LS Ead Grego Ii
LS Ead Grego Ii
LS Ead Grego Ii
Silveira
Grego II
São Leopoldo – RS
2020
© 2020 Faculdades EST
Rua Amadeo Rossi, 467, Morro do Espelho
93.010-050 – São Leopoldo – RS – Brasil
Tel.: +55 51 2111 1400 Fax: +55 51 2111 1411
www.est.edu.br | relacionamento@est.edu.br
Esta obra foi licenciada sob uma Licença Creative Commons Atribuição-Não
Comercial- Sem Derivados 4.0 Não Adaptada.
Olá,
Que o bondoso Deus, que escolheu o grego para comunicar o evangelho de nosso
Senhor Jesus Cristo, abençoe hoje e sempre o vosso estudo do grego do Novo
Testamento. “Conheçamos e prossigamos em conhecer ao SENHOR!” (Os 6.3a, NAA).
Preparado? Preparada?
1
https://www.accordancebible.com/.
2
https://www.logos.com/.
APRESENTAÇÃO 5
6 APRESENTAÇÃO
FUTURO DO INDICATIVO, PRONOMES
DEMONSTRATIVOS E RELATIVOS
1 FUTURO DO INDICATIVO, PRONOMES DEMONSTRATIVOS E
RELATIVOS
Roteiro de Aprendizagem
- leituras complementares;
- Bom estudo!
UNIDADE 1 7
CRÍTICA TEXTUAL
Figura: A primeira edição do Novo Testamento Grego (com tradução para o latim) feita por Erasmo de
Roterdã, 1516; início do evangelho de Joao. Fonte: ALAND; ALAND, 1995, p. 2.
A crítica textual (do Novo Testamento) “[...] é o estudo do texto neotestamentário com o
propósito de assegurar que as palavras que lemos hoje correspondam da forma mais plena
possível àquelas que os apóstolos e evangelistas escreveram tantos séculos atrás”
(PAROSCHI, 2012, p. xiii). Já foi observado que existem cerca de 300 mil variantes na
tradição manuscrita do Novo Testamento. Um exemplo interessante de leitura variante
provém de Marcos 1.41. Nessa passagem há o relato da emoção de Jesus ante o pedido de
cura de um leproso. A maioria dos manuscritos diz que Jesus ficou “cheio de compaixão”
(NVI, σπλαγχνισθείς), mas alguns manuscritos dizem que ele ficou “irado” (οργισθείς),
como encontra-se na BJ. Na atualidade, muitos estudiosos acreditam que “irado” seja a
variante que melhor representa o texto original. Uma das razões, por exemplo, está
relacionada à regra de crítica textual que reza que a variante mais difícil, do ponto de
vista do copista, deve ser a preferida.3 É fácil entender porque os copistas teriam mudado
“irado” para “cheio de compaixão”, mas o contrário é mais difícil de compreender. O
motivo da ira de Jesus tem recebido diversas interpretações, todavia o mais provável é
3
Para uma excelente defesa da variante “irado” (οργισθείς), cf. PIAZZETTA, Cristian; PAROSCHI,
Vilson. Jesus and the Leper: A Text-Critical Study of Mark 1:41. Revista Kerygma, São Paulo, v. 12, n. 1,
p. 45-60, 2016.
8 UNIDADE 1
que ela não tenha sido dirigida ao homem, mas aos efeitos físicos e sociais gerados pela
doença (cf. FRANCE, 2002, p. 117-118; STRAUSS, 2014, p. 111-112).
Nota:
Muitos verbos têm a mesmo raiz no presente e no futuro, mas há ocasiões em que ela é
diferente.
UNIDADE 1 9
10 UNIDADE 1
1.2.1 Flexão da voz ativa
UNIDADE 1 11
1.2.3 Mudanças pela inserção do sigma
α η
ε η
ο ω
Labiais π, β, φ +σ = ψ
Guturais κ, γ, χ +σ = ξ
Dentais τ , δ, θ +σ = σ
12 UNIDADE 1
σ
σῴζ ω σωδ- +σ σώσω
τ αράσσω τ αραχ- + τ αράξ ω
σ
φυλάσσω φυλακ - + φυλάξ ω
σ
Nos verbos que os temas terminam em consoante líquida (λ, μ, ν, ρ), o infixo
temporal é -εσ-. Por exemplo, βάλλω, cuja raiz é βαλ- (com apenas um lambda): βαλ +
εσ + ω = βαλῶ. O sigma intervocálico é suprimido e o ε se contrai com o ω, com o acento
corrigido. O mesmo ocorre com μένω e μενῶ, diferenciando-se apenas o acento. Em
algumas ocasiões o sigma não é suprimido, mas há o aumento do ε. Por exemplo, o futuro
de μέλλω é μελλήσω (cf. REGA; BERGMANN, 2004, p. 56-57).
UNIDADE 1 13
1.2.4.1 Mudanças pela inserção do -θη-
Labiais π, β, φ + = φθη
θη
Guturais κ, γ, χ + = χθη
θη
Dentais τ , δ, θ + = σθη
θη
Por exemplo, o verbo νίπτω (raiz νιβ-) no futuro passivo é νιφθήσομαι. Alguns
verbos são “irregulares”. Por exemplo, o futuro ativo de γράφω é γράψω, mas a voz
passiva é γραφήσομαι, sem o θ. No entanto, você reconhecerá a voz passiva pelo -θη- ou -
ησ-.
Presente Futuro
ἔ ρχομαι ἐ λε ύσομαι
λέ γω ἐ ρῶ
ὁράω ὄψομαι
πί νω πί ομαι
πί πτ ω πε σοῦμαι
φέ ρω οἴ σω
14 UNIDADE 1
Nota:
LÉXICO ANALÍTICO
MOUNCE, William D. Léxico analítico do Novo Testamento Grego. São Paulo: Vida Nova,
2013.
2ª ἔ σῃ tu serás
3ª ἔ στ αι ele/ela será
1ª ἐ σόμε θα nós seremos
Plural
Nota:
O verbo εἰμί emprega as mesmas formas da voz média, precedido de εσ-. Desse modo, ele
é depoente como muitos verbos nas vozes média e passiva no futuro.
UNIDADE 1 15
1.4 FUTURO PERIFRÁSTICO
FUTURO DO INDICATIVO
TAYLOR, William Carey. Introdução ao estudo do Novo Testamento Grego. 6. ed. Rio de
Janeiro, RJ: JUERP, 1980. p. 72-77, 117-118.
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 566-571.
16 UNIDADE 1
1.5 PRONOMES DEMONSTRATIVOS
Por exemplo, Lucas 23.41: οὗτος δὲ οὐδὲν ἄτοπον ἔπραξεν, este, por outro lado,
nada impróprio fez. Aqui οὗτος refere-se a Jesus, que está perto dos malfeitores
crucificados. Atos dos Apóstolos 4.11: οὗτός ἐστιν ὁ λίθος, ὁ ἐξουθενηθεὶς ὑφ᾿ ὑμῶν τῶν
οἰκοδόμων, este é a pedra, a rejeitada por vós construtores. Há dois antecedentes muito
próximos (θεός e τούτῳ [referindo-se ao homem curado]), mas claramente οὗτός reporta-
se ao antecedente mais remoto: Jesus Cristo (cf. BARRETT, 1994, p. 229; WALLACE,
1996, p. 326). 1 João 5.20: οὗτός ἐστιν ὁ ἀληθινὸς θεὸς καὶ ζωὴ αἰώνιος, este é o
verdadeiro Deus e a vida eterna. Aqui os estudiosos estão divididos quanto ao
antecedente de οὗτός: alguns pensam que é Jesus Cristo, pois está mais próximo
(MARSHALL, 1978, p. 254, n. 47; BROWN, 1984, p. 625-226; WALLACE, 1996, p.
UNIDADE 1 17
326-327); enquanto outros pensam que é ὁ θεός. G. B. Winner (1882, p. 195) afirma esta
segunda posição e observa que: “[...] em primeiro lugar, ἀληθινὸς θεός é um epíteto
constante e exclusivo do Pai; e, em segundo lugar, segue-se um aviso contra a idolatria,
pois ἀληθινὸς θεός é sempre contrastado com a εἴδωλα”. Murray Harris (2008, p. 253)
parece estar correto ao dizer que, embora seja possível ver o antecedente como Jesus
Cristo, os argumentos apontam para ὁ θεός.
Efésios 2.8 é uma passagem interessante: Τῇ γὰρ χάριτί ἐστε σεσῳσμένοι διὰ
πίστεως· καὶ τοῦτο οὐκ ἐξ ὑμῶν, θεοῦ τὸ δῶρον, “Porque pela graça vocês são salvos,
mediante a fé; e isto não vem de vocês, é dom de Deus” (NAA). Há considerável debate
sobre o antecedente de τοῦτο nesse texto. Muitos estudiosos mais antigos afirmaram que
é “fé” (πίστεως) (cf. ABBOTT, 1985, p. 51; O'BRIEN, 1999, p. 175, n. 89), mas este
substantivo é feminino e τοῦτο é neutro (lembre-se que os pronomes concordam com o
seu antecedente em gênero e número). O pronome demonstrativo neutro, no entanto,
pode referir-se a um ato ou um conceito (cf. YOUNG, 1994, p. 78; WALLACE, 1996, p.
333). E esta parece ser a situação aqui, ou seja, τοῦτο remete ao conceito da salvação pela
graça mediante a fé (cf. BRUCE, 1984, p. 289-290; LINCOLN, 1990, p. 112; O'BRIEN,
1999, p. 175; HOEHNER, 2002, p. 343).
Observe 1 Coríntios 11.24: καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασεν καὶ εἶπεν· τοῦτό μού
ἐστιν τὸ σῶμα τὸ ὑπὲρ ὑμῶν· τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν, e tendo dado graças
partiu e disse: isto de mim é o corpo [dado] por vós; isto fazei para a minha memória. O
primeiro τοῦτο deveria ser masculino porque o antecedente é ἄρτον (pão, final do
versículo anterior), mas ele foi atraído para o gênero neutro devido a σῶμα (corpo) (cf.
FITZMYER, 2008, p. 437; GARLAND, 2003, p. 547). O segundo τοῦτο refere-se ao ato
de comer o pão em uma refeição (cf. WALLACE, 1996, p. 334), que pode incluir não
apenas este ato, mas a ação de graças, o partir do pão e a distribuição (cf. FEE, 2014, p.
611, n. 110).
