Wikipedia

Zagłębie Dąbrowskie

Region historyczny w Małopolsce, graniczący z Górnym Śląskiem

Zagłębie Dąbrowskie (hist. Zagłębie Polskie, niem. Dombrowaer Kohlebecken, Polnisches Kohlebecken) – region geograficzno-historyczny i kulturowy[2] w Polsce, położony w zachodniej części Małopolski, w widłach rzeki Białej Przemszy, Czarnej Przemszy i Brynicy.

Zagłębie Dąbrowskie
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwa

 Polska

Stolica

Będzin[1]

Ważniejsze miejscowości

Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec

Położenie na mapie
Mapa Zagłębia Dąbrowskiego
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Współcześnie region znajduje się we wschodniej części województwa śląskiego i stanowi północno-wschodnią część Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Nazwa

edytuj

Nazwa Zagłębie Dąbrowskie składa się z dwóch wyrazów o różnym kontekście znaczeniowym[2]:

  • Nazwa Zagłębie nawiązuje do lokalizacji wgłębnej zasobów węgla kamiennego eksploatowanego na tym obszarze od II połowy XVIII w., a na szerszą skalę od I połowy XIX w. Zalegające w regionie złoża węgla kamiennego, zlokalizowane w charakterystycznych wgłębnych nieckach (zagłębieniach) stanowiły pretekst do przeniesienia używanej wobec nich nazwy na cały obszar, na którym występowały. Termin ten wymyślił około 1850 roku Józef Cieszkowski – wówczas naczelny zawiadowca kopalni rządowych Zachodniego Okręgu Węglowego w Dąbrowie[2][3][4].
  • Człon Dąbrowskie został dodany na przełomie XIX oraz XX wieku i pochodzi od dominującego wówczas ośrodka przemysłowego, jakim była Dąbrowa Górnicza[2][3][4][5].

W niemieckiej literaturze fachowej region nazywany był najczęściej jako Polnische Kohlebecken, czyli Zagłębie Polskie (w opozycji do Zagłębia na Górnym Śląsku).

Granice

edytuj
 
Zagłębie Dąbrowskie w ujęciu węższym na mapie województwa śląskiego. Uwaga: Miasto Sławków (powiat będziński) oraz gmina Ożarowice (powiat tarnogórski) nie zostały zaznaczone.

Nie ma pełnej zgodności co do dokładnych granic Zagłębia Dąbrowskiego[6]. Najwyraźniejsza jest granica zachodnia, gdzie region sąsiaduje z Górnym Śląskiem oraz południowa, przebiegająca wzdłuż granic dwóch zaborów – rosyjskiego i austriackiego[6]. Obie przebiegają wzdłuż podziałów historyczno-kulturowych i opierają się na rzece Brynicy oraz Przemszy Czarnej i Białej[1][6]. Wschodnie i północne granice regionu są mało ostre[1]. Im bardziej na wschód, tym samoświadomość regionalna mieszkańców tych terenów staje się coraz bardziej dyskusyjna[7][6][8]. Z tego powodu granice regionu wyznacza się na cztery możliwe sposoby[2]:

Historia

edytuj

Zagłębie Dąbrowskie jako region uformowało się w XIX wieku wraz z poprowadzeniem pomiędzy obszarem Królestwa Prus i Cesarstwa Rosyjskiego granicy państwowej na rzece Brynica w warunkach dynamicznie rozwijającego się w tym miejscu przemysłu opartego o bogate zasoby eksploatowanych złóż węgla kamiennego i wzajemnej rywalizacji gospodarczej. Stosunki panujące w tych państwach zrodziły różnice kulturowe i społeczne między terenami Zagłębia i Śląska, tworząc świadomość odrębności ich mieszkańców i dopiero od tego czasu można mówić o nim jako osobnym regionie. Doszły do tego różnice w zagospodarowywaniu terenów obu obszarów, odmienne typy gospodarki i poziom cywilizacyjny ludności. Powstałe różnice stanowią podstawę uznania odrębności Zagłębia i Górnego Śląska również w czasach obecnych[9].

W latach 1443–1790 r. tereny położone na zachód od Czarnej Przemszy aż po rzekę Brynicę z Siewierzem i Czeladzią stanowiły południową część księstwa siewierskiego, którego obszar w kolejnych latach przyłączono do województwa krakowskiego w Rzeczpospolitej Obojga Nrodów.

Okres rozbiorów Polski

edytuj
 
Mapa województwa krakowskiego z Zagłębiem Dąbrowskim w czasie jego utworzenia.

Po III rozbiorze teren ten należał krótko (1795–1807) do Prus jako nowo utworzona prowincja pod nazwą Nowy Śląsk, a następnie do Księstwa Warszawskiego w departamencie krakowskim i Królestwa Kongresowego (1815–1914) – najpierw jako część województwa krakowskiego, później guberni radomskiej, a po powstaniu styczniowym guberni piotrkowskiej.

