Novi Sad

Novi Sad je najveći grad Autonomne Pokrajine Vojvodine na severu Republike Srbije, kao i sedište pokrajinskih organa vlasti i administrativni centar Južnobačkog okruga. Grad se nalazi na granici Bačke i Srema, na obalama Dunava i Malog bačkog kanala, u Panonskoj ravnici i na severnim obroncima Fruške gore.

Novi Sad
Novi Sad
Zastava Grb
Novi Sad
Koordinate: 45.255°N 19.844722°E / 45.255; 19.844722
Država	Srbija
Pokrajina	Vojvodina
Okrug	Južnobački okrug
Površina
• Grad	129,4 km²
• Metro	702,7 km²
Stanovništvo
• Grad	306.702
• Gustina	2.370/km²
• Metro	368.967
• Gustina stanovništva uključujući metropolitansku sredinu	525/km²
Vremenska zona	UTC+1 (CET)
• Ljeti (DST)	UTC+2 (CEST)
Pozivni broj	021
Registarska oznaka	NS
Sajt	www.novisad.rs

Svetozar Miletić advokat, gradonačelnik Novog Sada i jedan od najznačajnijih i najuticajnijih srpskih političara u Austro - Ugarskoj druge polovine XIX veka

Novi Sad je Evropska prestonica kulture 2022. Novi Sad je, posle Beograda, drugi grad u Srbiji po broju stanovnika (bez podataka za područje Kosova i Metohije). Na poslednjem zvaničnom popisu iz 2011. godine, sam grad je imao 231.798 stanovnika. Na opštinskom području Novog Sada (uključujući i prigradska nasenja) broj stanovnika je 2011. godine iznosio 341.625.

Osnovan 1694. godine, Novi Sad je dugo vremena bio centar srpske kulture, zbog čega je dobio ime „Srpska Atina“. Danas je Novi Sad veliki industrijski i finansijski centar srpske ekonomije, univerzitetski grad i školski centar, kulturni, naučni, zdravstveni, politički i administrativni centar Autonomne Pokrajine Vojvodine, grad domaćin mnogih međunarodnih i domaćih privrednih, kulturnih, naučnih i sportskih manifestacija, kao i grad muzeja, galerija, biblioteka i pozorišta.

Ime

U Gradu Novom Sadu u službenoj upotrebi su, pored srpskog jezika, još i mađarski, slovački i rusinski jezik. Ime grada na ostalim službenim jezicima glasi Újvidék (mađarski), Nový Sad (slovački) i Novi Sad (rusinski). Na ostalim jezicima koji su (ili koji su bili) od istorijskog značaja na ovim prostorima ime Novog Sada glasi Neoplanta (latinski), Neusatz ili Neusatz an der Donau (nemački), Novi Sad (rumunski) i Mlada Loza (bugarski).

Prvobitna imena Novog Sada bila su Racka varoš (Ratzen Stadt, Ratzenstatt) i Petrovaradinski šanac (Peterwardeiner Schantz), dok ime Novi Sad (Neoplanta, Neusatz, Újvidék) datira iz 1748. godine.

Geografija

Položaj grada

Satelitski snimak Novog Sada "NASA World Wind"

Novi Sad se nalazi na 45°20′0″N, 19°51′0″E, u središnjem delu autonomne pokrajine Vojvodine, na severu Srbije, na granici Bačke i Srema.

Grad leži na obalama reke Dunav, između 1.252-og i 1.262-og kilometra rečnog toka. Na levoj obali Dunava se nalazi ravničarski deo grada (Bačka), dok je na desnoj obali, na obroncima Fruške gore, smešten brdoviti deo grada (Srem). Nadmorska visina sa bačke strane je od 72 do 80 m, dok je sa sremske strane oko 250-350 metara. Kod Novog Sada se u Dunav (sa leve strane reke) uliva Mali bački kanal, koji je deo sistema kanala Dunav-Tisa-Dunav. Bački deo grada je smešten sa obe strane ovog kanala.

Sa 15 prigradskih naselja, opštinsko područje grada Novog Sada obuhvata površinu od 702,7 km², dok uže područje Novog Sada sa Petrovaradinom i Sremskom Kamenicom zauzima površinu od 129,4 km². Građevinski rejon grada obuhvata površinu od 106,2 km².

Opštinsko područje Grada Novog Sada okružuju opštine Bački Petrovac, Vrbas, Temerin, Žabalj, Titel, Inđija, Sremski Karlovci, Irig i Beočin, čiji stanovnici, zajedno sa stanovnicima još nekih opština južnobačkog okruga, gravitiraju Novom Sadu.

Klima

Klima u Novom Sadu prelazi iz umereno kontinentalne u kontinentalnu, tako da grad ima sva četiri godišnja doba. Preko jeseni i zime povremeno duva hladan vetar košava, koji obično traje od tri do sedam dana. Košava može tokom zime da stvori nanose i smetove snega tokom vejavica i mećava. Prosečna temperatura vazduha u gradu je 10,9 °C, srednja temperatura u januaru je –1 °C, dok je u julu 21,6 °C. Godišnje padne prosečno 578 mm padavina, a broj dana sa padavinama je 122. Zbog promene klime na globalnom (svetskom) nivou, poslednjih godina se na području Novog Sada povećala količina padavina, što povremeno izaziva poplave u nekim delovima grada, budući da sadašnji gradski kanalizacioni sistem nije projektovan za izmenjene klimatske uslove.