18 UNIDADE 1
Ac. ἐ κε ῖ νον ἐ κε ί νην ἐ κε ῖ νο ἐ κε ί νους ἐ κε ί νας ἐ κε ῖ να
Por exemplo, Mateus 21:40: ὅταν οὖν ἔλθῃ ὁ κύριος τοῦ ἀμπελῶνος, τί ποιήσει
τοῖς γεωργοῖς ἐκείνοις; pois quando vier o senhor da vinha, que fará aos lavradores
aqueles? Aqui ἐκείνοις refere-se aos lavradores maus da parábola. 2 Timóteo 3.9: ἡ γὰρ
ἄνοια αὐτῶν ἔκδηλος ἔσται πᾶσιν, ὡς καὶ ἡ ἐκείνων ἐγένετο, pois a insensatez deles [dos
falsos mestres] será evidente a todos, como também a daqueles se tornou. O pronome
ἐκείνων aponta para Janes e Jambres, mencionados no versículo anterior (cf. KNIGHT,
1992, p. 436; NAA). Hebreus 11.15: καὶ εἰ μὲν ἐκείνης ἐμνημόνευον ἀφ᾿ ἧς ἐξέβησαν,
εἶχον ἂν καιρὸν ἀνακάμψαι, Se estivessem pensando naquela de onde saíram, teriam
oportunidade de voltar (NVI). Neste versículo ἐκείνης remete à terra natal de Abrãao, Ur
dos Caldeus, a pátria que ele e seus descendentes deixaram para sempre, com exceção da
breve visita do servo de Abraão (Gn 24.4) e do tempo que Jacó ali viveu (Gn 27.43) (cf.
KOESTER, 2001, p. 490).
4
Acusativo neutro plural.
UNIDADE 1 19
(2.1,8,12,18, 3.1,7,14) Na primeira referência há menção a uma profecia de Ágapo e em
Apocalipse sempre é uma fórmula empregada pelo Jesus ressurreto para dirigir-se às sete
igrejas. Na LXX a expressão τάδε λέγει κύριος ocorre muitas vezes nos profetas.
Consequentemente, o uso dessa fórmula em Apocalipse enfatiza que “[...] Cristo assume o
papel de Yahweh” (BEALE, 1999, p. 229; cf. MUSE, 1986, p. 151-15; KOESTER, 2014,
p. 261, 268). Tanto nos Atos dos Apóstolos como em Apocalipse a expressão τάδε λέγει é
proléptica.
5
Dativo feminino singular.
6
Acusativo feminino singular.
20 UNIDADE 1
PARA SABER MAIS:
PRONOMES DEMONSTRATIVOS
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 325-335.
UNIDADE 1 21
concordância do gênero gramatical pode ser substituída pelo gênero do referente.
Observe Filemom 10: παρακαλῶ σε περὶ τοῦ ἐμοῦ τέκνου, ὃν ἐγέννησα ἐν τοῖς δεσμοῖς,
Ὀνήσιμον, peço a ti acerca do meu filho, o qual gerei em as algemas, Onésimo. O
pronome relativo ὃν é masculino, embora o seu antecedente seja neutro (τέκνου), porque
Onésimo, o referente, é um homem. Há outras situações nas quais o caso do pronome
relativo é atraído para o caso do antecedente (“atração direta”) ou o caso do antecedente é
atraído para o caso do pronome relativo (“atração indireta”). Por exemplo, em
Colossenses 1.23 o pronome relativo ὅ (caso acusativo) foi atraído para οὗ (caso genitivo)
por causa de τοῦ εὐαγγελίου (caso genitivo).
Pronome relativo ὅς , ἥ, e ὅ
Caso Singular Plural
Masculino Feminino Neutro Masculino Feminino Neutro
Nom. ὅς ἥ ὅ οἵ αἵ ἅ
G. Abl. οὗ ἧς οὗ ὧν ὧν ὧν
D. L. I. ᾧ ᾗ ᾧ οἷ ς αἷ ς οἷ ς
Ac. ὅν ἥν ὅ οὕς ἅς ἅ
22 UNIDADE 1
Notas:
O particípio presente ativo nominativo masculino singular de εἰμί (ών) é quase idêntico
ao genitivo/ablativo masculino, feminino e neutro ὧν. A diferença encontra-se na
aspiração e no acento.
PRONOME RELATIVO
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 335-343
UNIDADE 1 23
PARA RESUMIR
24 UNIDADE 1
Os pronomes relativos são empregados “[...] para conectar um substantivo
[antecedente] com uma cláusula [posterior] que de alguma forma qualifica seu
significado” (DANA.; MANTEY.) Eles são: ὅς , ἥ, e ὅ (o qual, a qual, que).
Vocabulário
7
Futuro de λέγω.
UNIDADE 1 25
και ρός, οῦ, ὁ (85) época; tempo; ocasião;
oportunidade
καλός, ή, όν (101) bom(boa); belo(a)
μηδε ί ς, δε μί α, δέ ν ninguém, nada; nenhum(a);
(90) adv não; de modo nenhum
μήτ ηρ, τ ρός, ἡ (83) mãe
οἰ κί α, ας, ἡ (93) casa; família
ὀφθαλμός, οῦ, ὁ (100) olho
πε ρι πατ έ ω(95) eu ando
πί πτ ω(90) eu caio
πληρόω(86) eu completo; eu cumpro; eu
supro
πονηρός (78) mau/má; Maligno
πούς, ποδός, ὁ (93) pé
προσέ ρχομαι (86) eu me aproximo
προσε ύχομαι (85) eu oro
προσκυνέ ω(60) eu adoro; eu me prostro
τ έ κνον, ου, τ ό (99) criança; filho
τ ί θημι (100) eu ponho, eu coloco
τ όπος, ου, ὁ (94) lugar
φυλάσσω(31) eu guardo
φοβέ ομαι 8 (95) eu temo
8
Passivo de φοβέω.
26 UNIDADE 1
Exercício de tradução
9
Futuro imperatival.
10
Depois de estudar os adjetivos (unidade 5), você deverá retornar a essa frase, porque nela há dois
adjetivos, mas é possível traduzi-la neste momento.
UNIDADE 1 27
28 UNIDADE 1
PRIMEIRA DECLINAÇÃO, IMPERFEITO DO INDICATIVO
E PRONOMES REFLEXIVOS
Roteiro de Aprendizagem
- leituras complementares;
- Bom estudo!
UNIDADE 2 29
FORMATO DOS MANUSCRITOS DO NOVO TESTAMENTO
O códice (latim codex ou caudex) era um tipo antigo de livro. Dobrava-se e amontoava-se
as folhas de papiro ou pergaminho no meio, depois costurava-se as partes dobradas para
formar uma lombada.12 Era possível juntar quantas folhas fossem necessárias para formar
um códice, mas obras maiores tornavam-se menos práticas. Por esse motivo uma obra
grande era dividida em vários volumes (τεῦχος). O códice originou-se em Roma, no
início do primeiro século d.C (ROBERTS; SKEAT, 1983, p. 11-37).
11
https://www.freepik.com/premium-photo/old-
books_5687976.htm#page=4&query=books+old&position=35.
12
Havia outras formas de confeccionar o códice. Cf. HURTADO, Larry W. The Earliest Christian
Artifacts: Manuscripts and Christian Origins. Grand Rapids: Eerdmans, 2006. p. 83-89.
30 UNIDADE 2
com a literatura pagã e também com a judaica, que foram escritas em rolos (a primeira,
sobre papiro; a segunda, sobre o couro), os textos cristãos primitivos, ao que tudo indica,
tinham a forma de códice desde o início” (ALAND; ALAND, 1995, p. 102). Embora os
cristãos não tenham sido os inventores do códice, “[...] certamente estiveram à frente do
movimento que acabou substituindo os antigos rolos pelos livros modernos”
(PAROSCHI, 2012, p. 20).
UNIDADE 2 31
2.1.1 Substantivos femininos terminados em -α precedidos por ε, ι ou ρ
13
Doravante o artigo e a tradução serão omitidos. Os casos nominativo e vocativo (com exceções), genitivo
e ablativo, dativo, locativo e instrumental serão agrupados porque possuem a mesma forma.
32 UNIDADE 2
Substantivos femininos da 1ª declinação
terminados em -η (com genitivo em -ης )
Caso Singular Plural
N. V. γραφή γραφαί
G. Abl. γραφῆς γραφῶν
D. L. I. γραφῇ γραφαῖς
Ac. γραφήν γραφάς
UNIDADE 2 33
D. L. I. σατανᾷ --
Ac. σατανᾶν --
NOTA:
Nenhuma das palavras que segue esta flexão aparece no plural no Novo Testamento. Elas
são na maioria substantivos próprios. Por exemplo, Ἀγρίππας (Agripa), Βαραββᾶς
(Barrabás), Δημᾶς (Demas), Θωμᾶς (Tomé), Ἰούδας (Judas).
34 UNIDADE 2
V. Μανασσῆ
G. Abl. Μανασσῆ --
D. L. I. Μανασσῇ --
Ac. Μανασσῆ --
Nota:
Há somente dois substantivos que seguem esta flexão no Novo Testamento: Μανασσῆς e
Ἰωσῆς (José), embora este também apareça nas formas Ἰωσῆτος e Ἰωσήφ (indeclinável).
Não há plural por se tratar de nomes próprios.
UNIDADE 2 35
Substantivos masculinos da 1ª declinação terminados
nas vogais -ε α
Caso Singular Plural
N. V. N. Ἐρμῆς Ἑρμαῖ
V. Ἐρμῆ
G. Abl. Ἐρμοῦ Ἑρμῶν
D. L. I. Ἐρμῇ Ἑρμαῖς
Ac. Ἐρμῆν Ἑρμᾶς
Em Gálatas 1.13, Paulo fala de sua conduta do judaísmo e diz: ἐδίωκον τὴν
ἐκκλησίαν τοῦ θεοῦ καὶ ἐπόρθουν αὐτήν, perseguia a igreja de Deus e estava tentando
destruí-la. Aqui há dois verbos no imperfeito: ἐδίωκον e ἐπόρθουν. Ambos descrevem a
ação em progresso (no passado), mas o segundo indica uma ação desejada, porém não
completada (cf. NAA; NVI): os esforços de Paulo não puderam destruir a igreja. Este uso
do imperfeito também ocorre, por exemplo, em Mateus 3.14: ὁ δὲ Ἰωάννης διεκώλυεν
αὐτὸν λέγων· ἐγὼ χρείαν ἔχω ὑπὸ σοῦ βαπτισθῆναι, καὶ σὺ ἔρχῃ πρός με; “João, porém,
tentou impedi-lo [“tentava dissuadi-lo”, BJ], dizendo: ‘Eu preciso ser batizado por ti, e tu
vens a mim?’” (NVI). Ou seja, o imperfeito está “[...] refletindo a tentativa (sem sucesso)
de João de evitar batizar Jesus” (HAGNER, 1993, p. 55). Este uso é denominado de
imperfeito conativo.
