Sejm walny I Rzeczypospolitej

Sejm walny (łac. comitia generalia) – nazwa parlamentu Korony Królestwa Polskiego, a od 1569 roku Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Było to zgromadzenie decydujące o ważnych sprawach w państwie. Sejm walny składał się z dwóch izb: Senatu i Izby Poselskiej oraz z trzech stanów sejmujących: króla, posłów i senatorów.

Sejm koronny za panowania Zygmunta II Augusta, grafika z dzieła Jana Herburta Statuta y Przywileie Koronne z 1570 roku

Plan izby senatorskiej z zaznaczonymi miejscami zasiadania senatorów i ministrów, ilustracja z La Pologne historique, littéraire, monumentale et illustrée Leonarda Chodźki z 1839 roku

Plan izby poselskiej z zaznaczonymi miejscami zasiadania posłów województw i ziem, ilustracja z La Pologne historique, littéraire, monumentale et illustrée Leonarda Chodźki z 1839 roku

Polski sejm za panowania Zygmunta III Wazy

Połączone Senat i Izba Poselska podczas sejmu koronacyjnego w 1698 roku

Sala Senatorska, miejsce obrad połączonych stanów na Zamku Królewskim w Warszawie

Uniwersał króla Stanisława Augusta Poniatowskiego zwołujący Sejm do Warszawy na 6 listopada 1788 roku i wyznaczający termin sejmików przedsejmowych na 18 sierpnia 1788 roku

Geneza

Sejm walny Królestwa Polskiego po raz pierwszy pojawił się w latach 1382–1386, gdy na ogólnopolskie zjazdy urzędnicze zaczęła przybywać szlachta i przedstawiciele miast. 2 lutego 1386 roku na jednym z pierwszych sejmów walnych w Lublinie Jagiełło został wybrany królem Polski. Pierwszym sejmem walnym Królestwa Polskiego z udziałem posłów wybranych na sejmikach ziemskich był sejm w Piotrkowie w 1468 roku.

W skład sejmu wchodzili członkowie rady królewskiej (odgrywający największą rolę), niżsi urzędnicy ziemscy (pełniący rolę nieformalnych reprezentantów swych ziem) szlachta przybywająca na sejm, a niepełniąca żadnych urzędów, oraz przedstawiciele miast. Były to tak zwane 3 stany sejmujące: król, senat, izba poselska. Izba Senatorska reprezentowała stan senatorski, Izba Poselska stan rycerski.

Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspólnego sejmu Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego jego sesje odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Toruniu, Bydgoszczy, Radomiu, Sandomierzu (sejmik generalny przy osobie króla), Lublinie, Parczewie i w Warszawie.

Od 1573 sejm zwyczajny zwoływany był przez monarchę raz na dwa lata. Wymóg ten sformułowano w punkcie 9 Artykułów Henrykowskich. Po Unii Lubelskiej, od 1570 r. sesje odbywały się w Warszawie i (jak postanowiono na sejmie pacyfikacyjnym warszawskim w 1673) co trzecia w Grodnie (tzw. sejm grodzieński), sporadycznie miejscem obrad był też Toruń (1576 i 1626), Brześć Litewski (1653) czy Lublin (1703). Alternata grodzieńska pomijała jednak sejmy nadzwyczajne, a poza tym konwokacyjne i elekcyjne (w Warszawie) oraz koronacyjne (w Krakowie).

Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, król nie mógł nałożyć nowych podatków. Jednak monarcha zwoływał sejm i zasięgał jego rady nie tylko z „fiskalnych” względów. Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505.

Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja określana jest jako alternatywność sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Utrzymała się do końca XV wieku.

Po wydaniu przywilejów dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmików ziemskich. Szlachta zamiast zjeżdżać na sejmy walne zaczęła wysyłać swych przedstawicieli wybieranych na sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia się na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej izby sejmowej, będącej reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich – Izby Poselskiej.

