Wikipedia

Peru

państwo w Ameryce Południowej
Ten artykuł dotyczy państwa południowoamerykańskiego. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Peru (hiszp. Perú), oficjalnie Republika Peru (hiszp. República del Perú) – państwo w zachodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Spokojnym. Leży na półkuli południowej, rozciąga się od równika w kierunku zwrotnika Koziorożca. Graniczy z Ekwadorem na północnym zachodzie, Kolumbią na północnym wschodzie, Brazylią na wschodzie, Boliwią na południowym wschodzie, Chile na południu oraz Pacyfikiem na zachodzie.

Republika Peru
República del Perú
Piruw Republika
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Firme y feliz por la unión
(Silnie i szczęśliwie dla jedności)
Hymn: Marcha Nacional
(Marsz narodowy)
Ustrój polityczny

republika demokratyczna

Konstytucja

Konstytucja Peru

Stolica

Lima

Data powstania

28 lipca 1821

Prezydent

Dina Boluarte

Premier

Gustavo Adrianzén

Powierzchnia

1 285 216 km²

Populacja (2018)
• liczba ludności


33 036 196[1]

• gęstość

24 os./km²

Kod ISO 3166

PE

Waluta

sol (PEN)

Telefoniczny nr kierunkowy

+51

Domena internetowa

.pe

Kod samochodowy

PE

Kod samolotowy

OB

Strefa czasowa

UTC -5

Język urzędowy

hiszpański, keczua i ajmara[a]

Religia dominująca

katolicyzm (81,3%)

PKB (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


268,24 mld[2] USD
7 773[2] USD

PKB (PSN) (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


556,68 mld[2] dolarów międzynar.
16 132[2] dolarów międzynar.

Mapa opisywanego kraju
Położenie na mapie
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Machu Picchu, Region Cuzco
Kanion Colca
Rysunki z Nazca
Uros, Titicaca
Indianie Keczua, Písac

Nie ma dostępu do równika, lecz brakuje mu do niego 5 km w linii prostej[3]. Jest to trzecie co do wielkości państwo kontynentu po Brazylii i Argentynie oraz drugi co do wielkości kraj andyjski po Argentynie. Stolicą Peru jest Lima.

Etymologia nazwy

edytuj

Według najpopularniejszej teorii nazwa Peru (hiszp. Perú, keczua Piruw) pochodzi od lokalnego słowa biru – „rzeka”. Inna z hipotez wskazuje na imię indiańskiego wodza Beru, który zapytany przez hiszpańskich odkrywców o nazwę kraju, nie zrozumiał ich języka i podał swoje własne imię. Jeszcze inna z hipotez odnosi się do słowa Pelu, które było dawną lokalną nazwą regionu.

Geografia

edytuj
Osobny artykuł: Geografia Peru.

Klimat

edytuj

Na większości obszaru Peru występuje klimat równikowy: wybitnie wilgotny w Amazonii i suchy górski w Andach. Na wybrzeżu klimat zwrotnikowy suchy, na co wpływ ma zimny Prąd Peruwiański. Zróżnicowanie klimatyczne ma wpływ na średnie opady i temperaturę w ciągu roku: w Amazonii przez cały rok średnio około 24–32 °C, mała amplituda temperatur, wysokie opady; na wybrzeżu 15–30 °C, skrajnie sucho.

Krainy geograficzne

edytuj

Peru można podzielić na 3 krainy geograficzne:

  • Costa (wybrzeże)
  • Sierra (góry)
  • Selva (dżungla).

Costa

edytuj

Wzdłuż wybrzeża ciągnie się wąski pas nizinny, który często nawiedzają trzęsienia ziemi. Jest to teren o klimacie suchym, miejscami o charakterze pustynnym i półpustynnym, o rocznych opadach zaledwie 20–50 mm. Temperatury średnie: 15–17 °C zimą i 19–21 °C latem. Na wybrzeżu spotyka się charakterystyczną mgłę zwaną garua, której występowanie jest związane z Prądem Peruwiańskim.

Chociaż nizinę nadmorską przecina kilkadziesiąt rzek, tylko 10 z nich wpada do morza. Pozostałe są rzekami okresowymi lub giną w piaskach pustyni. Działalność rolnicza i gospodarcza w tym regionie koncentruje się wzdłuż rzek. Rolnictwo opiera się na sztucznej irygacji.

Costa stanowi około 12% powierzchni kraju, jednak jest zamieszkiwana przez większość ludności Peru (Sama Lima z przedmieściami liczy ponad 8 mln mieszkańców). Produkcja rolnicza w rejonie nadbrzeżnym przynosi około 50% produkcji całego kraju.

Ważne uprawy:

Płynący wzdłuż wybrzeży chłodny Prąd Peruwiański przynosi obfitość ryb morskich. Rybołówstwo jest ważną dziedziną peruwiańskiej gospodarki i źródłem dochodu narodowego. Najważniejsze porty rybackie to: Pisco i Paracas.

Na przybrzeżnych wysepkach eksploatuje się złoża guano.

W północnej części wybrzeża znajdują się złoża ropy naftowej.

Sierra

edytuj

Na region andyjski składają się:

Z pasma Kordyliery Czarnej wypływają źródła Amazonki: Huallaga, Ukajali i Maranon.