Klimatološki medijani za Novi Sad
Mjesec	jan-sij	feb-velj	mar-ožu	apr-tra	maj-svi	jun-lip	jul-srp	aug-kol	sep-ruj	okt-lis	nov-stu	dec-pro	godina
Srednji maksimum (°C)	2,5	5,7	11,5	17,2	22,5	25,2	27,2	27,2	23,7	18,0	10,3	4,5	16,3
Srednji minimum (°C)	−4,4	−2,3	1,2	5,8	10,6	13,6	14,7	14,2	11,2	6,3	2,2	−1,9	5,9
Precipitacija (mm)	38	35	41	47	57	82	61	55	36	35	46	44	577
Izvor: Republički hidrometeorološki zavod Srbije

Istorija

Starija naselja na području Novog Sada

Petrovaradinska tvrđava i nekadašnji most na baržama

Prema tumačenjima rezultata novijih arheoloških istraživanja, na prostoru Petrovaradinske tvrđave su pronađeni ostaci mlađeg paleolitskog staništa, iz perioda od 19.000. do 15.000. godina pre nove ere, iz čega se zaključuje da je čovek na prostoru Petrovaradinske stene živeo još u paleolitu, kada su se ljudska staništa uglavnom nalazila u pećinama, a retko kada na otvorenom prostoru.

Postojanje ljudskih naselja na području današnjeg Novog Sada može se pratiti u kontinuitetu od mlađeg kamenog doba - neolita (od oko 4500. godine pne.). Pored područja Petrovaradina, na kojem su nađeni tragovi naselja iz skoro svih epoha, na Bačkoj strani Dunava (na Klisi, Slanoj Bari, Starom Gradu i Detelinari) takođe su pronađeni tragovi praistorijskih naselja iz kamenog, bakarnog, bronzanog i gvozdenog doba.

Najstariji arheološki ostaci (iz vremena kamenog doba) pronađeni su sa obe strane Dunava, na području današnjeg Petrovaradina (koji je u kontinuitetu nastanjen od praistorije do danas) i području današnje Klise. Istraživanjem ostataka naselja iz mlađeg bronzanog doba (3000. godina pne.) na području današnjeg Petrovaradina, arheolozi su pronašli i bedeme pojačane koljem i palisadama iz tog perioda, koji svedoče da je još u vreme vučedolske kulture ovde postojalo utvrđeno naselje.

U 4. veku pre nove ere se na području današnjeg Novog Sada pojavljuju Kelti, koji na desnoj obali Dunava, na području današnjeg Petrovaradina, podižu utvrđenje, a tragovi Kelta pronađeni su i na području Detelinare. Zatim se, u 1. veku pre nove ere, na ovom području pojavljuju Rimljani, koji u 1. veku nove ere na desnoj obali Dunava podižu prvu veću tvrđavu pod imenom Kuzum (Cusum) i uključuju je u provinciju Panoniju. Dunav je tada činio limes Rimskog carstva, koje je obuhvatalo njegovu desnu (sremsku) obalu, dok je na levoj obali reke, u Bačkoj, od 1. veka nove ere stanovalo sarmatsko pleme Jazigi. Nalazi rimskog novca na području Novog Sada svedoče o trgovačkim vezama Jaziga i Rimljana. Rimljani su povremeno zaposedali i južnu Bačku i držali ove pogranične prostore u funkciji kontralimesa, a u cilju obezbeđivanja dodatne granice, izgradili su u Bačkoj šančeve sa jarkom, danas poznate kao Rimski Šančevi.

U 4. veku, u doba Seobe naroda utvrđenje Kuzum je porušeno od strane Huna, a ovo područje zatim dolazi pod vlast Ostrogota (5. vek), Gepida (5-6. vek), Langobarda (6. vek), Vizantije (koja u 6. veku obnavlja utvrđenje Kuzum i daje mu ime Petrikon), Avara (6-8. vek) i Franaka (8. vek).

Sredinom 6. veka, područje naseljavaju Sloveni. U 9. veku, tvrđava Petrikon (ili na slovenskim jezicima - Petrik) ulazi u sastav Bugarskog carstva, a u 11. veku njom vlada sremski vojvoda Sermon, čiji su zlatnici u 19. veku pronađeni u jednom petrovaradinskom vinogradu. Pošto je Bugarska poražena od Vizantije a Sermon ubijen, tvrđava ponovo postaje deo Vizantije, da bi, posle borbi Vizantinaca i Mađara, krajem 12. veka, ušla u sastav srednjovekovne Kraljevine Ugarske. Na području Bačke, ugarska vlast se ustaljuje nešto ranije, tokom 10. veka.

Naselje Bistrica (Bistritz) na području današnjeg Novog Sada, ucrtano na mapi flamanskog kartografa Gerharda Merkatora iz 16. veka

Tokom ugarske vladavine, na području današnjeg Novog Sada nalazilo se nekoliko naselja, koja se u istorijskim dokumentima pominju od 13. veka. Prema istorijskom dokumentu iz 1237. godine (povelja ugarskog kralja Bele IV), pored Petrovaradina (Pétervárad) i Sremske Kamenice (villa Camanch) na sremskoj strani Dunava, postojalo je i nekoliko naselja na bačkoj strani: Vašaroš-Varad (poznat i kao Peturvarad, Stari Petrovaradin i Varadinci), Mrtvaljoš (poznat i kao Mortaljoš - Mortályos), Sent Marton (Ke Sent Marton), Bakša (poznato i kao Bakšić, Bačić, Bakšafalva i Bačka - Bachka), Sajlovo I i Sajlovo II (poznata i pod imenima Gornji i Donji Zajol - Zoyl, Sajol i Isailovo), Bivalo (poznat i kao Bivaljoš i Bivološ - Bywolos), Rivica i Čenej (poznat i kao Čeme - Cheme ili Chemey). Petrovaradin se u ovo doba prvi put spominje pod današnjim imenom, iako je ono u osnovi evoluiralo od prvobitnog vizantijskog imena Petrikon. U kasnijem periodu (16. vek), na ovom području se pominju još dva naselja - Bistrica (Bistritz) i Kamendin (poznat i kao Kemind - Keménd). Slovensko naselje Bistrica pominje se na više karata koje datiraju iz 16. i 17. veka, a nalazilo se prekoputa Petrovaradinske tvrđave, na području današnjeg Novog Sada, dok se naselje Kamendin nalazilo u široj okolini današnjeg grada. Bivaljoš je bio veliko naselje slovenskog življa koje datira iz perioda seobe naroda (5-6. vek).

