Wikipedia

Porzeczka

rodzaj krzewu z rodziny agrestowatych, owoc

Porzeczka (Ribes L.) – rodzaj krzewów z monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae. Należy tu co najmniej 191 gatunków[4]. Występują one na obszarach o klimacie umiarkowanym i subpolarnym na półkuli północnej oraz w strefie międzyzwrotnikowej na obszarach górskich[4][5][6]. W Polsce rośnie dziko 6 gatunków. Porzeczki to krzewy rosnące w różnych siedliskach – od mokradeł poprzez lasy różnego typu i tereny skaliste na obszarach o suchym klimacie i w górach[7]. Rzadko rosną też jako epifity[8].

Porzeczka
Ilustracja
Owoce porzeczki zwyczajnej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

Saxifraganae

Rząd

skalnicowce

Rodzina

agrestowate

Rodzaj

porzeczka

Nazwa systematyczna
Ribes L.
Sp. Pl. 200. 1753
Typ nomenklatoryczny

Ribes rubrum L.[3]

Zasięg
Mapa zasięgu
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Porzeczka czarna
Porzeczka agrest
Porzeczka alpejska

Wiele gatunków to ważne rośliny owocowe (zwłaszcza porzeczka agrest R. uva-crispa, porzeczka zwyczajna R. rubrum, porzeczka czarna R. nigrum), inne są cenionymi roślinami ozdobnymi lub mającymi inne zastosowania w ogrodnictwie lub nasadzeniach biotechnicznych (np. porzeczka złota R. aureum, porzeczka alpejska R. alpinum i porzeczka krwista R. sanguineum)[7].

Nazwa naukowa powstała na bazie arabskiego słowa ribas oznaczającego rabarbar (wynik pomyłki)[6].

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj
 
Porzeczka złota
 
Porzeczka krwista

Zasięg rodzaju obejmuje rozległe obszary głównie na półkuli północnej. Niektóre gatunki sięgają strefy okołobiegunowej, ale większość związana jest ze strefą umiarkowaną Ameryki Północnej, Europy, Azji i północno-zachodniej Afryki[4][8]. Centrum zróżnicowania gatunkowego znajduje się we wschodniej Azji – w samych Chinach rośnie 59 gatunków, z czego 25 to endemity[8]. W Ameryce Północnej na północ od Meksyku rosną 53 gatunki[6]. Na kontynentach amerykańskich zasięg rodzaju sięga najdalej na południe schodząc wzdłuż pasm górskich przez Amerykę Centralną i dalej wzdłuż Andów w Ameryce Południowej[4][6], sięgając do Ziemi Ognistej (Ribes magellanicum)[9]. W Europie rośnie naturalnie 9 gatunków[9], z czego 6 na terenie Polski[10].

Gatunki flory Polski[11]

Morfologia

edytuj
Pokrój
Krzewy osiągające do 4 m wysokości[7], o pędach prosto wzniesionych, łukowato przewisających, płożących lub wspinających się, często z wyrastającymi w węzłach pojedynczymi lub trójdzielnymi cierniami[12][13], poza tym ze szczecinkowatymi kolcami między węzłami[6]. Pędy często zróżnicowane są na krótko- i długopędy, często też gruczołowato owłosione[6].
Liście
Zwykle sezonowe, czasem zimotrwałe[13]. Skrętoległe (na krótkopędach skupione w pęczki[8]), pojedyncze, ogonkowe, wsparte zasychającymi, brązowymi, zwykle frędzlowato zakończonymi przylistkami[13] lub pozbawione przylistków. Blaszki całobrzegie lub częściej dłoniasto klapowane[8], często z trzema klapami[13]. U niektórych gatunków liście są silnie aromatyczne (np. u czarnej porzeczki)[7].
Kwiaty
Obupłciowe (tylko u R. diacantha jednopłciowe)[13], pojedyncze lub zebrane w krótsze lub dłuższe grona, czasem pęczki i baldachogrona. U nasady kwiatostanu znajduje się trwała podsadka, jajowata lub lancetowata, czasem równowąska[8][6]. Okwiat rozwija się na skraju hypancjum w całości lub częściowo obejmującego zalążnię[13]. Ma ono kształt rurkowaty, dzwonkowaty lub miseczkowatego[6]. Działki kielicha w liczbie 5, rzadziej 4, są zwykle dłuższe od płatków korony kwiatu, które występują w tej samej liczbie[7] lub bywają całkiem zredukowane[13]. I działki i płatki występują w kolorze zielonym, białym, żółtym, różowym, czerwonym lub fioletowym[6]. Pręciki w liczbie 5, rzadziej 4, o cienkich i wolnych nitkach, rzadziej u nasady przyrastających do hypancjum. Wokół szczytu zalążni rozwija się dysk miodnikowy. Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków tworzących jedną komorę i dwa wolne lub zrośnięte szyjki słupka zakończone dwoma brodawkowatymi ramionami znamienia[13].
Owoce
Kuliste[6], soczyste jagody na szczycie z pozostałościami trwałego kielicha[12], często pokryte włoskami, szczecinkami lub gruczołami[13]. Nasiona liczne i drobne[12].