Średnie temperatury: 19–23 °C latem, 5–10 °C zimą. Opady roczne – 800 do 900 mm, zdecydowana większość opadów przypada na okres październik-kwiecień.

Pod względem gospodarczym w regionie Sierra największe znaczenie ma przemysł wydobywczy:

a także hutniczy – Cerro de Pasco i La Oroya.

Najważniejszą arterią komunikacyjną jest kolej transandyjska.

Największe miasto tego regionu to Arequipa, położona na wysokości 2339 m n.p.m. u stóp czynnego wulkanu El Misti. Inne ważne miasto regionu to dawna stolica państwa Inków – Cuzco.

Inne gałęzie przemysłu to przemysł spożywczy i włókienniczy.

Rolnictwo:

Selva

edytuj
 
Park Narodowy Manú

Selva znajduje się we wschodniej części Peru. Jest to region o klimacie gorącym, wilgotnym równikowym. Średnie temperatury 20–35 °C, a opady roczne 2000 mm[4]. Przeważającą część terenu zajmuje wilgotny las równikowy.

Z lasu pozyskuje się drewno (m.in. cedrowe i mahoniowe), kauczuk, chininę i balsam peruwiański.

Ten region Peru, chociaż zajmuje 2/3 powierzchni, jest zamieszkany przez tylko kilkanaście procent ludności państwa.

Uprawy:

Warunki hydrologiczne

edytuj

Jeziora:

Rzeki:

Historia

edytuj
Osobny artykuł: Historia Peru.

Peru jest krajem o bogatej, wielowiekowej historii. Na terenie obecnego Peru w okresie prekolumbijskim istniały rozwinięte cywilizacje indiańskie. Po zdobyciu Peru przez hiszpańskich konkwistadorów z Francisco Pizarro na czele, utworzono tu największe i najbogatsze wicekrólestwo Hiszpanii. Mimo zrywów powstańczych Inków nie udało im się pokonać hiszpańskich kolonizatorów. W 1572 roku Hiszpanie podbili ostatni ośrodek Inków i pokonali inkaskiego wodza Tupaca Amaru. W połowie XVIII wieku wybuchło powstanie indiańskie z Juanem Santosem Atahualpą na czele, a pod koniec wieku wybuchło powstanie Tupaca Amaru II. W XIX wieku w całej Ameryce Południowej pojawiły się dążenia niepodległościowe. Dopiero w 1821 dzięki obcym bojownikom Peru proklamowało niepodległość. Mimo wielu bogactw naturalnych Peru w XIX i XX wieku nie mogło uzyskać odpowiadającej mu pozycji międzynarodowej. Sytuacja wewnętrzna kraju była niestabilna, a szerokie rzesze społeczne cierpiały biedę. Wielokrotnie armia przejmowała władzę na dłuższe lub krótsze okresy lub wpływała na sytuację polityczną w kraju. W latach 60. XIX wieku Hiszpanie bez powodzenia próbowali odzyskać kontrolę nad Peru, tocząc w latach 1866–1867 wojnę z Chile i Peru i w roku 1879 byli zmuszeni uznać jego niepodległość. Przez wieki swojej historii Peru toczyło liczne spory graniczne ze swoimi sąsiadami. Najistotniejsze znaczenie miała tzw. „wojna o saletrę” (lub wojna o Pacyfik) w latach 1879–1883. Chile ostatecznie pokonało sprzymierzone Peru i Boliwię i wojna została zakończona podpisaniem 20 października 1883 traktatu z Ancón. W efekcie Chile otrzymało obfitującą w saletrę peruwiańską prowincję Tarapacá. W 1889 roku władzę w kraju objęli liberałowie z prezydentem Guillermo Billinghurstem. Rząd liberałów usiłował realizować program socjalny i chronić chłopstwo przed nadużyciami latyfundystów. Reformy zakończyły się niepowodzeniem a prezydent w 1914 roku został obalony[5].

 
Ogłoszenie niepodległości Peru przez José de San Martína, Lima, 1821

W okresie I wojny światowej państwo wzbogaciło się na skutek wzrostu eksportu, z drugiej strony doszło do wzrostu wpływów Stanów Zjednoczonych, które ingerowały w sprawy wewnętrzne kraju[5]. Do lat 30. dyktatorską władzę sprawowała prawicowa Partia Obywatelska i Augusto B. Leguía, który rządził od 1919 roku[6]. Rządy umiarkowanej prawicy przerwane zostały przez wojsko które dokonało w 1930 roku zamachu stanu w którego wyniku władzę przejął Luis Miguel Sánchez Cerro i Unię Rewolucyjną która przyjęła program nacjonalistyczny i faszyzujący. W 1924 roku utworzony został Amerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy (APRA) na czele partii stanął Víctor Raúl Haya de la Torre. Partia stała się opozycją względem rządzącej junty, a ponadto sprzeciwiała się ona imperializmowi i ingerencji Stanów Zjednoczonych w sprawy państw Ameryki Łacińskiej. Przedstawiciel partii dokonał zamachu na Sáncheza Cerro, który okazał się sukcesem. Kolejni wojskowi prezydenci okazali się bardziej umiarkowani[7]. Od lat 30. rządy w kraju ciągle się zmieniały a stałym zjawiskiem stały się zamachy stanu. Wielki kryzys gospodarki światowej zahamował rozwojowe tendencje ekonomii peruwiańskiej. Na początku lat 30. doszło do konfliktu granicznego z Kolumbią. W 1939 roku rządy wojskowych zakończyło objęcie władzy przez Manuela Prado Ugarteche. Pierwszy konflikt graniczny z Ekwadorem o sporne tereny wzdłuż rzeki Maranon miał miejsce w roku 1941, jednak konflikt ten nie został zażegnany i nawracał w latach 1985 i 1991. Podczas II wojny światowej Peru przez większy czas zachowało neutralność, a dopiero 12 lutego 1945 wypowiedziało wojnę Niemcom i Japonii[5].

