Tekst źródłowy strony Język wilamowski

{{Język infobox
 |nazwa oryginalna = {{j|wym|wymysiöeryś}}
 |obszar           = [[Polska]] ([[Wilamowice]])
 |liczba mówiących = ok. 25 (2016)
 |system pisma     = zmodyfikowane [[alfabet łaciński|łacińskie]]
 |klasyfikacja     =
* [[Języki indoeuropejskie]]
* [[Języki germańskie]]
* [[Języki zachodniogermańskie]]
* Język wilamowski
 |język urzędowy   = 
 |organ regulujący = 
 |iso1             = 
 |iso2             = 
 |iso3             = wym
 |sil              = WYM
 |kod              = 
 |dialekty         = 
 |mapka            = 
 |opis             = 
 |wikisłownik      = Kategoria:Język wilamowski
 |dopełniacz       = wilamowskiego
}}
{{Inkubator|wym}}
'''Język wilamowski'''<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Andrason |imię=Alexander |tytuł=Zarys gramatyczny współczesnego języka wilamowskiego |czasopismo=Małopolska |data=2014 |wolumin=16 |strony=119–135 |url=http://www.malopolska.org/images/pliki/roczniki/rm_16_2014/rm_16_2014_p09.pdf |data dostępu=2022-07-08}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Chromik |imię=Bartłomiej |tytuł=Mikro- i makroideologie językowe. Przykład języka wilamowskiego |url=https://depotuw.ceon.pl/handle/item/3357 |opublikowany=Repozytorium UW |data dostępu=2022-07-08}}</ref><ref name="bibliografia" /><ref name="infor" /><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Sejmowa komisja mniejszości za ustawą o języku wilamowskim |url=https://dzieje.pl/aktualnosci/sejmowa-komisja-mniejszosci-za-ustawa-o-jezyku-wilamowskim |opublikowany=Dzieje.pl |data dostępu=2022-07-08}}</ref>, rzadziej też '''etnolekt wilamowski'''<ref>{{Cytuj stronę |imię=Helena |nazwisko=Synowiec |tytuł=Etnolekt wilamowski |url=https://rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2030:etnolekt-wilamowski&catid=48&Itemid=81 |opublikowany=[[Rada Języka Polskiego]] |data dostępu=2022-07-08}}</ref><ref name="żak1" />, czasami nieściśle ''język wilamowicki''{{u|wilamowicki}} (nazwa własna: {{k|wym|wymysiöeryś}} <nowiki>[</nowiki>[[Spółgłoska szczelinowa wargowo-zębowa dźwięczna|v]][[Samogłoska półprzymknięta centralna niezaokrąglona|ɘ̟]][[Spółgłoska nosowa dwuwargowa dźwięczna|m]][[Samogłoska półprzymknięta centralna niezaokrąglona|ɘ̟]][[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa bezdźwięczna|s]][[Palatalizacja|ʲ]][[Samogłoska prawie przymknięta przednia scentralizowana zaokrąglona|ʏ̯]][[Samogłoska półprzymknięta przednia zaokrąglona|ø]][[Samogłoska półotwarta przednia zaokrąglona|œ]][[Spółgłoska drżąca dziąsłowa dźwięczna|r]][[Samogłoska prawie przymknięta przednia scentralizowana niezaokrąglona|ɪ]][[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna|ɕ]]]) – [[język (mowa)|język]] z [[języki zachodniogermańskie|grupy zachodniej]] rodziny [[języki germańskie|języków germańskich]] używany wyspowo w miasteczku [[Wilamowice]] koło [[Bielsko-Biała|Bielska-Białej]].

Genetycznie związany jest z [[dialekty środkowoniemieckie|dialektami wschodniośrodkowoniemieckimi]], w szczególności z dawnymi [[Dialekt śląski języka niemieckiego|niemieckimi gwarami Śląska]], stanowi odrębny [[mikrojęzyki|mikrojęzyk literacki]]. Do końca II wojny światowej był powszechnie używany przez większość mieszkańców Wilamowic (zob. [[Wilamowianie]]), pod wpływem powojennych represji doszło jednak do zaniku przekazu międzypokoleniowego. Obecnie [[język zagrożony wymarciem|poważnie zagrożony wymarciem]], posługują się nim wyłącznie przedstawiciele najstarszego pokolenia autochtonów i niewielka grupa tzw. nowomówców (''new speakers''). W 2016 liczbę rodzimych użytkowników szacowano na 25, ponadto około 350&nbsp;osób znało wilamowski biernie{{Odn|Mętrak|2016|s=130}}. W [[Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2021|spisie powszechnym 2021]] posługiwanie się wilamowskim w kontaktach domowych zadeklarowało 10 osób<ref>{{Cytuj stronę |url = https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6536/10/1/1/jezyk_uzywany_w_domu_-_dane_nsp_2021_dla_kraju_i_jednostek_podzialu_terytorialnego.xlsx|tytuł = Język używany w domu – dane NSP 2021 dla kraju i jednostek podziału terytorialnego|autor = [[Główny Urząd Statystyczny]]|opublikowany = |data = 2023-12-20|język =pl |data dostępu = 2023-12-30}}</ref>. Od początku XXI wieku prowadzone są [[rewitalizacja językowa|działania rewitalizacyjne]].

== Klasyfikacja ==
Wśród mieszkańców miasteczka silnie zakorzeniona jest legenda przypisująca im korzenie [[Flamandowie|flamandzkie]] czy [[Holendrzy|holenderskie]], względnie też [[Fryzowie|fryzyjskie]], [[Anglosasi|anglosaskie]] i [[Szkoci|szkockie]]{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=15–16}}<ref>{{Cytuj pismo |url=https://bazhum.muzhp.pl/media//files/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne-r2002-t6/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne-r2002-t6-s175-188/Studia_Etnologiczne_i_Antropologiczne-r2002-t6-s175-188.pdf|nazwisko=Maria|imię=Lipok-Bierwiaczonek |tytuł=Wilamowice: mit flamandzki, stereotypy i rzeczywistość kulturowa |czasopismo=Studia Etnologiczne i Antropologiczne |data=2002 |wolumin=6 |strony=175–188 |data dostępu=2022-07-07}}</ref>. Twierdzenie to pojawia się już w źródłach XIX-wiecznych – np. w wierszu ''A Welmeßajer ai Berlin'' (''Wilamowianin w Berlinie'') opublikowanym przez Jacoba Bukowskiego w 1860<ref group="uwaga">Padają w nim słowa (w tłumaczeniu): Obcy ludzie rozumieli go niewiele / Myślano, że przybył z Anglii / Nic w tym dziwnego: przecie wilamowianie / Ci pochodzą wszak stamtąd</ref> – a rozpropagowane zostało w szczególności w twórczości [[Florian Biesik|Floriana Biesika]] na początku XX wieku<ref name="dziedzictwo historia" />{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=17–21}}. Wzmianki o etnojęzykowych związkach Wilamowian z Holendrami czy Anglikami pojawiają się również w pierwszych opracowaniach popularnonaukowych dotyczących miasteczka i jego języka (''Monografia miasteczka Wilamowic'' [[Józef Latosiński|Józefa Latosińskiego]] z 1909, ''Narzecze wilamowickie'' [[Ludwik Młynek|Ludwika Młynka]] z 1907)<ref name="dziedzictwo historia" />. Podkreślanie nieniemieckich korzeni nabrało szczególnego znaczenia w kontekście politycznym po II wojnie światowej{{Odn|Majerska-Sznajder|2019|s=4}}{{Odn|Chromik|2020|s=56}}. W dyskursie popularnym narracja o „wilamowskich Flamandach” jest obecna do dziś<ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Drost |imię=Jacek |tytuł=Polscy Flamandowie z Wilamowic cudem ocalili swoją tożsamość |url=https://plus.dziennikzachodni.pl/polscy-flamandowie-z-wilamowic-cudem-ocalili-swoja-tozsamosc/ar/9219125 |opublikowany=[[Dziennik Zachodni]] |data dostępu=2022-07-07 |data=2015-12-24}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Wilamowice: Echa średniowiecznej Flandrii |url=http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/6258,wilamowice-echa-sredniowiecznej-flandrii.html |opublikowany=Polska Niezwykła |data dostępu=2022-07-07}}</ref>.