Između 1526. i 1687. godine, ovo područje je u sastavu Osmanskog carstva. Tokom osmanske uprave, neka od naselja na bačkoj strani Dunava su iščezla, dok su druga nastavila da postoje i bila su nastanjena Srbima. Po poreskom spisku iz 1522. godine, među stanovnicima ovih naselja na bačkoj strani Dunava srećemo kako mađarska, tako i slovenska imena (Božo, Radovan, Radonja, itd), da bi po turskim podacima iz 1590. godine na ovom području bilo zabeleženo 105 kuća koje plaćaju porez i to isključivo srpskih. Pošto se zna da je bilo i Srba koji nisu plaćali porez (ukoliko su recimo bili u turskoj službi), onda je broj stanovnika ovih naselja sigurno bio veći.

U vreme Osmanske uprave poznat pod imenom Varadin, Petrovaradin je bio sedište nahije u okviru Sremskog sandžaka. Podgrađe tvrđave imalo je oko 200 kuća, tu se nalazila Sulejman-hanova džamija, a postojale su i dve manje džamije, Hadži-Ibrahimova i Huseinova. Pored dve turske mahale, u sastavu grada nalazila se i hrišćanska četvrt sa 35 kuća, naseljenih isključivo Srbima. Od praistorije pa sve do kraja 17. veka, centar urbanog života na području današnjeg grada nalazio se na sremskoj strani Dunava, na prostoru današnjeg Petrovaradina, koji je svojim značajem uvek zasenjivao naselja na bačkoj strani. Osnivanjem Racke varoši, potonjeg Novog Sada, središte lokalnog urbanog života će se tokom 18. veka definitivno pomeriti na bačku obalu Dunava.

Osnivanje i razvoj Novog Sada

Petrovaradinska tvrđava 1693. godine

Bitka kod Petrovaradina, slika Jana Pitera van Bredela

Petrovaradin je ostao u osmanskom posedu sve do Velikog bečkog rata (1683-1699. godine), kada ga osvajaju Austrijanci (Habzburzi). Pokušavajući da povrate izgubljenu tvđavu, Turci započinju nekoliko pohoda, ali doživljavaju strahovite poraze u bici kod Slankamena (1691. godine) i bici kod Sente (1697. godine), a usled loših vremenskih prilika napuštaju opsadu Petrovaradina 1694. godine. U nastojanju da izmeni odluke Karlovačkog mira, Osmansko carstvo preduzima novi pohod na Austriju. Bitka između Austrijanaca i Turaka se odigrala kod Petrovaradina početkom avgusta 1716. godine, a okončala se velikim turskim porazom, posle čega Osmansko carstvo definitivno nestaje sa ovih prostora. Mnogi potesi u okolini Petrovaradina i danas nose nazive koji datiraju iz turskog perioda: Vezirac, Alibegovac, Mišeluk, Tekije, itd.

Na početku habzburške vladavine krajem 17. veka, građanima pravoslavne veroispovesti bilo je zabranjeno da stanuju u Petrovaradinu. Srbi su, zbog toga, 1694. godine osnovali novo naselje na levoj obali Dunava, a iz ovog naselja će se, vremenom, razviti i današlji Novi Sad. Najstarije ime naselja na levoj obali Dunava bilo je Racka varoš (Ratzen Stad), a korišćen je i naziv Petrovaradinski Šanac (Peterwardeiner Schantz). Prvobitni stanovnici naselja bili su ogromnom većinom Srbi, ali i Nemci, Jevreji, Mađari, Jermeni, Bugari, Cincari i Grci, o čijem prisustvu govore mnogi arhitektonski i kulturni spomenici. Od 1702. godine, naselje je u sastavu Habzburške vojne granice, a 1708. godine postaje sedište Bačkog vladike i glavno mesto bačkog dela podunavske vojne granice.

1718. godine, stanovnici srpskog sela Almaš (nalazilo se između Temerina i Srbobrana) preseljeni su u Racku varoš (u današnji Almaški kraj), čime se stanovništvo varoši naglo umnožilo. Prema podacima iz 1720. godine, u Rackoj varoši je bilo 112 srpskih, 14 nemačkih i 5 mađarskih domova. Racka varoš u to vreme postaje "komorska varoš", sa začecima urbanih odlika, a budući da se nalazio u sastavu vojne granice, grad je po stanovništvu bio podeljen na vojni i civilni deo. Grad je zvanično dobio ime Novi Sad (Neoplanta na latinskom jeziku) 1748. godine, kada je postao slobodan kraljevski grad.

Carica Marija Terezija je tim povodom 1. februara 1748. izdala edikt koji glasi:

Mi, Marija Terezija, Božjom milošću carica rimska a kraljica Ugarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, Galicije, Lodomerije itd. itd. dajemo glasom ovoga pismena na znanje svakome, koga se tiče [...] da taj toliko puta spominjani naš Petrovaradinski kameralni grad, koji leži na drugoj strani Dunava u bačkoj županiji na zemljištu Sajlovo, silom naše kraljevske moći i ugleda iz ranije navedenih razloga [...] učinimo svojim slobodnim kraljevskim gradom i da ga uvrstimo, primimo i upišemo u broj, krug i red ostalih naših slobodnih kraljevskih gradova naše kraljevine Ugarske tako i naših naslednih zemalja, ukidajući mu dosadašnje ime Petrovaradinski Šanac, nađosmo za dobro da se ubuduće zove i da mu naslov bude Neoplanta, mađarski Uj-Videgh, nemački pak Ney-Satz, srpski Novi Sad i bugarski Mlada Loza.

