Flakturm

Flakturm w parku Augarten w Wiedniu

Flakturm (wieża dział obrony przeciwlotniczej) – schrony w kształcie wieży budowane w czasie II wojny światowej w Berlinie, Hamburgu i Wiedniu. Pełniły rolę schronu, ale także platform dla artylerii przeciwlotniczej (z języka niemieckiego Flugabwehrkanone lub Fliegerabwehrkanone, w skrócie FLAK).

Od 1940 roku w Berlinie (3), Hamburgu (2) i Wiedniu (3) istniało 8 kompleksów wież przeciwlotniczych. Inne miasta, które korzystały z mniejszych wież przeciwlotniczych, to Stuttgart i Frankfurt. Dodatkowo jednofunkcyjne wieże przeciwlotnicze zbudowano w kluczowych miejscach dla Niemców, takich jak Angers we Francji oraz Helgoland w Niemczech. Podobne budowle z czasu niemieckiej okupacji Polski znaleźć można w Gdyni.

Wieże były obsługiwane przez Luftwaffe w celu obrony przed strategicznymi nalotami alianckimi na te miasta podczas II wojny światowej. Służyły również jako schrony przeciwlotnicze dla dziesiątek tysięcy miejscowych.

Historia

Po odwetowym nalocie RAFu na Berlin w 1940 r. Adolf Hitler nakazał budowę trzech masywnych wież przeciwlotniczych, które miały chronić stolicę przed nalotami lotnictwa alianckiego. Każda wieża miała instalację radarową, którą można było schować za grubą betonowo-stalową kopułą w celu ochrony w trakcie nalotu.

Flakturm w trakcie budowy w 1942 r.

Hitler był zainteresowany projektem wież, a nawet wykonał własnoręcznie kilka szkiców.

Wszystkie wieże w Berlinie zostały zbudowane w sześć miesięcy. Priorytet projektu był tak wysoki, że niemiecki krajowy rozkład jazdy kolei został zmieniony, aby ułatwić wysyłkę potrzebnych materiałów budowlanych na place budowy.

Dzięki zbrojonym betonowym ścianom o grubości do 3,5 m wieże przeciwlotnicze zostały uznane przez ich projektantów za odporne na atak standardowych bomb zrzucanych przez ciężkie bombowce RAF.

Uzbrojenie wież było w stanie utrzymać szybkostrzelność do 8000 pocisków na minutę ze swoich dział wielopoziomowych (choć głównie pocisków mniejszego kalibru, takich jak 2 cm FlaK 30), o zasięgu do 14 km o polu ostrzału 360 stopni. Jednak tylko działa FlaK 40 kalibru 128 mm miały skuteczny zasięg do obrony przed ciężkimi bombowcami RAF i USAAF. Trzy wieże przeciwlotnicze na obrzeżach Berlina utworzyły trójkąt ostrzału przeciwlotniczego, który objął centrum Berlina.

Wieże przeciwlotnicze zostały również zaprojektowane z myślą o wykorzystaniu bunkrów naziemnych jako schronu cywilnego z miejscem dla 10 000 cywilów i oddziałem szpitalnym w środku. Podczas bitwy o Berlin mieszkańcy utworzyli własne wspólnoty, a nawet 30 000 berlińczyków schroniło się w jednej wieży podczas bitwy. Wieże te, podobnie jak warownie średniowiecznych zamków, były jednymi z najbezpieczniejszych miejsc w mieście.

Podczas szturmu na Berlin wieże przeciwlotnicze FlaK 40 kalibru 128 mm służyły jako działa przeciwpancerne a same schrony były jednymi z ostatnich miejsc, opanowanych przez Armię Czerwoną.

Działo 12.8 cm FlaK 40 z załogą

W czasie II wojny światowej wybudowano osiem podwójnych wież, których architektem był Niemiec Friedrich Tamms. Po wojnie uważano, że wyburzenie wież jest niewykonalne i wiele z nich zachowało się do dziś, a niektóre z nich przebudowano na inne cele.

Projekty

Każdy kompleks wieży przeciwlotniczej składał się z:

• Wieża G (niem.: Gefechtsturm) tzw. wieży bojowej, znana również jako wieża działowa, wieża akumulatorowa lub duża wieża przeciwlotnicza

Wszystkie trzy generacje Flakturmów

• Wieża L (niem.: Leitturm) tzw. wieża ołowiana zwana również wieżą ognioodporną, wieżą dowodzenia, bunkrem nasłuchowym lub małą wieżą przeciwlotniczą.