 
Wojna o Pacyfik

Po wojnie, w 1945 r. do władzy doszedł, dzięki poparciu APRA, prezydent José Luis Bustamante y Rivero (1945–1948). Zastosował on w gospodarce elementy interwencjonizmu państwowego. Po jego obaleniu w wyniku prawicowego puczu wojskowego, władzę objął Manuel Odría, za rządów którego (1948–1956) przy napływie obcych kapitałów nastąpił okres pomyślnego rozwoju gospodarczego. Odria utworzył skrajnie prawicową Narodową Unię Odriístowską która stała się podporą jego autorytarnych rządów. Pomimo skrajnie prawicowego charakteru dyktatury, silnie akcentowała ona charakterystyczne dla konserwatyzmu postulaty przez co w kraju utrzymała się silna pozycja Kościoła katolickiego i kapitalizm inwestycyjny[8]. W 1956 roku urząd prezydenta ponownie objął Manuel Prado Ugarteche który rozpoczął liberalizację polityczną. Liberalny kurs kontynuował Fernando Belaúnde Terry z centrowej Akcji Ludowej[9]. Niezadowolenie społeczne pierwszej połowy lat 60. doprowadziło do walk rządu z partyzancką Armią Wyzwolenia Narodowego która ostatecznie rozbita została w 1965 roku[10][11]. W 1968 roku rządy przejęli wojskowi: Juan Velasco, a potem Francisco Morales Bermúdez. Do 1975 roku władzę w państwie oficjalnie sprawowała Rewolucyjna Junta Wojskowa. Junta przeprowadziła szereg radykalnych reform były to m.in. nacjonalizację części gospodarki, reformę rolną, interwencjonizm gospodarczy czy uniezależnienie w sferze polityki zagranicznej. Ograniczenie lewicowych reform nastąpiło w okresie Moralesa Bermudeza nazwanej przez juntę drugą fazą rewolucji[5]. W 1980 roku junta zezwoliła na wolne wybory[12].

Osobny artykuł: Wojna domowa w Peru.

Wolne wybory wygrał Belaunde Terry który po raz drugi objął stanowisko prezydenta. Terry porzucił lewicowe reformy junty i wprowadził daleko idącą liberalizację ekonomiczną. Transformacja kraju wiązała się z kryzysem gospodarczym – wzrosło bezrobocie, zadłużenie i inflacja. W tym czasie rozwinął się też handel narkotykami. W latach 1983–1984 doszło do poważnej fali strajków, równocześnie rozpoczęła się wojna domowa z partyzantami z organizacji Świetlisty Szlak. W 1982 roku do walki z rządem przystąpiła mniej liczna MRTA, czyli Ruch Rewolucyjny im. Tupaca Amaru[13]. W 1985 roku odbyły się wybory w których zwyciężył APRA a prezydentem został Alan García Pérez. Kandydat APRA pokonał w wyborach Alfonso Barrantesa Lingána ze Zjednoczonej Lewicy. APRA powróciła do metod gospodarczych stosowanych przez juntę lat 1968–1975. Program rządu zakładał odejście od liberalnej polityki. Działania te nie przyniosły oczekiwanego efektu, a w 1990 roku wybory wygrał neoliberalny kandydat Alberto Fujimori[5]. Fujimori wprowadził po części dyktatorskie rządy które sprawował do 2000 roku, opuścił swój urząd przy okazji skandalu łapówkarskiego, a kilka lat później został skazany na 25 lat więzienia za udział w zabójstwie kilkudziesięciu opozycjonistów[14].

W 2001 roku w wyborach demokratycznych władzę zdobył Alejandro Toledo, pierwszy prezydent indiańskiego pochodzenia w historii kraju i całej Ameryki Południowej. Mimo pewnych osiągnięć na polu gospodarki i względnego uspokojenia sytuacji w Peru, kraj ten nadal boryka się z licznymi problemami społeczno-politycznymi. Od 2006 do 2011 prezydentem ponownie był Alan Garcia Perez, którego poprzednie rządy w latach 1985–1990 doprowadziły kraj do zapaści gospodarczej. W wyborach w 2011 na prezydenta został wybrany Ollanta Humala, który objął urząd 28 lipca 2011. W wyborach powszechnych w 2016 na prezydenta został wybrany Pedro Pablo Kuczynski, który objął urząd 28 lipca 2016. Po nim, 23 marca 2018 władzę przejął Martín Vizcarra. Dnia 10 listopada 2020 prezydentem został Manuel Merino, który po pięciu dniach zrezygnował. A Francisco Sagasti objął urząd prezydenta 17 listopada 2020 roku. W wyborach powszechnych w 2021 na prezydenta został wybrany Pedro Castillo.

