Przejdź do zawartości

Omfale

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Omfale
Ὀμφάλη
królowa Lidii
Ilustracja
Herakles u stóp Omfale
(mal. Gustave Boulanger, 1861)
Występowanie

mitologia grecka, mitologia rzymska

Rodzina
Ojciec

Iardanos

Mąż

1. Tmolos
2. Herakles

Dzieci

1. Teoklimenos,
być może Tantal
2. Lamos,
Achelles (Agelaos),
Alkajos,
Melas,
Tyrrenos

Multimedia w Wikimedia Commons

Omfale (gr. Ὀμφάλη[1], Omphale[2]) – postać z mitologii greckiej, królowa Lidii, która występuje w podaniach o Heraklesie.

Z woli bogów heros przez pewien czas był jej niewolnikiem, by w ten sposób uzyskać oczyszczenie za dokonane zabójstwo. Dokonał wówczas kilku bohaterskich czynów, pokonując zagrażających mieszkańcom Lidii rozbójników. Omfale, pod wrażeniem jego męstwa i po poznaniu prawdziwej tożsamości, poślubiła go i miała z nim jednego lub kilku synów. Gdy upłynął czas służby Heraklesa, pozwoliła mu na powrót do Grecji z bogatymi darami.

Dużą popularność zdobyły opowieści odmiennie przedstawiające niewolę herosa – jako pasmo upokorzeń ze strony królowej Lidii, swoistą zamianę ról. Na jej rozkaz Herakles musiał nosić kobiece szaty i prząść, zaś ona przywdziała jego skórę lwa nemejskiego i posługiwała się jego maczugą. Heros miał dobrowolnie znosić to traktowanie z miłości do Omfale. Taka wersja ich losów stała się inspiracją dla wielu pisarzy i artystów, szczególnie w epoce nowożytnej i współczesnej.

Pochodzenie

[edytuj | edytuj kod]

W najpopularniejszej wersji mitu była królową Lidii[a], córką Iardanosa (Iardanesa)[1]. Poślubiła Tmolosa, z tego związku urodziła syna Teoklimenosa. Po gwałtownej śmierci męża objęła władzę nad Lidią[b][3]. Wedle niektórych przekazów była także matką Tantala, którego ojcem miał być Tmolos lub Zeus[4].

Omfale i Herakles

[edytuj | edytuj kod]

Na jej służbę w charakterze niewolnika trafił Herakles. Nastąpiło to wskutek zabójstwa, którego dopuścił się już po wykonaniu dwunastu prac – w szale zabił Ifitosa, syna króla Ojchalii, Eurytosa. Z nakazu wyroczni Apolla lub samego Zeusa musiał dobrowolnie zostać niewolnikiem, by uzyskać oczyszczenie za popełnione morderstwo[5]. Heros został sprzedany w Azji Mniejszej przez Hermesa jako bezimienny niewolnik. Omfale zapłaciła za niego trzy talenty srebra[6]. Suma ta miała trafić w ręce Eurytosa lub dzieci Ifitosa jako zadośćuczynienie, lecz król Ojchalii odmówił ich przyjęcia[7].

Wersja heroiczna

[edytuj | edytuj kod]

Herakles jako niewolnik królowej Lidii miał służyć przez rok[8] lub w ciągu trzech lat[9]. Część przekazów dotyczących jego losów w tym czasie, jak Apollodorusa i Diodora Sycylijskiego, miała charakter bardziej heroiczny, podkreślający dokonanie na zlecenie Omfale kilku czynów, które uwolniły Lidię od różnych utrapień i zagrożeń[10]. Herakles pokonał okrutnych rozbójników Kerkopów oraz Syleusa i Lityersesa, którzy przymuszali cudzoziemców do pracy na swojej ziemi, po czym ich zabijali[11]. Zwyciężył w wojnie Lydów z Itonos[c], burząc ich miasto, ludność biorąc w niewolę i odzyskując dobra zrabowane na terenie Lidii, zaś następnie pokonał olbrzymiego węża znad rzeki Sagris, którego ofiarami padało bydło, lecz także i ludzie[12].

Po poznaniu tożsamości herosa, pod wrażeniem jego męstwa i urody, Omfale wyzwoliła go i poślubiła[13]. Ostatecznie odesłała go z bogatymi darami do Tirynsu, heros zaś podarował jej topór Hippolity, który stał się jednym z insygniów królów Lidii[14].

Ze związku z Heraklesem Omfale miała mieć jednego syna Lamosa lub kilku – poza nim także Achellesa (Agelaosa), Alkajosa, Melasa i Tyrrenosa[d][15].

