Nowy Tomyśl

Nowy Tomyśl (niem. Neutomischel) – miasto w woj. wielkopolskim, nad Szarką (dopływ Obry), siedziba powiatu nowotomyskiego i gminy miejsko-wiejskiej Nowy Tomyśl. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Nowy Tomyśl

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Urząd Miejski w Nowym Tomyślu
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	nowotomyski
Gmina	Nowy Tomyśl
Data założenia	ok. 1786
Prawa miejskie	8 kwietnia 1786
Burmistrz	Marcin Brambor
Powierzchnia	5,2 km²
Wysokość	70 m n.p.m.
Populacja (30.06.2023) • liczba ludności • gęstość	13 702 2635 os./km²
Strefa numeracyjna	61
Kod pocztowy	64-300 do 64-301
Tablice rejestracyjne	PNT
Położenie na mapie Polski Nowy Tomyśl
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Nowy Tomyśl
Położenie na mapie powiatu nowotomyskiego Nowy Tomyśl
Położenie na mapie gminy Nowy Tomyśl Nowy Tomyśl
52°19′02″N 16°07′18″E
TERC (TERYT)	3015044
SIMC	0971175
Urząd miejski ul. Poznańska 33 64-300 Nowy Tomyśl
Strona internetowa

Według danych GUS z 30 czerwca 2023, miasto liczyło 13 702 mieszkańców.

Położenie geograficzne

Nowy Tomyśl leży w zachodniej części województwa wielkopolskiego, przy osi Warszawa-Poznań-Berlin. Przez gminę przebiega autostrada A2 oraz międzynarodowa linia kolejowa E 20.

Miasto leży na sandrowej Nizinie Nowotomyskiej, w obniżeniu źródeł Szarcy i Dojcy, dopływów jezior zbąszyńskich oraz rzeki Obry.

Historia

Pierwsze ślady osadnictwa na tych obszarach pochodzą sprzed 11 tys. lat (m.in. pozostałości grobów skrzynkowych koło Wytomyśla oraz smolarni pod Jastrzębskiem Starym).

Miejscowość Nowy Tomyśl powstała w XVIII wieku i jest jednym z najmłodszych miast Wielkopolski. W XVIII w. okolice Tomyśla zaczęli zagospodarowywać osadnicy olęderscy, sprowadzani przez właścicieli tych ziem, rodzinę Szołdrskich. Wśród nowych mieszkańców dominowali protestanccy Niemcy z Brandenburgii, Śląska i Pomorza, toteż wkrótce koniecznością stała się budowa zboru ewangelickiego. Świątynia powstała w osadzie nova colonia Glinki w 1780 r., a kilka lat później Feliks Antoni Ignacy Szołdrski postanowił lokować koło kościoła nowe miasto.

Ostatecznie osadzie nadano prawa miejskie i nazwę Nowy Tomyśl 8 kwietnia 1786 r. przywilejem wydanym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wieś dla odróżnienia nazwano Starym Tomyślem.

Zabory Polski

Już kilka lat po lokacji miasto włączono do zaboru pruskiego. Podczas wojen napoleońskich po zwycięskim powstaniu wielkopolskim 1806 roku Nowy Tomyśl zajęty został przez powstańców i wkrótce znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. Po jego upadku w 1815 roku znów powrócił we władanie państwa pruskiego.

W 1811 roku miasto liczyło 66 domów i 438 mieszkańców (w 1837 roku – 809 mieszk.). Działały tu warsztaty sukiennicze i garbarskie. W ciągu roku odbywały się cztery jarmarki: 11 kwietnia, 21 czerwca, 14 września oraz 28 listopada.

Od 1815 roku miasto było jednym z pięciu w podówczas utworzonym powiecie bukowskim.

Miasto było położone w leśnej części tego powiatu wśród osad olęderskich. W 1848 r. Buk utracił przywilej miasta powiatowego w ramach kary za udział w Wiośnie Ludów i urząd landrata przeniesiono tego samego roku do Nowego Tomyśla. W 1887 roku na mocy ustawy o podziale powiatów zlikwidowano powiat bukowski i utworzono dwa nowe: powiat grodziski i nowotomyski. W wyniku nowej zmiany administracyjnej miejscowość stała się miastem powiatowym.

