Wikipedia

Różowate

rodzina roślin

Różowate (Rosaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do rzędu różowców. Jest szeroko rozprzestrzeniona na kuli ziemskiej. Należy do niej 90 rodzajów liczących ponad 2,5 tys. gatunków, spośród których dziko w Polsce występuje ok. 150. Rodzina o dużym znaczeniu gospodarczym. Należy do niej wiele uprawnych drzew i krzewów owocowych oraz roślin ozdobnych i leczniczych.

Różowate
Ilustracja
Kwiat róży pomarszczonej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

różowce

Rodzina

różowate

Nazwa systematyczna
Rosaceae Juss.
Gen. Pl.: 334. 4 Aug 1789, nom. cons.
Zasięg
Mapa zasięgu
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Owoc gruszy
Kwiat kuklika szkarłatnego
Owoce zbiorowe maliny właściwej
Kwiat róży odmiany 'La France'

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Przedstawiciele rodziny są szeroko rozprzestrzenieni na wszystkich lądach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych oraz wielkich pustyń w Afryce i Australii[3]. Kosmopolityczne są trzy rodzaje: śliwa Prunus, jeżyna Rubus i przywrotnik Alchemilla[4]. Najwięcej rodzajów występuje w strefach umiarkowanych[3]. Na półkuli północnej w Europie, Azji i Ameryce Północnej obecnych jest 16 rodzajów, z których wiele sięga na południu do strefy klimatu ciepłego, śródziemnomorskiego i zasiedla obszary górskie w strefie międzyzwrotnikowej. Zasięg eurazjatycki ma 8 rodzajów (niektóre sięgają do Afryki). Na półkuli południowej rozległy zasięg obejmujący Australię i Oceanię, Amerykę Południową i Afrykę ma rodzaj acena Acaena (na północy sięga do Ameryki Północnej). Rodzajów endemicznych w skali kontynentalnej najwięcej jest w Azji (20) i Ameryce Północnej (17), 5 jest w Afryce, 3 w Ameryce Południowej i jeden w Europie[4].

Rodzaje różowatych rodzime i dziczejące w Polsce[5]:

W przypadku węższego ujęcia systamatycznego rodzajów (np. zgodnie z Plants of the World Online) do flory Polski należą także przedstawiciele rodzajów: Argentina, Aria, Chamaemespilus, Drymocallis, Majovskya, Scandosorbus, Torminalis[6].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Rośliny zielne (zarówno jednoroczne, jak i wieloletnie) oraz krzewy i drzewa. Pędy nierozgałęzione i rozgałęzione[7], cierniste i bezbronne, prosto lub łukowato wzniesione, przewisające, płożące. Pąki okryte widocznymi kilkoma łuskami, rzadko dwiema[8].
Liście
Zimotrwałe lub opadające na zimę, u niektórych gatunków tylko odziomkowe, u innych także łodygowe lub tylko łodygowe. Na pędach ułożone są skrętolegle, rzadko naprzeciwlegle (Lyonothamnus i Rhodotypos[3]). Blaszka bywa pojedyncza lub złożona, zarówno dłoniasto, jak i nieparzyście pierzasto. Bywa klapowana lub nie, na brzegu zwykle piłkowana. Ogonek liściowy u części przedstawicieli występuje, u innych nie[7], gdy jest obecny to często z parą gruczołków w szczytowej części[8]. Przylistki zwykle są obecne[7], występują parami i są wolne lub przyrośnięte do ogonka[8].
Kwiaty
Zebrane w usytuowane na szczytach pędów lub w kątach liści kwiatostany typu wiecha zakończone na szczycie kwiatem. Na skutek modyfikacji lub redukcji tego kwiatostanu kwiaty wyrastać mogą także pojedynczo, w pęczkach, kłosach, gronach, baldachogronach, baldachach i wierzchotkach[7]. Kwiaty najczęściej są promieniste, obupłciowe (jeśli jednopłciowe, to rośliny są wówczas dwupienne)[8]. Najniższym okółkiem listków kwiatu u wielu przedstawicieli jest kieliszek[7], powstający ze zrastających się w okółek przysadek[3]. Z dolnych części działek kielicha, płatków korony i pręcików powstaje hypancjum, wolne lub przylegające do zalążni[8], krótkie (płaskie lub półkuliste) lub wydłużone (walcowate, lejkowate lub urnowate)[7], silnie wypukłe lub silnie wklęsłe[9]. Działki kielicha są wolne i najczęściej w liczbie 5[8], rzadko w innej liczbie od 0 do 10[7]. Płatki korony wolne, występują zwykle w takiej liczbie jak działki, choć u odmian uprawnych często są zwielokrotnione[7], u niektórych gatunków są zredukowane[8]. Dysk miodnikowy wyściela hypancjum i jest całobrzegi lub klapowany[8], czasem go też brak[7]. Pręciki wolne i liczne – bywa ich do 130, czasem nawet 220 w jednym kwiecie. Pylniki pękają podłużną szczeliną. Zalążni jest od 1 do 250, rzadko nawet więcej[7]. Są wolne lub zrośnięte z hypancjum, górne, wpółdolne lub dolne[8]. Zwykle są wolnoowockowe lub w dole zrośnięte, zawsze z wolnymi szyjkami[9]. Każdy owocolistek z jednym zalążkiem (Dryadoideae, Rosoideae) lub dwoma zalążkami (Amygdaloideae)[10]. Szyjki słupków osadzone są na zalążniach szczytowo, bocznie lub u ich podstawy; zakończone są zwykle główkowatym znamieniem[7].
Owoce
Zbiorowe lub nie, suche lub mięsiste: niełupki, mieszki, pestkowce, orzeszki, często tworzące owoc pozorny poprzez zrastanie się hypancjum z owocami właściwymi (m.in. owoce jabłkowate), poza tym występują też torebki[7]. Nierzadko na owocach widoczny jest trwały kielich[8]. Na owocach suchych często trwała jest owłosiona i silnie wydłużona szyjka słupka, pełniąca funkcję organu lotnego[3]. Nasiona są zwykle bezbielmowe. Liścienie zwykle mięsiste i wypukłe w części spodniej[8].