Stany sejmujące

Na początku XVI wieku przedstawiciele sejmików ziemskich utworzyli izbę poselską, zaś rada królewska przeistoczyła się w senat. W tym czasie nastąpiła również inna zmiana o dużym znaczeniu – król stał się trzecim, obok izby poselskiej i senatu, stanem sejmującym, co wyraźnie świadczyło o zmniejszającej się roli monarchy w państwie. Na początku XVI wieku ostatecznie określił się skład senatu i izby poselskiej. Większe zmiany nastąpiły po zawarciu unii lubelskiej. I tak w skład izby poselskiej wchodzili: posłowie od sejmików ziemskich w liczbie ok. 170 w tym 48 z Wielkiego Księstwa, oraz przedstawiciele miast, posiadających prawa szlacheckie (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Toruń, Gdańsk i Kamieniec Podolski), którzy nie mieli jednak prawa głosu. Miasta zwykle jednak nie korzystały z prawa wysyłania posłów na sejm, a jeśli wysłannicy przybywali, co było regułą w wypadku posłów krakowskich, to pozostawali poza izbą poselską, by nie narazić się na usunięcie przez szlachtę.

Skład senatu przedstawiono w osobnym artykule.

Organizacja i funkcjonowanie

Zapis głosowania (tzw. kreskowanie) na posłów na sejmiku przedsejmowym w Proszowicach 5 grudnia 1689 roku, głosowanie miało charakter jawny, z 10 kandydatów wybrano 6

Zwoływanie sejmu walnego poprzedzone było ekspedycją tzw. listów sejmowych (litterae conventuales). Były to królewskie listy do Panów Rady (ad maiores consiliarios, senatores) i „młodszych” (iuniores), uniwersały pisane do ogółu szlachty (litterae universales) oraz mandaty do starostów i legatów królewskich na sejmiki. W uniwersałach władca wzywał rycerstwo do udziału w sejmikach i wyboru posłów z pełną mocą stanowienia (cum plena potestate).

Dopiero w artykułach henrykowskich sprecyzowano na piśmie zasady działania Sejmu. Sejm musiał być zwoływany co dwa lata, na trwającą do sześciu tygodni sesję zwyczajną (z łac. ordynaryjną). W razie potrzeby król po zasięgnięciu rady senatorów mógł zwołać sesję fakultatywną, nie czekając na upłynięcie dwóch lat od ostatniego sejmu. W 1598 roku wydano konstytucję sejmową, na mocy której król miał możliwość zwołania sejmu nadzwyczajnego – trwającego dwa tygodnie, o uproszczonych procedurach, którego przedmiotem obrad były jedynie sprawy wojskowe oraz podatki. W razie potrzeby obrady sejmu mogły być za zgodą wszystkich posłów zawieszone (limita) lub przedłużone (prolongata sejmu).

Król zwoływał sejm uniwersałami, rozsyłanymi do właściwych grodów – miejsc obrad sejmików, ogłaszanymi przez woźnych na rynkach. Zwołanie sejmu poprzedzane było przez posiedzenia sejmików na których wybierano posłów i uchwalano instrukcje, ustosunkowujące się do uniwersału (król w uniwersałach oznaczał termin sejmików oraz sejmu, określał też temat obrad). Sejmiki odbywały się na 6 tygodni przed sejmem zwyczajnym i na 3 tygodnie przed nadzwyczajnym.

Sejm miał obradować w Warszawie, a w 1673 postanowiono, że co trzeci będzie zbierał się w Grodnie (Sejm grodzieński).

Na Sejmie walnym obowiązywała zasada jednomyślności. Głosowanie większością głosów zachowano jedynie dla wyboru marszałka Sejmu i sprawdzania ważności mandatów poselskich (tzw. rugi poselskie).

Konstytucja (ustawa) przechodziła przez izbę poselską, gdzie była poddawana pod dyskusję i głosowanie, oraz przez senat, w którym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji przeprowadzonej w senacie król dokonywał ostatecznej redakcji jej treści i zarządzał ogłoszenie. Głosowanie w izbie poselskiej od samego początku opierało się na zasadzie jednomyślności. Jednakże w XVI wieku starano się przekonywać opornych, by przyjęli postulowane rozwiązanie, a w ostateczności ignorowano sprzeciw, jeśli nie był zbyt liczny. Dopiero w następnym stuleciu zaczęto rygorystycznie przestrzegać zasady jednomyślności. Częstokroć wskutek tej zasady i przeciągających się dyskusji sejm po ustawowych sześciu tygodniach rozchodził się bez podjęcia uchwał. Brak zgody na dopuszczalne według prawa przedłużenie obrad Sejmu (prolongatę), oraz sprzeciw wobec jakiegoś projektu – liberum veto były często wykorzystywane przez stronnictwa magnackie dla prywatnych interesów i prowadziły, w ich interesie zresztą, do rozkładu instytucji Sejmu. Próby zreformowania trybu obrad sejmowych podjęto na sejmie konwokacyjnym w 1764 oraz Sejmie Czteroletnim.

