Wikipedia

Rynek w Radomiu

Rynek w Radomiu – główny plac dzielnicy Miasto Kazimierzowskie, do XIX w. stanowiący centrum średniowiecznego miasta lokacyjnego. Z Rynku wybiegają ulice Wolność (w kierunku północnym), Krakowska (w kierunku południowym), Szpitalna i Żytnia (w kierunku zachodnim) oraz Grodzka, Rwańska i Szewska (w kierunku wschodnim).

plac Rynek
Miasto Kazimierzowskie
Ilustracja
Gmach Kolegium Pijarów usytuowany w południowej pierzei Rynku. Po prawej widoczny Pomnik Czynu Legionów.
Państwo

 Polska

Miejscowość

Radom

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „plac Rynek”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, na dole znajduje się punkt z opisem „plac Rynek”
Położenie na mapie Radomia
Mapa konturowa Radomia, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „plac Rynek”
Ziemia51°24′10,7″N 21°08′33,2″E/51,402971 21,142553
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia

edytuj
 
Plan Radomia z końca XVIII w. W centrum widoczny Rynek z ratuszem.
 
Domy Gąski i Esterki. Obecnie siedziba jednego z oddziałów Muzeum im. Jacka Malczewskiego.
 
Odsłonięcie Pomnika Czynu Legionów podczas Zjazdu Legionistów w 1930 roku.

Wytyczenie radomskiego Rynku związane jest z panowaniem Kazimierza Wielkiego. W związku ze zniszczeniem Starego Radomia, prawdopodobnie podczas jednego z najazdów litewskich, władca ten dokonał w 1350 lub 1351 roku lokacji Nowego Radomia na prawie magdeburskim. Nowy ośrodek otrzymał regularne rozplanowanie odpowiadające programowi miasta średniowiecznego, z centralnie usytuowanym Rynkiem. Z każdego narożnika placu wychodziły dwie prostopadłe ulice[1]. Na przełomie XIV/XV w. przez środek wschodniej pierzei Rynku poprowadzono ulicę Rwańską[2][3]. Również w XIV w. wybudowano w zachodniej części rynku gotycki ratusz[4].

Początkowo zabudowa otaczająca plac była drewniana, zaś pierwsze domy murowane wystawiono już na przełomie XV i XVI w. (elementy gotyckich piwnic odkryto w przyziemiach domów Gąski i Esterki, usytuowanych w północnej pierzei Rynku). W tym samym czasie miasto otrzymało przywilej zezwalający na organizowanie w Radomiu jednego targu cotygodniowego oraz trzech dorocznych jarmarków – w dni św. Piotra i Pawła, św. Mikołaja i św. Michała. W II połowie XV w. radomski Rynek był scenerią wielu istotnych dla historii Polski wydarzeń, m.in. w 1489 roku wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego Johann von Tieffen złożył królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi hołd lenny. W 1567 roku w domach usytuowanych w Rynku mieszkało 40 osób. Zabudowa nie zmieniła charakteru aż do 1628 roku, kiedy to miasto nawiedził pożar. Mimo zniszczeń miasto odbudowało się stosunkowo szybko.

O typie zabudowy dominującym w Rynku w tamtym okresie dają wyobrażenie tzw. domy Gąski i Esterki – średniowiecze budynki mieszkalne, przebudowane w stylu barokowym w XVII wieku[5][6]. Domy Gąski i Esterki to jedyne budynki usytuowane w Rynku, które przetrwały pożar i zniszczenie miasta w czasie Potopu szwedzkiego. Po Potopie miasto pogrążyło się w kryzysie. Jedyną większą budowlą Rynku pochodzącą z XVIII w. jest gmach kolegium Pijarów, usytuowany w południowej pierzei Rynku. Z tego stulecia pochodzą również kamienice pod nr 7 i 8[7][8]. W 1790 roku przeprowadzono remont Starego Ratusza[9].

W pierwszych latach po III rozbiorze, kiedy to miasto znalazło się w zaborze austriackim, Rynek, podobnie jak i reszta miasta, był zdewastowany. Na głównym placu co prawda wciąż stał gotycko-renesansowy Ratusz, opodal którego stała studnia kryta gontowym, cebulastym hełmem, ale zabudowa mieszkalna ze względu na wiek i materiał (głównie drewniana) znajdowała się w bardzo złym stanie technicznym. Mimo że w czasach Księstwa Warszawskiego Radom był siedzibą władz departamentu, wygląd Rynku nie uległ większym zmianom[10][11]. Zabudowa Rynku przeżyła rewolucję w okresie panowania rosyjskiego. W 1818 roku rozebrano stary Ratusz[12]. W latach 1818–1820, już w okresie Królestwa Kongresowego, dokończono budowę gmachu Pijarów[13][14].

Wszystkie domy mieszkalne usytuowane wokół Rynku (oprócz domów Gąski i Esterki oraz kamienic pod nr 7 i 8) pochodzą z XIX w. Najciekawszym z nich jest wybudowany w latach 1824–1825 klasycystyczny pałac Andrzeja Deskura. W latach 1845–1848 wzniesiono według projektu Henryka Marconiego nowy budynek ratusza. Pod nowy gmach przeznaczono trzy parcele usytuowane w północnej pierzei Rynku, zajęte wcześniej przez drewniane budynki mieszkalne. Do nowego ratusza przylega budynek odwachu z 1819[15]. Momentem przełomowym w historii Rynku było przyjęcie w 1822 roku planu regulacji miasta. Wytyczony wówczas wschodni kierunek rozwoju Radomia pozostawał aktualny przez ponad 150 lat i trwale przesunął centrum miasta w rejon dzisiejszego placu Konstytucji 3 Maja[16].