Industrializacja

edytuj

Od początku XIX wieku region ulegał znacznym przeobrażeniom i napływowi ludności związanym z odkryciem na jego terenie pokładów węgla. Główna Dyrekcja Górnicza w Kielcach utworzyła tu wówczas Dozorstwo Olkusko-Siewierskie, a w 1833 roku, gdy pieczę nad rozwojem rządowych kopalń i hut przejął Bank Polski, zostało ono włączone wraz z dozorstwem pankowskim do nowo powstałego Zachodniego Okręgu Górniczego ze stolicą w Dąbrowie Górniczej. W 1848 roku została ukończona linia kolejowa łącząca Warszawę z Maczkami, tzw. Kolej Warszawsko-Wiedeńska.

Zrywy niepodległościowe

edytuj
 
Teodor Cieszkowski – jeden z dowódców powstania styczniowego, bezpośrednio dowodzący atakiem na dworzec w Sosnowcu.

Pod zaborem rosyjskim miały tu miejsce walki w trakcie powstania styczniowego. Bitwa o Sosnowiec, zakończona sukcesem, pozwoliła na krótki okres kontroli tego terenu przez władze Rządu Narodowego. Podobna sytuacja powtórzyła się w trakcie rewolucji 1905 roku, kiedy to powołano do istnienia Republikę Zagłębiowską.

II Rzeczpospolita

edytuj

W II Rzeczypospolitej obszar Zagłębia wraz z Częstochową i Kielcami jako stolicą wszedł w skład województwa kieleckiego[10]. 1 stycznia 1927 roku powstał powiat zawierciański, a 12 kwietnia 1928 roku utworzony został powiat grodzki dla miasta Sosnowiec. Zagłębie Dąbrowskie stanowiło najbardziej zurbanizowany obszar województwa kieleckiego. W chwili powstania tego województwa Sosnowiec był największym jego miastem, później zaś drugim takowym, ustępując Częstochowie, a wyprzedzając dalsze w kolejności Radom i Kielce. W stolicy województwa, Kielcach, znajdował się oddział wychodzącego w Sosnowcu wysokonakładowego dziennika Expres Zagłębia[11]. W roku 1928 z Zagłębia Dąbrowskiego pochodziło ok. 18% polskiego wydobycia węgla kamiennego, w 1938 – 17%[12].

Okres po 1945 roku

edytuj

Działania wojenne 1939–1945 nie spowodowały większych zniszczeń w Zagłębiu Dąbrowskim, jednak zakłady uległy zdewastowaniu. Wielkość wydobycia węgla z 1938 r. przekroczono dopiero w 1948, a w 1955 r. osiągnęło ono ok. 11,6 mln ton (12,3% wydobycia krajowego). Nie rozbudowywano hutnictwa żelaza, ale za to wznowiono wydobycie rud cynku i galmanu w rejonie Olkusza w Zakładach Górniczo-Hutniczych „Bolesław”. W 1949 r. w Zagłębiu Dąbrowskim działało ok. 450 zakładów przemysłowych, które zatrudniały ok. 80 tys. pracowników. Po 1945 r. nastąpiła integracja Zagłębia Dąbrowskiego z Zagłębiem Górnośląskim, a w latach 50. XX wieku weszły one w skład Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego[13].

Miasta

edytuj

Do miast Zagłębia Dąbrowskiego (w najszerszym ujęciu) należą[14][15][16][17]:

Lp. Miasto Populacja Powierzchnia Województwo
1.   Sosnowiec 189 178 91,16 km²   śląskie
2.   Dąbrowa Górnicza 114 765 188,73 km²   śląskie
3.   Będzin 54 322 37,50 km²   śląskie
4.   Zawiercie 46 727 85,3 km²   śląskie
5.   Olkusz 32 670 25,65 km²   małopolskie
6.   Czeladź 30 165 16,40 km²   śląskie
7.   Myszków 29 717 73,60 km²   śląskie
8.   Bukowno 9604 64,59 km²   małopolskie
9.   Wojkowice 8543 12,77 km²   śląskie
10.   Poręba 8179 40,04 km²   śląskie
11.   Wolbrom 8155 10,12 km²   małopolskie
12.   Sławków 6879 36,60 km²   śląskie
13.   Łazy 6461 8,60 km²   śląskie
14.   Siewierz 5714 38,22 km²   śląskie
15.   Żarki 4378 25,68 km²   śląskie
16.   Ogrodzieniec 4115 28,56 km²   śląskie
17.   Skała 3876 2,97 km²   małopolskie
18.   Szczekociny 3370 17,98 km²   śląskie
19.   Koziegłowy 2395 26,71 km²   śląskie
20.   Pilica 1776 8,22 km²   śląskie
21.   Włodowice 1151 23,48 km²   śląskie

Stolica

edytuj

Zagłębie Dąbrowskie jest krainą historyczną, więc o jej stolicy można mówić jedynie w kontekście historycznym. Nie ma wątpliwości co do historycznej stolicy, którą jest Będzin, ponieważ jest najstarszym miastem regionu – prawa miejskie na prawie polskim uzyskał w 1346 roku[1].