Ustrój polityczny

edytuj
Osobny artykuł: Ustrój polityczny Peru.

Zgodnie z konstytucją z 31 grudnia 1993, Peru jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Prezydent posiada dwóch wiceprezydentów. Członkowie rządu są mianowani przez prezydenta, na czele rządu stoi premier. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament – Kongres Republiki Peru, którego 130 członków jest wybieranych w wyborach powszechnych również na 5-letnią kadencję[15].

System prawny

edytuj
Osobny artykuł: System prawny Peru.

W Peru obowiązuje system prawa typu kontynentalnego, o dużych wpływach prawa hiszpańskiego. Struktura sądownictwa jest pięciostopniowa. Na szczycie systemu sądowego stoi Sąd Najwyższy. Poniżej znajdują się sądy wyższe, oraz sądy pierwszej instancji. Na dole hierarchii sądowej stoją zawodowi i niezawodowi sędziowie pokoju[16].

Siły zbrojne

edytuj

Peru dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[17]. Uzbrojenie sił lądowych Peru składało się w 2014 roku z: 85 czołgów, 890 opancerzonych pojazdów bojowych, 12 dział samobieżnych, 243 zestawów artylerii holowanej oraz 70 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych[17]. Marynarka wojenna Peru dysponowała w 2014 roku 12 okrętami obrony przybrzeża, 8 fregatami, 6 korwetami oraz 8 okrętami podwodnymi[17]. Peruwiańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 43 myśliwców, 79 samolotów transportowych, 36 samolotów szkolno-bojowych, 73 śmigłowców oraz 16 śmigłowców szturmowych[17].

Wojska peruwiańskie w 2014 roku liczyły 120,7 tys. żołnierzy zawodowych oraz 272 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) peruwiańskie siły zbrojne stanowią 59. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 2,6 mld dolarów (USD)[17].

Z tym tematem związana jest kategoria: Wojsko peruwiańskie.

Podział administracyjny

edytuj
 
Huascarán, Region Ancash
Osobny artykuł: Podział administracyjny Peru.
 
Lima

Peru podzielone jest na 25 regionów i prowincję Lima. Każdy region, co 4 lata, wybiera swój zarząd pod przewodnictwem prezydenta i rady regionu[18]. Planuje on rozwój regionu, realizuje publiczne projekty, promuje aktywność ekonomiczną i zarządza własnością publiczną[19]. Prowincja Lima jest zarządzana przez radę miejską[20].

Regiony:

Prowincje:

Zobacz też: Prowincje Peru.

Demografia

edytuj
 
Andyjski góral w tradycyjnym stroju, Písac, Święta Dolina Inków.

Podział etniczny

edytuj

Peru jest państwem wieloetnicznym, Rdzenni Amerykanie stanowią 45% mieszkańców kraju, metysi, a więc potomkowie białych i Indian 37%, natomiast biali 15%. 1,6% mieszkańców kraju stanowią Afro-Peruwiańczycy, resztę natomiast Azjaci (Chińczycy oraz Japończycy)[21][22].

Języki

edytuj

Według spisu powszechnego z 1993 język hiszpański jest językiem ojczystym dla 80,3% obywateli Peru, a język keczua dla 16,5% Peruwiańczyków. Inne języki (głównie indiańskie) są językami ojczystymi dla 3% populacji kraju. Wśród języków indiańskich można wymienić keczua, ajmara, jacaru oraz języki amazońskie: yagua, shipibo-conibo, bora, cashinahua, jiwaro mówiony przez Indian Achuar, shuar, awajun, huambisa, machigenka, aguaruna, campa-ashaninka, huitoto, huachipayre, iquito, siona-secoya i inne[23].

Ewidencja ludności

edytuj

Z populacją wynoszącą około 28 milionów ludzi Peru jest czwartym najludniejszym państwem Ameryki Południowej. Przewiduje się, że w 2050 roku populacja kraju wyniesie około 42 miliony osób. W 2005 72,6% obywateli Peru mieszkało w miastach, a pozostałe 27,4% na terenach wiejskich. Główne miasta, z których każde ma ponad 200 tys. mieszkańców, to Lima (żyje w niej co czwarty obywatel Peru), Arequipa, Trujillo, Chiclayo, Piura, Iquitos, Chimbote, Cuzco i Huancayo. Średnia długość życia wynosi dla mężczyzn 62 lata, a dla kobiet 66 lat.