Z „mitem flamandzkim” polemizował już w latach 30.&nbsp;XX wieku [[Hermann Mojmir]], autor dwutomowego słownika wilamowskiego (i prywatnie brat Floriana Biesika), podkreślając bliskość mowy Wilamowic do innych [[Dialekt śląski języka niemieckiego|gwar śląsko-niemieckich]], w szczególności [[Bojków (Gliwice)|szywałdzkiej]]<ref name="dziedzictwo tożsamość" />. Jako dialekt niemiecki rozpatrywali wilamowszczyznę [[Adam Kleczkowski]] (1920<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Kleczkowski |imię=Adam |autor link=Adam Kleczkowski |tytuł=Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: fonetyka i fleksja |data=1920 |wydawca=Polska Akademia Umiejętności |miejsce=Kraków |url=https://polona.pl/item/dialekt-wilamowic-w-zachodniej-galicji-fonetyka-i-fleksja,OTgwNzY4NjU/6/#info:metadata}}</ref>, 1921<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Kleczkowski |imię=Adam |autor link=Adam Kleczkowski |tytuł=Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: składnia (szyk wyrazów) |data=1921|wydawca=Polska Akademia Umiejętności |miejsce=Kraków |url=https://polona.pl/item/dialekt-wilamowic-w-zachodniej-galicji-skladnia-szyk-wyrazow,OTgwNzcwMDk/6/#info:metadata}}</ref>), [[Maria Katarzyna Lasatowicz|Maria Lasatowicz]] (1992<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Lasatowicz |autor link=Maria Katarzyna Lasatowicz|imię=Maria |tytuł=Die deutsche Mundart von Wilamowice zwischen 1920 und 1987 |data=1992 |wydawca=Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich |miejsce=Opole |isbn=978-8385012948}}</ref>) czy [[Norbert Morciniec]] (1995<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = | imię = | tytuł = Anfänge und Entwicklung der deutschen Sprache im mittelalterlichen Schlesien| inni = Gundolf Keil, Josef Joachim Menzel| wydanie = | wydawca = Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag| miejsce = Würzburg| data = 1995| rozdział = Zur Stellung des deutschen Dialekts von Wilmesau/Wilamowice in Südpolen|nazwisko r = Morciniec| imię r = Norbert| autor r link = Norbert Morciniec| seria = Schlesische Forschungen 6| język = de}}</ref>). W niemieckim podręczniku dialektologicznym z 1983 Wilamowice zaklasyfikowane są jako „starośląska wyspa językowa” w obrębie [[Dialekty środkowoniemieckie|dialektów środkowoniemieckich]], wspólnie z [[Bielsko-Biała|Bielskiem-Białą]], [[Hołdunów|Hołdunowem]], [[Gościęcin]]em i [[Bojków (Gliwice)|Szywałdem]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Besch|imię=Werner|nazwisko2=Knoop|imię2=Ulrich|nazwisko3=Putschke|imię3=Wolfgang|nazwisko4=Wiegand|imię4=Herbert Ernst|tytuł=Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Zweiter Halbband |data=1983 |wydawca=Walter De Gruyter |miejsce=Berlin – New York |isbn=3-11-009571-8 |strony=911 |język=de |rozdział=Deutsche Dialektgebiete außerhalb des deutschen Sprachgebiets}}</ref>. Autorzy gramatyki wilamowskiej z 2016 wskazują, że „większość cech językowych sytuuje [wilamowszczyznę] w gałęzi wschodniośrodkowoniemieckiej, aczkolwiek wpływ innych dialektów germańskich, przede wszystkim [[język dolnoniemiecki|dolnoniemieckich]], jest całkiem zauważalny” oraz że przodkowie Wilamowian wywodzą się najprawdopodobniej z obszaru nad środkowym [[Ren]]em i [[Men]]em, ale wśród osadników mogli pojawić się również pierwotni mieszkańcy innych regionów{{Odn|Andrason|Król|2016|s=9}}.

Wielowiekowe [[kontakt językowy|kontakty językowe]] z [[język polski|polszczyzną]] w jej standardowej i dialektalnej postaci odcisnęły silne piętno na wilamowskiej [[fonologia|fonologii]], [[gramatyka|gramatyce]], [[syntaktyka (językoznawstwo)|składni]] i [[słownictwo|leksyce]]. Zapożyczenia są obecne nawet w najbardziej podstawowej warstwie słownictwa (np. ''kłop'' – 'mężczyzna'; ''dźjada'' – 'dziadek') i występuje wiele wyrazów skonstruowanych [[hybryda (językoznawstwo)|hybrydowo]] (np. ''obrozła'' – 'obrazek', wyraz słowiański w polskiej postaci gwarowej z germańską końcówką zdrobnienia; ''gejźe'' – 'idźże', wyraz germański ze wzmocnieniem ''-że'' typowym dla [[dialekt małopolski|dialektu małopolskiego]]). Do charakterystycznych cech systemowych paralelnych z językiem polskim należy np. podwójna negacja czy występowanie [[wołacz]]a<ref name="dziedzictwo tożsamość" /><ref name="żak1">{{Cytuj stronę |nazwisko=Żak |imię=Andrzej |tytuł=Wpływ języka polskiego na zagrożony wymarciem etnolekt wilamowski (wymysiöeryś) |url=http://www.revitalization.al.uw.edu.pl/eng/Wymysorys/59/74/wplyw-jezyka-polskiego-na-zagrozony-wymarciem |opublikowany=Revitalizing Endangered Languages |data dostępu=2022-07-08}}</ref>{{Odn|Andrason|Król|2016|s=116–128}}. Według [[Alexander Andrason|Alexandra Andrasona]] współczesny wilamowski wykazuje cechy germańsko-słowiańskiego [[język mieszany|języka mieszanego]]<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Andrason |imię=Alexander |tytuł=Vilamovicean – A Germanic-Slavic Mixed Language? |czasopismo=Studies in Polish Linguistics |data=2015 |wolumin=10 |strony=57–85 |doi=10.4467/23005920SPL.15.003.3560 |url=https://www.ejournals.eu/pliki/art/5408/pl |data dostępu=2022-07-08 |język=en}}</ref>.

W ostatnich dziesięcioleciach nastąpiła ewolucja w postrzeganiu mowy wilamowskiej. Wziąwszy pod uwagę kryteria [[socjolingwistyka|socjolingwistyczne]], w latach 90. XX wieku spopularyzowany został w odniesieniu do niej termin ''[[etnolekt]]'', współcześnie natomiast zdecydowana większość badaczy uznaje wilamowski za odrębny [[język (mowa)|język]]<ref name="dziedzictwo tożsamość" />. Brak [[wzajemna zrozumiałość języków|wzajemnej zrozumiałości]] z [[język niemiecki|językiem niemieckim]], odrębna tożsamość użytkowników (nieidentyfikujących się z Niemcami), niezależne piśmiennictwo na bazie własnej [[Ortografia|ortografii]] i prowadzone działania rewitalizacyjne stanowią najważniejsze argumenty za odrębnością wilamowskiego, który w relacji z niemieckim można określić jako ''[[Abstand- i Ausbausprachen|Ausbausprache]]''{{Odn|Andrason|Król|2016|s=8}}{{odn|Mętrak|2019|s=9}}.