Pod koniec XIX wieku było to jedyne miasto w Wielkopolsce bez kościoła katolickiego, a wszyscy katolicy należeli do parafii w odległym o 8 km Wytomyślu. W 1905 r. Nowy Tomyśl liczył 1985 mieszkańców, z czego 86,1% stanowili Niemcy, 8,2% – Polacy, zaś Żydzi – 5,7%. Ludność niemiecka dominowała w mieście aż do lat 20. XX w.

Pocztówka z 1904

W czasie zaborów w mieście funkcjonowały polskie organizacje i placówki jak Bank spółdzielczy oraz Towarzystwo Pożyczkowe.

Okres międzywojenny

Pod dowództwem Edmunda Klemczaka, powstańcy wielkopolscy opanowali Nowy Tomyśl 3 stycznia 1919. Powrót miasta do Polski usankcjonował traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r. W 1921 miasto liczyło 2083 mieszkańców oraz 240 domów. Do 1939 liczba mieszkańców wzrosła do 2750.

W okresie międzywojennym miasto miało charakter rzemieślniczo-handlowy. Funkcjonowały w nim zakłady produkcyjne: fabryka siatek żarowych, browar, młyny oraz tartaki.

Okres II wojny światowej

Podczas II wojny światowej obszar ten był terenem silnej akcji germanizacyjnej, a mieszkańców polskiego pochodzenia wywożono na roboty do Niemiec lub do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. Walki o miasto zakończyły się 27 stycznia 1945 roku co przyjmuje się za datę zakończenia okupacji niemieckiej.

Okres powojenny

Po wojnie liczba mieszkańców wzrosła z 2700 w 1946 do 4696 w 1961. Miasto odbudowano ze zniszczeń wojennych oraz rozbudowano sieci: kanalizacyjną, wodociągową i gazową. Powstało 60 nowych domów mieszkalnych oraz kilka przeznaczonych dla administracji państwowej.

Powstała fabryka narzędzi chirurgicznych, która wybudowała nowe osiedle mieszkaniowe. Powstał nowy ośrodek zdrowia ze specjalistycznymi przychodniami oraz szpital powiatowy. W mieście otwarta została druga szkoła podstawowa, liceum ogólnokształcące, dwie szkoły zawodowe. Miasto wzbogaciło się także o dom kultury oraz miejski stadion sportowy.

Rozwinęła się gospodarka. W okresie PRL w mieście funkcjonowały zakłady produkcyjne: spółdzielnia wikliniarska, przetwórnia owocowo-warzywna, zakłady wylęgu drobiu. zakłady młynarskie, spółdzielnia pracy „Latex” produkująca tworzywa sztuczne. W zakładach tych pracowało w sumie ok. 3400 mieszkańców miasta i okolic.

W latach 1968–1972 miasto było siedzibą władz gromady Nowy Tomyśl.

Komunikacja

W mieście jest stacja kolejowa Nowy Tomyśl.

W 2011 przy ul. Poznańskiej otworzono sanitarne lądowisko.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Nowego Tomyśla w 2014 roku.

Zabytki

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1780 r. (dawny zbór ewangelicki)

Zabytkowy młyn

Dom szachulcowy z końca XVIII (obecnie Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa)

• kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa – pierwotnie zbór ewangelicki z 1780 r., na planie krzyża greckiego o równych ramionach
• ratusz z 1879 r., obecnie siedziba sądu
• budynek poczty z 1884 r. przy ul. Piłsudskiego
• młyn z 1885 r. przy ul. Zbąszyńskiej
• kościół Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy z 1895 r.
• kamienice z drugiej połowy XIX w. i początków XX w. (m.in. pl. Chopina 17, ul. Poznańska 8)

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół par. pw. MB Nieustającej Pomocy z 1896 r. i dom proboszcza