Lista najbardziej zaludnionych obszarów metropolitalnych

edytuj
Osobny artykuł: Lista najbardziej zaludnionych obszarów metropolitalnych w Peru.
Najbardziej zaludnione obszary metropolitalne w Peru


Lima
 
Trujillo

Arequipa

 # Herb Obszary metropolitalne Region populacja

 
Cuzco

Chimbote
 
Piura

1   Lima Lima 9 450 585
2   Trujillo La Libertad 906 313
3   Arequipa Arequipa 886 708
4   Chiclayo Lambayeque 782 955
5 Piura Piura 496 717
6 Iquitos Loreto 457 865
7   Cuzco Cuzco 414 375
8   Chimbote Ancash 375 567
9   Huancayo Junín 359 550
10   Tacna Tacna 287 321
*Szacunkowa populacja do roku 2012[24]
*Konformacja głównych obszarów metropolitalnych:Lima[25], Trujillo[26], Arequipa[27], Chiclayo[28].


Religia

edytuj
Osobne artykuły: podział administracyjny Kościoła katolickiego w Peru, protestantyzm w Peru, pentekostalizm w Peru i Świadkowie Jehowy w Peru.
 
Jezus Chrystus „Señor de los Milagros” Nazarenas
Główne wyznania
Religia Liczebność
Katolicy 24,1 mln
Zielonoświątkowcy 1,42 mln
Brak religii 820 tys.
Adwentyści dnia siódmego 800 tys.
Mormoni 485 tys.
Religie Indian 400 tys.
Ewangeliczny Kościół Peru 385 tys.
Chrześcijański i Misyjny Sojusz 183 tys.
Baptyści (2) 112 tys.
Świadkowie Jehowy 105 tys.
Buddyści 60 tys.
Źródło: Operation World (2010) [1]

W spisie powszechnym z 1993 89% Peruwiańczyków powyżej 12 roku życia określiło się jako katolików, 6,7% jako ewangelików, 2,6% jako wyznawców innych religii oraz 1,4% jako ateistów.

Dane z 2017[29]:

Gospodarka

edytuj

Peru jest krajem rozwijającym się i obciążonym wysokim zadłużeniem zagranicznym, ale jednocześnie jednym z najszybciej rozwijających się w całej Ameryce Południowej. Wzrost gospodarczy w 2006 wynosił 7,7%, w 2007 8,9%, a w roku 2008 9,8%. Waluta jest stabilna, jednak inflacja wzrosła z 1,8% w roku 2007 do 5,8% w 2008. W 2008 PKB na osobę wynosił 8500 $.

Głównymi eksporterami do Peru są Stany Zjednoczone – 26,1%, Wielka Brytania – 11,6%, Chiny – 7,9%, Szwajcaria – 7,5%, Japonia – 4,9% (przemysł maszynowy, sprzęt transportowy, żelazo, stal, chemikalia, farmaceutyki, produkty żywnościowe). Najważniejsi importerzy to USA – 27,5%, Hiszpania – 8,3%, Chile – 7,9%, Brazylia – 4,7% i Kolumbia – 4,6% (ryby i produkty rybne, złoto, miedź, cynk, ropa, kawa, cukier, bawełna).

Przemysł

edytuj

Podstawą gospodarki jest wydobycie i eksport rud miedzi (2 miejsce na świecie po Chile), cynku (2 miejsce po Chinach), ołowiu, żelaza, ropy naftowej i gazu ziemnego, bizmutu, rtęci, molibdenu, antymonu, srebra (1. miejsce w świecie – 2009), złota oraz guano (1 miejsce).

Przemysł przetwórczy (huty miedzi i żelaza, zakłady wzbogacania rud) od lat 80. jest stale rozbudowywany. W kraju istnieje także przemysł spożywczy, głównie cukrowniczy, młynarski i przetwórstwa ryb, włókienniczy, środków transportu (montownia ciężarówek Volvo w Limie), chemiczny, cementowy, garbarski i rafineryjny.

Rozmieszczenie ośrodków przemysłowych w Peru jest nierównomierne – 50% przemysłu skupione jest wokół Limy, Arequipy i Trujillo.

Rolnictwo

edytuj

Peru jest krajem górzystym, grunty orne zajmują zaledwie 3% pow. państwa. Uprawia się bawełnę, kukurydzę, ryż, pszenicę, jęczmień, kawy, kakao, maniok, trzcinę cukrową, banany, winorośl, tytoń, herbaty, owoce cytrusowe, drzewo kola, a u wschodnich podnóży Andów istnieją także uprawy krasnodrzewu pospolitego.

Winogrona, borówki i awokado są głównymi owocami koszyka rolno-eksportowego Peru. W niespełna 10 lat, Peru wyrosło na drugiego co do wielkości eksportera borówek na świecie[30].

Zyski przynosi także eksploatacja drewna mahoniowca, cedru tropikalnego, kauczukowca, drzewa chinowego.

W Peru, kraju uznawanym za ojczyznę ziemniaka, jest utworzony największy na świecie bank genów tej rośliny. Zdeponowano tam ponad 10 tysięcy jej odmian[31].

W kraju hoduje się owce, bydło, lamy, alpaki, trzodę chlewną.

W Peru istnieje wysoko rozwinięte rybołówstwo (4. miejsce w świecie), korzystające z bogatych łowisk przybrzeżnych, wynajmowanych też innym państwom.

Transport

edytuj
 
 
Porty lotnicze w Peru

Sieć komunikacyjna w Peru jest słabo rozwinięta.

