamieńca Podolskiego. Tam młody Ossendowski zaczął uczęszczać do rosyjskiego gimnazjum, które ukończył – po kolejnej przeprowadzce – w Petersburgu. W tym czasie zmarł ojciec Ferdynanda. Rodzinę utrzymywała matka udzielając lekcji muzyki, natomiast młody Ossendowski pomagał jej udzielając korepetycji[5].

Po ukończeniu szkoły studiował nauki matematyczno-przyrodnicze w Petersburgu, gdzie został asystentem przyrodnika, prof. Szczepana Zalewskiego. W tym czasie wziął udział w wyprawach naukowych na Kaukaz, nad Dniestr, nad Jenisej i w okolice jeziora Bajkał. Dotarł również do Chin, Japonii, na Sumatrę i do Indii. Wrażenia z Indii były podłożem dla jego pierwszej powieści Chmury nad Gangesem.

Z powodu udziału w zamieszkach studenckich w 1899 roku musiał opuścić Rosję. Wyjechał do Paryża, gdzie studiował fizykę i chemię u prof. Marcellina Berthelota na Sorbonie. Tu także miał okazję poznać Marię Skłodowską-Curie[5].

Po powrocie do Rosji został docentem Uniwersytetu Technicznego w Tomsku. Nie pozostał jednak długo na uczelni, by poświęcić się karierze naukowej; jego pasją były podróże. W 1905 roku, po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej, został wysłany do Mandżurii, gdzie prowadził badania geologiczne w poszukiwaniu surowców niezbędnych dla armii. Za organizowanie w Harbinie protestów przeciw rosyjskim represjom w Królestwie Kongresowym został aresztowany i skazany na karę śmierci. Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności uniknął wykonania wyroku i uzyskał jego nadzwyczajne złagodzenie. Wkrótce potem został wybrany przewodniczącym Rewolucyjnego Komitetu Naczelnego, który przez pewien czas sprawował władzę w Mandżurii. W wyniku procesu, który potem wytoczono jego członkom, Ossendowski został skazany na półtora roku twierdzy. Odzyskał wolność w 1908 roku. Wydana w 1911 roku książka W Ludskoj Pyli („W ludzkim pyle”), poświęcona więziennym doświadczeniom Ossendowskiego, zyskała przychylną ocenę m.in. Lwa Tołstoja[5]. W tym czasie nawiązał współpracę z wieloma rosyjskimi gazetami. Gdy w 1909 roku zaczął wychodzić w Petersburgu polskojęzyczny „Dziennik Petersburski”, został jego korespondentem, a następnie redaktorem.

W 1918 roku opuścił zrewolucjonizowany Petersburg i wyjechał do Omska. W czasie wojny domowej w Rosji czynnie współpracował z dowództwem Białych; był m.in. doradcą admirała Kołczaka. Przekazał na Zachód tzw. dokumenty Sissona, które wykazywały, że Lenin był agentem wywiadu niemieckiego, a działalność partii bolszewickiej finansowana była za niemieckie pieniądze. Choć niektóre źródła uważają te dokumenty za sfałszowane[6], to udzielenie pomocy Leninowi przez Niemieckie Naczelne Dowództwo uważa się za fakt[7].

Powszechnie znany ze swojej antykomunistycznej postawy po upadku Kołczaka był poszukiwany przez bolszewicką policję polityczną (CzeKa). Dzięki niezwykłym zdolnościom przystosowawczym (m.in. znał biegle 7 języków obcych, w tym chiński i mongolski), udało mu się przedostać z kontrolowanej przez bolszewików Rosji do Mongolii. W jej stolicy Urdze został doradcą barona Ungerna walczącego przy pomocy zorganizowanej przez siebie Azjatyckiej Dywizji Konnej z bolszewikami. Dane na temat roli, jaką Ossendowski odegrał w Mongolii, są okryte tajemnicą; była ona niewątpliwie dość istotna, sam jednak mówił na ten temat niechętnie. Istnieje teza, jakoby Ossendowski stał się depozytariuszem wiedzy o ogromnym skarbie, ukrytym przez „Krwawego Barona” Ungerna gdzieś w mongolskich stepach, a który miałby posłużyć do sfinansowania kolejnej wojny z komunistami[8].