Nieformalnie za współczesną stolicę regionu uznaje się Sosnowiec, z uwagi na największą liczbę mieszkańców wśród miast Zagłębia Dąbrowskiego. Nie zostało to jednak nigdy oficjalnie i jednoznacznie ustalone, stąd pojawiają się opinie podważające stołeczność tego miasta[1][18].

Galeria

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e Włodzimierz Błaszczyk, Będzin przez wieki, Poznań 1982, s. 29 [dostęp 2022-12-13] (pol.).
  2. ↑ a b c d e Zagłębie Dąbrowskie – IBR wiki [online], ibrbs.pl [dostęp 2023-10-05].
  3. ↑ a b Renata Dulias, Adam Hibszer, Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, Krzeszowice: Wydawnictwo Kubajak, 2004, s. 115, ISBN 83-87971-70-7, OCLC 69620445.
  4. ↑ a b Józef Cieszkowski – to on odkrył Zagłębie Dąbrowskie, „Dziennik Zachodni”.
  5. ↑ Marek Edward Nita: Od Nowego Śląska do Zagłębia Dąbrowskiego. Historia podziałów, Nowe Zagłębie, 2009, s. 26
  6. ↑ a b c d Granice Zagłębia Dąbrowskiego – WikiZagłębie [online], wikizaglebie.pl [dostęp 2022-12-13].
  7. ↑ FdZD - Forum dla Zagłębia Dąbrowskiego (Stowarzyszenie Regionalne) - Obszar i granice [online], www.zaglebiedabrowskie.org [dostęp 2020-08-14].
  8. ↑ Redaktor Naczelny, Kwestia zasięgu terytorialnego Zagłębia Dąbrowskiego. Geneza [online], Sosnowiec online, 29 marca 2018 [dostęp 2020-08-14] (pol.).
  9. ↑ Adrian Krzemień, Górnictwo węgla kamiennego w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1945-1949, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice 2007, s. 5-6 [dostęp 2024-10-04] (pol.).
  10. ↑ Historyczny atlas Polski, Wydawnictwo Demart, Warszawa 2011, ISBN 978-83-7427-323-7.
  11. ↑ Jarosław Swajdo, Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce: Agencja „JP”, 2005, s. 42-52, ISBN 83-88874-89-6, OCLC 830701128.
  12. ↑ Górnictwo i przemysł. „Mały Rocznik Statystyczny 1938”, s. 117, 1938. Warszawa: GUS. 
  13. ↑ Zagłębie Dąbrowskie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-03-16].
  14. ↑ Robert Krzysztofik: Zagłębie Dąbrowskie. ibrbs.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-12-18)]. (pol.).
  15. ↑ Obszar i granice. zaglebiedabrowskie.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-03-26)]. (pol.).
  16. ↑ Zagłębie Dąbrowskie. wikizaglebie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-12-08)]. (pol.).
  17. ↑ Jadwiga Wagner, Michał Rolka, Marcin Zembal, Sosnowiec [online], Państwowy Instytut Geologiczny [dostęp 2025-05-11] (pol.).
  18. ↑ O tożsamości Zagłębiaków [online], Nauka w Polsce [dostęp 2023-10-07] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Włodzimierz Błaszczyk, Będzin przez Wieki. Dzieje miasta i jego rozwoju urbanistyczno-przestrzennego od średniowiecza do połowy XX w. na podłożu osadnictwa w starożytności i wczesnym średniowieczu, Poznań 1982.
  • Marian Kantor Mirski, Sosnowiec, redakcja tekstu i posłowie: Jan Przemsza-Zieliński, Sosnowiec 1991.
  • Marian Kantor Mirski, Czeladź, Sosnowiec 1992.
  • Marian Kantor Mirski, Dąbrowa Górnicza, opracowanie i przypisy: Jan Przemsza-Zieliński, Sosnowiec-Dąbrowa Górnicza 1994.
  • Marian Kantor Mirski, Królewskie miasto Będzin, opracowanie i przypisy: Jan Przemsza-Zieliński, Sosnowiec-Będzin 1996.
  • Paweł Sarna, Problematyka regionalnej tożsamości i kultury w ramach polityki Unii Europejskiej – przypadek Zagłębia Dąbrowskiego, w: 10 lat Zagłębia Dąbrowskiego w Unii Europejskiej. ZOW, Sosnowiec 2014, https://depot.ceon.pl/handle/123456789/6009

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zagłębie_Dąbrowskie&oldid=75071896”