Systematyka

edytuj

Pozycja systematyczna rodziny

edytuj

Rośliny zaliczane do tej rodziny zostały na podstawie budowy morfologicznej trafnie wyodrębnione już w dawniejszych systemach klasyfikacyjnych roślin okrytonasiennych. W tej kwestii istotną zmianą wynikającą z lepszego poznania pochodzenia jest tylko wyłączenie z rodziny rodzaju mydłoka Quillaja (obecnie monotypowa i bazalna rodzina w obrębie bobowców Fabales). Rodzina zajmuje pozycję bazalną w kladzie różowców[2]. Wyodrębniła się około 76 milionów lat temu[3].

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
różowce

różowate Rosaceae





szakłakowate Rhamnaceae




oliwnikowate Elaeagnaceae




Dirachmaceae



Barbeyaceae







wiązowate Ulmaceae




konopiowate Cannabaceae




morwowate Moraceae



pokrzywowate Urticaceae







Podział i relacje w obrębie rodziny

edytuj

Nowsze badania podważyły tradycyjny podział na podrodziny ze względu na budowę owoców (na tej podstawie rodzina była dzielona na cztery podrodziny: różowe Rosoideae, tawułowe Spireoideae, jabłkowe Pomoideae i śliwowe Prunoideae). Relacje filogenetyczne wynikające z badań molekularnych potwierdzają dobrze także analizy filogenetyczne dot. składu chemicznego, chromosomów, związków z grzybami. Współcześnie różowate dzielone są na trzy podrodziny: dębikowe Dryadoideae, różowe Rosoideae i tawułowe Spireoideae (≡ Amygdaloideae)[2]. O ile zakres ujęcia i pozycja systematyczna rodziny nie budzi wątpliwości, o tyle wielkim problemem jest klasyfikacja należących tu roślin na szczeblu rodzajów. Kłopoty klasyfikacyjne wynikają z łatwości tworzenia mieszańców i dużego znaczenia apomiksji w rozmnażaniu. Problemem we wprowadzaniu zmian w klasyfikacji jest też duże znaczenie ekonomiczne, rozpoznawalność i w efekcie przywiązanie do tradycyjnych ujęć rodzajów[3]. Klasyfikacja w obrębie rodziny jest bardzo różna w zależności od ujęcia systematycznego – dla uzyskania taksonów monofiletycznych jedni autorzy tworzą rodzaje bardzo szeroko ujmowane, inni rozdzielają je na liczne i drobne rodzaje. W jednych grupach dominuje tendencja do tworzenia szeroko ujmowanych rodzajów (np. rodzaj śliwa Prunus obejmujący m.in. tradycyjnie wyróżniane rodzaje Amygdalus, Cerasus, Padus), a w innych silną pozycję ma koncept wyróżniania licznych, wąsko ujmowanych rodzajów (np. w obrębie jarząb Sorbus)[3][6].