Tokom većeg dela 18. i 19. veka Novi Sad je bio središte kulturnog, političkog i društvenog života celokupnog srpskog naroda, koji tada nije imao sopstvenu državu, a prema podacima iz prve polovine 19. veka, ovo je bio i najveći grad nastanjen Srbima (Oko 1820. godine Novi Sad je imao oko 20.000 stanovnika, od kojih su oko dve trećine bili Srbi, a današnji najveći srpski grad, Beograd, nije dostigao približan broj stanovnika pre 1853. godine). Zbog svog kulturnog i političkog uticaja, Novi Sad je postao poznat kao Srpska Atina. Prema podacima iz 1843. godine, u Novom Sadu je bilo 17.332 stanovnika, od čega 9.675 pravoslavnih, 5.724 katolika, 1.032 protestantanata, 727 Jevreja i 30 vernika Jermenske crkve. Najveća etnička grupa u gradu u ovom periodu bili su bili Srbi, a druga po brojnosti Nemci.

Novi Sad i Petrovaradinska tvrđava u prvoj polovini 19. veka

Tokom Revolucije iz 1848/49. godine, Novi Sad se nalazio u sastavu proklamovane Srpske Vojvodine, srpske autonomne oblasti u okviru Habzburške monarhije. Iako je igrao značajnu ulogu u početku srpskog pokreta, grad je bio ugrožen od strane mađarske vojske stacionirane na Petrovaradinskoj tvrđavi, koja je već u toku juna 1848. okrenula topove prema Novom Sadu. Kada je, u toku likvidacije mađarskog ustanka, 11. juna 1849. ban Josip Jelačić sa svojim trupama stigao u grad i sutradan (12. juna) otvorio iz topova vatru na tvrđavu, mađarska vojska mu je uzvratila daleko većom merom, bombardujući kuće u gradu. Ban Jelačić tada naredi povlačenje, misleći da će time od grada ukloniti opasnost, ali se potom mađarski vojnici sa tvrđave spuštiše u grad i počeše pljačkati, paliti i ubijati. Novi Sad je bio razoren, izgubio je većinu svog stanovništva, a srušeno je 2/3 zgrada. Prema podacima iz 1850. godine, u gradu je bilo samo 7.182 stanovnika, što nije ni polovina predratnog broja od 17.332 zabeleženog 1843.

Između 1849. i 1860. godine Novi Sad je bio u sastavu zasebne austrijske pokrajine Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, a nakon ukidanja te administrativne jedinice, grad je uključen u sastav Bačko-bodroške županije u okviru Habzburške Ugarske. Posle Austro-ugarske nagodbe iz 1867. godine i transformacije Habzburške monarhije u Austro-Ugarsku, politika mađarizacije ugarske vlade je značajno izmenila demografsku strukturu grada, odnosno, od pretežno srpskog Novi Sad je dobio etnički mešovit karakter. U političkoj i kulturnoj sferi, Novi Sad je zadržao svoju staru ulogu i znatno je prednjačio, ne samo ispred vojvođanskih, već i ispred drugih srpskih i jugoslovenskih gradova. 1863. godine u Novom Sadu je izlazilo 9 srpskih listova, dok je u Beogradu tada izlazilo 4, a u Zagrebu 6 listova. Matica srpska se preselila iz Budimpešte u Novi Sad 1864. godine, a nešto ranije (1861. godine) u gradu je osnovano i Srpsko narodno pozorište. 1865. godine ponovo se formira srpska gimnazija sa višim razredima.

Period nakon Prvog svetskog rata

Novi Sad 1920. godine

Austrougarska monarhija se pri završetku Prvog svetskog rata krajem oktobra 1918. godine raspala, a 3. novembra i kapitulirala. U Novom Sadu je obrazovan je privremeni Srpski narodni odbor sa zadatkom da u interregnumu preuzme prerogative vlasti i obezbedi red do uspostavljanja redovnog poretka. 2. novembra članovi Srpskog narodnog odbora su se dogovorili da se organizuje narodna straža, a istog dana na ulicama se pojavilo obnovljeno socijaldemokratsko glasilo "Sloboda", koje je najavilo nacionalno oslobođenje srpskog naroda u Vojvodini. Srpski narodni odbor uputio je ultimatum komandantu nemačkih trupa da 8. novembra, najkasnije do šest časova ujutru, njegovi vojnici napuste grad. Po izlasku i poslednjeg neprijateljskog vojnika, srpske straže su zauzele sve važne punktove u gradu, a u noći između 8. i 9. novembra mandatori Srpskog narodnog odbora su i zvanično preuzeli vlast u Novom Sadu od mađarskog Magistrata. Na sednici je, pola sata pre ponoći, vlast prešla u srpske ruke, tako da su novosadski Srbi faktički sami sebe oslobodili dan pre ulaska srpske vojske u Novi Sad 9. novembra. Kada je javljeno da srpska vojska dolazi u Novi Sad, u susret joj je pošlo u toku prepodneva oko 400 konjanika, koji su bili u narodnim odelima, a nosili su srpski barjak. Na mostu je u ime Novosađana prvi pozdravio srpske vojnike ugledni građanin Sava Stojković, član Upravnog odbora Matice srpske. On je okićenu srpsku zastavu predao majoru Vojislavu Bugarskom kao komandantu jedinice srpske vojske koja je imala čast da oslobodi Novi Sad.