== Historia ==
[[Plik:Osadnictwo i podboje niemieckie na wschodzie do 1400.png|mały|250x250px|Osadnictwo i podboje niemieckie na wschodzie do 1400. Wilamowianie są pozostałością tej kolonizacji w Małopolsce]]
[[Etnogeneza]] [[Wilamowianie|Wilamowian]] wiąże się z [[kolonizacja na prawie niemieckim|kolonizacją na prawie niemieckim]] w XIII wieku. Pierwsza pisemna wzmianka o [[Wilamowice|Wilamowicach]] pochodzi z 1325, miejscowość została wtedy określona jako ''Novovillamowicz'' w odróżnieniu od ''Antiquo Willamowicz'' – dzisiejszej [[Stara Wieś (województwo śląskie)|Starej Wsi]], skąd przenieśli się pierwsi osadnicy{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=9}}{{odn|Mętrak|2019|s=9}}<ref name ="dziedzictwo historia">{{Cytuj stronę |tytuł=Wilamowski: Historia |url=http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/10 |opublikowany=Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej |data dostępu=2022-07-07}}</ref>. Początkowo była to część [[bielsko-bialska wyspa językowa|bielsko-bialskiej wyspy językowej]], która w swoim pierwotnym kształcie obejmowała kilkadziesiąt miejscowości na terenie [[księstwo cieszyńskie|księstwa cieszyńskiego]] i [[księstwo oświęcimskie|księstwa oświęcimskiego]]. W kolejnych stuleciach doszło jednak do stopniowej [[polonizacja|polonizacji]] szeregu z nich, w tym Starej Wsi czy [[Pisarzowice (powiat bielski)|Pisarzowic]], co doprowadziło do ukształtowania się Wilamowic jako zupełnej enklawy, rozwijającej się niezależnie od wsi w ścisłym sąsiedztwie [[Bielsko|Bielska]] i [[Biała (Bielsko-Biała)|Białej]]{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=9–10}}{{Odn|Wicherkiewicz|Król|Olko|2017|s=2}}. Podczas gdy tam w XIX wieku upowszechniła się niemiecka tożsamość narodowa, a lokalną mowę postrzegano jako „chłopski” (''päuersch'') dialekt niemiecki<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Hałcnowski i bielsko-bialska wyspa językowa: Tożsamość|url=http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/11/CulturalIdentities |opublikowany=Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej |data dostępu=2022-07-07}}</ref>{{Odn|Mętrak|2019|s=12}}, Wilamowianie silnie podkreślali swoją odrębność, a ważnym elementem tożsamości było przywiązanie do państwowości [[Austro-Węgry|austro-węgierskiej]]{{Odn|Andrason|Król|2016|s=11}}<ref name="dziedzictwo tożsamość">{{Cytuj stronę |tytuł=Wilamowski: Tożsamość|url=http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/10/CulturalIdentities|opublikowany=Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej |data dostępu=2022-07-07}}</ref>. Na ukształtowanie się odrębnej grupy etnicznej silny wpływ miała powszechna aż do czasów II wojny światowej [[endogamia]]{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=16}}. W 1880 etnolektem wilamowskim posługiwało się 92% mieszkańców miasteczka (1525 osób), w 1890 – 72% (1271 osób), w 1900 – 67% (1152 osób), a w 1910 – 73% (1300 osób){{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=10}}. Jako że Wilamowice wchodziły w tym czasie w skład [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]], językiem administracji, szkolnictwa i kościoła stał się język polski, co sprzyjało procesom polonizacyjnym{{Odn|Andrason|Król|2016|s=11}}{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=10}}. Równolegle obecny był jednak w życiu mieszkańców [[język niemiecki|standardowy język niemiecki]] (w 1912 powstała obok polskiej również niemiecka szkoła podstawowa{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=10}}), powszechna była [[Wielojęzyczność|trójjęzyczność]]: wilamowski w życiu codziennym, polski i niemiecki w obiegu oficjalnym oraz kontakcie z obcymi<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Król |imię=Tymoteusz |tytuł=Polski patriota z niemieckiej kolonii. Analiza tekstów hagiograficznych o Józefie Bilczewskim |czasopismo=Adeptus |data=2021 |wolumin=18 |doi=10.11649/a.2595 |url=https://archive.org/details/a.2595/mode/2up |data dostępu=2022-07-07}}</ref>. W spisach powszechnych w okresie międzywojennych narodowości niemieckiej w Wilamowicach – inaczej niż w gminach przyległych do Bielska i Białej – niemal nie deklarowano: w 1921 uczyniło tak dwadzieścia jeden osób, a w 1930 jedynie trzy{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=10–11}}. Jednak podczas drugiej wojny światowej około trzy czwarte mieszkańców miasteczka zostało przypisanych do jednej z kategorii ''[[Volkslista|Deutsche Volksliste]]''<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Staniszewska-Kogut |imię=Katarzyna |tytuł=Wpływ II wojny światowej na społeczność Wilamowic |czasopismo=Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis – Studia Historicolitteraria |data=2015 |wolumin=XV |strony=116 |url=http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_24917_3926/c/3926-3672.pdf |data dostępu=2022-07-08}}</ref>.
[[Plik:Florian Biesik.jpg|thumb|[[Florian Biesik]]]]
Wilamowski funkcjonował przez wieki przede wszystkim w mowie i rzadko był zapisywany. Początki literatury wilamowskiej łączą się z postacią [[Florian Biesik|Floriana Biesika]] (1850–1926), który dużą część życia spędził w [[Triest|Trieście]] i tam na emeryturze (począwszy od 1913) zaczął tworzyć teksty poetyckie po wilamowsku{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=52}}. Znanych jest kilkanaście utworów, część z nich została opublikowana przez Heinricha Andersa w 1933 jako zbiór ''Gedichte von Florian Biesik in der Mundart von Wilamowice'', część dopiero po odnalezieniu oryginalnego [[rękopis]]u przez [[Tomasz Wicherkiewicz|Tomasza Wicherkiewicza]] w 1989{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=30–32}}. W szczególności wyróżnia się liczący 2104 wersów poemat ''Uf jer wełt'' (''Na tamtym świecie'') wzorowany na ''[[Boska komedia|Boskiej komedii]]'' [[Dante Alighieri|Dantego]]{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=33}}{{Odn|Wicherkiewicz|2019|s=121}}. Na potrzeby swoch tekstów Biesik opracował własną pisownię korzystającą ze znaków [[Alfabet polski|polskiego alfabetu]], lepiej według niego odpowiadających wymowie wilamowskiej niż [[Alfabet niemiecki|ortografia niemiecka]]. Stworzenie literackiej postaci języka wilamowskiego było ambicją otwarcie artykułowaną przez Biesika, mocno podkreślającego etniczną i językową odrębność Wilamowian{{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=41–48}}{{Odn|Wicherkiewicz|2019|s=118–119}}.
[[Plik:Zakaz używania języka wilamowskiego i noszenia strojów wilamowskich odczytany w 1945 - Muzeum Kultury Wilamowskiej.jpg|thumb|left|Tekst zakazu używania języka wilamowskiego i noszenia strojów wilamowskich, jaki miał zostać odczytany w kwietniu 1945 w miejscowym kościele]]
Kres powszechnemu użyciu języka wilamowskiego przyniosły represje wobec Wilamowian po II wojnie światowej. Pod pretekstem oskarżeń o kolaborację („podpisanie folkslisty”) wiele rodzin zostało wyrzuconych ze swoich gospodarstw i domostw przez mieszkańców okolicznych, etnicznie polskich wsi za przyzwoleniem miejscowych władz{{Odn|Wicherkiewicz|Król|Olko|2017|s=3}}, kilkadziesiąt osób zesłano na roboty przymusowe do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], inni trafili do obozów pracy na terenie Polski i więzień [[Organy bezpieczeństwa publicznego (1944–1956)|polskiej bezpieki]], dochodziło do licznych aktów przemocy{{Odn|Mętrak|2016|s=129}}. Używanie języka zostało w 1945 wprost zakazane. Często przytacza się w tym kontekście opowieść o odczytaniu w kościele na [[Wielkanoc]] roku 1945 następującego komunikatu: ''By raz na zawsze usunąć odrębności i przyśpieszyć proces całkowitej asymilacji – wszak wilamowianie zawsze podawali się za Polaków – z dniem dzisiejszym zakazuje się używania tak w rodzinach, jak i prywatnych rozmowach, gwary wilamowskiej oraz używania odrębnych strojów wilamowskich''<ref group="uwaga">por. {{Cytuj książkę |tytuł=Wilamowianie i ich stroje |data=2020 |wydawca=Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową – Wydział „Artes Liberales” UW |miejsce=Warszawa |isbn=978-83-957318-0-8 |strony=149, 159|autor r= Tymoteusz Król| rozdział=Strój kobiecy w latach 1945–2000}} Jakkolwiek zachował się tekst takiego zakazu, sama opisywana sytuacja jest niepotwierdzonym fabulatem, por. {{Cytuj pismo |nazwisko=Król |imię=Tymoteusz |tytuł= Volkslista i powojenne prześladowania. Analiza opowieści wspomnieniowych Wilamowian z perspektywy folklorystycznej|czasopismo=Wrocławski Rocznik Historii Mówionej|wydanie=2022 |wolumin=12 |url= https://wrhm.pl/index.php/wrhm/article/view/339/265|data dostępu=2022-12-23|issn=2084-0578}}</ref>. Mimo że zakaz przestał po kilku latach obowiązywać (najprawdopodobniej w 1950<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Król| imię = Tymoteusz| autor link = | tytuł = „Góry, pagórki, przykryjcie nas”. Analiza opowieści wspomnieniowych Wilamowian o Volksliście i powojennych prześladowaniach. Praca doktorska| wydawca = Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk| miejsce = Warszawa| rok = 2022| strony = 147|url=https://ispan.waw.pl/default/wp-content/uploads/rozprawa-doktorska-mgra-tymoteusza-krola.pdf}}</ref>), powojenne prześladowania pozostawiły traumę, która doprowadziła do zaniku międzypokoleniowego przekazu języka. Stosunek do wilamowszczyzny po 1945 badacze ilustrują w ten sposób: ''W dekadach powojennych język i jego używanie były dla starszych przypomnieniem dawnej traumy, dla średniego pokolenia wyśmiewaną oznaką niepożądanej odmienności, a dla wnuków niezrozumiałym symbolem przestarzałej „dziadkowości”''{{Odn|Wicherkiewicz|Król|Olko|2017|s=4}}. Gdy w latach 80. i 90.&nbsp;XX&nbsp;wieku wzrosło zainteresowanie naukowe i medialne Wilamowicami, lokalna mowa była postrzegana jako nieuchronnie skazana na wymarcie{{Odn|Wicherkiewicz|Król|Olko|2017|s=4}}<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Król |imię=Tymoteusz |tytuł=Czym jest dla dzisiejszych Wilamowian język wilamowski?Różne funkcje, różne postawy językowe |czasopismo=Łódzkie Studia Etnograficzne |data=2016 |wolumin=55 |strony=246–247 |url=https://www.academia.edu/32116356/Czym_jest_dla_dzisiejszych_Wilamowian_j%C4%99zyk_wilamowski_R%C3%B3%C5%BCne_funkcje_r%C3%B3%C5%BCne_postawy_j%C4%99zykowe_What_is_the_Wymysorys_Language_for_Vilamovians_Today_Different_Functions_Different_Language_Altitudes |data dostępu=2022-07-08}}</ref>. W 2003 szacowano liczbę jej użytkowników na około stu, spośród nich wszyscy mieli powyżej 60 lat (ponadto wilamowskim w pewnym stopniu władało dwóch czterdziestolatków wychowywanych przez wilamowskojęzyczne babcie){{Odn|Wicherkiewicz|2003|s=13}}.
[[Plik:20121227 Wilamowice 6.JPG|thumb|Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder w [[strój wilamowski|stroju wilamowskim]] (2012)]]
[[Plik:Muzeum Kultury Wilamowskiej - ekspozycja stała - Wilamowianie 02.jpg|thumb|Fragment ekspozycji [[Muzeum Kultury Wilamowskiej]] z nazwiskami i fotografiami rodzimych użytkowników wilamowskiego współpracujących na początku XXI wieku z rewitalizatorami]]
Zanik języka wilamowskiego został zahamowany w związku z [[rewitalizacja językowa|działaniami rewitalizacyjnymi]] podejmowanymi od początku XXI wieku. Szczególną rolę odgrywa w nich [[Tymoteusz Król]] (* 1993, publicznie używa również wilamowskiego imienia i przydomka: Tiöma fum Dökter<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Tiöma fum Dökter: Reawakening the Wymysorys language in Wilamowice, Poland |url=https://wikitongues.org/grantees/tioma-fum-dokter/ |opublikowany=[[Wikitongues]] |data dostępu=2022-07-08}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Tymoteusz Król (Tiöma fum Dökter) |url=https://engagedhumanities.al.uw.edu.pl/team/tymoteusz-krol-tioma-fum-dokter/ |opublikowany=Engaged Humanities |data dostępu=2022-07-08}}</ref>), który nauczył się języka w dzieciństwie od swojej sąsiadki-opiekunki i już we wczesnym wieku poświęcił się nagrywaniu rodzimych użytkowników oraz popularyzacji wiedzy o języku, a dziś kontynuuje tę działalność jako profesjonalny [[etnologia|etnolog]] i czołowy lokalny aktywista<ref name="how i">{{Cytuj stronę |nazwisko=Król |imię=Tymoteusz |tytuł=How i started to revitalize my language |url=http://www.revitalization.al.uw.edu.pl/eng/Wymysorys/63/47/how-i-started-to-revitalize-my-language |opublikowany=Revitalizing Endangered Languages |data dostępu=2022-07-08}}</ref>{{Odn|Wicherkiewicz|Olko|Król|2017|s=4}}<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Murgová |imię=Monika |tytuł=The role of the community in the language revitalization of Wymysorys and Inari Sámi – a comparison |data=2021 |wydawca=[[Uniwersytet Masaryka|Masarykova univerzita]] |miejsce=Brno |strony=35 |url=https://www.researchgate.net/publication/348885489_The_role_of_the_community_in_the_language_revitalization_of_Wymysorys_and_Inari_Sami_-_a_comparison |data dostępu=2022-07-08}}</ref>. W 2004 zorganizowane zostały pierwsze lekcje języka wilamowskiego dla dzieci, które prowadził [[Józef Gara]] (1929–2013), będący również pierwszym po latach autorem wilamowskiej poezji<ref name="how i" />. Gara opracował też słownik i współpracował w latach 2012–2013 ze [[Wikimedia Polska|stowarzyszeniem Wikimedia Polska]] przy dokumentacji wymowy wilamowskiej<ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Strona główna projektu „Wilamowice” |url=https://pl.wikimedia.org/wiki/Wilamowice |opublikowany=[[Wikimedia Polska]] |data dostępu=2022-07-08}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Józef Gara nagrodzony przez Wikimedia Polska |url=https://wikimedia.pl/blog/2012/12/27/jozef-gara-nagrodzony-przez-wikimedia-polska/ |opublikowany=[[Wikimedia Polska]] |data dostępu=2022-07-08 |data=2012-12-27}}</ref>.