Kompetencje

W kompetencjach Sejmu leżała: obrona praw i przywilejów, przestrzeganie prawa pospolitego, uchwalanie podatków i konstytucji, decyzje o wojnie, pokoju, liczebności wojska, wydatków i dochodów państwa, o wysłaniu poselstw, a także wetowanie decyzji króla, gdy zajdzie taka potrzeba. W dobie wolnych elekcji sejm zbierał się także trzykrotnie w czasie każdego bezkrólewia, by wybrać nowego króla. Kolejne sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na którym interrex, którym zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin następnego sejmu, zaś szlachta zawiązywała się w konfederację dla wyboru króla i strzeżenia porządku w państwie w okresie bezkrólewia), elekcyjnego (na którym dokonywano wyboru króla) oraz koronacyjnego (na którym koronowano króla).

Niedochodzenie, zrywanie, limita sejmów

Statystyka niedoszłych sejmów walnych

Za panowania Jana Kazimierza, od roku 1652 na zwołanych 17 sejmów, 7 zostało zerwanych. Za Michała Korybuta Wiśniowieckiego na 6 sejmów zerwano 4. Za panowania Jana III Sobieskiego na 12 sejmów zerwano 6. W czasach panowania królów z dynastii saskiej 4 przewidziane prawem sejmy nie odbyły się w ogóle. Z pozostałych 35, które zdołały się zebrać, zerwanych zostało 15, 8 rozeszło się bez uchwalenia konstytucji, 4 limitowano, odbyło się jedynie 8 sejmów, które zakończyły się uchwaleniem konstytucji.

Statystyka niedoszłych sejmów od 1652 roku (pierwszego liberum veto Władysława Sicińskiego)

	Liczba sejmów	Liczba			Udział			Łącznie
		Niedoszłe	Zerwane	Brak konstytucji	Niedoszłe	Zerwane	Brak konstytucji
Jan Kazimierz	20	0	7	0	0%	35%	0%	35%
Michał Korybut Wiśniowiecki	6	0	4	0	0%	67%	0%	67%
Jan III Sobieski	12	1	5	0	8%	42%	0%	50%
August II Mocny	21	3	5	0	14%	24%	0%	38%
August III Sas	16	1	8	5	6%	50%	31%	88%
Stanisław August Poniatowski	13	1	0	0	8%	0%	0%	8%

Zobacz też

• Sejm konwokacyjny
• Sejm elekcyjny
• sejm koronacyjny
• marszałek sejmu (I Rzeczpospolita)
• Senat (I Rzeczpospolita)
• Izba Poselska (I Rzeczpospolita)
• Sejm grodzieński

Bibliografia

• Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 1-71), 2005. wbc.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-16)].
• Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 98-198 i 327), 2005. wbc.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-11)].
• Odpis diariusz sejmu ekstraordynaryjnego dwuniedzielnego dnia 19 VI 1703 zaczętego/.
• Diariusz seymu warszawskiego w styczniu roku 1672, Kraków 1880
• Dyaryusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570, Kraków 1872
• Diarjusze sejmowe z wieku XVIII.T.III.Diarjusze sejmów z lat 1750, 1752, 1754 i 1758 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748, Warszawa 1937
• Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII.T.II.Dyaryusz sejmu z r.1746 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748, Warszawa 1912
• Dyaryusze sejmowe z wieku XVIII.I.Dyaryusz sejmu z r.1748 wydał Władysław Konopczyński; Diaria comitiorum Poloniae saeculi XVIII i Diarium comitiorum anni 1748