• Kościół rzymskokatolicki:
  • Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowym Tomyślu
  • Parafia Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy w Nowym Tomyślu
• Świadkowie Jehowy:
  • dwa zbory: Nowy Tomyśl–Wschód (w tym grupa rosyjskojęzyczna), Nowy Tomyśl–Zachód z Salą Królestwa.
• Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP:
  • Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan

Gospodarka

Na terenie gminy Nowy Tomyśl działa kilka znaczących firm. Do największych należy Fabryka Narzędzi Chirurgicznych „Chifa”, dziś znana pod nazwą „Aesculap Chifa” sp. z o.o., należąca do koncernu B.Braun Melsungen AG. Inne duże firmy to: zatrudniająca ponad 2 tys. pracowników PHOENIX CONTACT sp. z o.o., zajmująca się m.in. produkcją aparatury łączeniowej i rozwiązań interfejsowych do automatyki przemysłowej, BEROTU sp. z o.o., zajmująca się produkcją mebli dla szwedzkiego koncernu IKEA, KIEL POLSKA sp. z o. o., produkująca siedzenia autobusowe i kolejowe, spółdzielnia mleczarska „Top-Tomyśl”, czy JOSERA - firma produkująca suchą karmę dla zwierząt domowych. Z kolei w Paproci położona jest firma BARTEX Bartol sp. z o.o. - jeden z największych polskich importerów win oraz sprzedawca wyrobów spirytusowych i płynów do dezynfekcji. W Borui Nowej swoją siedzibę ma FILTROWENT sp. z o.o. Sp. k., produkująca m.in. odpylacze, zasuwy pneumatyczne, silosy do trocin i na biomasę. Na terenie tej samej miejscowości znajduje się jeden z większych zakładów budowlanych w regionie wraz z betoniarnią - CAŁUS sp. z o. o. Sp. k. - firma z 30-letnim doświadczeniem w branży. W Glinnie z kolei funkcjonuje firma ARGO YACHT, specjalizująca się w budowie i sprzedaży jachtów motorowych wypornościowych, o niskim zanurzeniu.

Rolnictwo

Historia uprawy chmielu

Pierwsze plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla pojawiły się pod koniec drugiego dziesięciolecia XIX w., a do jego intensywnego rozwoju w drugiej połowie XIX w. przyczynił się niemiecki kupiec pochodzenia żydowskiego – Józef Jakub Flatau.

Flatau sprowadzał w rejon Nowego Tomyśla szlachetne odmiany chmielu, a po wielu żmudnych doświadczeniach wyhodował także swoje własne odmiany. Chmiel z Nowego Tomyśla z roku na rok zdobywał coraz więcej nagród na wystawach krajowych i zagranicznych, a jego cena nieustannie rosła. Hermann Tietz w swoim szkicu biograficznym Józefa Jakuba Flataua pisze, że cena nowotomyskiego chmielu wzrosła z 9 talarów za cetnar w 1837 roku do 160 talarów w 1861 roku, co przyczyniło się do wzrostu zamożności wielu mieszkańców Nowego Tomyśla i okolic. Nowotomyski chmiel był już wykorzystywany jako surowiec nie tylko w lokalnych browarach (m.in. do produkcji słynnego piwa grodziskiego), ale także eksportowany do innych regionów Prus, a nawet za granicę (zwłaszcza odmiana lokalna). Było to możliwe z jednej strony dzięki wzrostowi wiedzy agrotechnicznej wśród plantatorów, a z drugiej strony dzięki działaniom marketingowym Flataua. W 1858 r. Józef Flatau został uhonorowany przez władze Nowego Tomyśla honorowym obywatelstwem (Hermann Tietz podaje, że miało to miejsce w 1864 roku).

Z wydawnictwa nowotomyskiego magistratu z 1873 roku Wiadomości o chmielu w Nowym Tomyślu wynika, że obszar plantacji chmielu w okolicy Nowego Tomyśla był największy w całych Prusach i stanowiły one jedyne źródło utrzymania dla ok. 10 tysięcy ludzi. W 1860 roku dochody z uprawy chmielu w tym regionie wyniosły 2,2 mln talarów.