Wersja łacińska

[edytuj | edytuj kod]

W łacińskiej wersji mitu, która zyskała dużą popularność w poezji miłosnej, Omfale i heros od razu zakochali się w sobie[e]. Wskutek tego Herakles pozwolił na upokarzanie ze strony królowej do końca swojej niewoli – na jej rozkaz nosił kobiece szaty i biżuterię, w otoczeniu jońskich dziewcząt prządł len lub wełnę, pozwalał krzyczeć na siebie i być bitym pantoflami za złamanie wrzeciona. Ponadto oddał Omfale swoją maczugę i skórę lwa nemejskiego, która je nosiła[16]. Zniewieścienie herosa przedstawiono jako efekt jego miłości do królowej[17]. W noszeniu przez niego kobiecego stroju dopatrywano się także wybiegu, który miał go ochronić przed duchem zabitego Ifitosa[18].

Inna opowieść o Omfale i Heraklesie, przytoczona przez Owidiusza, miała charakter humorystycznej anegdoty. Już po ślubie mieli przechadzać się po winnicach Tmolosa, a na noc zatrzymali się w grocie, położonej na uboczu. Dla zabawy zamienili się strojami, heros przywdział purpurową suknię i przepaskę z siatki, które okazały się na niego za małe. Po kolacji małżonkowie położyli się na osobnych posłaniach, bowiem o świcie mieli złożyć ofiarę Dionizosowi, a ceremonia ta wymagała zachowania wstrzemięźliwości seksualnej. Po północy do groty zakradł się Pan, który w ciągu dnia zauważył Omfale i zapragnął jej. Zbliżył się do posłania, na którym widział postać w sukni, jednak był to Herakles, który mimowolnie kopnął go tak mocno, że ten poleciał na drugi koniec groty. Obudzeni królowa i heros przyjęli całe zdarzenie ze śmiechem, zaś Pan uciekł z poczuciem złości na Heraklesa[19].

Przekazy, nawiązania i interpretacje

[edytuj | edytuj kod]
Herkules i Omfale (fragment mozaiki rzymskiej z III w. n.e. odnalezionej w Llírii)

Spośród pisarzy antycznych opowieść o Omfale i Heraklesie przedstawiali lub do niej nawiązywali między innymi Herodot (Dzieje), Sofokles (Trachinki), Apollodorus (Biblioteka), Diodor Sycylijski (Biblioteka historyczna), Hyginus (Opowieści mityczne), Owidiusz (Heroidy), Plutarch (Rzeczy greckie), Pauzaniasz (Wędrówki po Helladzie) i Lukian (Dialogi bogów)[20]. Niejednokrotnie stawała się podstawą alegorii przedstawiających, jak łatwo mężczyzna mógł ulec ambitnej i wyuzdanej kobiecie[21]. Dla Owidiusza opowieść ta stanowiła przykład siły miłości, która potrafi pozbawić człowieka prawdziwej natury i zmusić go do postępowania wbrew jego prawdziwym skłonnościom[22]. Zamiana strojów między królową a herosem, będąca jakimś wątkiem ludowym w micie, była chętnie wykorzystywana w charakterze exemplum przez moralistów i filozofów[9].

Spośród antycznych dramatów satyrowych i komedii, których tematem były losy Omfale, żadne utwory nie zachowały się[23]. Do królowej Lidii porównywano Aspazję, żonę Peryklesa, którą w jednej z ateńskich komedii określono mianem „nowej Omfali”[24]. U schyłku republiki rzymskiej propaganda Oktawiana przedstawiała Marka Antoniusza jako niewolnika zmysłów, który dla kobiety, Kleopatry, zdradza ojczyznę i staje się, tak jak Herkules u Omfale, niewolnikiem u stóp władczyni Egiptu[25].

Opowieść o herosie i Omfale była źródłem inspiracji dla malarstwa. Dzieła o takiej tematyce pojawiały się w malarstwie pompejańskim, jak i w twórczości artystów nowożytnych, wśród których można wymienić między innymi Lucasa Cranacha starszego, Bartholomeusa Sprangera (obraz sprzed 1590), Jacopa Tintoretta, Annibale Carracciego, Petera Paula Rubensa, Abrahama Bloemaerta (Jowisz i Omfale, 1607), Jacoba Jordaensa, François Lemoyne’a (1724), Charles-Antoine’a Coypela (1731), François Bouchera (1735), Gustave Moreau (1856–1857) czy Charles’a Gleyre’a (1862)[26]. Motyw ten wykorzystał także Camille Saint-Saëns w swoim poemacie symfonicznym La Rouet d’Omphale (Kołowrotek Omfalii) z 1869 roku[23].