Podział i relacje filogenetyczne na podstawie:[2][11][10]




Dryadoideae


Rosoideae

Filipendula




Colurieae




Rubus




Agrimonieae




Rosa



Potentilleae








Amygdaloideae

Lyonothamnus





Niellieae




Osmaronieae



Kerrieae






Prunus




Sorbarieae




Spiraeeae




Gillenia




Lindleyinae



Malinae










Podrodzina Dryadoideae Juel

 
Owocujący Cercocarpus ledifolius

Rośliny z liśćmi zwykle pojedynczymi, z trwałą i owłosioną szyjką słupka, z pojedynczym zalążkiem rozwijającym się w owocolistku; żyjące w symbiozie z promieniowcami z rodzaju Frankia; syntezujące sorbitol i glikozydy cyjanogenne[10].

Podrodzina Rosoideae Arnott

 
Kwiatostan wiązówki bulwkowej

Rośliny z liśćmi zwykle złożonymi; z kieliszkiem; z pojedynczym zalążkiem rozwijającym się w owocolistku; porażane przez grzyby z rodzaju członik Phragmidium[10].

plemię Ulmarieae Lamarck & de Candolle

plemię Rubeae Dumortier

plemię Colurieae Rydberg

 
Kuklik górski
  • Fallugia Endl. – falugia
  • Geum L. – kuklik (w tym Acomastylis, Coluria, Novosieversia, Oncostylus, Orthurus, Taihangia)
  • Sieversia Willd.
  • Waldsteinia Willd. – pragnia

plemię Roseae Lamarck & de Candolle

plemię Potentilleae Sweet

 
Owoc zbiorowy (wieloorzeszek) poziomki pospolitej
podplemię Fragariinae
podplemię Potentillinae J.Presl

plemię Agrimonieae Lamarck & de Candolle

 
Kwiaty rzepika pospolitego
podplemię Agrimoniinae J. Presl
podplemię Sanguisorbinae Torr. & A.Gray

Podrodzina Amygdaloideae Arnott

plemię Niellieae Maximowicz

  • Neillia D.Don – neilia (w tym tawulec Stephanandra)
  • Physocarpus (Cambess.) Raf. – pęcherznica

plemię Spiraeeae Candolle

plemię Lyonothamneae A. Gray

plemię Amygdaleae Jussieu

plemię Sorbarieae Rydberg

plemię Osmaronieae Rydberg (= Exochordeae Schulze-Mentz ex Reveal)

plemię Kerrieae Focke

plemię Gillenieae Maximowicz

plemię Maleae Small

podplemię Lindleyinae
podplemię Malinae

Znaczenie użytkowe

edytuj
 
Uprawa róż w rozarium (Sangerhausen, Niemcy)
 
Sad z jabłoniami

Typowy rodzaj rodziny – róża ma od dawna i w wielu kręgach kulturowych duże znaczenie symboliczne, długą tradycję uprawy, której efektem jest duża liczba odmian uprawnych, głównie ozdobnych. Poza tym z róż pozyskiwany jest olejek różany wykorzystywany w przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym. Owoce pozorne cenione są ze względu na walory odżywcze[15].