Język wilamowski zaczął pojawiać się w przestrzeni publicznej miasteczka (w 2011 ustawiono dwujęzyczne [[witacz]]e, a w 2016 powstała trasa turystyczna oznaczona tablicami z informacjami po polsku, angielsku i wilamowsku) oraz w internecie, w szczególności w mediach społecznościowych{{Odn|Majerska-Sznajder|2019|s=5–11}}. W drugiej dekadzie XXI wieku ukazało się szereg publikacji po wilamowsku, m.in. poemat ''S'ława fum Wilhelm'' autorstwa Tymoteusza Króla  (2011), elementarz ''Wymysiöejer fibl'' opracowany przez Justynę Majerską-Sznajder (2014), podręcznik dla dzieci ''Heći Peći'' autorstwa Tymoteusza Króla, Justyny Majerskiej-Sznajder i Tomasza Wicherkiewicza (2016), rozmówki polsko-wilamowskie ''Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa'' przygotowane przez Tymoteusza Króla i Justynę Majerską-Sznajder (2018) oraz tłumaczenie ''[[Mały Książę|Małego Księcia]]'' (''Der Kliny Fjyśt'') autorstwa Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019)<ref name="bibliografia">{{Cytuj pismo |nazwisko=Król |imię=Tymoteusz |nazwisko2=Mętrak |imię2=Maciej |nazwisko3=Żak |imię3=Andrzej |tytuł=Bibliografia adnotowana publikacji dotyczących kultury Wilamowic i języka wilamowskiego z lat 2001–2020 |czasopismo=Adeptus |data=2020 |wolumin=16 |doi=10.11649/a.2363 |url=https://ispan.waw.pl/journals/index.php/adeptus/article/download/a.2363/6089 |data dostępu=2022-07-08}}</ref>. Od 2013 rewitalizację języka wilamowskiego wspiera poprzez projekty grantowe [[Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego]]{{Odn|Wicherkiewicz|Król|Olko|2017|s=5}}, na miejscu z kolei najważniejszą organizacją zaangażowaną w te działania jest istniejące od 2000 Stowarzyszenie Na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”{{Odn|Mętrak|2016|s=130}}. W lipcu 2024 w nowowybudowanym obiekcie przy ulicy Więźniów Oświęcimia otwarto [[Muzeum Kultury Wilamowskiej]] (''Müzeum fu Wymysiöejer Kultür''), w którym wszystkie opisy ekspozycji oraz napisy użytkowe są dwujęzyczne wilamowsko-polskie<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.pless.pl/wiadomosci/84743-powstalo-muzeum-kultury-wilamowskiej-w-lipcu-dni-otwarte|tytuł = Powstało Muzeum Kultury Wilamowskiej. W lipcu Dni Otwarte!|autor = |opublikowany = pless.pl|data = 2024-06-23|język = |data dostępu = 2024-06-28}}</ref>. W tym samym roku ukazał się podręcznik do nauki wilamowskiego dla dorosłych autorstwa Pawła Szutowa<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Szutow|imię = Paweł|autor link = |tytuł = S'łjyrbihła cyr wymysiöeryśa śpröh|wydawca = Wydawnictwo Cum Laude|miejsce = Bielsko-Biała – Wilamowice|rok = 2024|strony = |isbn = 978-83-63904-86-9}}</ref>.

