Język uzbecki
Język uzbecki (uzb. O‘zbek tili, Oʻzbekcha; Ўзбек тили, Ўзбекча) – język z rodziny języków tureckich, urzędowy w Uzbekistanie. Dane mówiące o liczbie mówiących językiem uzbeckim są rozbieżne. Zgodnie ze spisem powszechnym, przeprowadzonym w 1989 roku, językiem uzbeckim na terenie byłego ZSRR posługiwało się ok. 16,7 mln osób. Poza Uzbekistanem uzbecki jest i był w przeszłości używany głównie w Afganistanie, gdzie liczbę jego użytkowników ocenia się na ok. 1,2–1,4 mln osób. Uzbeckim posługują się także Uzbecy osiadli w sąsiednich republikach środkowoazjatyckich: w Kazachstanie, Kirgistanie, azjatyckiej części Rosji, w Turkmenistanie, a także w Chinach. Stosunkowo niewielkie skupiska emigrantów uzbeckich występują w Australii, Izraelu, Niemczech, Turcji, na Ukrainie i w Stanach Zjednoczonych. W 2019 roku w Polsce był tylko jeden aktywny tłumacz przysięgły języka uzbeckiego[1].
| Obszar |
Uzbekistan, Rosja, Turkmenistan, Afganistan i inne | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 33 milionów | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Uzbekistan | ||||||
| Organ regulujący | Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti | ||||||
| UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | uz | ||||||
| ISO 639-2 | uzb | ||||||
| ISO 639-3 | uzb | ||||||
| IETF | uz | ||||||
| Glottolog | uzbe1247 | ||||||
| Ethnologue | uzb | ||||||
| GOST 7.75–97 | узб 710 | ||||||
| WALS | uzb | ||||||
| SIL | UZB | ||||||
| Występowanie | |||||||
| |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Jeśli chodzi o specyfikę języka uzbeckiego, bardzo charakterystyczna jest nieobecność harmonii wokalicznej, typowej dla innych języków tureckich. W fonetyce, gramatyce oraz leksyce widoczne są bardzo silne wpływy języka perskiego, w leksyce obecne są również zapożyczenia arabskie (starsze) oraz rosyjskie (nowsze).
Alfabet uzbecki
edytujJęzyk uzbecki do 1927 roku zapisywany był alfabetem arabskim, później łacińskim, od 1940 roku w czasach Uzbeckiej SRR – cyrylicą. Od 1992 roku oficjalnym zapisem jest alfabet oparty na angielskim wariancie pisma łacińskiego (z dwuznakami „ch”, „sh”, z „j” dla dźwięku ʤ), jednak w użyciu jest także cyrylica. Ludność uzbecka w Chinach i Afganistanie stosuje zapis alfabetem arabskim.
| Arabski | Cyrylica | Łaciński | Wymowa IPA[2] |
|---|---|---|---|
| ﺍ, ه | А а | A a | æ |
| ﺏ | Б б | B b | b |
| چ | Ч ч | Ch ch | ʧ |
| ﺩ | Д д | D d | d |
| ﻩ | Е е | E e | e |
| ﻑ | Ф ф | F f | f |
| گ | Г г | G g | ɡ |
| ﻍ | Ғ ғ | Gʻ gʻ | ɣ |
| ﺡ, ﻩ | Ҳ ҳ | H h | h |
| ی | И и | I i | i |
| ﺝ, ژ | Ж ж | J j | ʤ, ʒ |
| ﻙ | К к | K k | k' |
| ﻕ | Қ қ | Q q | q |
| ﻝ | Л л | L l | l |
| ﻡ | М м | M m | m |
| ﻥ | Н н | N n | n |
| ﺍ | О о | O o | ɒ |
| ﻭ | Ў ў | Oʻ oʻ | o |
| پ | П п | P p | p |
| ﺭ | Р р | R r | r |
| ﺙ, ﺱ, ﺹ | С с | S s | s |
| ﺵ | Ш ш | Sh sh | ʃ |
| ﺕ, ﻁ | Т т | T t | t |
| ﻭ | У у | U u | u |
| ﻭ | В в | V v | v, w |
| ﺥ | Х х | X x | x, χ |
| ی | Й й | Y y | j |
| ﺫ, ﺯ, ﺽ, ﻅ | З з | Z z | z |
| ء, ع | Ъ ъ | ʼ | ʔ |
- Cyrylickim literom Ё ё, Ю ю, Я я odpowiadają łacińskie dwuznaki Yo yo, Yu yu, Ya ya.
- Cyrylickiej literze Е е na początku wyrazu i po samogłoskach odpowiada łaciński dwuznak Ye ye. Po spółgłosce odpowiada natomiast E e.
- Cyrylickiej literze Ц ц odpowiada łaciński dwuznak Ts ts lub litera S s, w zależności od pozycji w wyrazie.
- Cyrylickiemu zbiegu liter сҳ w alfabecie łacińskim odpowiada zestawienie sh.
- Cyrylickiej literze Э э odpowiada łacińska litera E e.
Harmonia samogłosek
edytujJęzyk perski miał silny wpływ na kształtowanie się języka uzbeckiego. Poza użyczeniem mu dużej ilości słów wpłynął również na fonetykę uzbecką, w tak dużym stopniu, że standard języka uzbeckiego jest jedynym standardem języka turkijskiego, gdzie nie występuje harmonia samogłosek.
| polski | turecki | uzbecki |
|---|---|---|
| skrzydło | kanat | qanot |
| skrzydła | kanatlar | qanotlar |
| grunt | yer | yer |
| grunty | yerler | yerlar |
Ponadto, zestaw samogłosek uzbeckich i perskich jest identyczny, czyli /æ/, /ɒ/, /e/, /i/, /o/, /u/.[3]
Zwroty
edytuj- dzień dobry – assalomu alaykum (ассалому алайкум)
- do widzenia – xayr (хайр)
- dziękuję – rahmat (раҳмат)
- proszę (kiedy coś daję) – marhamat (марҳамат)
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Lista tłumaczy przysięgłych / Tłumacze przysięgli / Rejestry i ewidencje / Biuletyn Informacji Publicznej [online], bip.ms.gov.pl [dostęp 2019-04-05].
- ↑ Andrée Sjoberg, Uzbek Structural Grammar, Indiana University 1963.
- ↑ Uzbek Language - Structure, Writing & Alphabet - MustGo [online], MustGo.com [dostęp 2022-08-23] (ang.).