Posle sprovedenih izbora po svim vojvođanskim mestima (od 18. do 24. novembra), u Novom Sadu se 25. novembra 1918. godine sastala Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje, koja zvanično proglašava otcepljenje ovih regiona od Ugarske i njihovo prisajedinjenje Srbiji, a na istoj skupštini formira se i pokrajinska vlada (Narodna uprava) Banata, Bačke i Baranje sa sedištem u Novom Sadu. 1. decembra 1918. godine, proglašeno je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a Novi Sad ulazi u tu novu državu kao sastavni deo Kraljevine Srbije. Iako je do 1918. godine imao ulogu kulturnog i političkog centra Srba, Novi Sad do tada nije bio administrativni centar neke upravne teritorije ili pokrajine, što se ulaskom u novu državu menja: od 1918. do 1919. godine, Novi Sad je administrativni centar pokrajine Banat, Bačka i Baranja, a takođe (sve do 1922. godine) i administrativni centar Novosadske županije, koja je obuhvatala Bačku i Baranju, zatim je (od 1922. do 1929. godine) administrativni centar Bačke oblasti, koja je obuhvatala zapadne delove Bačke i Baranju, da bi 1929. godine postao administrativni centar Dunavske banovine, jedne od pokrajina Kraljevine Jugoslavije. Po popisu iz 1921. godine, Novi Sad je imao 39.122 stanovnika, od kojih je 16.293 govorilo srpski, 12.991 mađarski, 6.373 nemački i 1.117 slovački.

Spomenik žrtvama racije i Petrovaradinska tvrđava

Posle Aprilskog rata 1941. godine, Kraljevinu Jugoslaviju su okupirale i podelile Sile osovine. Novi Sad, kao i cela Bačka, anektiran je od strane Hortijeve Mađarske, dok je Srem sa Petrovaradinom pripojen Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Tokom četvorogodišnje okupacije (od 1941. do 1944. godine), okupatori su počinili brojne zločine (hapšenja, ubijanja, paljenja, streljanja, maltretiranja) nad srpskim i jevrejskim stanovništvom grada, a jedan od poznatijih masovnih zločina je Novosadska racija sprovedena januara 1942. godine, u kojoj su, samo u tri dana (21. januar - 23. januar), mađarski fašisti ubili i pod dunavski led bacili 1.246 Novosađana (po drugim podacima 1.426), po nacionalnosti 809 Jevreja, 375 Srba, 18 Mađara, 15 Rusa i 2 Rusina, a po polnoj i starosnoj strukturi 489 muškaraca, 415 žena, 177 starih osoba i 165 dece. Jedan od poslednjih zločina okupatora u Novom Sadu bilo je i masovno odvođenje Jevreja, čitavih porodica, od dece do staraca, u nemačke logore 1944. godine. Tokom celog rata, fašisti su ukupno ubili oko 5.000 Novosađana, a mnogi drugi su raseljeni.

U Novom Sadu je, tokom celog rata, delovao pokret otpora i oslobodilački pokret pod vođstvom Komunističke Partije Jugoslavije. U gradu se nalazilo sedište okružnog komiteta Komunističke Partije Jugoslavije, koji je u okviru narodnooslobodilačkog pokreta bio deo Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu. U narodnooslobodilačkoj borbi, u partizanskim odredima i vojvođanskim brigadama, neposredno je učestvovalo 2.365 Novosađana, pripadnika svih nacionalnosti, (Srba, Mađara, Slovaka i ostalih). 22. oktobra 1944. godine, ugrožen nadiranjem Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske, okupator je napustio Novi Sad, a 23. oktobra grad su oslobodile partizanske jedinice iz Srema i Bačke, čime se Novi Sad ponovo našao u okviru nove socijalističke Jugoslavije. Tokom vojne uprave (17. oktobar 1944. - 27. januar 1945.), nove jugoslovenske vojne vlasti su likvidirale jedan broj građana srpske, mađarske i nemačke narodnosti, koji su optuženi za kolaboraciju sa mađarskim fašistima ili su smatrani neprijateljima novog državnog poretka. Godine 1975. grad je odlikovan Ordenom narodnog heroja i proglašen za grad-heroj.

Od 1945. godine Novi Sad je glavni grad Autonomne Pokrajine Vojvodine. Na zasedanju u Novom Sadu 30. i 31. jula 1945. godine, Skupština izaslanika naroda Vojvodine donosi predlog da se Vojvodina priključi federalnoj Srbiji, što je na Trećem zasedanju AVNOJ-a od 10. avgusta 1945. godine jednoglasno prihvaćeno, a 1. septembra 1945. godine Predsedništvo Narodne skupštine Srbije donelo je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine, u okviru Narodne Republike Srbije i socijalističke Jugoslavije.

Istorijski razvoj Novog Sada

U posleratnom periodu, grad je prošao kroz brzu industrijalizaciju, a njegovo stanovništvo se do kraja 20. veka znatno uvećalo. Pored starih srednjih škola, i novih, koje su se u toku vremena specijalizovale i znatno povećale broj đaka, Novi Sad dobija i više škole. Prvo je to viša pedagoška škola (osnovana 1946. godine), a zatim Filozofski i Poljoprivredni fakultet (1954.), da bi 1960. godine najzad bio osnovan i ceo samostalan Univerzitet, u čijem su sastavu devet fakulteta i još nekoliko viših škola. 1980. godine počinje da deluje i novoosnovana Vojvođanska akademija nauka i umetnosti. Između 1980. i 1989. godine, grad Novi Sad je bio podeljen na 7 gradskih opština: Stari Grad, Podunavlje, Liman, Slavija, Petrovaradin, Detelinara i Sremski Karlovci. Godine 1989. šest gradskih opština je spojeno u jedinstvenu opštinu Novi Sad, dok je opština Sremski Karlovci izdvojena iz sastava grada i postala posebna administrativna jedinica.