W 2016 liczbę [[język ojczysty|rodzimych użytkowników]] wilamowszczyzny szacowano na 25, a na 350 liczbę osób znających ten język biernie{{Odn|Mętrak|2016|s=130}}. Efektem działań rewitalizacyjnych jest pojawienie się w ostatnim czasie tzw. nowomówców (''new speakers'') – młodych osób, które podjęły się nauki języka przodków{{Odn|Wicherkiewicz|Król|Olko|2017|s=9}}. Niemniej wilamowski pozostaje językiem klasyfikowanym przez [[UNESCO]] jako „poważnie zagrożony wymarciem” (''severely endangered'')<ref>{{Cytuj książkę |tytuł=Atlas of the World’s Languages in Danger |wydawca=UNESCO Publishing |isbn=978-92-3-104096-2 |strony=25 |url=https://web.archive.org/web/20220531155026/http://www.unesco.org/tools/fileretrieve/43fdd320.pdf |data dostępu=2022-07-08}}</ref>, a według niektórych opracowań wręcz jako „wymierający” (''dying'') czy „niemal wymarły” (''nearly extinct''){{Odn|Andrason|Król|2016|s=7}}. W [[Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2021|spisie powszechnym 2021]] posługiwanie się nim w kontaktach domowych zadeklarowało 10 osób<ref>{{Cytuj stronę |url = https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/6536/10/1/1/jezyk_uzywany_w_domu_-_dane_nsp_2021_dla_kraju_i_jednostek_podzialu_terytorialnego.xlsx|tytuł = Język używany w domu – dane NSP 2021 dla kraju i jednostek podziału terytorialnego|autor = [[Główny Urząd Statystyczny]]|opublikowany = |data = 2023-12-20|język =pl |data dostępu = 2023-12-30}}</ref>. Od 2015 podejmowane są próby nadania wilamowskiemu statusu [[język regionalny|języka regionalnego]] w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, pozostają one jednak bezskuteczne<ref name="infor">{{Cytuj stronę |tytuł=Język wilamowski językiem regionalnym? |url=https://samorzad.infor.pl/wiadomosci/726767,Jezyk-wilamowski-jezykiem-regionalnym.html |opublikowany=INFOR |data dostępu=2022-07-08 |data=2015-08-05}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Zapis przebiegu posiedzenia komisji 27-09-2016 – Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych /nr 22/ |url=https://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/biuletyn.xsp?documentId=2692A48856B94134C125804300497EF1 |opublikowany=[[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejm RP]] |data dostępu=2022-07-08}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |nazwisko=Świsłowski |imię=Kacper |tytuł=Dotychczas tylko jeden język miał status regionalnego. Posłowie chcą uznania j.wilamowskiego |url=https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/7,114883,23107148,dotychczas-tylko-jeden-jezyk-mial-status-regionalnego-poslowie.html |opublikowany=[[Gazeta Wyborcza]] |data dostępu=2022-07-08 |data=2018-03-06}}</ref><ref name=":0">{{Cytuj stronę |tytuł=Zapis przebiegu posiedzenia komisji 17-05-2021 – Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych /nr 33/ |url=https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/biuletyn.xsp?documentId=61B118F2CD9D971BC12586E6003FED11 |opublikowany=[[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejm RP]] |data dostępu=2022-07-07}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |tytuł=Status języka regionalnego dla języka wilamowskiego |url=https://klub-lewica.org.pl/aktualnosci/1835-status-jezyka-regionalnego-dla-jezyka-wilamowskiego |opublikowany=[[Nowa Lewica]] |data dostępu=2022-07-07}}</ref>.

== Fonetyka ==
=== Samogłoski<ref>{{Cytuj |tytuł = Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej: Samogłoski proste (monoftongi) języka wilamowskiego – cechy widmowe |url = http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Content/About/Wilamowski-monoftongi_PL.pdf |język = pl}}</ref> ===
{| class="wikitable"
|+[[Monoftong]]i
!
! colspan="2" |Przednie
!Centralne
!Tylne
|-
!Przymknięte
|{{IPA|i}}
|{{IPA|y}}
|{{IPA|ɨ}}
|{{IPA|u}}
|-
!Prawie przymknięte
|{{IPA|ɪ}}
|{{IPA|ʏ}}
|
|
|-
!Średnie
|{{IPA|e}}
|{{IPA|ø}}
|
|{{IPA|ɔ}}
|-
!Otwarte
|
|
|{{IPA|a}}
|{{IPA|ɑ}}
|}
{| class="wikitable"
|+
[[Dyftong|Dwugłoski]]
!
! colspan="2" |Przednie
!Tylne
|-
!Przymknięte
|i̯ø
|ʏ̯ø
|
|-
!Prawie przymknięte
|ɪ̯ɘ̟
|eɪ
|
|-
!Półotwarte
|
|øə
|ɔʏ
|-
!Otwarte
|
|aɪ
|
|}

=== Spółgłoski<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Andrason, Alexander; Król, Tymoteusz |tytuł = A Grammar of Wymysorys (PDF). |data = 2016 |opublikowany = Slavic and East European Resource Center. Durham, North Carolina: Duke University. |url = https://slaviccenters.duke.edu/sites/slaviccenters.duke.edu/files/wymysorys-grammar.original.pdf |język = en}}</ref> ===
{| class="wikitable"
!&nbsp;
![[Spółgłoska wargowa|Dwuwargowe]]
![[Spółgłoska wargowa|Wargowo-zębowe]]
![[Spółgłoska przedniojęzykowo-dziąsłowa|Dziąsłowe]]
![[Spółgłoska zadziąsłowa|Zadziąsłowe]]
![[Spółgłoska podniebienna|Podniebienne]]
![[Spółgłoska dziąsłowo-podniebienna|Dziąsłowo-podniebienne]]
![[Spółgłoska miękkopodniebienna|Miękkopodniebienne]]
![[Spółgłoska krtaniowa|Krtaniowe]]
|-
|'''[[Spółgłoska zwarta|zwarte]]'''
| style="text-align:center;" |{{IPA|p}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|b}}
|&nbsp;
| style="text-align:center;" |{{IPA|t}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|d}}
|&nbsp;
|&nbsp;
|{{IPA|c ɟ}}
| style="text-align:center;" |{{IPA|k}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|ɡ}}
|&nbsp;
|-
|'''[[Spółgłoska nosowa|nosowe]]'''
| style="text-align:center;" |{{IPA|m}}
|&nbsp;
| style="text-align:center;" |{{IPA|n}}
|&nbsp;
|
|&nbsp;{{IPA|ɲ̟}}
| style="text-align:center;" |{{IPA|ŋ}}
|&nbsp;
|-
|'''[[Spółgłoska szczelinowa|szczelinowe]]'''
|&nbsp;
| style="text-align:center;" |{{IPA|f}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|v}}
| style="text-align:center;" |{{IPA|s}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|z}}
| style="text-align:center;" |{{IPA|ʃ}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|ʒ}}
|{{IPA|(ç)}}
|[[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna|ɕ&nbsp;&nbsp;]][[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna|ʑ]]
|[[Spółgłoska szczelinowa miękkopodniebienna bezdźwięczna|x]]
| style="text-align:center;" |{{IPA|h}}
|-
|'''[[Spółgłoska zwarto-szczelinowa|zwarto-szczelinowe]]'''
|&nbsp;
|&nbsp;
|{{IPA|t͡s}}&nbsp;{{IPA|d͡z}}
| style="text-align:center;" |{{IPA|tʃ}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|dʒ}}
|
|[[Spółgłoska zwarto-szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna|t͡ɕ]][[Spółgłoska szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna|&nbsp;&nbsp;]][[Spółgłoska zwarto-szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna|d͡ʑ]]
|&nbsp;
|&nbsp;
|-
|'''[[Spółgłoska półotwarta|półotwarte]]'''
|{{IPA|w}}
|&nbsp;
| style="text-align:center;" |&nbsp;[[Spółgłoska drżąca dziąsłowa|r]]
|&nbsp;
| style="text-align:center;" |{{IPA|j}}
|
| style="text-align:center;" |
|&nbsp;
|-
|'''[[Spółgłoska boczna|boczne]]'''
|&nbsp;
|&nbsp;
| style="text-align:center;" |{{IPA|l}}
|&nbsp;
|&nbsp;
|
|&nbsp;
|&nbsp;
|}

