Sicilia

Sicilia Pais Italia Lenghe italian, sicilian Provinse 9: Palerm, Catania, Agrigent, Tràpani, Enna, Siracusa, Ragusa, Messin-a, Caltanissëtta Capital Palerm Popolassion  - total  - densità 4 974 154 ab. (Agost 2019) 192,55 ab./km² Surfassa  - total 25 832 km² Comun-e 390 Pressident Nello Musumeci La Sicilia (Sicìlia an sicilian) a l'é na region autònoma dl'Italia. Sò cap-leu a l'é Palerm. A conta 4.974.154 abitant e a l'ha na surfassa ëd 25.832 km². Geografìa e teritòri La Sicilia a l'é la pì gròssa ìsola dël Mar Mediterani. A fan ëdcò part dla region vàire ìsole pi cite (Eòlie, Ùstica, Égadi, Pelage, Pantelerìa). Ël 61,4% dla region a l'é fàit da colin-e, ël 24,5% da brich e ël 14,1% a l'é an pian. A l'é na region ëd volcan, dont ël pì àut a l'é l'Etna (3343 méter). La pian-a pì gròssa a l'é la pian-a ëd Catania (430 chilòmeter quàder); d'àutre pian-e a resto ant la region ëd Tràpani, a Marsala, Masara e Castelvetran. L'ansidit Apenin sicilian a l'é lë slongament ëd col calabrèis e as dëstend da est a òvest con le caden-e dij Peloritan, dij Nébrodi-Caronìe e dle Madonìe. Vers ël sènter ëd l'ìsola, ant j'anviron d'Enna, la caden-a dj'Ereo a va an diression sud-est. L'autipian calcari ëd j'Ibleo a resta scasi isolà. As armarco tre gran val: la Val ëd Masara a òvest, la Val Demone a nòrd, la Val ëd Nòto a sud. La region a l'é pitòst pòvra d'eva. Ëd recent a l'han sërcà ëd buté arpar a sòn con la costrussion ëd bassin artifissiaj. Arlongh le còste a son present vàire baciass. Ël lagh ëd Pergusa, davzin a Enna, a l'é un dij pòchi bassin naturaj ëd l'ìsola. Ij fium prinsipaj ëd l'ìsola a son ël Salso, ël Platani e la Gela. Clima Ël clima a l'ha un caràter tìpich mediterani arlongh le còste: istà càude ma pa tròp, invern doss e curt, pieuve moderà (da otóber a mars). Vers l'anterior a aumento le càuse ch'a detèrmino un micro-clima a tendensa continental: l'invern a l'é pì frèid, l'istà pì tëbbia, ma con dj'àute ponte ëd calor. La temperadura media anual, arlongh le còste, a va dai 17 ai 18,7 gré. Ël mèis pì càud a l'é luj. Stòria Antra ij prim abitant ëd l'ìsola a-i son ëstaje ij sican, d'orìgin ibérica, apress ai quaj a-i son rivaje ij sìcuj, ch'a vnisìo da le region d'Italia meridional. La prima colonisassion fenicia a l'é dzorponusse a le presense precedente e a l'ha creà ëd sènter neuv, an rendend possìbil djë scambi colturaj e comersiaj. Marche dle prime colònie greche as treuvo a parte dal sécol ch'a fa VIII aGC. Ij grech a l'han fondà le prime sità sicilian-e scasi tute an sle còste; j'abitant ëd coste a l'han a soa vira fondane d'àutre. A l'ancamin coste sità a j'ero goernà da d'oligarchìe, peui da 'd tiranìe. La tiranìa pì potenta a l'era cola ëd Siracusa che, pian pianòt, a l'ha butà sota tute j'àutre sità. Motobin an pressa, Siracusa a l'é trovasse an conflit con Cartàgin, ch'a l'avìa riussì a stabilisse an sla ponta ossidental dla Sicilia. La lòta a l'é finìa con la vitòria dij siracusan ant ël 480 aGC. Vers la fin dël sécol ch'a fa V aGC e a l'ancamin ëd col apress l'arconquista pùnica a l'ha sotmëtù na gran part ëd l'ìsola. Apress le tre guère pùniche e la dëstrussion ëd l'amper cartaginèis, ij roman a l'han podù diciairesse padron dla Sicilia. L'ìsola a l'é antlora vnùita a esse na provinsa con un pretor a Siracusa e doi questor. A l'época d'August a l'han concedùje la sitadinansa roman-a. Con ël droché dl'Amper roman, a-i riva na lesta sequensa d'anvasion barbàriche (vandaj, éruj, gòt). La Sicilia a l'é peui passà sota la giurisdission ëd l'Amper roman d'orient. A parte da l'827 l'ìsola a patiss l'anvasion dij sarasin. J'àrabo a na condission-o le costume, la lenga, ij topònim. A l'é stàita liberà ant la sconda mità dël sécol ch'a fa XI e a l'é passà ai norman. Dël 1130 a l'é stàit proclamà ël regn ëd Sicilia e ël di 'd Natal dël midem ann sò prim re a l'é stàit ancoronà: Rugé II d'Autavila. Chiel-sì a l'ha slargà sò possediment sicilian an creand parèj un grand regn ch'a së spantiava da Montcassin