6. oktobra 1988. godine, u Novom Sadu su organizovanivane demonstracije pod čijim je pritiskom srušena tadašnja vojvođanska vlada. Po prosutom jogurtu koji je deljen demonstrantima, a ovi ga bacali na neke funkcionere Vojvodine, ovaj događaj je ostao poznat kao "jogurt revolucija". Cilj ovih demonstracija bio je rušenje tadašnjeg autonomnog statusa Vojvodine, koji je pokrajina imala po ustavu iz 1974. godine.

Zgrada Televizije Novi Sad, srušena u bombardovanju 1999.

Posle raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, odvajanja Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije i formiranja nove Savezne Republike Jugoslavije 1992. godine, Novi Sad iznenada postaje drugi po veličini grad u trećoj Jugoslaviji, što mu daje dodatni zamajac u razvoju, iako je to doba bilo veoma krizno i turbulentno. Grad je pretrpeo veliku štetu tokom NATO bombardovanja SRJ 1999. godine, tokom kojeg je ostao bez sva tri mosta preko Dunava. Stambene zone su nekoliko puta gađane avio-bombama i projektilima, dok je novosadska rafinerija bombardovana gotovo svakodnevno, što je izazvalo veliko zagađenje životne sredine i ekološku štetu. 2003. godine, SR Jugoslavija se transformisala u Državnu zajednicu Srbije i Crne Gore, da bi se njenom podelom, 2006. godine, Novi Sad našao u sastavu samostalne Srbije.

Stanovništvo

Živa gradska promenada - Zmaj Jovina ulica.

Područje Novog Sada je kroz istoriju bilo privlačno za naseljavanje zbog svog povoljnog geografskog položaja. Porast stanovništva u gradu beleži se kroz ceo posleratni period, pri čemu je u pojedinim razdobljima on bio veoma intezivan. Na ovaj porast je znatnije uticao mehanički priliv nego prirodni priraštaj. Najintezivniji demografski rast Novi Sad je ostvario u periodu 1961-1971. godine kada je ostvaren porast stanovništva za oko 37%. Najveći deo doseljenog stanovništva grada potiče sa područja Vojvodine (56,2%), a zatim i sa područja Bosne i Hercegovine (15,3%) i Centralne Srbije (11,7%).

Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, na opštinskom području Grada Novog Sada živelo je 299.294 stanovnika (od toga 156.328 punoletnih lica), a prosečna starost stanovništva iznosila je 39,8 godina (38,3 kod muškaraca i 41,2 kod žena). Na ovom području ima 72.513 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,63. Uže gradsko jezgro Novog Sada (bez Petrovaradina i Sremske Kamenice) ima 191.405 stanovnika, dok zajedno sa ovim naseljima, broj stanovnika u urbanom delu Novog Sada iznosi 216.583. Sam grad, kao i većina okolnih naselja, pretežno su nastanjeni Srbima, sa izuzetkom naselja Kisač u kojem većinu stanovništva čine Slovaci. Prema podacima sa sajta JKP "Informatika" iz 2010. godine, opštinsko područje Grada Novog Sada ima 467.261 stanovnika, dok urbani deo grada (sa Petrovaradinom i Sremskom Kamenicom) ima 412.157 stanovnika.

Prema popisu iz 2002. godine, na opštinskom području Grada Novog Sada zabeležene su sledeće brojnije etničke grupe: Srbi (75,50%), Mađari (5,24%), Jugosloveni (3,17%), Slovaci (2,41%), Hrvati (2,09%), Crnogorci (1,68%) i ostali. Na užem području Novog Sada (bez Petrovaradina i Sremske Kamenice) bilo je 2002. godine 73,91% Srba, 6,03% Mađara, 3,69% Jugoslovena, 2,23% Crnogoraca, 1,84% Hrvata, itd.

Etnički sastav 1921.

Srbi	Mađari	Nemci	Јevreјi	Slovaci	Rusi	Slovenci
16.071	13.065	6.486	2.663	1.294	672	613

Područјe Novog Sada јe kroz istoriјu bilo privlačno za naseljavanje zbog svog povoljnog geografskog položaјa. Porast stanovništva u gradu beleži se kroz ceo posleratni period, pri čemu јe u poјedinim razdobljima on bio veoma intenzivan. Na ovaј porast јe znatniјe uticao mehanički priliv nego prirodni priraštaј. Naјintenzivniјi demografski rast Novi Sad јe ostvario u periodu 1961—1971. godine kada јe ostvaren porast stanovništva za oko 37 %. Naјveći deo doseljenog stanovništva grada potiče sa područјa Voјvodine (56,2 %), a zatim i sa područјa Bosne i Hercegovine (15,3 %) i centralne Srbiјe (11,7 %).

Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, na opštinskom područјu Grada Novog Sada živelo јe 299.294 stanovnika (od toga 156.328 punoletnih lica), a prosečna starost stanovništva iznosila јe 39,8 godina (38,3 kod muškaraca i 41,2 kod žena). Na ovom područјu ima 72.513 domaćinstava, a prosečan broј članova po domaćinstvu јe 2,63. Uže gradsko јezgro Novog Sada (bez Petrovaradina i Sremske Kamenice) ima 191.405 stanovnika, dok zaјedno sa ovim naseljima, broј stanovnika u urbanom delu Novog Sada iznosi 216.583. Sam grad, kao i većina okolnih naselja, pretežno su nastanjeni Srbima, sa izuzetkom naselja Kisač u koјem većinu stanovništva čine Slovaci. Prema podacima sa saјta ЈKP „Informatika” iz 2022. godine, administrativno područјe Grada Novog Sada ima 408.076 stanovnika, dok uže gradsko područјe — koјe uključuјe naseljena mesta Novi Sad, Petrovaradin i Sremsku Kamenicu — broјi 320.588 stanovnika.

