Wielka encyklopedia francuska

Wielka encyklopedia francuska^[1] (oryginalny tytuł Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers – Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł) – encyklopedia wydawana we Francji w latach 1751–1766, a z późniejszymi suplementami i wydaniami poprawionymi – w 1772, 1777 i 1780. Encyklopedia ta w późniejszych latach doczekała się wielu wydań w tłumaczeniu na inne języki i wydawnictw wzorujących się na niej i z niej korzystających.

W zamierzeniu Encyclopédie miała być kompendium ówczesnej wiedzy z zakresu nauki, sztuki i rzemiosła, a jej twórcy sami za cel zakładali dokonanie „zmiany myślenia”. We wprowadzeniu pn. Discours Préliminaire des Éditeurs napisanym przez d’Alemberta w otwarty sposób przedstawiono oświeceniowe ideały. Uważa się, że to monumentalne dzieło stało się jednym ze szczytowych osiągnięć okresu Oświecenia. Miała ona wielkie znaczenie społeczne, polityczne i kulturowe. Zawarte w niej reformatorskie hasła utorowały drogę rewolucji francuskiej.

Geneza

W 1726 roku we Francji założono Société des Arts, które opracowało projekt wydania encyklopedii wiedzy i umiejętności, jednak do jego realizacji nie doszło. Inny, oddzielny projekt wydania encyklopedii obejmującej wiedzę ogólną i użytkową powstał w środowisku masońskim. André Le Breton, jeden z głównych wydawców i inicjatorów Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, był od 1729 roku mistrzem paryskiej loży masońskiej.

Po fiasku wydania tłumaczenia angielskiej Cyclopaedii Ephraima Chambersa w dniu 16 października 1747 roku Le Breton podpisał z Diderotem i d’Alembertem umowę na napisanie encyklopedii. W październiku 1750 wydany został prospekt tego wydawnictwa, a pierwszy tom miał ukazać się w lipcu 1751.

We Francji powstał odpowiedni klimat i zapotrzebowanie na wydawnictwa encyklopedyczne obejmujące całość wiedzy, popularne były słowniki i kompendia obejmujące jakiś zakres wiedzy (historyczne, geograficzne itp.). U podłoża stały filozoficzne nurty oświeceniowe i poszerzająca się wiara w postęp, osiągany dzięki rozwojowi nauki. Zauważano ich wartość dla wiedzy jako takiej i praktyczność w codziennym życiu.

Autorzy i redaktorzy

Pierwszym, któremu Andre Le Breton powierzył tworzenie encyklopedii, był francuski matematyk Jean-Paul de Gua de Malves, który z kolei zatrudnił młodych Condillaca, d’Alemberta i Diderota. Po 13 miesiącach z powodu niewłaściwego podejścia Le Breton zwolnił de Malvesa i podpisał umowę z d’Alembertem i Diderotem (16 października 1747). Największy wpływ na kształtowanie treści i ostateczny kształt Wielkiej Encyklopedii Francuskiej miał Denis Diderot. To on dobierał autorów, ustalał zestaw haseł i najczęściej dokonywał ostatecznej redakcji. Zestaw autorów i redaktorów zmieniał się, ale najdłużej Encyklopedią zajmował się Diderot i zapewne jego intelekt i osobowość najbardziej się na niej odcisnęły.

Grupę uczonych i myślicieli uczestniczących w tworzeniu tego dzieła nazwano później encyklopedystami. Byli to:

Jean le Rond d’Alembert
Denis Diderot – główny redaktor
André Le Breton – wydawca, autor, zajmował się też okazjonalnie redakcją
Étienne de Condillac
Louis Jean Daubenton
Claude Adrien Helvétius (Helwecjusz)
Paul d’Holbach
Chevalier de Jaucourt
Monteskiusz
Jean-Jacques Rousseau
Anne-Robert-Jacques Turgot
Wolter
François Quesnay

Wielka encyklopedia francuska w liczbach

35 tomów
71 819 haseł
2880 ilustracji
19 tys. stron
21 mln słów

Chronologia publikacji WEF

Publikacja kolejnych tomów

Nr tomu	Hasła	Data
1.	A – Azymites	czerwiec 1751
2.	B – Cézimbra	styczeń 1752 (datowany 1751)
3.	Cha – Consécration	październik 1753
4.	Conseil – Dizier, Saint	październik 1754
5.	Do – Esymnete	listopad 1755
6.	Et – Fne	październik 1756
7.	Foang – Gythium	listopad 1757
8.	H – Itzehoa	grudzień 1765
9.	Ju – Mamira	grudzień 1765
10.	Mammelle – Myva	grudzień 1765
11.	N – Parkinsone	grudzień 1765
12.	Parlement – Potytric	grudzień 1765
13.	Pomacies – Reggio	grudzień 1765
14.	Reggio – Semyda	grudzień 1765
15.	Sen – Tchupriki	grudzień 1765
16.	Teanum – Vénerie	grudzień 1765
17.	Vénérien – Zzuéné oraz Articles omis	grudzień 1765

Źródło: University of Chicago^[2].

Publikacja ilustracji

Nr tomu	Część	Data
1. (18)	1. część	1762
2. (19)	2. część, 1. partia	1763
3. (20)	2. część, 2. partia	1763
4. (21)	3. część	1765
5. (22)	4. część	1767
6. (23)	5. część, 6. tom	1768
7. (24)	6. część, 7. tom	1769
8. (25)	7. część, 8. tom	1771
9. (26)	8. część, 9. tom	1771
10. (27)	9. część, 10. tom	1772
11. (28)	10. część, 11. tom	1772

Źródło: University of Chicago^[2].

Znaczenie

Ukończenie WEF zajęło 25 lat i mimo trudności, do których należały waśnie między twórcami, cenzura przedrewolucyjnego państwa francuskiego, a nawet zakaz druku, okazała się wielkim sukcesem wydawniczym. W sumie sprzedano ponad 25 tys. kompletów l’Encyclopédie, co przyniosło 2,5 mln liwrów zysku (co odpowiada wartości ok. 30 mln dolarów amerykańskich w 2007).

Wielka Encyklopedia Francuska była pod wpływem angielskiej myśli filozoficznej (Francis Bacon, John Locke). Autorzy prezentowali wiarę w powszechny postęp, który miał być osiągany dzięki rozwojowi naukowemu.