Jako ozdobne uprawiane są z tej rodziny liczne krzewy i drzewa sadzone w parkach i ogrodach: głóg Crataegus, irga Cotoneaster, jarząb Sorbus, obiela wielkokwiatowa Exochorda racemosa, pęcherznica kalinolistna Physocarpus opulifolius, neilia Neillia, pełnokrężnik różnobarwny Holodiscus discolor, pięciornik krzewiasty Dasiphora fruticosa, pigwowiec Chaenomeles, świdośliwa Amelanchier, tawuła Spiraea, złotlin japoński Kerria japonica[15], tawlina Sorbaria, głogownik Photinia, głogówka Rhaphiolepis[3], jako ozdobne bywają też uprawiane niektóre gatunki jeżyn (np. Rubus deliciosus i R. odoratus) oraz różne gatunki i odmiany drzew i krzewów owocowych, głównie z rodzajów jabłoń Malus i śliwa Prunus (w tym laurowiśnia); do bylin ozdobnych należą: parzydło leśne Aruncus dioicus, poziomkówka indyjska Potentilla indica[15], różne gatunki z rodzajów: acena Acaena, przywrotnik Alchemilla, dębik Dryas, gillenia Gillenia[3].

Ogromne znaczenie użytkowe mają rośliny owocowe z tej rodziny[3]: jeżyna Rubus (w tym malina), poziomka Fragaria (w tym truskawka), pigwa pospolita Cydonia oblonga, grusza Pyrus, jabłoń Malus, jarząb Sorbus, nieśplik japoński Eriobotrya japonica, śliwa Prunus (w tym: brzoskwinia, morela, czereśnia, migdałowiec), w mniejszym stopniu: świdośliwa Amelanchier, nieszpułka zwyczajna Crataegus germanica[15][3], głogi, aronia Aronia[3].

W ziołolecznictwie współczesnym lub dawnym wykorzystywane były rośliny z rodzajów: krwiściąg Sanguisorba, kuklik Geum, pięciornik Potentilla, przywrotnik Alchemilla, wiązówka Filipendula, rzepik Agrimonia. W Afryce znaczenie w lecznictwie ma Hagenia abyssinica[15].

Drewna do różnych zastosowań użytkowych dostarczają drzewa z rodzajów i gatunków: Hagenia abyssinica, grusza Pyrus i inne drzewa owocowe[15].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-12-18] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 262-267. ISBN 978-1-842466346.
  4. ↑ a b K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VI. Flowering Plants. Dicotyledons. Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag, 2004, s. 343-352. ISBN 978-3-642-05714-4.
  5. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, ISBN 978-83-62975-45-7.
  6. ↑ a b Rosaceae Juss.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-07].
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l James B. Phipps: Rosaceae Jussieu. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-10-22].
  8. ↑ a b c d e f g h i j k Cuizhi Gu, Chaoluan Li, Lingdi Lu, Shunyuan Jiang, Crinan Alexander, Bruce Bartholomew, Anthony R. Brach, David E. Boufford, Hiroshi Ikeda, Hideaki Ohba, Kenneth R. Robertson & Steven A. Spongberg: Rosaceae A. L. Jussieu. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-10-22].
  9. ↑ a b Irena Turowska, Elżbieta Cyunel: Rośliny nasienne. Kraków: Akademia Medyczna im. M. Kopernika w Krakowie, 1989, s. 94-95.
  10. ↑ a b c d Theodor C.H. Cole, Rosaceae Phylogeny Poster (RosPP) 2020, [w:] Plant Phylogeny posters on Researchgate [online], Freie Universitat Berlin, 2020 [dostęp 2023-01-15].
  11. ↑ D. Potter i inni, Phylogeny and classification of Rosaceae, „Plant Systematics and Evolution”, 266, 2007, s. 5–43, DOI: 10.1007/s00606-007-0539-9.
  12. ↑ Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz, Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 289, ISBN 83-01-13434-8, OCLC 749776599.
  13. ↑ B. Grabowska, T. Kubala: Encyklopedia bylin, tom II, K–Z. Poznań: Zysk i S-ka, 2012, s. 670-671. ISBN 978-83-7506-846-7. (pol.).
  14. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 150.
  15. ↑ a b c d e f Marian Rejewski, Tomasz Waszak (red.), Rośliny kwiatowe. [T.] 1, Wielka Encyklopedia Przyrody, Warszawa: "Muza", 1998, s. 155-184, ISBN 978-83-7079-778-2 [dostęp 2023-10-15].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Różowate&oldid=75061790”