Prema popisu iz 2002. godine, na opštinskom područјu Grada Novog Sada zabeležene su sledeće broјniјe etničke grupe: Srbi (75,50 %), Mađari (5,24 %), Јugosloveni (3,17 %), Slovaci (2,41 %), Hrvati (2,09 %), Crnogorci (1,68 %) i ostali. Na užem područјu Novog Sada (bez Petrovaradina i Sremske Kamenice) bilo јe 2002. godine 73,91 % Srba, 6,03 % Mađara, 3,69 % Јugoslovena, 2,23 % Crnogoraca, 1,84 % Hrvata, itd.

Demografske statistike
Demografija Godina Stanovnika 1948. 69431 1953. 76752 1961. 102469 1971. 141375 1981. 170020 1991. 179626 177266 2002. 195110 191405

Etnički sastav prema popisu iz 2011.
Srbi			197058	78.68%
Mađari			9735	3.88%
Hrvati			3295	1.31%
Romi			3172	1.26%
Crnogorci			3001	1.19%
Јugosloveni			1878	0.75%
Slovaci			1780	0.71%
Rusini			1721	0.68%
Makedonci			892	0.35%
Muslimani			870	0.34%
Rumuni			772	0.30%
Goranci			568	0.22%
Nemci			348	0.13%
Slovenci			335	0.13%
Ukraјinci			301	0.12%
Albanci			291	0.11%
Rusi			267	0.10%
Bunjevci			242	0.09%
Bošnjaci			126	0.05%
Bugari			121	0.04%
Vlasi			11	0.00%
Ostali			1576	0.63%
Regionalna pripadnost			8257	3.29%
Neizjašnjeni			12562	5.01%
Nepoznato			1260	0.50%
Ukupno: 250.439

Stanovništvo prema polu i starosti

	m			ž
?	214			270
80+	1211			2344
75-79	2081			3646
70-74	3351			4793
65-69	4866			5883
60-64	4955			6339
55-59	4536			5696
50-54	7083			8519
45-49	7348			8892
40-44	6183			7376
35-39	6239			6884
30-34	6468			7115
25-29	6776			7592
20-24	7043			7269
15-19	6281			6235
10-14	5093			4933
5-9	4778			4444
0-4	4469			4200
prosek	38.3			41.2

Домаћинства

Број домаћинстава по пописима од 1948-2002. Година пописа 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. Број домаћинстава 25888 27082 37281 50168 61989 65087 72513

Домаћинства по броју чланова по попису од 2002. Број чланова 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 и више Просечан број чланова Број домаћинстава 17716 19038 15566 15170 3581 996 279 85 33 49 2.63

Становништво старо 15 и више година према брачном стању и полу

Пол	Укупно	Неожењен/ Неудата	Ожењен/ Удата	Удовац/ Удовица	Разведен/ Разведена	Непознато
Мушки	74635	24012	44620	2740	3179	84
Женски	88853	22920	45482	13265	7080	106

Становништво према делатности коју обавља

Пол	Укупно	Пољопривреда, лов и шумарство	Рибарство	Вађење руде и камена	Прерађивачка индустрија	Производња и снабдевање...	Грађевинарство	Трговина	Хотели и ресторани	Саобраћај, складиштење и везе
Мушки	35808	708	24	583	7718	929	2625	7046	1025	3038
Женски	35246	485	11	330	5167	406	868	7090	1129	1318
Оба	71054	1193	35	913	12885	1335	3493	14136	2154	4356
Пол	Финансијско посредовање	Некретнине	Државна управа и одбрана	Образовање	Здравствени и социјални рад	Остале услужне активности	Приватна домаћинства	Екстериторијалне организације и тела	Непознато
Мушки	915	2330	2432	1742	1553	2473	5	1	661
Женски	1990	2378	2207	3869	5097	2432	45	4	420
Оба	2905	4708	4639	5611	6650	4905	50	5	1081

Političko i administrativno uređenje

Vidi takođe: Gradonačelnik Novog Sada

thumb

Novi Sad ima status grada i sastoji se iz dve gradske opštine: Gradske opštine Novi Sad sa sedištem u Novom Sadu (koja obuhvata bački deo Novog Sada sa okolnim naseljima) i Gradske opštine Petrovaradin sa sedištem u Petrovaradinu (koja obuhvata sremski deo Novog Sada sa okolnim naseljima). Sedište gradske uprave Grada Novog Sada je u Novom Sadu.

Organi vlasti u Gradu Novom Sadu su Skupština Grada Novog Sada, Gradonačelnik, Gradsko veće, Gradska uprava i nezavisna regulatorna tela.

• Gradonačelnik Novog Sada od 2008. godine je Igor Pavličić.
• Predsednik Skupštine Grada Novog Sada od 2008. godine je Aleksandar Jovanović.
• Od 2008. godine skupštinsku većinu u gradskoj skupštini u Gradu Novom Sadu formiraju sledeće političke partije i koalicije: Za evropski Novi Sad (Demokratska stranka i G17 plus), Zajedno za Vojvodinu (Liga socijaldemokrata Vojvodine), SPO i Mađarska koalicija.

Gradske četvrti i prigradska naselja

Gradske četvrti

Gradske četvrti Novog Sada

Mesne zajednice Novog Sada

Pored najužeg gradskog područja Novog Sada na levoj obali Dunava, urbanom području grada takođe pripadaju i Petrovaradin i Sremska Kamenica na desnoj dunavskoj obali, koji sa ostatkom grada na levoj obali reke čine jedinstvenu celinu.