1 Generacja

• Wieża G o wymiarach 70,5 × 70,5 m (kwadrat podstawy) i 39 m wysokości, zwykle były uzbrojone w osiem dział 12,8 cm FlaK 40 (cztery podwójne) oraz w liczne 37 mm Flak i 32 (osiem poczwórnych) 20 mm Flakvierling 38.
• Wieża L miały wymiary 50 × 23 × 39 m, zwykle były uzbrojone w cztery poczwórne działa 20 mm Flakvierling 38.

2 Generacja

• Wieża G o wymiarach 57 × 57 × 41,6 m, zwykle były uzbrojone w osiem (cztery podwójne) działka kal. 128 mm i szesnaście (cztery poczwórne) działka kal. 20 mm Flakvierling 38.
• Wieża L o wymiarach 50 × 23 × 44 m, zwykle były uzbrojone w czterdzieści (dziesięć poczwórnych) dział kal. 20 mm Flakvierling 38.

3 Generacja

• Wieża G wymiary 43 × 43 × 54 m, zwykle była uzbrojona w osiem (cztery podwójne) działka kal. 128 mm FlaK 40 i trzydzieści dwa (osiem poczwórnych) dział kal. 20 mm Flakvierling 38.

Ocena jeszcze większych i rozbudowanych wież została zlecona przez Adolfa Hitlera. Zamierzano zwiększyć trzykrotnie rozmiary i siłę ognia w porównaniu do poprzednich generacji.

Zbudowane Flakturmy

Flakturm I – Berliner Zoo, Berlin

Wieża zbudowana w pobliżu Ogrodu Zoologicznego w Berlinie była typem pierwszej generacji i obejmowała dzielnicę rządową. Służyła również jako składnica artefaktów z berlińskiego muzeum. Załoga poddała się Sowietom 30 kwietnia 1945 r. W 1947 r. Brytyjczycy przy drugiej próbie (używając kilku ton materiałów wybuchowych) wysadzili wieżę G.

Flakturm II – Friedrichshain, Berlin

Flakturm II (1 Generacja projektowa):

• Wieża G została częściowo rozebrana po wojnie; obecnie jedna strona pozostaje widoczna. Wieża została uwieczniona na niskopoziomowych zdjęciach lotniczych zrujnowanego miasta w 1945 roku.
• Wieża L została zburzona po wojnie.

Obie wieże z czasem pokryły się naturalnie zielenią i teraz wydają się być naturalnymi wzgórzami w Volkspark Friedrichshain w Berlinie. Wieża G znana jako Mont Klamott (Góra Gruzu), była inspiracją dla piosenek piosenkarza i autora tekstów Wolfa Biermanna i zespołu rockowego Silly.

Flakturm III – Humboldthain, Berlin

Trzecia wieża przeciwlotnicza pierwszej generacji została zbudowana w parku Humboldthain w Berlinie.

• Wieża G została częściowo rozebrana po wojnie; obecnie tylko jedna strona pozostaje widoczna. Wnętrze można zwiedzać.
• Wieża L została częściowo zburzona po wojnie; niektóre ściany pozostają widoczne.

Flakturm IV – Heiligengeistfeld, Hamburg

Flakturm IV w Hamburgu

Czwarty Flakturm pierwszej generacji, pierwszy wybudowany poza Berlinem.

• Wieża G została przekształcona w klub nocny ze szkołą muzyczną i sklepami muzycznymi. W październiku 2019 r. NH Hotel Group ogłosiła plany przekształcenia go w luksusowy hotel, który został otwarty w 2021 r. Wieża, zawierająca sześć poziomów poniżej dachu, zawiera w swoim projekcie, jako część schronu przeciwlotniczego, dwie identyczne przestrzenie do ochrony przed atakami gazowymi, jedną na pierwszym piętrze (nad poziomem gruntu) i drugą na drugim piętrze. Oba mają około 300 m kwadratowych powierzchni i mają sześć „okien” (otworów w ścianie).
• Wieża L została zburzona po wojnie i zastąpiona budynkiem należącym do T-Mobile.

Flakturm V – Stiftskaserne, Wiedeń

Pierwszy Flakturm 3 generacji wybudowany w Wiedniu.