Linie kolejowe w kraju pochodzą głównie z XIX wieku i łączą andyjskie ośrodki wydobycia różnych surowców z portami na wybrzeży kraju. Przykładem jest, do niedawna najwyżej położona na świecie (do wysokości 4749 m n.p.m.), linia kolejowa Lima-La Oroya-Cerro de Pasco, wybudowana przez polskiego inżyniera Ernesta Malinowskiego. Wyżej położona linia kolejowa znajduje się w Tybecie.

Peru posiada około 70 tys. km dróg przeznaczonych do transportu kołowego.

Duże znaczenie ma żegluga rzeczna na Amazonce i jej dopływach oraz kabotażowa wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego. Główne porty rzeczne Peru to Iquitos i Pucallpa.

Międzynarodowe porty lotnicze znajdują się w Limie (Jorge Chávez) oraz Iquitos.

Główne porty morskie Peru:

Edukacja

edytuj

Według spisu powszechnego z 1993 czytać i pisać potrafi 88,9% populacji kraju (94,8% mieszkańców miast i 76,1% mieszkańców wsi).

Obowiązek szkolny w Peru obejmuje bezpłatną szkołę podstawową i średnią.

Peru posiada 16 uniwersytetów (najstarszy to Uniwersytet Świętego Marka w Limie, założony w 1551 roku), 5 politechnik i kilkanaście innych szkół wyższych oraz trzy akademie: Peruwiańską (zał. w 1887), Nauk Ścisłych i Przyrodniczych (zał. w 1939) oraz Medycyny (zał. w 1884).

Zobacz też: Lista uniwersytetów w Peru.

Kultura

edytuj

Peruwiańska kultura jest zakorzeniona w tradycjach hiszpańskich i rdzennej ludności, chociaż ma też wpływy afrykańskie, azjatyckie i europejskie.

Sztuka peruwiańska rozpoczęła się tworzeniem ceramiki, rzeźb, biżuterii przez wczesnych Indian.

Architektura

edytuj

Najznamienitszym przykładem indiańskiej myśli architektonicznej jest Machu Picchu.

W czasach kolonialnych dominowała sztuka baroku. Przez ten okres rozwinęła się sztuka sakralna, czego dowodem jest zwiększenie liczby kościołów i dzieł religijnych.

Peruwiańska architektura to połączenie stylów europejskich i tubylczego spojrzenia. Dwie najważniejsze budowle epoki kolonialnej to Katedra i Kościół św. Klary w Cuzco. Następnie pojawiła się sztuka Baroku. Przykładami tego okresu są Kościół Compañía i fasada Uniwersytetu w Cuzco.

Wojna o niepodległość pozostawiła pustkę, która została wypełniona przez francuski neoklasycyzm. Architektura dwudziestowieczna pozostaje w sprzeciwie do funkcjonalizmu, czego przykładem jest Plac San Martín w Limie.

Zobacz też: Architektura barokowa w Ameryce Łacińskiej.

Literatura

edytuj
 
Mario Vargas Llosa

Peruwiańska literatura była z początku przekazywana ustnie. Wiele spośród tych opowieści przetrwało do naszych czasów jako ludowe legendy. Hiszpanie wprowadzili pismo w XVI wieku i niemal od razu pojawiły się kroniki i dzieła religijne.

Znanymi pisarzami są prozaicy Ricardo Palma, José María Arguedas, Ciro Alegría, Julio Ramón Ribeyro, Alfredo Bryce Echenique, Alonso Cueto, Jaime Bayly, Laura Riesco(inne języki)[32] i poeci Mariano Melgar(inne języki)[33], José Santos Chocano, José María Eguren(inne języki)[34], César Vallejo i Blanca Varela(inne języki)[35]. Cenionym pisarzem jest również Isaac Goldemberg(inne języki)[36], nawiązujący w swoich powieściach do żydowskiego świata peruwiańskiego.

Współcześni autorzy literatury fantastycznej to, między innymi, José Donayre Hoefken, Enrique Prochazka, Miguel Ángel Vallejo, William Guillén Padilla, Alexis Iparraguirre, Isabel Sabogal i Yeniva Fernández.

W 2010 Peruwiańczyk – prozaik, eseista i powieściopisarz Mario Vargas Llosa, otrzymał Literacką Nagrodę Nobla.

Tłumaczenia literackie

edytuj

Tłumaczy literackich w Peru można podzielić na dwie kategorie. Pierwsza z nich to ci tłumaczący z rdzennych języków indiańskich na hiszpański i na odwrót. Najbardziej znanym z nich to José María Arguedas, który tłumaczył własną twórczość, a także przekazy ustne i literaturę z keczua na hiszpański.

Druga z nich to ci tłumaczący z języków obcych na hiszpański. Wśród nich można wymienić m.in. Ricardo Silva Santisteban(inne języki)[37], tłumacza literatury francuskiej i angielskiej i wydawcę literatury obcej w Peru; Renato Sandoval Bacigalupo, tłumacza literatury włoskiej, niemieckiej i nordyckiej; Rosario Valdivia Paz-Soldán, tłumaczkę literatury francuskiej; i Isabel Sabogal Dunin-Borkowską, tłumaczkę literatury polskiej[38].

Malarstwo

edytuj

W czasach Wicekrólestwa Peru powstała malarska szkoła cuzkeńska, nazwana tak od miasta swojego pochodzenia. Jej największym przedstawicielem jest Diego Quispe Tito (1611–1681).