a l'Albanìa e a le còste d'Àfrica dël nòrd. A la mòrt ëd Gulielm II, dël 1189, la dinastìa dij Hohenstaufen a l'ha sucedù a cola dj'Autavila. A la mòrt ëd Federich II, dël 1250, a l'é ancaminaje n'época ëd confusion polìtica. Për anvestidura dël vësco ëd Roma, la coron-a ëd Sicilia (vassala dla Santa Sede) a l'é stàita dàita a Carl d'Angiò, frel dël re 'd Fransa; ma ël lun-es ëd Pasca dël 1282 a Palerm a l'é s-ciopaje l'arvira dij vespr ch'a l'ha mnà a scassé j'angioin da la sità e da tuta l'ìsola. La coron-a a l'é passà a Pero d'Aragon-a che, mersì a l'apògg ëd la noblëssa, a l'é stàit aclamà re 'd Sicilia a Palerm ai 4 dë stèmber 1282. La dinastìa dj'Aragon-a ëd Sicilia a l'ha avù dj'arpresentant pitòst déboj, gavà Federich II ëd Sicilia. An efet, durant ël sécol ch'a fa XIV, a saran le grande famije aristocràtiche ch'a pijëran ël podèj polìtich real ant l'ìsola, mersì a soa potensa polìtica e militar: j'Alagon-a, ij Peràuta, ij Vintmija e ij Chiaramont a rivran a partagesse la Sicilia an quatr zòne d'anfluensa: a l'é 'l perìod dij quatr vicari. Dël 1415 la Sicilia a l'é stàita gionzùa a la coron-a d'Aragon-a e, për conseguensa, l'ìsola a l'é stàita goernà dai vice-re. A l'ancamin dël sécol ch'a fa XVIII la Sicilia a l'é stàita amplicà ant le guère ëd sucession ëspagneula e polonèisa (1700-1738). L'ìsola a l'é stàita forsà a cede la coron-a prima ai Savòja, peui a l'imperator d'Àustria Carl VI e dal 1815 a Carl ëd Borbon, ch'a l'ha fondà la dinastìa dij Borbon ëd Nàpoli. A l'é dël 1820-1821 la prima arvira contra ij Borbon. La guèra dël 1860-1861 a l'é finìa con l'anession ëd la Sicilia al regn d'Italia. Ai 15 ëd maj 1946 un decret legislativ a anstituìa la region autònoma ëd Sicilia. Ant ël mèis d'avril 1947 a l'é stàit elegiù ël prim parlament regional sicilian. Art Art primitiva Le prime espression artìstiche an tèra sicilian-a a armonto a la preistòria: dle gravure e dle piture an sle parèj a son ëstàite trovà ant la zòna dle balme ëd l'Addaura, ant la balma ëd San Teodòr e an dle balme dla località Cala dël Genoèis. Art greca Testimonianse dl'art greca a son rivane an tut sò splendor. Për lòn ch'a toca l'architetura, esempi a son ël teatro ëd Siracusa, ël pì significativ antra ij teatro grech an Sicilia, ij templi d'Agrigent, ëd Selinunte, ëd Segeste. Ij musé ëd l'ìsola a smon-o d'esemplar pressios ëd pitura (siràmiche e vas piturà) e dë scoltura. Art roman-a La colonisassion roman-a a l'ha lassà dle testimonianse architetòniche amportante a Catania (teatro e anfiteatro), a Siracusa (anfiteatro), a Palerm e a Taormin-a. Ant ij musé as peulo s-ciairesse dle scolture roman-e anspirà dzortut ai modej dl'época clàssica greca. Art norman-a Ant ël perìod norman a-i riva na fioridura artìstica strasordinaria ch'a sintetisa e pòrta a 'n livel fiamengh dle forme d'art dësvlupà an precedensa dai bisantin e da j'àrabo. A l'é parèj che a Palerm a son fabricà la catedral, le cese dla Martoran-a e ëd San Gioann dj'Armita, ch'a goerna n'ancreusa marca àraba, ij palass ëd la Cuba e dla Zisa, ël Palass dij Norman. L'art arnassimental Antra ij sécoj ch'a fan XV e XVI as armarco ij pitor Antonello ëd Messin-a, ij De Saliba e Iacobello ëd Messin-a. Ant la scoltura ij Gagini, ël pare Domenico e ij fieuj Antonello e Antonuzzo, e Francesco Laurana. Ël sécol ch'a fa XIX Durant ël sécol ch'a fa XIX l'architetura an sl'ìsola a l'é modlà sia dal neoclassicism (Giardin botànich e Teatro Massimo ëd Palerm) sia d'lë stil Liberty, arpresentà da l'architet Basile. Urbanism Le zòne pì abità a resto arlongh le còste, nopa le zòne a l'anterior, gavà dij sènter con chèica amportansa demogràfica, a son dësfavorì për ël manch d'anfrastruture stradaj e ëd servissi. Sità e provinse La Sicilia a l'ha 9 provinse: Agrigent (AG) Caltanissëtta (CL) Catania (CT) Enna (EN) Messin-a (ME) Palerm (PA) Ragusa (RG) Siracusa (SR) Tràpani (TP) Aministrassion Ël President dla Region a l'é Nello Musumeci (dal 18/11/2017). Anliure esterne Sit istitussional