Ossendowski początkowo pisał w języku rosyjskim, następnie w angielskim, a dopiero piątą książkę wydał po polsku[9]. Światową sławę przyniosła mu książka Zwierzęta, ludzie, bogowie (wydana najpierw w języku angielskim pod tytułem „Beasts, Men and Gods”[10]), która na przełomie 1920 i 1921 roku ukazała się w Nowym Jorku, w 1922 w Londynie, a w roku 1923 w Warszawie. Osiągnęła ona rekordową liczbę dziewiętnastu tłumaczeń na języki obce. Ossendowski opisał w niej wspomnienia z ucieczki z Rosji ogarniętej chaosem rewolucji. Opis obejmuje ucieczkę z Krasnojarska opanowanego przez bolszewików, zimę w tajdze, przeprawę do Mongolii i pobyt w niej u boku barona Ungerna. Książka osiągnęła niezwykłą poczytność na całym świecie, chociaż była i jest krytykowana za to, że duże jej fragmenty były konfabulacją autora[10][11]. Głównym krytykiem i demaskatorem oszustw Ossendowskiego był szwedzki podróżnik Sven Hedin[12].

Do Polski powrócił w 1922 roku. Wkrótce rozwiódł się ze swoją pierwszą żoną, Rosjanką i 10 czerwca 1923 roku w kościele ewangelicko-reformowanym w Warszawie poślubił Zofię z Iwanowskich, primo voto Płoszko, swoją młodzieńczą miłość[13], która była profesorem Warszawskiego Konserwatorium Muzycznego,

W okresie międzywojennym zajmował się działalnością literacką, publikując wiele powieści, przeważnie w stylu „romansu podróżniczego”. Ukazało się 77 książek pisarza, które wydano również w 150 przekładach na 20 języków[14]. Przez pewien czas należał do piątki najbardziej poczytnych pisarzy na świecie, a jego książki porównywano z dziełami Kiplinga, Londona czy Maya. W latach międzywojennych łączny nakład książek „polskiego Karola Maya” sięgnął 80 mln egzemplarzy[8]. Jeśli chodzi o przekłady na języki obce, Ossendowski zajął wówczas drugie miejsce po Henryku Sienkiewiczu i do dziś nikomu nie udało się go w tej kategorii pobić[5].

W lutym 1943 roku, wstąpił do konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego. Ostatnie miesiące życia spędził w Żółwinie, gdzie 2 stycznia 1945 roku nagle źle się poczuł, następnego dnia został przewieziony do szpitala w Grodzisku Mazowieckim. Tam zmarł[3][2], tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej, pochowany został na cmentarzu w Milanówku (kwatera XIV, rząd I). Nigdy nie ujawnił żadnych szczegółów swojej działalności polityczno-wywiadowczej. Archiwum zostało skrupulatnie zniszczone przed jego śmiercią.

Ze względu na treść jego książki Lenin, fabularyzowanej biografii przywódcy rewolucji październikowej, niezwykle ostrej krytyki rewolucji i komunizmu, po zajęciu Polski przez Sowietów grób Ossendowskiego był pilnie poszukiwany. Po jego znalezieniu ekshumowano zwłoki, gdyż NKWD chciało się upewnić, czy osobisty wróg Lenina na pewno nie żyje[15][16][17][18]. Inna interpretacja tego faktu zakłada, że enkawudziści szukali przy zwłokach pisarza jakiejś informacji lub wskazówki co do miejsca ukrycia skarbu barona Ungerna[8].