Wśród malarzy epoki republikańskiej można wymienić Ignacio Merino(inne języki), Alberto Lynch i Daniel Hernández.

Jednym z najbardziej znanych malarzy jest José Sabogal, który zapoczątkował ruch indygenizmu w malarstwie peruwiańskim. Jego uczniami byli Camilo Blas(inne języki), Enrique Camino Brent(inne języki), Julia Codesido(inne języki), Cota Carvallo(inne języki), Jorge Segura, Aquiles Ralli, Gamaniel Palomino, Pedro Azabache, Andrés Zevallos i Eladio Ruiz(inne języki).

Rzeźba

edytuj

Znanymi rzeźbiarzami są Víctor Delfín(inne języki), José Tola, Silvia Westphalen i Johanna Hamann(inne języki).

Muzyka

edytuj
Osobny artykuł: Muzyka peruwiańska.
 
Marinera – gatunek muzyczny i taniec, popularny zwłaszcza na wybrzeżu Peru.

Peru jest krajem różnorodnym, co odwierciedla się w jego muzyce.

Jest więc, pochodząca z wybrzeża (Costa) muzyka kreolska, śpiewana w języku hiszpańskim, do której można zaliczyć m.in. walce kreolskie (valses criollos) i muzykę afroperuwiańską. Oto nazwiska znanych piosenkarzy interpretujących tę muzykę: Susana Baca, Eva Ayllón(inne języki), Cecilia Barraza(inne języki), Chabuca Granda(inne języki)[39], Lucha Reyes(inne języki) i Arturo „Zambo” Cavero.

Jest wielorodna muzyka andyjska, śpiewana w języku hiszpańskim, keczua, a także ajmara. Można do niej zaliczyć m.in. pasillos, interpretowane na północy Peru, yaravíes z rejonu Arequipa, muzykę huanca, gitarę rejonu Ayachucho, muzykę płaskowyżu, mającą wspólne cechy z muzyką boliwijską i huaynos, interpretowane w różnych rejonach andyjskich, oprócz wiele jeszcze innych rodzajów muzyki tego typu. Wśród znanych ludzi interpretujących tę muzykę można wymienić Yma Sumac, Raúl García Zárate(inne języki), Jaime Guardia(inne języki), Dina Páucar(inne języki), Sonia Morales(inne języki), Manuelcha Prado(inne języki), William Luna(inne języki)[40] i Magaly Solier.

Jest też muzyka rejonu amazońskiego, śpiewana po hiszpańsku i w rdzennych językach indiańskich.

Znanymi piosenkarkami interpretującymi zarówno muzykę kreolską, jak i andyjską to Ellen Burhum i Pepita García Miró.

Teatr

edytuj

Znaną grupą teatralną jest Yuyachkani(inne języki)[41] (słowo to w języku keczua znaczy „Pamiętamy”). W swoich spektaklach nawiązuje do tradycji andyjskich. Posiada własną siedzibę w dzielnicy Magdalena w Limie.

Na Cmentarzu Presbítero Maestro w Limie odbywa się co roku, w okresie Święta Zmarłych (koniec października i początek listopada), przedstawienie „Don Juan Tenorio”, klasyki teatru hiszpańskiego.

Film

edytuj

Znanymi reżyserami filmowymi są Armando Robles Godoy[42], Francisco Lombardi(inne języki)[43], Augusto Tamayo San Román, Claudia Llosa, Josué Méndez(inne języki)[44], Lucho Llosa, Javier Corcuera(inne języki)[45] i Salvador del Solar. Wśród młodych reżyserów można wymienić Rossana Díaz Costa, Rosario García-Montero i Juan Daniel F. Molero.

Znanymi aktorkami filmowymi są, między innymi, Magaly Solier, Élide Brero, Vanessa Saba, Katerina D’Onofrio i Wendy Vásquez. Wśród młodych aktorek można wymienić Mayella Lloclla i Muki Sabogal.

Sport

edytuj

Najpopularniejszym sportem w Peru jest piłka nożna. Peruwiańska drużyna narodowa zakwalifikowała się do finałów Mistrzostw Świata w 2018 roku po ponad 30-letniej nieobecności na tym turnieju. Mimo to w tym czasie barwy La Blanquirroja reprezentowało wielu utalentowanych zawodników takich jak Roberto Palacios, Nolberto Solano czy Claudio Pizarro.

Innym popularnym sportem jest siatkówka. Przez terytorium Peru przebiegała również trasa Rajdu Dakar.

