Jerzy Żuławski

Jerzy Żuławski

X. Wałuż
J.Ż.

Jerzy Żuławski na początku I wojny światowej
Data i miejsce urodzenia	14 lipca 1874 Lipowiec
Data i miejsce śmierci	9 sierpnia 1915 Dębica
Ważne dzieła
Trylogia księżycowa
Odznaczenia

Portret Jerzego Żuławskiego autorstwa Stanisława Wyspiańskiego

Grób pisarza na Cmentarzu Wojskowym w Dębicy (2024)

Jerzy Żuławski herbu Szeliga (ur. 14 lipca 1874 w Lipowcu, zm. 9 sierpnia 1915 w Dębicy) – polski filozof, pisarz, poeta i dramaturg okresu Młodej Polski. Wraz z Władysławem Umińskim i Antonim Langem jeden z prekursorów polskiej literatury fantastycznonaukowej. Jako poeta przedstawiciel dekadentyzmu i katastrofizmu. Autor dramatów symbolicznych oraz prozy poetyckiej, a także esejów filozoficznych. Działacz niepodległościowy. Podporucznik Legionów Polskich.

Życiorys

Syn Kazimierza i Józefy z domu Gosławskiej. Urodził się i do drugiego roku życia przebywał w folwarku Lipowiec (obecnie przysiółek wsi Glinik) dzierżawionym przez jego ojca. Lipowiec w tym czasie był małym majątkiem ziemskim, obejmującym około 100 mórg (czyli ponad 50 hektarów) ornego gruntu, dom mieszkalny, zabudowania folwarczne, gumna, stajnię i owczarnie. Lata dzieciństwa późniejszy pisarz spędził w rodzinnym majątku, w Młynnem w dworku „Słomiana” pod Limanową. Majątek ten obejmował 300 morg gruntu ornego wraz z lasem. „Słomiana” – czteropokojowy dworek pomieścić musiał ośmioosobową rodzinę, Jerzy miał bowiem pięciu braci. [1] Uczęszczał do gimnazjum w Bochni, następnie do szkoły realnej w Krakowie. Od 1892 studiował na politechnice w Zurychu, zaś od 1895 do 1898 roku na Wydziale Filozoficznym uniwersytetu w Bernie, gdzie uzyskał doktorat na podstawie rozprawy „Das Problem der Kausalität bei Spinoza”, której streszczenie znaleźć można w roczniku „Studiów filozoficznych” z 1901 roku. Po powrocie do Polski uczył w gimnazjum w Jaśle i Krakowie. Od 1902 roku poświęcił się wyłącznie pracy literackiej. Żuławski związany był ze środowiskiem krakowskiej bohemy artystycznej, przyjaźnił się z Kasprowiczem, Przybyszewskim, Rydlem i Tetmajerem. Po 1900 dużo podróżował. Rozwijał pasję narciarza, alpinisty i taternika. Wraz z bratem Januszem 28 sierpnia 1909 dokonał pierwszego letniego wejścia na Przełączkę pod Kopą Popradzką i Smoczą Grań w Tatrach Wysokich .

W 1910 roku zamieszkał na stałe w Zakopanem. Był współzałożycielem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Prowadził w willi „Łada” otwarty dom literacki, w którym gościli Witkacy, Staff, Kasprowicz, Tetmajer. Prowadził kabaret literacki "Wesoła Buda" i redagował czasopismo "Zakopane" .

Gdy wybuchła I wojna światowa, 9 sierpnia 1914 r. wstąpił do formujących się oddziałów strzeleckich, zabierając z domu szablę swojego ojca, która służyła mu w czasie powstania styczniowego. Przez 2 dni był komisarzem Wojsk Polskich w Książu, a później komisarzem Polskiej Organizacji Narodowej w 1914 roku i redagował pismo "Do Broni". Po rozwiązaniu PON był delegatem Departamentu Wojskowego NKN w Zakopanem. 30 kwietnia 1915 r. mianowany podporucznikiem Legionów, objął kierownictwo biura historycznego w Komendzie Legionów w Piotrkowie (z przydziałem do 4. pp), sprawował również funkcję łącznika między Komendą Legionów a sztabem I Brygady. Zmarł 9 sierpnia w szpitalu wojskowym w Dębicy na tyfus brzuszny . 10 sierpnia 1915 został pochowany na miejscowym cmentarzu wojennym.