== Alfabet ==
{{Główny artykuł|Alfabet wilamowski}}W ostatnich latach [[Józef Gara]] opracował odrębny alfabet języku  wilamowskiego, składający się z 34 liter wywodzących się z [[Alfabet łaciński|alfabetu łacińskiego]] i w większości opartych również na [[Język polski|języku polskim]]:
{| class="wikitable"
|+Alfabet wilamowski (ortografia Króla)<ref name=":1" />
! colspan="35" |Wielkie litery
|-
|[[A]]
|[[Ȧ]]
|AO
|[[B]]
|[[C]]
|[[Ć]]
|[[D]]
|[[E]]
|[[F]]
|[[G]]
|[[H]]
|[[I]]
|[[J]]
|[[K]]
|[[L]]
|[[Ł]]
|[[M]]
|[[N]]
|[[Ń]]
|[[O]]
|[[Ö]]
|[[P]]
|[[Q]]
|[[R]]
|[[S]]
|[[Ś]]
|[[T]]
|[[U]]
|[[Ü]]
|[[V]]
|[[W]]
|[[Y]]
|[[Z]]
|[[Ź]]
|[[Ż]]
|-
! colspan="35" |Małe Litery
|-
|[[a]]
|[[ȧ]]
|ao
|[[b]]
|[[c]]
|[[ć]]
|[[d]]
|[[e]]
|[[f]]
|[[g]]
|[[h]]
|[[i]]
|[[j]]
|[[k]]
|[[l]]
|[[ł]]
|[[m]]
|[[n]]
|[[ń]]
|[[o]]
|'''[[ö]]'''
|[[p]]
|[[q]]
|[[r]]
|[[s]]
|[[ś]]
|[[t]]
|[[u]]
|[[ü]]
|[[v]]
|[[w]]
|[[y]]
|[[z]]
|[[ź]]
|[[ż]]
|-
! colspan="35" |Korelacja z wymową (IPA)
|-
|{{IPA|ɑ}}
|{{IPA|a}}
|{{IPA|a}}
|{{IPA|b}}
|{{IPA|ʦ}}
|{{IPA|ʨ}}
|{{IPA|d}}
|{{IPA|e}}
|{{IPA|f}}
|{{IPA|g}}
|{{IPA|h/x/ç}}
|{{IPA|i/ɪ}}
|{{IPA|j}}
|{{IPA|k}}
|{{IPA|l}}
|{{IPA|w}}
|{{IPA|m}}
|{{IPA|n}}
|{{IPA|ɲ̟}}
|{{IPA|ɔ}}
|{{IPA|ø}}
|{{IPA|p}}
|{{IPA|k}}
|{{IPA|r}}
|{{IPA|s}}
|{{IPA|ɕ}}
|{{IPA|t}}
|{{IPA|u}}
|{{IPA|y/ʏ}}
|{{IPA|f}}
|{{IPA|f/v}}
|{{IPA|ɨ}}
|{{IPA|z}}
|{{IPA|ʒ}}
|{{IPA|ʑ}}
|}

== Przykładowe teksty ==
=== Poemat ''Uf jer wełt'' ===
Pierwszych dwanaście wersów poematu w zapisie oryginalnym na podstawie rękopisu [[Florian Biesik|Floriana Biesika]], zgodnie ze współczesną ortografią (ustandaryzowaną przez Tymoteusza Króla), oraz w tłumaczeniu polskim umieszczonym w serwisie ''Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Text/Details/1455| tytuł = Tekst źródłowy: Florian Biesik - poemat "Óf jer wełt"| autor = | opublikowany = Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej| data = | język = | data dostępu = 2022-07-08}}</ref>.
{| class="wikitable"
|+
! style="text-align:center"| Zapis oryginalny [[Florian Biesik|Floriana Biesika]] ''(Óf jer wełt)''
! style="text-align:center"|Zapis zgodnie ze współczesną ortografią ''(Uf jer wełt)''
! style="text-align:center"|Tłumaczenie polskie
|-
|  style="text-align:center"|Fylón yr wełt an ganc ałłán<br />ząs ych óm mjer óf hóhym śtán.<br />Der mond kąm raus hyndróm gybjég,<br />szłyfyt myjch áj, wi s kynt yr wig.<br />Dą hjéch płączyn a klin szyffła,<br />s kymt mer nynder, s śtyjt a byssła<br />ana ych zaa dróf a gyśtałt,<br />ych kynnt ny zoon woos junk, woos ałt.<br />A eńnylśtym zoot yt cumer<br />dyjch cy rytta foo ych cunder,<br />szłyfsty do áj, fąłłst náj ys mjer,<br />dy zynda wjest bissa goo szwjer.
|  style="text-align:center"|Felün yr wełt ȧn ganc ȧłȧn<br />zos yh ym mjer uf huhum śtȧn.<br />Der mönd kom roüs hyndrum gybjyg,<br />śłyfyt mejh ȧj, wi s’kynd yr wig.<br />Do hjy’h płoćyn ȧ klin śyfła,<br />s’kymt mer nynder, s’śtejt ȧ bysła<br />ȧna yh za druf ȧ gyśtałt,<br />yh kynd ny ziöen, wos jung, wos ołd.<br />ȧ englśtym ziöet yt cünmer:<br />dejh cy ryta fiöe yh cünder,<br />śłyfsty dö ȧj, fołst nȧj ys mjer,<br />dy zynda wjest bisa giöe śwjer.
|  style="text-align:center"|''Zgubiony w świecie i całkiem sam<br />usiadłem nad morzem na wysokim kamieniu.<br />Księżyc wzeszedł za górą,<br />usypia mnie, jak dziecko w kołysce.<br />Tam słyszę plusk małej łódki<br />podpływa bliżej mnie, zatrzymuje się,<br />a ja widzę nań kształt,<br />nie umiem rzec – młody czy stary.<br />Anielski głos rzecze teraz do mnie:<br />zjechałam, by cię ratować<br />zaśniesz, wpadniesz do morza,<br />pokuta za grzechy będzie całkiem ciężka.''
|}