Odznaczenia

edytuj

Pamięć o pisarzu

edytuj
 
Tablica upamiętniająca pisarza na domu przy ul. Grójeckiej 27 w Warszawie[16]

Po wojnie został skazany na zapomnienie, jego nazwisko umieszczono w „zapisie cenzorskim”. Wszystkie jego utwory objęte cenzurą w 1951 roku podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[22]. Od roku 1989 jego prace mogą być w Polsce oficjalnie wydawane.

W roku 2004 władze Milanówka sfinansowały nowy nagrobek pisarza na miejscowym cmentarzu, jego imię nosi jeden z miejskich skwerów[14]. W 2006 roku wmurowano pamiątkową tablicę na domu przy ulicy Grójeckiej 27 na warszawskiej Ochocie, gdzie pisarz mieszkał w czasie wojny, lecz wskutek protestów wspólnoty mieszkańców, usunięto z tablicy napis „antykomunista”[23]. W 2009 roku odsłonięto pamiątkową tablicę na domu pisarza w Nieszawie[24]. W Michalinie (dzielnica miasta Józefów) powstaje Muzeum Podróżników Polskich zawierające ekspozycję o podróżach pisarza[25].

W 2011 r. Narodowy Bank Polski wydał upamiętniającą Ossendowskiego srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 10 złotych oraz towarzyszącą jej monetę okolicznościową ze stopu nordic gold o nominale 2 złotych. Obie monety są częścią serii „Polscy podróżnicy i badacze”[26].

Odwołania w kulturze

edytuj
  • Bohaterowie książki Kornela Makuszyńskiego i Mariana Walentynowicza „Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki” znajdują w piaskach pustyni głowę, która okazuje się zakopanym „profesorem Ossendowskim” („Odkopali go czym prędzej, do murzyńskiej wiodą wioski, a tam krzyczą – Niech nam żyje pan profesor Ossendowski”).
  • Bohaterowie filmu „Cwał” w reżyserii Krzysztofa Zanussiego, którego akcja dzieje się w okresie stalinizmu, potajemnie czytają książkę Ossendowskiego Lenin.