Był dwukrotnie żonaty: w latach 1898–1907 z Heleną Marią z Sienkiewiczów, córką dyrektora szkoły średniej w Jaśle, a od 1908 z Kazimierą Hannicką z Zakopanego, z którą miał trzech synów Marka, Juliusza i Wawrzyńca.

Zarządzeniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 20 lipca 1932 został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Niepodległości za pracę w dziele odzyskania niepodległości.

Twórczość

Debiutował jako poeta w roku 1895 zbiorem Na strunach duszy mocno osadzonym w poetyce dekadentyzmu.

Jego najbardziej znane utwory to trylogia science fiction dziejąca się na Księżycu (Na srebrnym globie, Zwycięzca, Stara Ziemia). Był autorem wielu zbiorów wierszy, powieści, sztuk scenicznych, rozpraw filozoficznych i estetycznych. Publikował w „Życiu”, „Młodości”, „Krytyce”, „Strumieniu”, „Chimerze”, „Słowie Polskim”. W 1900 był (wraz z Janem Stenem) redaktorem „Krytyki” . Trylogia księżycowa tłumaczona na język czeski, niemiecki, rosyjski, węgierski była inspiracją dla wielu pisarzy, zarówno polskich (np. Stanisław Lem), jak i obcych. Na jej podstawie stryjeczny wnuk pisarza, Andrzej Żuławski, nakręcił film Na srebrnym globie.

Jeden z jego najbardziej znanych wierszy „Do moich synów” (zaczynający się od słów: Synkowie moi/poszedłem w bój/jako wasz dziadek/a ojciec mój), został napisany w 1914 r.

W 2008 roku utworzona została Nagroda Literacka im. Jerzego Żuławskiego dla najlepszych polskich utworów fantastycznych.

Publikacje

Powieści

• cykl powieściowy Trylogia księżycowa, 1903-1911
  • Na srebrnym globie. Rękopis z Księżyca (Towarzystwo Wydawnicze S. Sadowski, Lwów 1903)
  • Zwycięzca (Gebethner, Kraków 1910)
  • Stara Ziemia (Gebethner, Kraków 1911)
• cykl powieściowy Laus feminae, 1914-1916
  • tom 1 Powrót (Tow. Akc. S. Orgelbranda Synów, Warszawa 1914)
  • tom 2 Profesor Butrym (Tow. Akc. S. Orgelbranda Synów, Warszawa 1916)

Zbiory opowiadań

• Opowiadania prozą (1902)
• Bajka o człowieku szczęśliwym (1910)
• Kuszenie szatana (1910)

Zbiory poezji

• Na strunach duszy (1895)
• Intermezzo (1897)
• Stance o pieśni (1897)
• Poezje (1900)
• Z domu niewoli (1902)
• Poezje tom I (1908, z cyklem Dolce stil nuovo)

Zbiory esejów

• Prolegomena (1902)
• Szkice literackie (1913)
• Przed zwierciadłem prawdy (1914)
• Miasta umarłe (1918)

Dramaty

• Dyktator (1903)
• Wianek mirtowy (1903)
• Eros i Psyche (1904)
• Ijola (1905)
• Gra.Tryptyk sceniczny (1906)
• Donna Aluica (1906)
• Za cenę łez (1909)
• Koniec Mesjasza (1911)
• Gród Słońca (1911)

Książki popularnonaukowe

• Benedykt Spinoza. Człowiek i dzieło (1902)

Bibliografia

• A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Wydawnictwo Poznańskie, 1990. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Żuławski. sejm-wielki.pl. [dostęp 2015-10-31].
• JoannaJ. Lekan-Mrzewka JoannaJ., Żuławski Jerzy, [w:] AndrzejA. Maryniarczyk (red.), Encyklopedia filozofii polskiej, t. 2, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011, s. 913-914 .
• M. Gałęzowski, My idziemy w zórz świtanie... Sylwetki oficerów Legionów Polskich poległych i zmarłych w walce o niepodległość w latach 1914–1916, Warszawa: IPN, 2019.

Linki zewnętrzne

• Jerzy Żuławski. Culture.pl. [dostęp 2019-07-23].
• Anna Martuszewska: Jerzy Żuławskiego. Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej. (ang. • pol.).
• Utwory Jerzego Żuławskiego w serwisie Wolne Lektury
• Kopie cyfrowe dzieł w KPBC [2]
• Jerzy Żuławski – dzieła w bibliotece Polona