W 1834 roku Théophile Gautier opublikował nowelę Omphale[f], nawiązującą do mitu poprzez element wystroju wnętrz pałacu, gdzie rozgrywa się akcja utworu – XVIII-wieczny gobelin przedstawiający Herkulesa w kobiecej sukni przy przędzeniu i królową Lidii, okrytą skórą lwa, z maczugą herosa w dłoni, który był zarazem portretem arystokratycznego małżeństwa, udającego mitologiczną parę. W utworze postać Omfale z tkaniny ożywa i nawiedza głównego bohatera[27].

Z kolei Théodore de Banville w swoim zbiorze Les Exilés z 1867 roku zawarł wiersz La Reine Omphale, w którym przedstawił oryginalną wizję spotkania herosa z Omfale, przeradzającego się w dyskusję dotyczącą stosowania przemocy podczas wykonywania dwunastu prac. Natomiast Victor Hugo w wierszu Le Rouet d’Omphale (1856) pominął postacie herosa i królowej, wokół kołowrotka gromadzą się duchy ofiar Herkulesa. Utwór ten prawdopodobnie zainspirował Saint-Saënsa do stworzenia jego poematu symfonicznego[28].

Występującą w micie zamianę strojów i ról między Omfale a Heraklesem interpretowano jako ślad wczesnego etapu przechodzenia funkcji sakralnych władców z kobiet na mężczyzn, schyłku matriarchatu na rzecz patriarchatu – król zastępując podczas obrzędów królową musiał przywdziać jej szaty[21]. Motyw podporządkowania herosa kobiecie można uznać za dziwny ze względu na patriarchalną kulturę starożytnych Greków, jednak być może świadczy o tym, że twórcy mitów uznawali, iż w pewnym etapie rozwoju mężczyzna musi swoją siłę uzupełnić pewnymi kobiecymi elementami, by rozwinąć się wewnętrznie i uzyskać duchowe spełnienie[29].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Pierwotnie przekazy wiązały ją z Epirem, od jej imienia miała pochodzić nazwa miasta Omfalion, jednak stosunkowo szybko powiązano ją z Lidią, Grimal 1997 ↓, s. 264 (hasło Omfale), Kubiak 1997 ↓, s. 467.
  2. ↑ Wedle innej wersji mitu Tmolos był jej ojcem, władzę zaś objęła nie jako wdowa, lecz młoda dziewczyna, Grimal 1997 ↓, s. 264 (hasło Omfale), Kubiak 1997 ↓, s. 467.
  3. ↑ Grimal 1997 ↓, s. 264 (hasło Omfale) podaje, że lud ten nosił nazwę Itonów.
  4. ↑ Graves 1992 ↓, s. 446 jako synów herosa i Omfale wymienia Lamosa, Agelaosa i Laomedanta.
  5. ↑ Wedle niektórych przekazów Omfale kupiła Heraklesa, by służył jej jako kochanek, a nie wojownik, Graves 1992 ↓, s. 446.
  6. ↑ Jej podtytuł brzmiał la tapisserie amoureuse („zakochana tapiseria”), lecz w następnym roku przy nowym wydaniu autor zmienił go na histoire rococo („historia rokokowa”), Sosień 2012 ↓, s. 175.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Grimal 1997 ↓, s. 264 (hasło Omfale).
  2. ↑ Słownik kultury ↓, s. 362.
  3. ↑ Graves 1992 ↓, s. 444; Grimal 1997 ↓, s. 264 (hasło Omfale).
  4. ↑ Graves 1992 ↓, s. 332, 444.
  5. ↑ Kopaliński 1995 ↓, s. 336 (hasło Omfale); Schmidt 2001 ↓, s. 228 (hasło Omfale); Kopaliński 2003 ↓, s. 877 (hasło Omfale); Wielka encyklopedia ↓, s. 482 (hasło Omfale).
  6. ↑ Graves 1992 ↓, s. 444; Grimal 1997 ↓, s. 142 (hasło Hermes).
  7. ↑ Graves 1992 ↓, s. 444; Grimal 1997 ↓, s. 138 (hasło Herakles).
  8. ↑ Graves 1992 ↓, s. 444.
  9. ↑ a b Grimal 1997 ↓, s. 138 (hasło Herakles).
  10. ↑ Kubiak 1997 ↓, s. 467; Schmidt 2001 ↓, s. 228 (hasło Omfale).
  11. ↑ Graves 1992 ↓, s. 445; Grimal 1997 ↓, s. 138 (hasło Herakles); Schmidt 2001 ↓, s. 228 (hasło Omfale).
  12. ↑ Graves 1992 ↓, s. 446; Grimal 1997 ↓, s. 264 (hasło Omfale); Schmidt 2001 ↓, s. 228 (hasło Omfale).
