Głowa owadów

Głowa (łac. caput, cephalon, syncephalon, synciput)^[1] – przedni odcinek ciała owada, złożony zazwyczaj z 6 zespolonych ze sobą pierścieni^[1], tworzących jednolitą puszkę głowową (epicranium). Na głowie owada położone są oczy złożone, przyoczka, czułki, a po stronie dolnej otwór gębowy w otoczeniu trzech par różnie ukształtowanych przysadek gębowych. Znajdują się na niej liczne receptory. Zewnętrzne skleryty głowy są rozdzielone szwami^[1].

Budowa

Głowa nie wykazuje segmentacji u postaci dojrzałych. W rozwoju zarodkowym głowa powstaje z 6 segmentów:

akronu wyposażonego w oczy złożone i oczy proste (z reguły od jednego do czterech),
segmentu czołowego (antenalnego) z parą czułków,
segmentu wstawkowego bez przysadek,
segmentu żuwaczkowego z parą żuwaczek,
segmentu 1 pary szczęk, z członowatymi szczękami 1 pary,
segmentu 2 pary szczęk, z członowatymi szczękami 2 pary.

Typy ułożenia głowy

Typy ułożenia głowy (od lewej): prognatyczny, ortognatyczny i hipognatyczny

Wyróżniane są następujące typy ułożenia głowy ze względu na jej ustawienie w stosunku do podłużnej osi ciała:

prognatyczny (gr. pro – przed; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany ku przodowi^[1]^[2], narządy gębowe stanowią przedłużenie osi ciała^[3], występuje np. u biegaczowatych i termitów, rzadko u prostoskrzydłych (turkucie i nakwietnik trębacz);
ortognatyczny^[a] (gr. orthos – prosto; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany prostopadle ku dołowi, niewystający do przodu^[2], płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt prosty^[1]^[4], występuje u większości prostoskrzydłych;
hipognatyczny^[a] (gr. hypo – pod; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany w dół i ku tyłowi, płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt ostry^[1], występuje np. u pluskwiaków różnoskrzydłych i niektórych prostoskrzydłych (m.in. u mieczników).

Typ hipognatyczny określany jest też nazwą opistognatyczny^[4] (gr. opisthen – za; gnathos – szczęka^[2]), pisaną także apistognatyczny (z ang. apisthognathous^[2]) lub epistognatyczny^[3].

Aparaty gębowe oraz ich budowa

Gębowe narządy owadów to odnóża głowowe przystosowane do pobierania pokarmu. W ich skład wchodzą:

Ewolucyjne modyfikacje aparatów gębowych owadów
A-gryzący, B-gryząco-liżący (gryząco-ssący wg J. Wildego), C-ssący, D-kłująco-ssący, a-czułki, c-oko złożone, mx-maxillae, md-mandibulae, lb-labium, lr-labrum

warga górna (labrum)
para żuwaczek (mandibulae)
para szczęk (maxillae) z głaszczkami
warga dolna (labium) z głaszczkami.

Aparaty gębowe owadów odzwierciedlają różnorodność pobieranego przez nie pokarmu. W zależności od sposobu pobierania pokarmu rozróżnia się następujące typy budowy:

gryzący (ortopteroidalny) – najbardziej pierwotny typ; inne powstały przez modyfikację tego typu. Składa się z:
- wargi górnej
- żuwaczek (szczęki I pary), które u drapieżnych są ostro zakończone, a u roślinożernych tępo zakończone
- członowanych żuchw (szczęki II pary), składających się z:
  - kotwiczki
  - pieńka
  - żuwki wewnętrznej
  - żuwki zewnętrznej
  - głaszczku żuchwowego
- wargi dolnej (zrośnięte szczęki III pary), składającej się z:
  - podbródka
  - brody
  - języczków
  - przyjęzyczków
  - głaszczków wargowych

Spotykany jest u owadów drapieżnych, np. owady bezskrzydłe, chrząszcze, roślinożernych, np. prostoskrzydłe oraz u wielu larw przed wykształceniem bardziej wyspecjalizowanego typu.