Systematyka

edytuj
 
Ribes speciosum
 
Ribes laurifolium
Pozycja systematyczna

Rodzaj Ribes należy do monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae, która jest siostrzaną względem skalnicowatych Saxifragaceae[2]. W systemach z końca XX i XXI wieku rodzina agrestowatych obejmuje tylko ten jeden rodzaj, ale w systemie Cronquista z 1981 zaliczone do niej było ok. 25 rodzajów z co najmniej 350 gatunkami[14]. Mimo podobieństw morfologicznych rośliny te nie były z sobą spokrewnione i współcześnie rozrzucone są wśród różnych rodzin systemu klasyfikacyjnego okrytonasiennych (Phyllonomaceae, twardziczkowate Escalloniaceae, Montiniaceae, Tetracarpaeaceae, iteowate Iteaceae, dławiszowate Celastraceae)[13]. Bliskie (siostrzane) pokrewieństwo agrestowatych ze skalnicowatymi jest dobrze potwierdzone analizami molekularnymi, morfologicznymi[13], chemicznymi i serologicznymi[12].

Rodzaj dzielony jest zwykle na 6 podrodzajów lub sekcji, wśród nich Grossularia, który to takson bywał w przeszłości w niektórych ujęciach podnoszony do rangi osobnego rodzaju[6] o zwyczajowej nazwie agrest.

Powiązania filogenetyczne rodziny agrestowatych w obrębie rzędu skalnicowców według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016):

skalnicowce

Peridiscaceae





piwoniowate Paeoniaceae




altyngiowate Altingiaceae




oczarowate Hamamelidaceae




grujecznikowate Cercidiphyllaceae



Daphniphyllaceae









gruboszowate Crassulaceae




Aphanopetalaceae




Tetracarpaeaceae




Penthoraceae



wodnikowate Haloragaceae








iteowate Iteaceae




agrestowate Grossulariaceae



skalnicowate Saxifragaceae







+ cynomoriowate Cynomoriaceae – rodzina o nieznanej pozycji w kladogramie.

Wykaz gatunków[4][15]

Zastosowanie

edytuj

Rośliny jadalne

edytuj

Największe znaczenie użytkowe mają: porzeczka zwyczajna Ribes rubrum, porzeczka czarna R. nigrum i agrest R. uva-crispa, przy czym współcześnie w dużym stopniu uprawiane są odmiany mieszańcowego pochodzenia, uzyskane w wyniku krzyżowania roślin z tych i innych gatunków. Inne gatunki porzeczek uprawiane dla owoców to: R. americanum, R. curvatum, R. cynosbati, R. divaricatum i porzeczka złota R. aureum[9][13]. Porzeczki zwane białymi (o białych owocach) są albinotycznymi odmianami powstałymi z porzeczki zwyczajnej R. rubrum i skalnej R. petraeum (np. 'Juteborg', 'Długogronkowa Biała', 'Wersalska Biała')[16][13].

Rośliny ozdobne

edytuj

Do najbardziej popularnych porzeczek ozdobnych należą: porzeczka złota R. aureum o kwiatach żółtych i porzeczka krwista R. sanguineum o kwiatach różowych i czerwonych[7][13]. Poza tym sadzone są dla ozdoby: porzeczka alpejska R. alpinum, Ribes speciosum[6], zimozielona Ribes laurifolium[9].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-28] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
  4. ↑ a b c d e f Ribes L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-11-16].
  5. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Ribes Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-11-16].
  7. ↑ a b c d e f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Volume I. Trees and shrubs. London: MacMillan, 2002, s. 224. ISBN 0-333-73003-8.
  8. ↑ a b c d e f Ribes Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-11-16].
  9. ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 796-797, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  10. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  11. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 148, ISBN 978-83-62975-45-7.
  12. ↑ a b c d Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, 2009, s. 306. ISBN 978-1-4020-9608-2.
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 237-238. ISBN 978-1842466346.
  14. ↑ Cronquist A. 1981. An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York, s. 558-561.
  15. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 145-146.
  16. ↑ J. Kluczyńska: Porzeczki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1975, s. 66.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Porzeczka&oldid=73544375”