36 UNIDADE 2
2.2.2 Constituição do imperfeito do indicativo
Terminações secundárias
-ον -ομην 1ª
Singular
-ες -εσο ou -ου 2ª
-ε(ν) -ετο 3ª
-ομεν -ομεθα 1ª
Plural
-ετε -εσθε 2ª
-ον ou -σαν -οντο 3ª
Nota:
Presente Imperfeito
λέγ-ω ἔ-λεγ-ον
UNIDADE 2 37
ε > ει ἔχω εἶχον
ο > ω ὁμολογέω ὡμολόγουν
η > η ἥκω ἧκον
ω > ω ὠφελέω ὠφέλουν
ι > ι ἰσχύω ἴσχυον
υ > υ ὑμνέω ὕμνουν
αι > ῃ αἰτέω ᾔτεον
οι > ῳ οἰκοδομέω ᾠκοδόμουν
ει > ει εἰρηνεύω εἰρηνεύον
αυ > ηυ αὐξάνω ηὔξανον
ευ > ηυ εὑρίσκω ηὕρισκον e
εὕρισκον
ευ > ευ εὐλογέω εὐλόγουν e
ηὐλόγουν
ευα > εὐαγγελίζω εὐηγγελίζον
ευη
Notas:
A terminação -ουν, que aparece em vários exemplos acima, ocorre nos verbos contraídos
(cf. REGA; BERGMANN, 2004, p. 284-288).
Nos verbos compostos, isto é, aqueles que possuem uma preposição prefixada, o
aumento é colocado entre o prefixo e o tema. Normalmente a vogal final da preposição é
suprimida. Por exemplo:
38 UNIDADE 2
Presente Imperfeito
ἀποθνῄσκω ἀπέθνῃσκον
ἐκβάλλω ἐξέβαλλον
προσδέχομαι προσεδεχόμην
Notas:
UNIDADE 2 39
2.2.4 Flexão da voz média
2ª ἦς tu eras ou estavas
3ª ἦν ele/ela era ou estava
1ª ἦμεν (ἤμεθα) nós éramos ou estávamos
Plural
40 UNIDADE 2
PARA SABER MAIS:
IMPERFEITO DO INDICATIVO
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 540-553.
Por exemplo, Marcos 1:44: ἀλλὰ ὕπαγε σεαυτὸν δεῖξον τῷ ἱερεῖ, mas vai mostra a
ti mesmo ao sacerdote. O pronome reflexivo σεαυτόν (a ti mesmo) aqui é o objeto direto
do verbo δεῖξον (mostra) e destaca a ação verbal. Há algumas ocasiões em que o pronome
reflexivo é usado em sentido reciprocativo.14 Por exemplo, καὶ ἔλεγον πρὸς ἑαυτάς, e
diziam umas às outras (Mc 16.3) (cf. LUZ, 1991, v. 1, p. 550; YOUNG, 1994, p. 79). Em
outras situações, pode ser empregado em sentido possessivo. Por exemplo, ὁ δὲ πλεῖστος
ὄχλος ἔστρωσαν ἑαυτῶν τὰ ἱμάτια ἐν τῇ ὁδῷ, “E a maior parte da multidão estendeu as
suas capas no caminho (Mt 21.8, NAA).
14
Os pronomes recíprocos são apresentados na próxima unidade.
UNIDADE 2 41
2.3.1 Flexão de ἐμαυτοῦ, -ῆς (a/de mim mesmo/a)
Notas:
• As formas femininas não ocorrem no Novo Testamento, mas aparecem três vezes na
LXX (ἐμαυτῇ [1 Rs 17.12; Ez 27.3], ἐμαυτήν [Tob 3.15] ).
NOTAS:
42 UNIDADE 2
2.3.3 Flexão de ἑαυτοῦ, -ῆς (a/dele/a mesmo/a)
Singular
L.I.D. ἑαυτῷ ἑαυτῇ ἑαυτῷ
Ac. ἑαυτόν ἑαυτήν ἑαυτό
G.A. ἑαυτῶν ἑαυτῶν ἑαυτῶν
L.I.D Plural ἑαυτοῖς ἑαυταῖς ἑαυτοῖς
Ac. ἑαυτούς ἑαυτάς ἑαυτά
Nota:
PARA RESUMIR
15
Tema terminado em -α precedido por ε, ι ou ρ.
16
Tema terminado em -α não precedidos por ε, ι ou ρ,
UNIDADE 2 43
A. -αν -αν -ην -αν -ην
Plural17 Plural
N. V. -αι -αι -αι -αι -αι
G. Ab. -ων -ων -ων -ων -ων
D. L. I. -αις -αις -αις -αις -αις
A. -ας -ας -ας -ας -ας
17
O plural é idêntico em todas as flexões.
44 UNIDADE 2
Vocabulário
UNIDADE 2 45
κεφαλή, ῆς, ἡ (75) cabeça (física); fonte, origem18
κηρύσσω (61) eu proclamo, eu anuncio
μαρτυρέω (76) eu testemunho, eu testifico
μόνος, η, ον (114) só; sozinho(a); único
νύξ, νυκτός, ἡ (61) noite
ὄρος, ους, τό (63) monte, montanha
παιδίον, ου, τό (53) recém-nascido; criança
πέτρα, ας, ἡ (15) rocha, pedra
Exercícios de tradução
18
Há um intenso debate sobre o significado metafórico de κεφαλή. Para discussões e indicações de
referências, cf. FEE, Gordon D. The First Epistle to the Corinthians. revised ed. Grand Rapids, Eerdmans,
2014. p. 554-557; THISELTON, Anthony C. The First Epistle to the Corinthians: a commentary on the
Greek text. Grand Rapids: Eerdmans, 2000. p. 812-822; KROEGER, C. C. Cabeça. In: HAWTHORNE,
Gerald F.; MARTIN, Ralph P.; REID, Daniel G. (orgs.). Dicionário de Paulo e suas cartas. São Paulo, SP:
Vida Nova, Paulus, Loyola, 2008. p. 165-168.
46 UNIDADE 2
TERCEIRA DECLINAÇÃO, PRONOMES RECÍPROCOS E
INTERROGATIVOS
Roteiro de Aprendizagem
- leituras complementares;
Bom estudo!
UNIDADE 3 47
PALIMPSESTO
Palimpsesto (de πάλιν, “de novo”, e ψάω, “eu raspo”) é o nome dado ao manuscrito de
pergaminho reaproveitado. Por causa do seu elevado custo, especialmente durante os
períodos de escassez econômica, o pergaminho podia ter sua escrita original raspada para
que pudesse receber um novo texto. Desde o século XIX é possível recuperar, na maioria
das vezes, o texto obliterado (na atualidade utilizam-se radiações eletromagnéticas,
ultravioleta e infravermelho). A prática de reutilizar os pergaminhos parece ter sido tão
comum, que em 629 o Concílio de Constantinopla (Segundo Concílio de Trullo)
condenou o uso de pergaminhos bíblicos para outras finalidades sob pena de
excomunhão por um ano. Na atualidade são conhecidos 68 palimpsestos do Novo
Testamento (PAROSCHI, 2012, p. 18, n. 69). O Códice Efraimita é a principal
testemunha para a segunda parte de Mateus 20.16: πολλοὶ γάρ εἰσι κλητοί, ὀλίγοι δὲ
ἐκλεκτοί, “porque muitos são chamados, mas poucos, escolhidos” (ARC; entre colchetes
na ARA e ausente na NAA, NVI e BJ).19
19
Trata-se de um acréscimo tomado de Mt 22.14.
48 UNIDADE 3
declinação é a mais complexa das declinações porque apresenta uma maior variedade de
flexões. Além disso, o tema dos substantivos não é conhecido pelo nominativo, mas pelo
genitivo singular, isto é, através da eliminação da sua terminação (-ος). Por exemplo:
UNIDADE 3 49
NOTAS:
• As terminações -εις e -εως entre parênteses ocorrem apenas com temas terminados em
vogal ou ditongo.
Tema: ὀνόματ -
NOTAS:
50 UNIDADE 3
Substantivos da 3º declinação
terminados em consoante dental -τ 20
Caso Singular Plural
N. V. χάρι ς χάρι τ ε ς
G. Abl. χάρι τ ος χαρί τ ων
D. L. I. χάρι τ ι χάρι σι (ν )
Ac. χάρι ν χάρι τ ας
Tema: χάρι τ -
NOTAS:
• O acusativo singular χάριν ocorre 42 vezes no Novo Testamento, duas vezes na forma
χάριτα (At 24.27; Jd 4).
Substantivos da 3º declinação
terminados em consoante dental -δ
Caso Singular Plural
N. V. ἐ λπί ς ἐ λπί δε ς
G. Abl. ἐ λπί δος ἐ λπί δων
D. L. I. ἐ λπί δι ἐ λπί σι (ν)
Ac. ἐ λπί δα ἐ λπί δας
Tema: ἐ λπί δ-
20
Em -τ, mas não em -ματ.
UNIDADE 3 51
Substantivos da 3º declinação
terminados em consoante dental -θ
Caso Singular Plural
N. V. ὄρνι ς ὄρνι θε ς
G. Abl. ὄρνι θος ὀρνί θων
D. L. I. ὄρνι θι ὄρνι σι (ν)
Ac. ὄρνι θα ὄρνι θας
Tema: ὄρνι θ-
Substantivos da 3ª declinação
terminados na consoante gutural κ
Caso Singular Plural
N. V. σάρξ σάρκε ς
G. Abl. σαρκός σαρκῶν
D. L. I. σαρκί σαρξ ί (ν)
Ac. σάρκα σάρκας
Tema: σαρκ-
Substantivos da 3ª declinação
terminados na consoante gutural γ
Caso Singular Plural
N. V. σάλ πι γξ σάλ πι γγε ς
G. Abl. σαλ πί γγων
σάλ πι γγος
D. L. I. σάλ πι γγι
σάλ πι γξ ι (ν)
Ac. σάλ πι γγα σάλ πι γγας
52 UNIDADE 3
Tema: σαλπι γγ-
UNIDADE 3 53
Substantivos da 3ª declinação
terminados na consoante gutural χ
Caso Singular Plural
N. V. θρί ξ τ ρί χε ς
G. Abl. τ ρι χός τ ρι χῶν
D. L. I. τ ρι χί θρι ξ ί (ν)
Ac. τ ρί χα τ ρί χας
Tema: θρι χ-21
NOTA:
Substantivos da 3ª declinação
terminados na consoante labial π
Caso Singular Plural
N. V. λαῖ λαψ λαί λαπε ς
G. Abl. λαί λαπος λαι λάπων
D. L. I. λαί λαπι
λαί λαψι (ν)
Ac. λαί λαπα λαί λαπας
Tema: λαι λαπ-
21
As mudanças entre θ e τ são uma característica desta palavra. Sempre que há χ, o θ vira τ para não ter
duas consoantes aspiradas próximas.