• Wieża G jest użytkowana przez armię austriacką.
• Wieża L (w Esterhazypark) jest używana jako akwarium publiczne oraz jako Haus des Meeres (Dom Marynarza), od 1957 roku. Na zewnątrz zmieniono elewację budynku w ścianę wspinaczkową.

Flakturm VI – Wilhelmsburg, Hamburg

Flakturm w Wilhelmsburgu jest przedostatnim przedstawicielem 2 generacji projektowej.

• Wieża G pozostała nienaruszona do dnia dzisiejszego.
• Wieża L została zburzona po wojnie.

Flakturm VII – Augarten, Wiedeń

Drugi zespół Flakturm 3 generacji w Wiedniu.

• Wieża G pozostaje pusta. Cała północno-wschodnia i połowa wschodnich platform działowych 20 mm została usunięta w 2007 roku, łącznie z chodnikami łączącymi z powodu pogorszenia się ich stanu techniczego. Sama wieża została wzmocniona stalowymi linami otaczającymi całą konstrukcję, 12 lin znajduje się nad gniazdami dział, 6 tuż pod i dodatkowe 4 w połowie wysokości wieży. Wieża jest domem dla tysięcy gołębi, które gniazdują na każdej platformie i otworze. W swojej historii doznała wewnętrznej eksplozji, a po jednej stronie brakuje kilku pięter w pobliżu szczytu. Zachodnia strona konstrukcji służy również jako wieża łączności komórkowej.
• Wieża L pozostaje pusta. Choć rozważa się wykorzystanie jej jako serwerowni lub kina na świeżym powietrzu.

Flakturm VIII – Arenbergpark, Wiedeń

Ostatni Flakturm (2 generacji projektowej, jak i ogółem) wybudowany w czasie II wojny światowej Arenbergpark.

• Wieża G jest wykorzystywana jako magazyn sztuki.
• Wieża L pozostaje pusta.

Planowane Flakturmy

• Berlin: Tiergarten (planowane dodatkowo dwa, nie wybudowane)
• Berlin: Hasenheide, Tempelhof (planowany, nie wybudowany, wybudowano w zastępstwie Flakturm w Hamburgu)
• Berlin: Reichstag (rozważano przebudowę aczkolwiek uznano, że budynek nie nadaje się na Flakturm)
• Brema: Neustadt Contrescarpe (dwa planowane, żaden nie wybudowany)
• Hamburg: Wschodni Hamburg (planowany, nie wybudowany)
• Monachium: Monachijski Hauptbahnhof (z niem. Dworzec Główny) (osiem planowanych, żaden nie wybudowany)
• Wiedeń: planowano budowę trzech – w Schmelz, Prater oraz we Floridsdorf.

Bibliografia

• Henning Angerer: Flakbunker. Betonierte Geschichte. Ergebnisse-Verlag, Hamburg 2000, ISBN 3-87916-057-0.
• Michael Foedrowitz:
  • Luftschutztürme und ihre Bauarten 1934-1945. Podzun-Pallas Verlag, Wölfersheim-Berstadt 1998, ISBN 3-7909-0656-5.
  • Die Flaktürme in Berlin, Hamburg und Wien. 1940-1950. Podzun-Pallas Verlag, Wölfersheim-Berstadt 1996, ISBN 3-7909-0575-5 (Waffen-Arsenal Sonderband 44).
• Andreas Hoffmann: Verschwundene Orte. Prominente Abrisse in Berlin. Transit Buchverlag, Berlin 1997, ISBN 3-88747-122-9.
• Ute Bauer: Die Wiener Flaktürme im Spiegel österreichischer Erinnerungskultur. Phoibos Verlag, Wien 2003, ISBN 3-901232-42-7.
• Valentin E. Wille: Die Flaktürme in Wien, Berlin und Hamburg. Geschichte, Bedeutung und Neunutzung. VDM-Verlag, Saarbrücken 2008, ISBN 978-3-8364-6518-2.

Linki zewnętrzne

• Bunkry Flakturm w parku Augarten w Wiedniu (pol.)
• Flaktürme in Berlin, Hamburg und Wien. battlefieldsww2.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-24)]. (niem.)
• Die Flaktürme (niem.)
• Bericht über einen Hamburger Flakturm auf geschichtsspuren.de (vormals lostplaces.de) (niem.)