=== ''Mały Książę'' ''(Der Kliny Fjyśt)'' ===
Początek pierwszego rozdziału ''[[Mały Książę|Małego Księcia]]'' w tłumaczeniu Tymoteusza Króla i Joanny Maryniak (2019)<ref>{{Cytuj książkę |tytuł=Der Kliny Fjyśt |data=2019 |wydawca=Centrum for Füśnan ȧn Praktyk yr Kultüryśa Wetercijung – Tȧl „Artes Liberales” Warśawyśer Uniwersytet – Gyzełśoft „Wymysiöejyn” |miejsce=Warśaw – Wymysoü |isbn=978-83-63636-88-3 |url=https://www.yumpu.com/xx/document/read/63197645/der-kliny-fjyst |data dostępu=2022-07-08}}</ref> i porównanie z wersją niemiecką (Ulrich Bossier, 2016)<ref>{{Cytuj książkę |tytuł=Der kleine Prinz |data=2016 |wydawca=Reclam|miejsce=Stuttgart |isbn=978-3-15-011085-0 |url=https://www.reclam.de/data/media/978-3-15-011085-0.pdf |data dostępu=2022-07-08}}</ref> oraz polską (Agata Kozak, 2021)<ref>{{Cytuj książkę |tytuł=Mały Książę |data=2021 |wydawca=Fundacja Nowoczesna Polska – Wolne Lektury |isbn=978-83-288-5993-7 |url=https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/saint-exupery-maly-ksiaze.pdf|data dostępu=2022-07-08}}</ref>.
{| class="wikitable"
|+
! style="text-align:center"|Wilamowski
! style="text-align:center"|Niemiecki
! style="text-align:center"|Polski
|-
|Wi'h hot zȧhs jür, zoh yh ȧmöł ȧ wunderśejn obrozła y ȧm bihła fum Ürpuś, wo his „Ejwerławty kistiöeryja”. S'śtełt ȧ boȧyter für, wo zy śłung ȧ roüpfi. Dos ej ȧ kopi fum obrozła:
Ym bihła ziöet mȧ: „Dy boȧytyn śłyngja jyr öpfer uf ȧmöł, ony koüyn. Nöhta kyna zi zih mej ny rjyn ȧn zy śłöfa diöh zȧhs mönda ȧn cjen”. Derzȧnk kom's mer hefa fun wundermjera ym rȧnpuś ȧj, merhołw derkom yh cy dam, myt ȧm fiöerwikja blȧjśtift, mȧj jyśt obrozła ufcymöła. Mȧj obrozła numer 1 śoüt ȧzu oüs:

|''Als ich sechs war, sah ich einmal ein wunderschönes Bild in einem Buch über den Urwald, das ''Wahre Geschichten aus der Natur'' hieß: eine Boa, die gerade ein Raubtier verschlingt. Ich habe das Bild oben nachgezeichnet.
''Im Buch wurde erläutert: »Boas verschlingen ihre Beute ganz, ohne sie zu zerkauen. Anschließend können sie sich nicht mehr bewegen und müssen sechs Monate Verdauungsschlaf halten.« Ich habe daraufhin viel nachgedacht über die spannenden Dinge, die im Dschungel passieren. Irgendwann gab ich mich dann selbst ans Zeichnen. Ich griff mir einen Buntstift und hatte bald mein erstes Bild fertig. Meine Zeichnung Nr. 1. Sie sah so aus:''
|''Kiedy miałem sześć lat, zobaczyłem pewnego razu wspaniały obrazek w książce o dżungli zatytułowanej ''Historie prawǳiwe''. Przedstawiał węża boa połykającego lwa. Oto kopia tego rysunku: ''

''W książce tej napisano: „Węże boa połykają zdobycz w całości, bez przeżuwania. Potem nie mogą się ruszyć i zapadają w półroczny sen, w czasie którego trawią”. Odtąd sporo rozmyślałem o przygodach w dżungli, aż w końcu udało mi się nakreślić kredką mój pierwszy rysunek. To był mój rysunek numer 1. Wyglądał tak:''
|}

=== Podstawowe zwroty ===
Wybrane podstawowe zwroty, wersja wilamowska zaczerpnięta z rozmówek ''Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa'' (Tymoteusz Król i Justyna Majerska-Sznajder, 2018)<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Król |imię=Tymoteusz |nazwisko2=Majerska-Sznajder |imię2=Justyna |tytuł=Kuzwer. Frewer. Łahwer. Ym Wymysiöeryśa. Rozmówki polsko-wilamowskie – Pönyśy-wymysiöeryś gykuzła|data=2018 |wydawca=Centrum Zaangażowanych Badań na Ciągłością Kulturową, Wydział „Artes Liberales”, Uniwersytet Warszawski |miejsce=Warszawa |isbn=978-83-63636-79-1}}</ref>.

{| class="wikitable"
|+
! style="text-align:center"|Wilamowski
! style="text-align:center"|Niemiecki
! style="text-align:center"|Polski
|-
| style="text-align:center"|yhy bej
| style="text-align:center"|''ich bin''
| style="text-align:center"|''ja jestem''
|-
| style="text-align:center"|dü byst
| style="text-align:center"|''du bist''
| style="text-align:center"|''ty jesteś''

|-
| style="text-align:center"|har / zej / ejs ej
| style="text-align:center"|''er / sie / es ist''
| style="text-align:center"|''on / ona / ono jest''
|-
| style="text-align:center"|wjyr zȧjn
| style="text-align:center"|''wir sind''
| style="text-align:center"|''my jesteśmy''

|-
| style="text-align:center"|jyr zȧjt
| style="text-align:center"|''ihr seid''
| style="text-align:center"|''wy jesteście''
|-
| style="text-align:center"|zej zȧjn
| style="text-align:center"|''sie sind''
| style="text-align:center"|''oni / one są''

|-
| style="text-align:center"|ju
| style="text-align:center"|''ja''
| style="text-align:center"|''tak''

|-
| style="text-align:center"|nȧ
| style="text-align:center"|''nein''
| style="text-align:center"|''nie''

|-

| style="text-align:center"|güt
| style="text-align:center"|''gut''
| style="text-align:center"|''dobrze''

|-
| style="text-align:center"|śłȧht
| style="text-align:center"|''schlecht''
| style="text-align:center"|''źle''

|-
| style="text-align:center"|güter mygja<br />güter mytag<br />güter nömytag
| style="text-align:center"|''guten Morgen<br />guten Tag''
| style="text-align:center"|''dzień dobry''
|-
| style="text-align:center"|skiöe
| style="text-align:center"|''hallo''
| style="text-align:center"|''cześć''

|-

| style="text-align:center"|güc noma
| style="text-align:center"|''auf Wiedersehen''
| style="text-align:center"|''do widzenia''

|-
| style="text-align:center"|güty naht
| style="text-align:center"|''gute Nacht''
| style="text-align:center"|''dobranoc''

|-
| style="text-align:center"|göt bycoł dy'ś
| style="text-align:center"|''danke''<br />''(vergelt's Gott)''
| style="text-align:center"|''dziekuję''<br />''(Bóg zapłać)''

|-
| style="text-align:center"|fercaj(t)
| style="text-align:center"|''Entschuldigung''<br />''Verzeihung''
| style="text-align:center"|''przepraszam''

|-
| style="text-align:center"|yh hȧs...
| style="text-align:center"|''ich heiße...''
| style="text-align:center"|''nazywam się...''

|-
| style="text-align:center"|yh wȧ ny
| style="text-align:center"|''ich weiß nicht''
| style="text-align:center"|''nie wiem''

|-
| style="text-align:center"|yh ho dih gan
| style="text-align:center"|''ich liebe dich''<br />''(ich hab' dich gern)''
| style="text-align:center"|''kocham cię''

|-
| style="text-align:center"|ȧs
| style="text-align:center"|''eins''
| style="text-align:center"|''jeden''

|-

| style="text-align:center"|cwe
| style="text-align:center"|''zwei''
| style="text-align:center"|''dwa''

|-
| style="text-align:center"|drȧj
| style="text-align:center"|''drei''
| style="text-align:center"|''trzy''
|-
| style="text-align:center"|wi kuzt zih dos wymysiöeryś?
| style="text-align:center"|''wie sagt man das auf Wilmesaurisch?''
| style="text-align:center"|''jak to się mówi po wilamowsku?''
|-
| style="text-align:center"|yh ho ahca jür
| style="text-align:center"|''ich bin achtzehn (Jahre alt)''
| style="text-align:center"|''mam osiemnaście lat''
|}

=== Wilamowski w przestrzeni publicznej ===
<gallery>
Skiöekumt in Wymysoü - Witamy w mieście Wilamowice.jpg|Dwujęzyczny [[witacz]]
About the church in Wymysorys language - O kościele w języku wilamowskim.jpg|Tablica informacyjna o [[Kościół Przenajświętszej Trójcy w Wilamowicach|kościele w Wilamowicach]]
Muzeum Kultury Wilamowskiej 04.jpg|Szyld [[Muzeum Kultury Wilamowskiej]] i dwujęzyczne zaproszenie na jego dni otwarte (2024)
Wilamowice, mapa dwujęzyczna - map in Wymysorys language.jpg|Mapa z wilamowskimi nazwami miejscowymi
02021 0499 Wymysorys language, Equality March 2021 in Bielsko-Biała.jpg|Odmiana słowa ''kochać'' po wilamowsku, Marsz Równości w Bielsku-Białej 2021
02021 0498 Wymysorys language, Equality March 2021 in Bielsko-Biała.jpg|Napis ''Zawsze różnorodne'' po niemiecku, wilamowsku i śląsku, Marsz Równości w Bielsku-Białej 2021
</gallery>