22
Não existem no Novo Testamento temas que terminam em φ.
54 UNIDADE 3
Substantivos da 3ª declinação
terminados na consoante labial β
Caso Singular Plural
N. V. ἄραψ ἄραβε ς
G. Abl. ἄραβος ἀράβων
D. L. I. ἄραβι ἄραψι (ν)
Ac. ἄραβα ἄραβας
Tema: αραβ-
Substantivos da 3ª declinação
terminados em consoante líquida
Caso Singular Plural
N. V. αἰ ών αἰ ῶνε ς
G. Abl. αἰ ῶνος αἰ ώνων
D. L. I. αἰ ῶνι αἰ ῶσι (ν)
Ac. αἰ ῶνα αἰ ῶνας
Tema: αἰ ων-
UNIDADE 3 55
3.1.6 Substantivos terminados em consoante líquida sincopada (-τερ, -νερ)
Substantivos da 3ª declinação
terminados em consoante líquida
sincopada (-τ ε ρ, -νε ρ)
Caso Singular Plural
N. V. N. πατ ήρ πατ έ ρε ς
V. πάτ ε ρ
G. Abl. Πατ ρός πατ έ ρων
D. L. I. πατ ρί πατ ράσι (ν)
Ac. πατ έ ρα πατ έ ρας
Tema: πατ ε ρ-
NOTA:
O tema deste substantivo é πατερ-, mas nos casos genitivo e ablativo, e dativo, locativo e
instrumental, a vogal temática ε foi suprimida (o que se designa de síncope) por estar
entre uma consoante dental e uma consoante líquida e o acento vir na sílaba seguinte:
πατερ-ός = πατρ-ός. No nominativo e vocativo não há síncope, porque no primeiro a
vogal temática é alongada e acentuada e no último o acento é recessivo.
56 UNIDADE 3
Flexão de ἀνήρ
Caso Singular Plural
N. V. N. ἀνήρ ἄνδρε ς
V. ἄνε ρ
G. Abl. ἀνδρός ἄνδρων
D. L. I. ἀνδρί
ἀνδράσι (ν)
Ac. ἄνδρα ἄνδρας
Tema: ἀνρ-
Substantivos da 3ª declinação
terminados em -ντ -
Caso Singular Plural
N. V. ἄρχων ἄρχοντ ε ς
G. Abl. ἀρχόντ ων
ἄρχοντ ος
D. L. I. ἄρχοντ ι
ἄρχουσι (ν)
Ac. ἄρχοντ α ἄρχοντ ας
Tema: ἀρχοντ -
NOTAS:
UNIDADE 3 57
• No dativo, locativo e instrumental plural o -ντ- é suprido diante do -σι(ν) e o ο é
alongado (ου).
Flexão de ὀδούς
Caso Singular Plural
N. V. ὀδούς ὀδόντ ε ς
G. Abl. ὀδόντ ος ὀδόντ ων
D. L. I. ὀδόντ ι ὀδοῦσι (ν)
Ac. ὀδόντ α ὀδόντ ας
Tema: ὀδοντ -
Substantivos da 3ª declinação
terminados em -ι
Caso Singular Plural
N. V. N. πί στ ι ς πί στ ε ι ς
V. πί στ ι
G. Abl. Πί στ ε ως πί στ ε ων
D. L. I. πί στ ε ι
πί στ ε σι (ν )
Ac. πί στ ι ν πί στ ε ι ς
Tema: πι στ ε -
58 UNIDADE 3
Nota:
Substantivos da 3ª declinação
terminados em -υ
Caso Singular Plural
N. V. N. ἰ χθύς ἰ χθύε ς
V. ἰ χθύ
G. Abl. ἰ χθύος ἰ χθύων
D. L. I. ἰ χθύϊ ἰ χθύσι (ν)
Ac. ἰ χθύν ἰ χθύας
Tema: ἰ χθυ-
Substantivos da 3ª declinação
terminados em ditongo
Caso Singular Plural
N. V. N. βασιλεύς βασιλεῖς
V. βασιλεῦ
G. Abl. Βασιλέως βασιλέων
D. L. I. βασιλεῖ βασιλεῦσι(ν)
Ac. βασιλέα βασιλεῖς
Tema: βασιλευ-
UNIDADE 3 59
3.1.9 Outros
60 UNIDADE 3
Substantivos da 3ª declinação
terminados em vogal -ς
Caso Singular Plural
N. V. γέ νος γέ νη
G. Abl. γέ νους γε νῶν
D. L. I. γέ νε ι γέ νε σι (ν)
Ac. γέ νος γέ νη
Tema: γε νε σ-
Flexão de Ἰ ησοῦς
Caso Singular
N. V. N. Ἰησοῦς
V. Ἰησοῦ
G. Abl. Ἰησοῦ
D. L. I. Ἰησοῦ
Ac. Ἰησοῦν
NOTA:
23
Posteriormente .
UNIDADE 3 61
parenéticos, baseando a exortação sobre a conexão orgânica que os crentes têm com o
Cristo ressuscitado” (WALLACE, 1996, p. 351). Por exemplo, οὕτως οἱ πολλοὶ ἓν σῶμά
ἐσμεν ἐν Χριστῷ, τὸ δὲ καθ᾿ εἷς ἀλλήλων μέλη, “assim também nós, embora sejamos
muitos, somos um só corpo em Cristo e membros uns dos outros” (Rm 12.5, NAA).
3.2.1 Flexão do pronome recíproco ἀλλήλων (uns dos outros, uns aos outros;
mutuamente)
Nota:
O acusativo neutro ἄλληλα não aparece no Novo Testamento, mas ocorre duas vezes na
LXX (Êx 25.20, 36.12).
62 UNIDADE 3
3.3.1 Flexão do pronome interrogativo τίς, τί (quem? que? qual? o quê)
Aldine721 BT
Caso Singular Plural
Masc. / Fem. Neut. Masc. / Fem. Neut.
Nom. τίς τί τίνες τίνα
G. A. τίνος τίνος τίνων τίνων
L. I. D. τίνι τίνι τίσι(ν) τίσι(ν)
Ac. τίνα τί τίνας τίνα
Nota:
PRONOMES INTERROGATIVOS
PARA RESUMIR
UNIDADE 3 63
Masc. / Fem. Neutro Masc. / Fem. Neutro
Caso
Singular Plural
N. -ς ou -ες (-εις) -α
G. A. -ος (-εως) -ος -ων -ων
L. I. D. -ι -ι -σι(ν) -σι(ν)
Ac. -α ou -ν -ας (-εις) -α
Voc. N. ou = N. = N.
Vocabulário
64 UNIDADE 3
σημεῖον, ου, τό (77) sinal (milagroso)
στόμα, ατος, τό (78) boca
συνάγω (59) eu reúno
τηρέω (70) eu guardo
τρεῖς (69) três
ὕδωρ, ατος, τό (76) água
ὑπάγω (79) eu parto
φέρω (66) eu carrego, eu conduzo
φημί (66) eu falo
φῶς, φωτός, τό (73) luz
χαίρω (74) eu me alegro, regozijo-me
Exercícios de tradução
5. Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν, καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος.
UNIDADE 3 65
66 UNIDADE 3
AORISTO DO INDICATIVO, PERFEITO DO INDICATIVO E
MAIS-QUE-PERFEITO DO INDICATIVO
Roteiro de Aprendizagem
Nesta unidade você aprenderá a flexão dos tempos verbais aoristo, perfeito e
mais-que-perfeito do indicativo ativo, médio e passivo dos verbos em -ω. Nesta unidade,
pois, você encontrará:
- leituras complementares;
Bom estudo!
UNIDADE 4 67
SEPTUAGINTA (LXX)
Figura: Septuaginta
Fonte: autor
68 UNIDADE 4
acabou por se afastar dela depois que as pessoas cristãs a adotaram como “livro cristão”,
divinamente autorizado.
Como a Septuaginta foi escrita em grego koinê, a pessoa que conhece o grego do Novo
Testamento poderá lê-la sem muitas dificuldades. O livro de Gênesis começa assim: Ἐν
ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν (Gn 1.1). Deve-se também observar que a
grande maioria das citações do Antigo Testamento no Novo Testamento são por
intermédio do texto da Septuaginta. Dessa forma, quem lê o Novo Testamento em grego,
lerá prontamente também a Septuaginta.
Por exemplo, em Romanos 5.14 Paulo diz: ἐβασίλευσεν ὁ θάνατος ἀπὸ Ἀδὰμ
μέχρι Μωϋσέως, a morte reinou de Adão até Moisés. O verbo aoristo ἐβασίλευσεν
(reinou) não indica que todos os que viveram de Adão até Moisés (um longo tempo!)
morreram ao mesmo tempo, mas em resumo, visto como um todo, que morreram.
Filipenses 2.12: Ὥστε, ἀγαπητοί μου, καθὼς πάντοτε ὑπηκούσατε, “Assim, meus
amados, como vocês sempre obedeceram [...]” (NAA). O aoristo ὑπηκούσατε
(obedeceram) assinala “[...] ações contínuas ou repetidas consideradas como um todo”
(HELLERMANN, 2015, p. 128). Ou seja, nestes exemplos os aoristos, interagindo com o
contexto, estabelecem que “reinou” e “obedeceram” têm um Aktionsart (significado
afetado) que ocorre em um longo período de tempo e repetidamente, porém a força dos
verbos não se encontra nisso, mas em que as pessoas morreram e os filipenses
obedeceram.
UNIDADE 4 69
exemplo, 1 Pedro 1.24: ἐξηράνθη ὁ χόρτος καὶ τὸ ἄνθος ἐξέπεσεν, secou-se a erva e a flor
caiu. Os aoristos aqui são definidos como “gnômico”, isto é, apresentam um fato como
universal e onitemporal, isto é, que acontece ou existe o tempo todo (ROBERTSON,
1919, p. 836-837; BLASS; DEBRUNNER; FUNK, 1961, p. 171, § 333.1; WALLACE,
1996, p. 562). Em João 15.6 os aoristos ἐβλήθη (é lançado) e ἐξηράνθη (seca-se) também
são gnômicos, porque expressam a “verdade universal” do que acontece com qualquer
pessoa que não permanece em Cristo (cf. CHAMBERLAIN, 1989, p. 103; HARRIS,
2015, p. 268). O aoristo gnômico também apresenta um fato que acontece ou existe além
do tempo (“atemporal”). Por exemplo, o aoristo εὐδόκησα em Marcos 1.11 (= Mt 3.17;
Lc 3.22), “me comprazo” (BJ), no relato do batismo de Jesus, é considerado por muitos
gramáticos e comentaristas como atemporal (YOUNG, 1994, p. 124; PORTER, 1999, p.