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Lokalnie.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ The World Factbook – Central Intelligence Agency [online], www.cia.gov [dostęp 2017-10-02] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-05] (ang.).
  2. ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-22]. (ang.).
  3. ↑ Google Maps [online], Google Maps [dostęp 2022-12-18].
  4. ↑ Selva Baja [online], www.peruecologico.com.pe [dostęp 2020-07-09].
  5. ↑ a b c d e Peru. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-05-26].
  6. ↑ Klarén, Peter. Peru: society and nationhood in the Andes, s. 262–276., New York: Oxford University Press, 2000, ISBN 0-19-506928-5 Klarén, Peter.
  7. ↑ Stanley G. Payne, A History of Fascism, 2001, s. 343.
  8. ↑ Hugo Neira, „Peru” w JP Bernard et al., Guide to the Political Parties of South America, Harmondsworth: Penguin, s. 445–448, 1973.
  9. ↑ Levitsky, Steven; Cameron, Maxwell A. (2009), „Democracy Without Parties? Political Parties and Regime Changes in Fujimori’s Peru”, Latin American Democratic Transformations: Institutions, Actors, Processes (John Wiley & Sons): 342.
  10. ↑ Chicago Tribune, „Fate Leads to Breakup of Peruvian Guerrillas”. pqasb.pqarchiver.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
  11. ↑ The Militant, Cuban general Harry Villegas salutes book by Bolivian revolutionary Rodolfo Saldaña.
  12. ↑ The Shining Path: A History of the Millenarian War in Peru. s. 17. Gorriti, Gustavo trans. Robin Kirk, The University of North Carolina Press: Chapel Hill and London, 1999 (ISBN 0-8078-4676-7).
  13. ↑ cverdad.org.pe.
  14. ↑ Fujimori skazany na 25 lat więzienia [online], Centralne Biuro Antykorupcyjne [dostęp 2023-07-06] [zarchiwizowane z adresu 2016-05-31].
  15. ↑ „Systemy polityczne współczesnego świata”, Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut, wyd. ARCHE Gdańsk 2004.
  16. ↑ Linn Hammergren: Peru. W: Legal Systems of the World: A Political, Social, and Cultural Encyclopedia. Herbert M. Kritzer(red.). Santa Barbara, CA: ABC Clio, 2002, s. 1287–1294. ISBN 1-57607-758-6.
  17. ↑ a b c d e Peru. Global Firepower. [dostęp 2014-08-26]. (ang.).
  18. ↑ Ley N° 27867, Ley Orgánica de Gobiernos Regionales, Article N° 11.
  19. ↑ Ley N° 27867, Ley Orgánica de Gobiernos Regionales, Article N° 10.
  20. ↑ Ley N° 27867, Ley Orgánica de Gobiernos Regionales, Article N° 66.
  21. ↑ CIA – The World Factbook -- Peru. cia.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-05)].
  22. ↑ The Structuring Effects of Racial Agency in Peru s. 4.
  23. ↑ Peruwiańskie Ministerstwo Kultury: Baza danych o ludach indiańskich (hiszp.). bdpi.cultura.gob.pe. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-12)].
  24. ↑ Szacunkowa populacja do roku 2012.
  25. ↑ LIMA METROPOLITANA.
  26. ↑ Trujillo. plandet.gob.pe. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)].
  27. ↑ Edgardo Ramirez Chirinos: Ciudad Oasis: Plan Director de Arequipa Metropolitana 2002-2015. Caparequipa.org, październik 2002. [dostęp 2017-09-17]. (hiszp.).
  28. ↑ Chiclayo. munichiclayo.gob.pe. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-18)].
  29. ↑ Perú: Perfil Sociodemográfico. Instituto Nacional de Estadística e Informática. [dostęp 2019-07-14].
  30. ↑ Peru became the world’s leading exporter of blueberries and grapes [online], www.freshplaza.com [dostęp 2022-10-08] (ang.).
  31. ↑ Barbara Kaniewska. Diabelskie jabłka z ziemi. „Rzeczpospolita”. Sobota – niedziela, 10 – 11 listopada 2007 roku. 263 (7860). s. 36. 
  32. ↑ Laura Riesco na stronie autorów peruwiańskich. (hiszp.).
  33. ↑ Mariano Melgar na stronie wiadomości o Peru. (hiszp.).
  34. ↑ José María Eguren na stronie poetów języka hiszpańskiego. (hiszp.).
  35. ↑ Blanca Varela na stronie poetów języka hiszpańskiego. (hiszp.).
  36. ↑ Isaac Goldemberg na stronie Amerykańskiej Akademii języka hiszpańskiego. anle.us. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-22)]. (hiszp.).
  37. ↑ Ricardo Silva Santisteban na stronie tłumaczy literackich z Buenos Aires.
  38. ↑ Ricardo Silva Santisteban: Breve historia de la traducción en el Perú, Lima, Instituto Bibliográfico del Perú, 2013. ISBN 978-612-46210-1-7 (hiszp.).
  39. ↑ Chabuca Granda. Biała dama czarnego Peru i hymn Limy. kochamyperu.pl, 26 lutego 2013. [dostęp 2017-09-17].
  40. ↑ Antologia muzyki andyjskiej: William Luna i „Niñachay”. kochamyperu.pl, 5 marca 2013. [dostęp 2017-09-17].
  41. ↑ Yuyachkani na stronie wirtualnego archiwum sztuk scenicznych.
  42. ↑ Armando Robles Godoy w bazie IMDb (ang.).
  43. ↑ Francisco Lombardi w bazie IMDb (ang.).
  44. ↑ Josué Méndez na stronie kina peruwiańskiego.
  45. ↑ Javier Corcuera mówi o swoim ostatnim filmie na stronie aktualności peruwiańskich.(hiszp.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Peru&oldid=74802999”