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref group="uwaga" name="wilamowicki">Określenie „wilamowicki”, pochodzące od nazwy miejscowej ''Wilamowice'', bywa kojarzone z niepowiązaną wsią [[Wilamowice (powiat cieszyński)|Wilamowice]] w gminie Skoczów. Na poziomie lokalnym preferowana jest nazwa „wilamowski”, która przyjęła się też w piśmiennictwie (por. {{Cytuj książkę |nazwisko = |imię = |autor link = |tytuł = Konferencja: Europejskie i regionalne instrumenty języków zagrożonych|wydawca = Wydawnictwo Sejmowe|miejsce = Warszawa|rok = 2014|strony = 77|isbn = 978-83-7666-350-0|rozdział = Ginący język i kultura Wilamowic|nazwisko r = Król|imię r = Tymoteusz}}). Ponadto określenie to może podkreślać odrębną tożsamość Wilamowian, uważających się za osobną grupę etniczną (por. {{Cytuj pismo |nazwisko = Majerska-Sznajder|imię = Justyna|tytuł = Pandemia COVID-19 a współczesne postawy tożsamościowe młodych Wilamowian|czasopismo = Adeptus|wolumin = 19|url = https://journals.ispan.edu.pl/index.php/adeptus/article/download/a.2760/8228|data = 2022|doi = 10.11649/a.2760}}).</ref>
}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Andrason| imię = Alexander| nazwisko2=Król|imię2=Tymoteusz|tytuł = A Grammar of Wymysorys| url = https://slaviccenters.duke.edu/sites/slaviccenters.duke.edu/files/media_items_files/wymysorys-grammar.original.pdf| wydawca = Duke University, Slavic and East European Language Resource Center – SEELRC| miejsce = | data = 2016| język = en| odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Chromik|imię = Grzegorz|tytuł = Wilmesau/Wilamowice – die noch existente Sprachinsel im schlesisch-kleinpolnischen Grenzraum und die Legende über ihren niederländischen Ursprung|url = https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/268992/chromik_wilmesau-wilamowice_die_noch_existente_sprachinsel_2020.pdf?sequence=1&isAllowed=y|czasopismo = Lingustica|wolumin = 60(2)|data = 2020|doi = 10.4312/linguistica.60.2.45-63|język = de|strony=45–63|odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Majerska-Sznajder|imię = Justyna|tytuł = Rozwój i stan krajobrazu językowego: Przypadek języka wilamowskiego|url = https://ispan.waw.pl/journals/index.php/adeptus/article/view/a.1981/5479|czasopismo = Adeptus|adres czasopisma = |oznaczenie = |wolumin = 14|data = 2019|doi = 10.11649/a.1981|język = pl|odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | tytuł = Język jako świadectwo kultury dawnej i współczesnej| url = https://www.researchgate.net/publication/323547158_Wilamowice_-_przywracanie_jezyka_przywracanie_pamieci_Wilamowice_-_restoring_the_language_restoring_the_memory_PL| inni = Stanisław Cygan (red.)| wydanie = | wydawca = Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego| miejsce = Kielce| data = 2016| strony = 127–134| rozdział = Wilamowice – przywracanie języka, przywracanie pamięci| nazwisko r = Mętrak| imię r = Maciej| isbn = 9788394474805| język = pl| odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = Slovani od preloma 19. in 20. stoletja do danes: jezikovne, zgodovinsko-politične spremembe in književni doprinos| url = https://www.researchgate.net/publication/340273147_Wymysorys_Vilamovicean_and_Halcnovian_Historical_and_Present-Day_Sociolinguistic_Situation_of_Microlanguages_in_a_Southern-Polish_Language_Island_Vilamovscina_in_halcnovscina_zgodovinski_in_sodobni_so| inni = Lidija Rezoničnik, Nina Zavašnik (red.)| wydawca = Študentska sekcija Zveze društev Slavistično društvo Slovenije| miejsce = Ljubljana 2019| data = 2019| rozdział = Wymysorys (Vilamovicean) and Halcnovian: Historical and Present-Day Sociolinguistic Situation of Microlanguages in a Southern-Polish Language Island| nazwisko r = Mętrak| imię r = Maciej| isbn = 978-961-6715-32-4| język = en|odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Wicherkiewicz| imię = Tomasz| autor link = Tomasz Wicherkiewicz| tytuł = The Making of Language: The Case of the Idiom of Wilamowice, southern Poland| inni = | wydanie = | wydawca = Moyton de Gruyter| miejsce = Berlin – New York| data = 2003| seria = Trends in Linguistics. Documentation 19| id = | isbn = 3-11-017099-X|język = en| odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Wicherkiewicz|imię = Tomasz|nazwisko2=Król|imię2=Tymoteusz|nazwisko3=Olko|imię3=Justyna|tytuł = Awakening the Language and Speakers' Community of Wymysiöeryś|url = https://www.researchgate.net/publication/321680318_Awakening_the_Language_and_Speakers'_Community_of_Wymysioerys|czasopismo = European Review|wolumin = 26(1)|data = 2017|doi = 10.1017/S1062798717000424|język = en|odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Wicherkiewicz|imię = Tomasz|tytuł = Mikroliteratura mikrojęzyka mikrospołeczności. Wilamowice, Fliöra-Fliöra i ich literatura|url = https://apcz.umk.pl/LC/article/view/LC.2019.023/17866|czasopismo = Litteraria Copernicana|wolumin = 30(2)|data = 2019|doi = 10.12775/LC.2019.023|język = pl|strony=113–124|odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
{{Commonscat|Wymysorys language}}
* [http://www.inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Language/Details/10 Baza informacji o języku wilamowskim] na portalu ''Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej'' tworzonym przez Wydział Neofilologii [[Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|UAM]]
* [http://www.revitalization.al.uw.edu.pl/ ''Revitalizing Endangered Languages''] – portal projektu grantowego poświęconego rewitalizacji języka wilamowskiego, [[język rusiński|łemkowskiego]] i [[język nahuatl|nahuatl]]
* [https://pl.wiktionary.org/wiki/Kategoria:J%C4%99zyk_wilamowski Słownik języka wilamowskiego] w [[Wikisłownik]]u
* [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Hermann_Mojmir_-_S%C5%82ownik_niemieckiej_gwary_Wilamowic Słownik wilamowski Hermanna Mojmira (1930–1936)] w zbiorach [[Wikimedia Commons]]
* [https://pl.wikisource.org/wiki/Narzecze_wilamowickie ''Narzecze wilamowickie'' Ludwika Młynka (1907)] w [[Wikiźródła]]ch
* [https://polona.pl/item/monografia-miasteczka-wilamowic-na-podstawie-zrodel-autentycznych,ODk3NjY4NDk/4/#info:metadata ''Monografia miasteczka Wilamowic'' Józefa Latosińskiego (1909)] w bibliotece cyfrowej [[Polona]]
* Monografie [[Adam Kleczkowski|Adama Kleczkowskiego]]: [https://polona.pl/item/dialekt-wilamowic-w-zachodniej-galicji-fonetyka-i-fleksja,OTgwNzY4NjU/4/#info:metadata Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: fonetyka i fleksja] oraz [https://polona.pl/item/dialekt-wilamowic-w-zachodniej-galicji-skladnia-szyk-wyrazow,OTgwNzcwMDk/6/#info:metadata  Dialekt Wilamowic w zachodniej Galicji: składnia (szyk wyrazów)] w bibliotece cyfrowej Polona

{{Języki germańskie}}
{{Język niemiecki}}

{{SORTUJ:Wilamowski}}
[[Kategoria:Języki zachodniogermańskie]]
[[Kategoria:Języki Polski]]
[[Kategoria:Języki zagrożone w Europie]]
[[Kategoria:Języki mieszane]]
[[Kategoria:Kultura w Wilamowicach|Język wilamowski]]