39; HENDRINSEN, 1974, p. 88).
24
Observe também que o verbo ἐνίκησεν é colocado no início da oração para dar ênfase.
70 UNIDADE 4
as terminações são as secundárias, como no imperfeito, para as vozes ativa e
média (mas existem algumas exceções).
na voz passiva o “infixo temporal” não é o sigma, mas -θη-,25 como no futuro
passivo (aliás, foi observado que o futuro passivo se desenvolveu a partir do
primeiro aoristo passivo) e as terminações são as secundárias da voz ativa.
2ª ἔ -λυ-σας tu soltaste
3ª ἔ -λυ-σε (ν ) ele/ela soltou
1ª ἐ -λύ- nós soltamos
Plural
σαμε ν
2ª ἐ -λύ-σατ ε vós soltastes
25
Em algumas situações -θε-.
UNIDADE 4 71
3ª ἔ -λυ-σαν eles/elas soltaram
Infinitivo do primeiro aoristo ativo
λῦ-σαι soltar
NOTAS:
NOTAS:
72 UNIDADE 4
4.1.2.1.2.1 Mudanças pela inserção do sigma e da vogal temática
No entanto, alguns verbos não têm o alongamento da vogal final, como, por
exemplo, o presente καλέω = ἐκάλεσα. Além disso, observe que, como o primeiro aoristo
recebe aumento, se o verbo começa com vogal, a vogal inicial é alongada (como o
imperfeito). Por exemplo, o presente ἀκούω = ἤκουσα.
Nos verbos com temas terminado em consoante líquida (λ, μ, ν, ρ), recebem o
aumento, mas apenas a vogal temática é acrescentada (sem o sigma) ao tema. Muitas
vezes o tema então é modificado (por causa disso também a necessidade de consultar o
léxico para saber o tema que o verbo terminado em consoante líquida adotará). Por
exemplo, o presente μένω = ἔμεινα (o -ε- do tema se alongou para -ει-). (cf. REGA;
BERGMANN, 2004, p. 154).
UNIDADE 4 73
1ª ἐ -λύ- nós fomos soltados
θημε ν
Plural
2ª ἐ -λύ-θητ ε vós fostes soltados
3ª ἐ -λύ- eles/elas foram soltados/as
θησαν
Infinitivo primeiro aoristo passivo
λυ-θῆναι ser soltado
O verbo apresentado até aqui não tem o segundo aoristo, mas apenas o primeiro
aoristo. Por isso apresentamos o segundo aoristo de outro verbo para as vozes ativa e
média, βάλλω, eu lanço:
2ª ἔ -βαλ -ε ς tu lançaste
3ª ἔ -βαλ -ε (ν) ele/ela lançou
1ª ἐ -βάλ -ομε ν nós lançamos
Plural
74 UNIDADE 4
βαλ -ε ῖ ν lançar
NOTAS:
• A única diferença entre o segundo aoristo e o imperfeito nas vozes ativa e média é o
tema: voz ativa: ἔβαλον (segundo aoristo) - ἔβαλλον (imperfeito), voz média: ἐβαλόμην
(segundo aoristo) - ἐβαλλόμην (imperfeito).
UNIDADE 4 75
Infinitivo segundo aoristo médio
βαλ -έ σθαι lançar-se ou lançar para si
NOTA:
76 UNIDADE 4
PARA SABER MAIS:
AORISTO
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 554-565.
Por exemplo, em João 19.30, antes de morrer, Jesus diz: τετέλεσται, está
completado. Os gramáticos e comentaristas têm explicado este perfeito de duas formas.
Alguns pensam que ele é intensivo (consecutivo), ou seja, enfatiza o resultado ou o estado
presente produzidos por ação passada (WALLACE, 1996, p. 574). Neste caso, Jesus
estaria olhando para trás, para as coisas que se completaram, como, por exemplo, as
profecias que deviam se cumprir com a sua paixão. Outros pensam que ele é extensivo
(consumativo), isto é, enfatiza “[...] a ação completa de uma ação passada ou o processo a
partir do qual um estado presente emerge” (WALLACE, 1996, p. 577). Neste caso, Jesus
estaria olhando para a frente, para os benefícios salvíficos de sua morte a todas as pessoas
(Cf. YOUNG, 1994, p. 127-128).
O perfeito do indicativo possui um tema próprio, mas na maioria das vezes será
igual ao tema do presente. A característica mais distinta do perfeito é a reduplicação da
letra inicial do tema (quando o verbo começa com uma única consoante, excetuando o ρ,
não aspirada), seguida do ε do aumento. A voz ativa recebe um infixo temporal (κ) e a
vogal temática é α, com exceção da terceira pessoa do singular, que é ε. As vozes média e
UNIDADE 4 77
passiva não possuem essas características da voz ativa (somente a reduplicação e o
aumento). O perfeito emprega as terminações primárias (com algumas exceções).
78 UNIDADE 4
3ª λε -λύ-κασι (ν ) eles/elas têm soltado
Infinitivo perfeito ativo
λε -λυ-κέ ναι ter soltado
UNIDADE 4 79
4.2.2.3 Flexão da voz passiva
NOTAS:
• Não há equivalência entre o perfeito e os tempos verbais do português. Ele pode ser
traduzido pelo pretérito perfeito composto (eu tenho soltado) ou pelo pretérito perfeito
(eu soltei) e até mesmo pelo presente (eu solto).
• Existe um “segundo perfeito” ou “perfeito forte”, que não possui o infixo temporal,
mas apenas a vogal temática é acrescentada ao tema reduplicada. O exemplo acima,
ἔρριφα, pertence a este perfeito forte. Seu significado é o mesmo do “primeiro” perfeito.
Porque ele é irregular, não é possível elucidar a sua constituição, mas o léxico ajudará a
identificá-lo.
PERFEITO
80 UNIDADE 4
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 572-582.
MAIS-QUE-PERFEITO
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 583-586.
PARA RESUMIR
UNIDADE 4 81
mero evento, o fato em si, um como que ponto isolado, à parte de seu
processo e efeitos” (LUZ).
82 UNIDADE 4
O mais-que-perfeito do indicativo, como o perfeito do indicativo,
expressa o aspecto perfectivo-estativo. Ele é bastante semelhante ao
perfeito quanto ao significado, mas a ação (ou estado) consumada no
passado não possui mais efeito (se o efeito continuasse, o verbo precisaria
estar no perfeito). É fácil identificá-lo porque, como no perfeito, ocorre a
reduplicação da letra inicial do tema (ou seja, é formado com base no
tema do perfeito), mas as terminações são as secundárias. Em algumas
ocasiões poderá receber aumento (ε ), mas isso é raro no Novo
Testamento (na maioria das vezes há somente a reduplicação).
Vocabulário
UNIDADE 4 83
νι κάω (28) eu venci
παραβολή, ῆς , ἡ (50) parábola; ilustração
πε ί θω (52) eu persuado, eu convenço
σοφί α, ας , ἡ (51) sabedoria
συναγωγή, ῆς , ἡ (56) sinagoga
τ οι οῦτ ος , αύτ η, οῦτ ον tal, desse tipo
(57)
τ ρί τ ος , η, ον (57) adj terceiro(a); adv em terceiro lugar
τ υφλός , ή, όν (50) cego(a)
ὑπάρχω (60) eu vivo, eu existo, eu subsisto; part neut pl pertences, bens
χαρά, ᾶς , ἡ (59) alegria; gozo
χρόνος , ου, ὁ (54) tempo
Exercícios de tradução
4. ἐ γὼ νε νί κηκα τ ὸν κόσμον .
84 UNIDADE 4
UNIDADE 4 85
ADJETIVOS, PRONOMES INDEFINIDOS E RELATATIVOS
INDEFINIDOS
- leituras complementares;
Bom estudo!
UNIDADE 5 86
EXEGESE
26
https://www.freepik.com/premium-photo/view-ancient-corinth-greece-during-
summer_6575394.htm#page=1query=apostle%20paul&position=1
UNIDADE 5 87
Commentary (PNTC).27
5.1 ADJETIVOS
5.1.1 Conceitos básicos
Posições atributivas
1ª posição atributiva 2ª posição atributiva 3ª posição atributiva
Art.-Adj.-Substantivo Art.-Substantivo-Art.-Adj. Substantivo-Art.-Adj.
ὁ ἀγαθὸς ἄνθρωπος (Mt ὁ ποιμὴν ὁ καλός (Jo 10.11). ταχὺ ἐξενέγκατε στολὴν
12.35). τὴν πρώτην (Lc 15.22).
O bom ser humano. O bom pastor. Depressa, trazei a melhor
roupa.
NOTA:
27
As gramáticas de grego intermediárias e avançadas normalmente apresentam muitos exemplos
exegéticos.
88 UNIDADE 5
A 3ª posição atributiva é a menos comum com adjetivos e ocorre comumente com nomes
próprios (por exemplo, Rm 16.7, 8, 9, 10, 11, 12, 13).
Posições predicativas
1ª posição predicativa 2ª posição predicativa
Adj.-Art.-Substantivo Art.-Substantivo-Adj.
πιστὸς ὁ θεός (2 Co 1.18). ὁ θεὸς ἀληθής ἐστιν (Jo 3.33).
Deus é fiel. Deus é verdadeiro.
Uma passagem interessante é 1 João 2.20: καὶ ὑμεῖς χρῖσμα ἔχετε ἀπὸ τοῦ ἁγίου
καὶ οἴδατε πάντες, e vós tendes unção da parte do Santo e todos sabeis. O adjetivo ἁγίου
(Santo) está funcionando substantivamente, mas quem ele representa? Gramaticalmente
ἁγίου pode ser masculino ou neutro. Se é masculino, provavelmente representa a Jesus, o
Santo de Deus (cf. Jo 6.69), mas se é neutro, representa o Espírito Santo (o substantivo
πνεῦμα é neutro). A última interpretação é apresentada como possível por poucos
comentaristas (cf. BROWN, 1984, p. 347-348, que menciona J. L. Houlden e Leon
Morris).
UNIDADE 5 89
tradução, o texto indica que a primeira coisa que André fez depois de estar com Jesus foi
encontrar seu irmão (assim, o adjetivo adverbial πρῶτον [primeiramente] modifica o
verbo εὑρίσκει [encontra]). Mas se πρῶτον é aqui um adjetivo, qualificando τὸν ἀδελφὸν,
significa que André encontrou Pedro primeiro, isto é, antes de encontrar qualquer outra
pessoa.