Publikacje

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Informacja na nagrobku, wskazująca jako miejsce śmierci Żółwin, jest błędna[3].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Ossendowski, Ferdynand Antoni (1878-1945). Centralny Katalog Bibliotek „Fides”. [dostęp 2018-05-28].
  2. ↑ a b Ossendowski Ferdynand Antoni, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-05-28].
  3. ↑ a b Krzysztof Pilawski: Ossendowski nie umarł w Żółwinie. www.zolwin.pl. [dostęp 2018-05-28].
  4. ↑ Wypowiedź Witolda Stanisława Michałowskiego w filmie Errata do biografii – Antoni Ferdynand Ossendowski, reż. Grzegorz Braun, TVP 2007.
  5. ↑ a b c d Piotr Lisiewicz, Ojciec krokodyli, „Niezależna Gazeta Polska”, 9 (31), 5 września 2008.
  6. ↑ The Sisson Documents, [w:] Lenin and German Assistance for the Bolshevik Revolution. The Modern History Project. [dostęp 2009-08-10]. (ang.).
  7. ↑ „A History of the Russian Secret Service” Richard Deacon, Collins Publishing Group, Glasgow (1987), p. 160-161.
  8. ↑ a b c Lucjan Strzyga, Polski Karol May przed wojną wydał 80 mln książek. PRL zmiótł go z półek, „Dziennik Zachodni”, 5 stycznia 2012.
  9. ↑ Piotr Kuncewicz, Agonia i nadzieja. Tom I. Literatura polska od 1918, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1993, s. 142, ISBN 83-7066-518-7.
  10. ↑ a b Andrzej Piskozub, Sven Hedin jako geopolityk, „Przegląd Geopolityczny”, 5, 2012, s. 71–84 [dostęp 2020-01-09].
  11. ↑ Lothar Deeg, Kunst and Albers Vladivostok: The History of a German Trading Company in the Russian Far East 1864–1924, Berlin: epubli GmbH, 2013, s. 349 [dostęp 2020-01-09], Cytat: Once again, Ossendowski made good money with his fantasy-filled narratives. But once again he was unmasked as a liar: in 1925, Sven Hedin published a little book entitled 'Ossendowski and the Truth’. [...] The well-known Swedish Asia traveler proved that large section of Ossendowski’s story of his adventurous flight from Siberia had to be pure invention. To anyone who had really known Anton Ferdinand Ossendowski, none of this came as a surprise. (ang.).
  12. ↑ Sven Hedin, Ossendowski a prawda, Olsztyn: ElSet, 2014.
  13. ↑ Metryka nr 43, genealodzy.pl.
  14. ↑ a b Andrzej Pettyn: Spór o Ossendowskiego. Towarzystwo Miłośników Milanówka. [dostęp 2009-08-10]. (pol.).
  15. ↑ Biografia pisarza, [w:] Ferdynand Antoni Ossendowski: Lenin. Warszawa: Alfa, 1990, s. 471. ISBN 83-7001-354-6.
  16. ↑ a b Maciej Szczepaniuk. Cenzorzy z Ochoty. „Rzeczpospolita”, 06. Warszawa: Presspublica. ISSN 0208-9130. [dostęp 2009-08-10]. Cytat: Kiedy bolszewicy wkroczyli do Polski, rozkopali grób Ossendowskiego, żeby sprawdzić, czy na pewno nie żyje. (pol.). 
  17. ↑ Michal Radoryski: Śmierć Ossendowskiego. [dostęp 2009-08-10]. Cytat: „Aby mieć pewność, sprowadzono siłą dentystę i po dokonaniu identyfikacji i wykonaniu serii fotografii kazano zamknąć wieko i zasypać mogiłę” (pol.). NKWD dokonało ekshumacji.
  18. ↑ Witold Stanisław Michałowski: Syberyjski Lawrence. Racjonalista, 2005-05-18. [dostęp 2009-08-10]. Cytat: „Grabarz cmentarza w Milanówku, pamiętał, jak NKWD w 1945 roku, tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej, nakazało mu wydobycie z grobu trumny, aby sprowadzony przemocą dentysta mógł stwierdzić, czy naprawdę nieboszczyk był tym, o kogo im chodziło”. (pol.).
  19. ↑ M.P. z 1936 r. nr 261, poz. 460 „za zasługi na polu literatury podróżniczej”.
  20. ↑ Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Wyd. II popr. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938, s. 541.
  21. ↑ Honorowa Odznaka Związku Szlachty Zagrodowej. „Wschód”. Nr 114, s. 4, 22 stycznia 1939. 
  22. ↑ Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 31.
  23. ↑ Maciej Szczepaniuk. Cenzorzy z Ochoty. „Rzeczpospolita”, 06. Warszawa: Presspublica. ISSN 0208-9130. [dostęp 2009-08-10]. (pol.). 
  24. ↑ Przywracany pamięci. nieszawa.pl, 2009-06-14. [dostęp 2009-08-10]. (pol.).
  25. ↑ Jacek Kałuszko: Szlakiem Ferdynanda O. [dostęp 2009-08-10]. (pol.).
  26. ↑ Polscy podróżnicy i badacze – Ferdynand Ossendowski. nbp.pl. [dostęp 2024-05-19]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Witold Stanisław Michałowski: Tajemnica Ossendowskiego. Warszawa: ALFA, 1990, s. 168. ISBN 83-7001-258-2.
  • Ludzie, zwierzęta i nowi bogowie: Krzysztof Dębnicki, National Geographic Polska, nr 1 (64) styczeń 2005.
  • Witold Michałowski. „Ossendowski Antoni” W: Polski Słownik Biograficzny Tom XXIV (Olszamowski Bolesław – Padlewski Zygmunt) Warszawa 1979 s. 381–385

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ferdynand_Ossendowski&oldid=75102611”