Nazwa

edytuj

Nazwa Rynku wielokrotnie ulegała zmianom[17][18]:

Architektura

edytuj
 
Budynek ratusza i odwachu.

Zabudowa radomskiego Rynku ukształtowała się głównie w XIX w. Wyjątek stanowi pięć obiektów wzniesionych w XVIII w. i wcześniej. Najważniejsze obiekty:

  • nr 1 – gmach Ratusza. Neorenesansowy budynek wzniesiony w latach 1845–1848, według projektu Henryka Marconiego. Do nowego ratusza przylega budynek odwachu z 1819[15].
  • nr 4 – Dom Esterki. Barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Zniszczony w czasie okupacji niemieckiej, odbudowany w latach 1954–1956[19].
  • nr 5 – Dom Gąski. Barokowy dom z przełomu XVI i XVII wieku usytuowany w południowej pierzei Rynku. Według tradycji w 1656 mieszkał w nim król Szwecji, Karol X Gustaw (w czasie pobytu w Radomiu nie mógł zająć zamku królewskiego, spalonego wcześniej przez wojska szwedzkie). W budynku mieściła się pod koniec XVIII wieku jedna z pierwszych w mieście aptek należąca do Christiana Valentino[20].
  • nr 11 – Kolegium i kościół oo. pijarów. Gmach usytuowany przy Rynku wznoszono etapami w latach 1737 – 1756 według projektu Antonia Solariego, nadwornego architekta królów z dynastii saskiej. Niedokończony budynek uzupełniono w latach 1818 – 1820 klasycystyczną fasadą od strony Rynku. W latach 1824 – 1825 wzniesiono murowany kościół pw. św. Jana Kantego. Obecnie siedziba Muzeum im. Jacka Malczewskiego[13].
  • nr 14 - pałac Deskurów - budynek wzniesiony w latach 1824–1825 dla Andrzeja Deskura[21].

W rejestrze zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa znajdują się również poniższe obiekty położone przy Rynku[22]:

Ponadto do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Radomia wpisana jest kamienica przy Rynku nr 3[23].

Pomniki

edytuj

Centralne miejsce Rynku zajmuje Pomnik Czynu Legionów, odsłonięty w 1930 w obecności marszałka Józefa Piłsudskiego. Pomnik został usunięty przez hitlerowców w kwietniu 1940 roku, a w jego miejscu zbudowano basen przeciwpożarowy. W 1998 roku pomnik zrekonstruowano[24].

Galeria

edytuj
Zdjęcia współczesne
Widoki archiwalne
  •  
    Kolegium Pijarów w 1864
  •  
    Kamienice Czarneckich i Deskurów (ok. 1890)
  •  
    Budynek Kolegium Pijarów (1900)
  •  
    Pomnik Czynu Legionów (lata 30. XX w.)
  •  
    Wschodnia pierzeja (1975)
  •  
    Kamienice Gąski i Esterki (1975)

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Urbanistyka i architektura Radomia 1979 ↓, s. 51–54.
  2. ↑ Sekulski 2009 ↓, s. 279.
  3. ↑ Piątkowski 2005 ↓, s. 14.
  4. ↑ Urbanistyka i architektura Radomia 1979 ↓, s. 54.
  5. ↑ Piątkowski 2005 ↓, s. 15, 18, 19, 24, 26, 30.
  6. ↑ Sekulski 2009 ↓, s. 56.
  7. ↑ Piątkowski 2005 ↓, s. 32.
  8. ↑ Agnieszka Kępka, Katarzyna Ludwińska: Rynek wreszcie z szansą na nowe życie?. Gazeta.pl Radom, 2015-08-13. [dostęp 2019-10-15].
  9. ↑ Urbanistyka i architektura Radomia 1979 ↓, s. 112.
  10. ↑ Piątkowski 2005 ↓, s. 37–38.
  11. ↑ Urbanistyka i architektura Radomia 1979 ↓, s. 114.
  12. ↑ Urbanistyka i architektura Radomia 1979 ↓, s. 122.
  13. ↑ a b Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3, z. 10 1961 ↓, s. 31–32.
  14. ↑ Sekulski 2009 ↓, s. 109–110.
  15. ↑ a b Sekulski 2009 ↓, s. 227–228.
  16. ↑ Urbanistyka i architektura Radomia 1979 ↓, s. 124–125.
  17. ↑ Sekulski 2009 ↓, s. 235.
  18. ↑ Piątkowski 2005 ↓, s. 201.
  19. ↑ Sekulski 2009 ↓, s. 47.
  20. ↑ J. Sekulski, Encyklopedia Radomia, Radom 2009, s. 48
  21. ↑ red. J. Łoziński, T. Wolff, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. III, z. 10, Warszawa 1961, s. 34
  22. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo mazowieckie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2019-09-27].
  23. ↑ Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy miasta Radomia na lata 2017–2020 2017 ↓, s. 74.
  24. ↑ Sekulski 2009 ↓, s. 193.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rynek_w_Radomiu&oldid=71265122”