Ademais, há uma variante textual que traz πρῶτος (no caso nominativo). Nesta
situação, πρῶτος (primeiro) qualificaria οὗτος (este). Em decorrência, o texto diria: (a)
que André foi a primeira pessoa a apresentar alguém a Jesus ou (b) que ele foi o primeiro
a levar o seu irmão até Jesus, posto que o outro discípulo, supostamente João, também
procurou seu irmão, Tiago (cf. Mc 1.19), para levá-lo até Jesus (cf. HARRIS, 2015, p. 50;
CARSON, 1991, p. 157). A maioria dos comentaristas e tradutores aceita a leitura πρῶτον
e a vê como um adjetivo adverbial.
90 UNIDADE 5
5.1.1.1.1.4 Adjetivos da terceira declinação
NOTA:
Existem adjetivos que não pertencem a nenhuma das classificações acima. Quando isso
ocorrer, um léxico analítico deverá ser consultado.
Adjetivos da 1º e 2º declinações
Singular
Caso Masculino Feminino Feminino Neutro
UNIDADE 5 91
N. V. N. ἅγιος ἁγία ἀγαθή ἅγιον
V. ἅγιε
G. Abl. ἁγίου ἁγίας ἀγαθῆς ἁγίου
D. L. I. ἁγίῳ ἁγίᾳ ἀγαθῇ ἁγίῳ
Ac. ἅγιον ἁγίαν ἀγαθήν ἅγιον
Plural
Caso Masculino Feminino Feminino Neutro
N. V. ἅγιοι ἅγιαι ἀγαθαί ἅγια
G. Abl. ἁγίων ἁγίων ἀγαθῶν ἁγίων
D. L. I. ἁγίοις ἁγίαις ἀγαθαῖς ἁγίοις
Ac. ἁγίους ἁγίας ἀγαθάς ἅγια
Plural
Caso Masc./Fem. Neutro
92 UNIDADE 5
N. V. ἄφρονες ἄφρονα
G. Abl. ἀφρόνων ἀφρόνων
D. L. I. ἄφροσι(ν) ἄφροσι(ν)
Ac. ἄφρονας ἄφρονα
UNIDADE 5 93
Notas:
Plural
Caso Masc./Fem. Neutro
N. V. ἀληθεῖς ἀληθῆ
G. Abl. ἀληθῶν ἀληθῶν
D. L. I. ἀληθέσι(ν) ἀληθέσι(ν)
Ac. ἀληθεῖς ἀληθῆ
94 UNIDADE 5
NOTAS:
UNIDADE 5 95
Adjetivos da 1º e 3º declinações terminados em -υς
Singular
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. ταχύς ταχεῖα ταχύ
G. Abl. ταχέως ταχείας ταχέως
D. L. I. ταχεῖ ταχείᾳ ταχεῖ
Ac. ταχύν ταχεῖαν ταχύ
Plural
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. ταχεῖς ταχεῖαι ταχέα
G. Abl. ταχέων ταχειῶν ταχέων
D. L. I. ταχέσι(ν) ταχείαις ταχέσι(ν)
Ac. ταχεῖς ταχείας ταχέα
Notas:
96 UNIDADE 5
Adjetivos da 1º e 3º declinações terminados
em – ας (genitivo em -ντος)
Singular
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. πᾶς πᾶσα πᾶν
G. Abl. παντός πάσης παντός
D. L. I. παντί πάσῃ παντί
Ac. πάντα πᾶσαν πᾶν
Plural
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. πάντες πᾶσαι πάντα
G. Abl. πάντων πασῶν πάντων
D. L. I. πᾶσι(ν) πάσαις πᾶσι(ν)
Ac. πάντας πάσας πάντα
NOTAS:
• O tema é παντ-.
UNIDADE 5 97
5.1.5 Adjetivo de três declinações
Flexão de μέγας
Singular
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. N. μέγας μεγάλη μέγα
V. μεγάλε
G. Abl. μεγάλου μεγάλης μεγάλου
D. L. I. μεγάλῳ μεγάλῃ μεγάλῳ
Ac. μέγαν μεγάλην μέγα
Plural
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. μεγάλοι μεγάλαι μεγάλα
G. Abl. μεγάλων μεγάλων μεγάλων
D. L. I. μεγάλοις μεγάλαις μεγάλοις
Ac. μεγάλους μεγάλας μεγάλα
NOTAS:
• O tema é μεγαλ-.
98 UNIDADE 5
5.1.5.2 Flexão de πολύς
Flexão de πολύς
Singular
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. N. πολύς πολλή πολύ
V. πολέ
G. Abl. Πολλοῦ πολλῆς πολλοῦ
D. L. I. πολλῷ πολλῇ πολλῷ
Ac. πολύν πολλήν πολύ
Plural
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. πολλοί πολλαί πολλά
G. Abl. Πολλῶν πολλῶν πολλῶν
D. L. I. πολλοῖς πολλαῖς πολλοῖς
Ac. πολλούς πολλάς πολλά
NOTAS:
• O tema é πολλ-.
UNIDADE 5 99
acento. No entanto, eles podem apresentar um acento secundário, mas se o ι da primeira
sílaba por acentuado, sempre será grave.
5.2.1 Flexão do pronome indefinido τις, τι (alguém; algum(a), qualquer um; algo,
alguma coisa)
PRONOME INDEFINIDO
Os pronomes relativos indefinidos são ὅστις, ἥτις, ὅ τι (quem quer que; qualquer
que; o que quer que). Eles são formados pela junção do pronome relativo com o
indefinido. Em muitas ocasiões são mais genéricos que os pronomes indefinidos. Por
exemplo, ὅστις σε ῥαπίζει εἰς τὴν δεξιὰν σιαγόνα [σου], στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην,
qualquer que te bate na tua face direita, vira para ele também a outra (Mt 5.39). Mas há
situações em que os pronomes relativos indefinidos funcionam como o pronome relativo.
Por exemplo, ἀσπάσασθε Μαρίαν, ἥτις πολλὰ ἐκοπίασεν εἰς ὑμᾶς, saudai Maria, a qual
muito trabalhou para vós (Rm 16.6). Este uso é especialmente comum em Lucas e Atos
(cf. CADBURY, 1923, p. 150-157).
100 UNIDADE 5
Pronome relativo indefinido ὅστις, ἥτις, ὅ τι
Caso Singular Plural
Masc. Fem. Neutro Masc. Fem. Neutro
Nom. ὅστις ἥτις ὅ τι οἵτινες αἵτινες ἅτινα
G.A. οὗτινος ἧστινος οὗτινος ὧντινων ὧντινων ὧντινων
L.I.D. ᾧτινι ᾗτινι ᾧτινι οἷστισι(ν) αἷστισι(ν) οἷστισι(ν)
Ac. ὅντινα ἥντινα ὅ τι οὕστινας ἅστινας ἅτινα
NOTAS:
PRONOME INDEFINIDO
PARA RESUMIR
UNIDADE 5 101
Adjetivamente, o adjetivo tem dois usos: atributivo ou predicativo. No
uso atributivo, o adjetivo “[...] funciona como atributo, i.e., ele qualifica o
substantivo, atribuindo uma qualidade a ele, sem intenção de enfatizar
essa qualidade; aparece como um acréscimo incidental” (REGA;
BERGMANN). No uso predicativo, o adjetivo “[...] faz uma afirmação
sobre o substantivo, declarando uma qualidade considerada digna de
destaque” (REGA; BERGMANN).
102 UNIDADE 5
N. -οι -αι -α
G. Ab. -ων -ων -ων
D. L. -οις -αις -οις
I.
A. -ους -ας -α
V. -οι -αι -α
Vocabulário
UNIDADE 5 103
δεύτερος, α, ον (45) segundo(a)
δέω (43) eu prendo; eu ato, eu amarro
διέρχομαι (43) eu atravesso; eu passo
διώκω (45) eu persigo; eu sigo
104 UNIDADE 5
οἰκοδομέω (40) eu construo, eu edifico
ὀλίγος, η, ον (40) pequeno(a); pouco(a)
ὅμοιος, οία, οιον (45) semelhante
παραλαμβάνω (49) eu recebo
Exercícios de tradução
UNIDADE 5 105
5. πολλοὶ ἐ πί στ ε υσαν ε ἰ ς τ ὸ ὄνομα αὐτ οῦ θε ωροῦντ ε ς (vendo) αὐτ οῦ 28 τ ὰ
σημε ῖ α ἃ ἐ ποί ε ι .
28
O pronome aqui é proléptico.
106 UNIDADE 5
UNIDADE 5 107
PARTICÍPIO
6 PARTICÍPIO
Roteiro de Aprendizagem
Nesta unidade você aprenderá sobre o particípio e sua flexão. Nesta unidade, pois, você
encontrará:
- leituras complementares;
Bom estudo!
UNIDADE 6 108
NESTLE-ALAND (NA28)
Figura: Nestle-Aland
Fonte: https://www.sbb.com.br/.29
A edição do Novo Testamento grego mais usada entre as pessoas estudiosas é conhecida
como Nestle-Aland, atualmente em sua vigésima oitava edição (NA28). Os editores
empregam o que se designa de método eclético moderado, isto é, o “[...] crítico de texto
eclético não se sente amarrado a nenhum manuscrito ou grupo de manuscritos, nem dá
preferência a um princípio de crítica textual de forma consistente [...]” (SCHOLZ, 2006,
p. 51). Como observa Wilson Paroschi (2012, p. 196), procura-se “[...] combinar da forma
mais equilibrada possível os princípios da evidência externa e da evidência interna, sem
qualquer predisposição de favorecer nem uma, nem outra”. Por isso fala-se que é um
“texto crítico”. A edição de Nestle-Aland representou a queda final do Texto Majoritário,
embora algumas vozes insistentes ainda o defendam (por exemplo, Arthur L. Farstad e
Zane Hodges).
A edição de Nestle-Aland possui na parte inferior da página um aparato crítico, isto é,
um conjunto de leituras variantes e suas principais testemunhas. Desse modo, de forma
condensada, têm-se acesso à história da transmissão do texto do Novo Testamento, bem
como subsídios para a crítica textual. A edição de Nestle-Aland pode facilmente ser
adquirida em livrarias especializadas ou diretamente no site da Sociedade Bíblica do
Brasil (https://www.sbb.com.br/). O texto da edição de Nestle-Aland está disponível
29
https://www.sbb.com.br/catalog/product/view/id/1873/s/novum-testamentum-graece-na28-nestle-
aland/category/18/.