Od połowy XIX w. odbywały się w Nowym Tomyślu jarmarki chmielarskie, na które przyjeżdżali także plantatorzy z Czech i Śląska. Dzięki uprawom chmielu miasto ożywiło się gospodarczo, a liczba jego mieszkańców systematycznie rosła.

Obecnie plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla obejmują obszar ok. 90 hektarów.

Największy wiklinowy kosz świata z 2006 roku

W całym kraju Nowy Tomyśl słynie też jako miasto wikliniarzy. Tradycje te sięgają XIX w., kiedy w te okolice sprowadzono z Ameryki Północnej specjalne odmiany wikliny. W mieście co roku w ostatni weekend wakacji organizowany jest Jarmark Chmielo-Wikliniarski. W 1985 r. założono tutaj Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa (oddział Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie).

Sport

• Ludowy Klub Sportowy KORONA Bukowiec - klub sportowy obejmujący sekcję łuczniczą oraz piłkarską występującą w A-klasie.
• NAP Polonia Nowy Tomyśl – klub sportowy występujący w A-klasie.
• UKS Dream Team Nowy Tomyśl - koszykówka, 8-krotny mistrz Wielkopolski w kategoriach młodzieżowych w latach 2017-2023.
• TS 05 Nowy Tomyśl – klub piłkarski występujący w B-klasie.
• KS SAM Jastrzębsko Stare - klub piłkarski występujący w B-klasie.
• Ludowy Klub Sportowy BORUSJA Boruja Kościelna - klub piłkarski występujący w B-klasie.
• Ludowy Klub Sportowy „Budowlani - Całus ” Nowy Tomyśl – podnoszenie ciężarów.
• MOS MUKS Kangur Nowy Tomyśl – siatkówka.
• NASZACH Nowy Tomyśl - Nowotomyska Akademia Szachowa.
• klub Karate Kyokushin Kanku.
• stowarzyszenie "Akademia Zapasów".
• Nowotomyski Klub Tenisowy.

Samorząd

Nowy Tomyśl dwukrotnie zajmował czołową lokatę wśród miast powiatowych w Wielkopolsce pod względem dochodu budżetowego samorządu terytorialnego per capita, i czternastą w kraju. W 2019 było to 4245,12 zł na mieszkańca, w 2020: 4242,20 zł.

Turystyka

KTA Szarka – klub turystyki aktywnej powstały w 2002 r. Skupia młodzież oraz dorosłych z gminy Nowy Tomyśl. Organizator m.in. trzydniowego Rajdu Szlakiem Chmielu i Wikliny.

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie

• Biesenthal
• Goch
• Sulęcin
• Dębno
• Radzyń Podlaski

Zobacz też

• Synagoga w Nowym Tomyślu
• Cmentarz żydowski w Nowym Tomyślu
• Ogólnopolski Plener Wikliniarski

Bibliografia

• Bogusław Polak: Dzieje Nowego Tomyśla. Nowy Tomyśl: UMiG Nowy Tomyśl, 1998. ISBN 83-907840-1-7. Brak numerów stron w książce
• Arno Kraft: ...und dazwischen Neutomischel. Berlin: Eigenverlag Arno Kraft, 1998. ISBN 3-00-002419-0. (niem.). Brak numerów stron w książce
• Hermann Tietz: Joseph Jacob Flatau genannt Flatau von Hopfenfeld, Biographische Skizze. Berlin: 1868. (niem.). Brak numerów stron w książce
• Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom II, województwo poznańskie, hasło „Nowy Tomyśl”. Wrocław, Warszawa, Kraków: Ossolineum, 1967, s. 267-268.

Linki zewnętrzne

• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Nowy Tomyśl [online], nowy.tomysl.archiwa.org [zarchiwizowane z adresu 2013-03-14] .strona główna serwisu
• Tomyśl, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 384 .
• Klub Turystyki Aktywnej Szarka.