  13. ↑ Grimal 1997 ↓, s. 264 (hasło Omfale); Schmidt 2001 ↓, s. 228 (hasło Omfale).
  14. ↑ Graves 1992 ↓, s. 415, 446.
  15. ↑ Grimal 1997 ↓, s. 226 (hasło Melas), 252 (hasło Ninos), 264 (hasło Omfale), 357 (hasło Tyrrenos), 374 (tablica 15).
  16. ↑ Omfale, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-04-17].; Graves 1992 ↓, s. 446; Grimal 1997 ↓, s. 138 (hasło Herakles), 264 (hasło Omfale); Kubiak 1997 ↓, s. 467; Schmidt 2001 ↓, s. 228 (hasło Omfale).
  17. ↑ Kopaliński 2003 ↓, s. 877 (hasło Omfale); Wielka encyklopedia ↓, s. 482 (hasło Omfale).
  18. ↑ Pinsent 1990 ↓, s. 92.
  19. ↑ Graves 1992 ↓, s. 26, 446–447.
  20. ↑ Grimal 1997 ↓, s. 252 (hasło Ninos), 264 (hasło Omfale).
  21. ↑ a b Graves 1992 ↓, s. 448.
  22. ↑ Grimal 1990 ↓, s. 133.
  23. ↑ a b Kopaliński 2003 ↓, s. 877 (hasło Omfale).
  24. ↑ Kobiety ↓, s. 309.
  25. ↑ Grimal 1990 ↓, s. 232.
  26. ↑ Kopaliński 2003 ↓, s. 877 (hasło Omfale); Omfale, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-04-17].; Sosień 2012 ↓, s. 179–180.
  27. ↑ Sosień 2012 ↓, s. 176–177.
  28. ↑ Sosień 2012 ↓, s. 182, przyp. 14.
  29. ↑ Korczak 2018 ↓, s. 19.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Robert Graves: Mity greckie. przeł. Henryk Krzeczkowski, wstęp Aleksander Krawczuk. Wyd. 5. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-02284-X.
  • Pierre Grimal: Miłość w Rzymie. przeł. Jerzy Roman Kaczyński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990. ISBN 83-06-01930-X.
  • Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. przekład zbiorowy. Wyd. 3. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, 1997. ISBN 83-04-04389-0.
  • Kobiety świata antycznego. wyb. tekstów aut. gr. i rzym. z kom. Lidia Winniczuk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
  • Władysław Kopaliński: Encyklopedia „drugiej płci”. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1995. ISBN 83-85249-75-3.
  • Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2003, s. 887(hasło Omfale). ISBN 83-7399-022-4.
  • Andrzej Korczak. Trudne szczęście Herosa. „Kultura–Media–Teologia”. Nr 34, s. 8–27, 2018. ISSN 2081-8971. 
  • Zygmunt Kubiak: Mitologia Greków i Rzymian. Warszawa: Świat Książki, 1997. ISBN 83-7129-585-5.
  • Omfale, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-04-17].
  • John Pinsent: Mitologia grecka. przeł. Jadwiga Piątkowska. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, seria: Mity i legendy świata. ISBN 83-08-02152-2.
  • Joël Schmidt: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 2001, s. 228 (hasło Omfale). ISBN 83-7132-526-6.
  • Słownik kultury antycznej. red. Ryszard Kulesza. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 362 (hasło Omfale). ISBN 978-83-235-0942-4.
  • Barbara Sosień: Lwia skóra, maczuga i kądziel: Herkules, Omfale i rokoko (Théophile Gautier: <<Omphale>>, 1835). W: Prace Herkulesa – człowiek wobec wyzwań, prób i przeciwności. red. Maria Cieśla-Korytowska, Olga Płaszczewska. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010, s. 175–184, seria: Komparatystyka polska. ISBN 978-83-233-3341-8.
  • Wielka encyklopedia PWN. red. nacz. Jan Wojnowski. T. 19: Niemcza–orgazm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 482 (hasło Omfale). ISBN 83-01-14113-1.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Omfale&oldid=70984091”