UNIDADE 6 109
online gratuitamente (sem o aparato crítico) em: https://www.nestle-aland.com/en/read-
na28-online/.
Por exemplo, em João 4.11: τὸ ὕδωρ τὸ ζῶν, a água viva. Aqui há um exemplo do
particípio adjetival na segunda posição atributiva. Gálatas 1.6: μετατίθεσθε ἀπὸ τοῦ
καλέσαντος ὑμᾶς ἐν χάριτι [Χριστοῦ] εἰς ἕτερον εὐαγγέλιον, vos desviais do que
chamou a vós na graça [de Cristo] para outro evangelho. Aqui o particípio é substantival.
Hebreus 4.12: Ζῶν γὰρ ὁ λόγος τοῦ θεοῦ, pois a palavra de Deus é viva. Aqui há um
exemplo do particípio adjetival na primeira posição predicativa. 1 Coríntios 4.12: καὶ
110 UNIDADE 6
κοπιῶμεν ἐργαζόμενοι ταῖς ἰδίαις χερσίν, e nos afadigamos trabalhando com as próprias
mãos. Aqui o particípio é verbal.
NOTAS:
UNIDADE 6 111
6.1.1.2 Flexão do particípio presente médio e passivo
Singular
G.A. λυομέ νου λυομέ νης λυομέ νου
L.I.D. λυομέ νῳ λυομέ νῃ λυομέ νῳ
Ac. λυόμε νον λυομέ νην λυόμε νον
N. V. λυόμε νοι λυόμε ναι λυόμε να
G.A. λυομέ νων λυομέ νων λυομέ νων
Plural
NOTAS:
• Nas vozes média e passiva, o sufixo é μενο (masculino e neutro) e μεν (feminino).
Particípio presente de ε ἰ μί
Caso Masculino Feminino Neutro
N. V. ὤν οὐσα ὄν
Singular
112 UNIDADE 6
Ac. ὄντ ας οὔσας ὄντ α
NOTAS:
• A forma do particípio presente de εἰμί segue a flexão do particípio presente, voz ativa:
basta suprimir o radical (mas a acentuação é diferente).
• O particípio presente de εἰμί é traduzido como: sendo, estando, o/a que é, o/a que está.
NOTAS:
• O particípio futuro ativo é formado com o tema do particípio presente ativo, mas há a
inserção do -σ- (como no futuro do indicativo ativo).
UNIDADE 6 113
6.1.2.2 Flexão do particípio futuro médio
Singular
G.A. λυσομέ νου λυσομέ νης λυσομέ νου
L.I.D. λυσομέ νῳ λυσομέ νῃ λυσομέ νῳ
Ac. λυσόμε νον λυσομέ νην λυσόμε νον
N. V. λυσόμε νοι λυσόμε ναι λυσόμε να
G.A. λυσομέ νων λυσομέ νων λυσομέ νων
Plural
NOTAS:
• O particípio futuro médio é formado com o tema do particípio presente médio, mas há
a inserção do -σ- (como no futuro do indicativo médio).
L.I.D
λυθησομέ νοι ς λυθησομέ ναι ς λυθησομέ νοι ς
114 UNIDADE 6
Ac. λυθησομέ νους λυθησομέ νας λυθησόμε να
NOTAS:
• O particípio futuro passivo é formado com o tema do particípio presente passivo, mas
há a inserção do -θησ- (como no futuro do indicativo passivo).
• A voz passiva é traduzida como: havendo de ser solto, o/a que há de ser solto/a.
NOTAS:
• O particípio primeiro aoristo ativo é formado com o tema do particípio presente ativo,
mas há a inserção de um -σα- (como no primeiro aoristo do indicativo ativo).
UNIDADE 6 115
6.1.3.2 Flexão do particípio primeiro aoristo médio
Singular
G.A. λυσαμέ νου λυσαμέ νης λυσαμέ νου
L.I.D. λυσαμέ νῳ λυσαμέ νῃ λυσαμέ νῳ
Ac. λυσάμε νον λυσάμε νην λυσάμε νον
N. V. λυσάμε νοι λυσάμε ναι λυσάμε να
G.A. λυσαμέ νων λυσαμέ νων λυσαμέ νων
L.I.D
Plural
NOTAS:
116 UNIDADE 6
λυθε ῖ σι (ν) λυθε ί σαι ς λυθε ῖ σι (ν)
Ac. λυθέ ντ ας λυθε ί σας λυθέ ντ α
L.I.D βαλούσαι ς
βαλοῦσι (ν) βαλοῦσι (ν)
Ac. βαλόντ ας βαλούσας βαλόντ α
UNIDADE 6 117
118 UNIDADE 6
6.1.4.3 Flexão do particípio segundo aoristo passivo
Singular
G.A. γραφέ ντ ος γραφε ί σης γραφέ ντ ος
L.I.D. γραφέ ντ ι γραφε ί σῃ γραφέ ντ ι
Ac. γραφέ ντ α γραφε ῖ σαν γραφέ ν
N. V. γραφέ ντ ε ς γραφε ῖ σαι γραφέ ντ α
G.A. γραφέ ντ ων γραφε ι σῶν γραφέ ντ ων
Plural
L.I.D
γραφε ῖ σι (ν) γραφε ί σαι ς γραφε ῖ σι (ν)
Ac. γραφέ ντ ας γραφε ί σας γραφέ ντ α
NOTA:
• O particípio segundo aoristo é formado por um tema próprio (isto é, o tema do segundo
aoristo do indicativo), mas emprega as terminações do particípio presentes em todas as
vozes. Ele é traduzido como o particípio primeiro aoristo.
UNIDADE 6 119
λε λυκόσι (ν) λε λυκυί αι ς λε λυκόσι (ν)
Ac. λε λυκότ ας λε λυκυί ας λε λυκότ α
NOTAS:
• O particípio perfeito ativo tem o mesmo tema do perfeito do indicativo ativo e também
há a inserção de um -κ-.
• A voz ativa é traduzida como: tendo solto, o/a que tem solto.
NOTAS:
120 UNIDADE 6
PARA SABER MAIS:
PARTICÍPIO
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996. p. 612-655.
DANA, H. E.; MANTEY, Julius R. A Manual Grammar of the Greek New Testament. New
York: Macmillan, 1967. 220-233.
BROOKS, James A.; WINBERY, Carlton L. Syntax of New Testament Greek. Washington:
University Press of America, 1979. p. 129-138.
PARA RESUMIR
UNIDADE 6 121
atributivamente (no que é uma “quarta” posição atributiva). No entanto,
o particípio anartro é empregado mais comumente como verbo.
122 UNIDADE 6
Vocabulário
UNIDADE 6 123
ἔξεστι(ν) (31) é lícito
ἐπιθυμία, ας, ἡ (38) desejo; paixão; anseio
ἐπικαλέω (30) eu chamo; eu dou nome; eu convoco
ἐπιστρέφω (36) eu volto, eu retorno; volto-me
ἐπιτιμάω (29 ) eu repreendo, eu censuro; eu advirto
εὐχαριστέω (38) eu dou graças, eu agradeço
ἐχθρός, ά, όν (32) hostil; s inimigo(a)
ἥλιος, ου, ὁ (32) sol
θύρα, ας, ἡ (39) porta
ἱερεύς, έως, ὁ (31) sacerdote
καθαρίζω (31) eu limpo, eu purifico
καταλύω (17) eu destruo; eu derrubo; eu hospedo-me
καυχάομαι (37) eu me glorio, eu me vanglorio
κλαίω (40) eu choro
μαρτυρία, ας, ἡ (37) testemunho; evidência
μάρτυς, μάρτυρος, ὁ (35) testemunha
μέλος, ους, τό (34) membro
μετανοέω (34) eu me arrependo
μετάνοια, ας, ἡ (22) arrependimento
μισέω (40) eu odeio
μνημεῖον, ου, τό (40) túmulo; tumba
οἶνος, ου, ὁ (34) vinho
ὀργή, ῆς, ἡ (36) ira; indignação
οὖς, ὠτός, τό (36) ouvido
ὀφείλω (35) eu devo (sentido moral e financeiro)
παραγγέλλω (32) eu ordeno; eu conjuro
παραγίνομαι (37) eu venho; eu chego
παρέρχομαι (29) eu passo, eu vou por; eu chego
124 UNIDADE 6
παρρησία, ας, ἡ (31) ousadia; confiança
πειράζω (38) eu tento; eu ponho à prova
πέντε (38) cinco
περισσεύω (39) eu tenho em abundância; eu sou rico
περιτομή, ῆς, ἡ (36) circuncisão
πλανάω (39) eu desvio; eu engano; eu faço errar
πλῆθος, ους, τό (31) quantidade; multidão
ποῖος, α, ον (33) de que tipo? qual? o quê?
ποτήριον, ου, τό (31) copo; cálice
πράσσω (39) eu faço; eu realizo
πρόβατον, ου, τό (39) ovelha
προσευχή, ῆς, ἡ (36) oração, prece
προφητεία, ας, ἡ (19) profecia
πτωχός (34) s e adj pobre
σκανδαλίζω (29) eu ofendo; eu faço tropeçar
σκότος, ους, τό (31) escuridão; trevas
συνείδησις, εως, ἡ (30) consciência
συνέρχομαι (30) eu me reúno a; junto-me a
τέσσαρες, ων (41) quatro
ὑπομονή, ῆς, ἡ (32) perseverança; paciência
ὑποστρέφω (35) eu retorno, eu volto
ὑποτάσσω (38) eu sujeito, eu submeto
φαίνω (31) eu brilho; eu apareço
φεύγω (29) eu fujo
φυλή, ῆς, ἡ (31) tribo
UNIDADE 6 125
Exercícios de tradução
30
A conjunção ὅτι (que; porque; de modo que) pode significar dois-pontos (:).
126 UNIDADE 6
UNIDADE 6 127
REFERÊNCIAS
ABBOTT, T.K. A critical and exegetical commentary on the epistles to the Ephesians
and to the Colossians. Edinburgh: T. & T. Clark, 1985.
ALAND, Kurt; ALAND, Barbara. The text of the New Testament: an introduction to
the critical editions and to the theory and practice of modern textual criticism. 2. ed. rev.
and enl. Grand Rapids: Eerdmans, 1995.
BARRETT, C. K. A critical and exegetical commentary on the Acts of the Apostles.
Edinburgh: T & T Clark, 1994.
BARRETT, C. K. The Gospel According to St. John: An Introduction with
Commentary and notes on the Greek Text. 2nd. ed. Philadelphia: The Westminster
Press, 1978.
BEALE, G. K. The Book of Revelation: A Commentary on the Greek Text. Grand
Rapids: Eerdmans, 1999.