Warga dolna larw ważek określana jest jako maska^[5].

gryząco-ssący^[6] (apoidalny) – uniwersalny typ aparatu gębowego występujący m.in. u pszczół miodnych i trzmieli. W odróżnieniu od innych owadów błonkoskrzydłych część ich aparatu gębowego przekształciła się w długi, owłosiony języczek zwany trąbką ssącą (proboscis), którym mogą wysysać nektar z kwiatów i pobierać wodę, ale zachowane silne żuwaczki pozwalają na gryzienie czy ugniatanie pokarmu albo innych substancji.
ssący (lepidopteroidalny) – służy do pobierania pokarmu płynnego, np. nektar kwiatów (motyle). Rurkę ssącą tworzą silnie wydłużone, złączone żuwki zewnętrzne. Żuwaczki uległy redukcji. Warga górna (mała półkolista płytka) przylega do żuwków.
liżąco-ssący – dolna warga zakończona aparatem filtracyjnym służy do zlizywania i filtrowania pokarmu (mucha domowa)
kłująco-ssący (hemipteroidalny) – wysoko wyspecjalizowany aparat umożliwiający wysysanie płynów z tkanek roślinnych (mszyce) lub zwierzęcych (wszy, pchły). Żuchwy stanowią nieczłonowane szczecinki tworzące rurkę ssącą i ślinową.
tnąco-liżący (tabanoidalny) – występuje u niektórych muchówek, np. bąkowatych
liżący (muskoidalny), składający się z:
- miękkiego, błoniastego dziobka
- ryjka
- tarcz oralnych, składających się z przekształconych głaszczków wargowych.

Wewnątrz tarcz oralnych znajduje się sieć kanalików służących do filtracji pokarmu. Żuwaczki uległy redukcji.

Uwagi

↑ ^a ^b W pracy: Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1., na stronach 214–215, opisany w artykule typ ortognatyczny nazwany został typem hipognatycznyn, natomiast opisany w artykule typ hipognatyczny w wymienionej pracy nazwano typem epistognatycznym.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Józef Razowski: Słownik entomologiczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987. ISBN 83-01-07907-X.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Armand R. Maggenti: Online Dictionary of Invertebrate Zoology: Complete Work. University of Nebraska. (ang.).
↑ ^a ^b Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1.
↑ ^a ^b Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007. ISBN 978-83-881470-7-4.
↑ Grzegorz Tończyk, Jacek Siciński, (red.): Klucz do oznaczania makrobezkręgowców bentosowych dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych. Warszawa: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, 2013, s. 80-82, seria: Biblioteka Monitoringu Środowiska. ISBN 978-83-61227-25-0.
↑ JerzyJ. Wilde JerzyJ., JarosławJ. Prabucki JarosławJ., Hodowla pszczół, 2009, ISBN 978-83-09-01039-5 .

Bibliografia

Entomologia stosowana pod redakcją B. Wilkaniec, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A.Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2006 ISBN 83-7160-412-2

[uwaga1-4] W pracy: Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1., na stronach 214–215, opisany w artykule typ ortognatyczny nazwany został typem hipognatycznyn, natomiast opisany w artykule typ hipognatyczny w wymienionej pracy nazwano typem epistognatycznym.

[Razowski-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Józef Razowski: Słownik entomologiczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987. ISBN 83-01-07907-X.

[Maggenti-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Armand R. Maggenti: Online Dictionary of Invertebrate Zoology: Complete Work. University of Nebraska. (ang.).

[Hempel-3] Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1.

[FaunaT2-5] Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007. ISBN 978-83-881470-7-4.

[ts-6] Grzegorz Tończyk, Jacek Siciński, (red.): Klucz do oznaczania makrobezkręgowców bentosowych dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych. Warszawa: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, 2013, s. 80-82, seria: Biblioteka Monitoringu Środowiska. ISBN 978-83-61227-25-0.

[7] JerzyJ. Wilde JerzyJ., JarosławJ. Prabucki JarosławJ., Hodowla pszczół, 2009, ISBN 978-83-09-01039-5 .

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[5]

[6]