BLASS, Friedrich; DEBRUNNER, Albert; FUNK, Robert Walter. A Greek grammar of
the New Testament and other early Christian literature. Chicago: University of Chicago
Press, 1961.
BROOKS, James A.; WINBERY, Carlton L. Syntax of New Testament Greek.
Washington: University Press of America, 1979.
BROWN, Raymond Edward. The Epistles of John. Garden City: Doubleday & Co., 1984.
BRUCE, F. F. The epistles to the Colossians, to Philemon, and to the Ephesians. Grand
Rapids: Eerdmans, 1984.
CADBURY, Henry J. The Relative Pronouns in Acts and Elsewhere. Journal of Biblical
Literature, Atlanta, v. 42, n. 3/4, p. 150-157, 1923.
CARSON, D. A. Matthew. In: GAEBELEIN, Frank E. (ed.). Expositor's Bible
Commentary: Matthew, Mark, Luke. Grand Rapids: Zondervan, 1984. v. 8, p. 1-600.
CARSON, D. A. The Gospel According to John. Grand Rapids: Eerdmans, 1991.
CHAMBERLAIN, William Douglas. Gramática exegética do Grego Neo-Testamentário.
São Paulo: Casa Editora Presbiteriana, 1989.
CULY, Martin M.; PARSONS, Mikeal C.; STIGALL, Joshua J. Luke: a handbook on
the Greek text. Baylor: Baylor University Press, 2010.
DANA, H. E.; MANTEY, Julius R. A Manual Grammar of the Greek New Testament.
New York: Macmillan, 1967.
FANNING, Buist M. Verbal Aspect in New Testament Greek. Oxford: Clarendon Press,
1990.
REFERÊNCIAS 128
FEE, Gordon D. The First Epistle to the Corinthians. revised ed. Grand Rapids,
Eerdmans, 2014.
FITZMYER, Joseph A. First Corinthians. New Haven: Yale University Press, 2008.
FRANCE, R. T. The Gospel of Mark: A Commentary on the Greek Text. Grand Rapids:
Eerdmans, 2002.
FRANCISCO, Edson de Faria. Manual da Bíblia Hebraica: introdução ao texto
massorético: guia introdutório para a Bíblia Hebraica Stuttgartensia. 3. ed. rev. ampl.
São Paulo: Vida Nova, 2008.
GARCÍA SANTOS, Amador-Ángel. Gramática do grego do Novo Testamento. São
Paulo: Loyola, 2008.
GARLAND, David E. 1 Corinthians. Grand Rapids: Baker Academic, 2003.
GUNDRY, Robert H. Matthew, a commentary on his literary and theological art. Grand
Rapids: Eerdmans, 1982.
HAGNER, Donald A. Matthew 1-13. Grand Rapids: Zondervan, 1993.
HARRIS, Murray J. Jesus as God: The New Testament Use of Theos in Reference to
Jesus. Eugene, OR: Wipf & Stock, 2008.
HARRIS, Murray J. John: Exegetical Guide to the Greek New Testament. Nashville:
B&H Publishing Group, 2015.
HELLERMANN, Joseph H. Philippians: Exegetical Guide to the Greek New
Testament. Nashville: B&H Publishing Group, 2015.
HOEHNER, H. W. Ephesians: An Exegetical Commentary. Grand Rapids: Baker, 2002.
HURTADO, Larry W. The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian
Origins. Grand Rapids: Eerdmans, 2006.
KNIGHT, George W. The Pastoral Epistles: A Commentary on the Greek text. Grand
Rapids: Eerdmans, Carlisle: Paternoster, 1992.
KOESTER, Craig R. Hebrews. New Haven: Yale University Press, 2001.
KOESTER, Craig R. Revelation: New Haven: Yale University Press, 2014.
KROEGER, C. C. Cabeça. In: HAWTHORNE, Gerald F.; MARTIN, Ralph P.; REID,
Daniel G. (orgs.). Dicionário de Paulo e suas cartas. São Paulo, SP: Vida Nova, Paulus,
Loyola, 2008. p. 165-168.
LINCOLN, Andrew T. Ephesians. Dallas: Word Books, 1990.
LOUW, J. P.; NIDA, Eugene A. Léxico grego-português do Novo Testamento: baseado
em domínios semânticos. Barueri: Sociedade Bíblica do Brasil, 2013.
LUZ, Waldir Carvalho. Manual de língua grega. São Paulo, SP: Casa Editora
Presbiteriana, 1991. 3 v.
MARSHALL, I. H. The Epistles of John. Grand Rapids: Eerdmans, 1978.
REFERÊNCIAS 129
MARSHALL, I. Howard. The Gospel of Luke: A Commentary on the Greek Text.
Grand Rapids, Michigan: Eerdmans, 1983.
METZGER, Bruce M. A textual commentary on the Greek New Testament: a
companion volume to the United Bible Societies' Greek New Testament (third ed.).
London: New York: United Bible Societies, 1971.
MORRIS, Leon. The Gospel of John. Grand Rapids: Eerdmans, 1995.
MOULTON, James Hope. A Grammar of New Testament Greek: prolegomena. 3rd ed.
Edinburgh: T. & T. Clark, 1985. v. 1.
MOUNCE, William D. Léxico analítico do Novo Testamento Grego. São Paulo, SP:
Vida Nova, 2013.
MUSE, Robert L. Revelation 2-3: A Critical Analysis of Seven Prophetic Messages.
Journal of the Evangelical Theological Society, Chicago, v. 29, n. 2, p. 147-161, 1986.
O'BRIEN, Peter Thomas. The letter to the Ephesians. Grand Rapids: Eerdmans, 1999.
PIAZZETTA, Cristian; PAROSCHI, Vilson. Jesus and the Leper: A Text-Critical Study
of Mark 1:41. Revista Kerygma, São Paulo, v. 12, n. 1, p. 45-60, 2016.
PORTER, Stanley E. Idioms of the Greek New Testament. 2n. ed. Sheffield: Sheffield
Academic Press, 1999.
REGA, Lourenço Stelio; BERGMANN, Johannes. Noções do grego bíblico: gramática
fundamental. São Paulo: Vida Nova, 2004.
ROBERTS, Colin H.; SKEAT, Theodore C. The birth of the Codex. London: The
British Academy, 1983.
ROBERTSON, A. T. Grammar of the Greek New Testament in the Light of Historical
Research. London: Hodder and Stoughton, 1919.
SCHOLZ, Vilson. Princípios de interpretação bíblica: introdução à hermenêutica com
ênfase em gêneros literários. Canoas: ULBRA, 2006.
SILVA, Cássio Murilo Dias da. Metodologia de exegese bíblica. São Paulo, SP: Paulinas,
2000.
SMYTH, Herbert W. Greek Grammar for Colleges. New York: American Book
Company, 1920.
SOARES, Esequias. Gramática prática de grego: um curso dinâmico para leitura e
compreensão. São Paulo: Hagnos, 2011.
STAGG, Frank. The Abused Aorist. Journal of Biblical Literature, Atlanta, v. 91, n. 2,
p. 222-231, 1972.
STRAUSS, Mark L. Mark: Zondervan Exegetical Commentary on the New Testament.
Grand Rapids: Zondervan, 2014.
TAYLOR, William Carey. Introdução ao estudo do Novo Testamento Grego. 6. ed. Rio
de Janeiro, RJ: JUERP, 1980.
130 REFERÊNCIAS
THISELTON, Anthony C. The First Epistle to the Corinthians: a commentary on the
Greek text. Grand Rapids: Eerdmans, 2000.
THOMPSON, Alan J. Luke: Exegetical Guide to the Greek New Testament. Nashville:
B&H Publishing Group, 2016.
TURNER, Nigel. Grammatical Insights into the New Testament. Edinburgh: T & T
Clark, 1966.
WALLACE, Daniel B. Exegetical Insight. In: MOUNCE, William D. Basics of Biblical
Greek Grammar. 3 nd. Grand Rapids: Zondervan, 2010. p. 64.
WALLACE, Daniel B. Greek Grammar Beyond the Basics: An Exegetical Syntax of the
New Testament. Grand Rapids: Zondervan, 1996.
WEGNER, Uwe. Exegese do Novo Testamento: manual de metodologia. 4. ed. São
Leopoldo: Sinodal, São Paulo, SP: Paulus, 2005.
WINER, G. B. A Treatise on the Grammar of New Testament Greek: Regarded as a Sure
Basis for New Testament Exegesis. Trans. and rev. by W. F. Moulton. 3d ed., rev.
Edinburgh: T&T Clark, 1882.
YOUNG, Richard A. Intermediate New Testament Greek: a linguistic and exegetical
approach. Nashville: Broadman & Holman, 1994.
ZERWICK, Maximilian. Biblical Greek illustrated by examples. Rome: Pontifical
Biblical Institute, 1963.
REFERÊNCIAS 131
RESPOSTAS
RESPOSTAS
Unidade 1
Unidade 2
4. λέγει αὐτῷ [ὁ] Ἰησοῦς (Jesus)· ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή.
Diz a ele Jesus: eu sou o caminha e a verdade e a vida.
132 REFERÊNCIAS
Unidade 3
5. Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν, καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος.
Em (o) (=No) começo era a Palavra, e a Palavra com Deus, e a Palavra era Deus.
Unidade 4
REFERÊNCIAS 133
5. κύριε, ἐγὼ πεπίστευκα ὅτι (que) σὺ εἶ ὁ χριστὸς ὁ υἱὸς τοῦ θεοῦ.
Senhor, eu tenho crido/creio que tu és o Cristo o Filho de Deus.
Unidade 5
4. ἐάν (se) τις ἀγαπᾷ (amar) τὸν κόσμον, οὐκ (não) ἔστιν ἡ ἀγάπη τοῦ πατρὸς ἐν αὐτῷ.
Se alguém amar o mundo, não está o amor do Pai em ele/nele.
5. πολλοὶ ἐπίστευσαν εἰς τὸ ὄνομα αὐτοῦ θεωροῦντες (vendo) αὐτοῦ τὰ σημεῖα ἃ ἐποίει.
Muitos creram em o nome dele vendo os sinais dele que fazia/estava fazendo.
Unidade 6
2. ἡμεῖς ἠκούσαμεν αὐτοῦ λέγοντος ὅτι (:) ἐγὼ καταλύσω τὸν ναὸν τοῦτον.
Nós ouvimos ele dizendo: eu destruirei este templo.
134 REFERÊNCIAS
3. ὁ λαλῶν γλώσσῃ ἑαυτὸν οἰκοδομεῖ.
O que fala em língua a si mesmo edifica.
REFERÊNCIAS 135
l
136 REFERÊNCIAS