Najstarije gradske četvrti Novog Sada su Stari grad i Podbara (Almaški kraj). Do polovine 19. veka, širenjem grada prema zapadu, nastaju Rotkvarija, Salajka i Grbavica. U starije delove Novog Sada spadaju i nekadašnja posebna naselja Mišeluk, Sremska Kamenica, Tatarsko brdo, Petrovaradin i Klisa, koja su danas deo urbanog područja grada. Do polovine 20. veka nastaju gradske četvrti Banatić, Sajmište, Adamovićevo Naselje, Telep, Stara Detelinara, Liman 1, Vidovdansko Naselje, Slana Bara, Mali Beograd, Stari Šangaj, itd.

Limani 2, 3 i 4, Satelit, Novo Naselje, Nova Detelinara, Avijatičarsko naselje i Adice nastali su u vreme socijalizma, uglavnom planskom izgradnjom. Izuzetak čini naselje Adice, koje je nastalo kao neplansko prigradsko naselje, koje se kasnije spojilo sa Novim Sadom. Na Limanima, Novom Naselju i Detelinari izgrađene su moderne zgrade i široki bulevari, a ovo su ujedno i tri najveća novosadska naselja po broju stanovnika. Ova naselja su izgrađena zbog velikog priliva stanovništva posle Drugog svetskog rata, na područjima nekadašnjih šuma i poljana. Mnoge stare kuće u gradskom centru, na Roktvariji i okolini današnjeg Bulevara oslobođenja srušene su tokom 1950-ih i 1960-ih, da bi bile zamenjene višespratnicama. Grad je doživeo novi građevinski bum krajem 20. i početkom 21. veka, a neke starije gradske čevrti, poput Grbavice, Stare Detelinare ili Telepa, potpuno su promenile svoju fizionomiju.

Novi Sad i sat na Petrovaradinskoj tvrđavi.

Najnovije gradske četvrti sa novoizgrađenim porodičnim kućama uglavnom su smeštene na obodu grada i u velikoj meri su nastanjene stanovništvom koje je izbeglo sa bivših jugoslovenskih prostora zahvaćenih ratom. U te nove gradske četvrti spadaju Veternička Rampa, Sajlovo, Veliki Rit, Gornje Livade, itd. U toku je i planska izgradnja višespratnica za kolektivno stanovanje na Jugovićevu, a urbanističkim planovima je predviđena i na području Mišeluka. Širenje stambenih zona karakteristično je i za sremsku obalu Dunava, gde su u okolini istorijskih gradskih jezgara Petrovaradina i Sremske Kamenice tokom vremena nastala nova stambena naselja - Ribnjak, Sadovi, Bukovački Plato, Alibegovac, Tatarsko Brdo, Čardak, Bocke, Staroiriški Put, Paragovo, Popovica, Glavica, Artinjeva, itd.

Prigradska naselja

Mapa opštinskog područja Grada Novog Sada

  Gradska opština Novi Sad

  Gradska opština Petrovaradin

  Uže gradsko jezgro

Mapa opštinskog područja Grada Novog Sada

U 13 prigradskih naselja na opštinskom području Grada Novog Sada živi 86.842 stanovnika (23,7% od ukupnog broja stanovnika grada). Najveća prigradska naselja su (sa prikazanim brojem stanovnika sa popisa iz 2011): Veternik (17.454), Futog (18.269) i Kać (11.612). Futog ima status samostalnog gradskog naselja, dok ostala prigradska naselja Novog Sada nemaju izraženijih gradskih funkcija. Zbog povećanja broja stanovnika i širenja stambenih zona, neka prigradska naselja kao što su Veternik, Futog, Ledinci, Stari Ledinci i Bukovac, tokom vremena su se fizički spojila sa Novim Sadom i sa njim čine jedinstvenu anglomeraciju.

Novom Sadu gravitiraju i stanovnici južnobačkog i delimično sremskog okruga, posebno žitelji susednih opština Beočin, Sremski Karlovci, Temerin i Bački Petrovac. Stanovnici ovih opština, u kojima živi oko 68.000 stanovnika, svakodnevno dolaze u Novi Sad, sa kojim su povezani redovnim prigradskim autobuskim linijama.

Broj.	Ime	Status	Gradska opština	Stanovništvo (popis 2002.)	Stanovništvo (gradski registar 2010.)
1	Begeč	selo	Novi Sad	3.335	3.535
2	Budisava	selo	Novi Sad	3.825	4.010
3	Bukovac	selo	Petrovaradin	3.585	4.109
4	Veternik	selo	Novi Sad	18.626	16.942
5	Kać	selo	Novi Sad	11.166	12.575
6	Kisač	selo	Novi Sad	5.471	5.576
7	Kovilj	selo	Novi Sad	5.599	5.659
8	Ledinci	selo	Petrovaradin	1.641	1.883
9	Rumenka	selo	Novi Sad	5.729	6.596
10	Stari Ledinci	selo	Petrovaradin	823	984
11	Stepanovićevo	selo	Novi Sad	2.214	2.222
12	Futog	gradsko naselje	Novi Sad	18.582	20.607
13	Čenej	selo	Novi Sad	2.115	2.144

Kultura

Nova zgrada Srpskog narodnog pozorišta

Zgrada Matice srpske

Novi Sad je kulturni centar Vojvodine i jedan od najznačajnijih kulturnih centara Republike Srbije, a 2022. biće Evropska metropola kulture. Još u vreme osmanske uprave Balkanom i Panonskom nizijom (16-17. vek), okolina Novog Sada je predstavljala značajno kulturno središte srpskog naroda. Tu se na bačkoj strani Dunava nalazio manastir Kovilj, dok su se na sremskoj strani nalazili fruškogorski manastiri i grad Sremski Karlovci, koji je polovinom 16. veka bio najveći srpski grad u Osmanskom carstvu.

Tokom habzburške uprave u 18. i 19. veku, Novi Sad je bio centar srpske kulture, politike i društvenog života, zbog čega je dobio nadimak Srpska Atina. Srpsko narodno pozorište, najstarije profesionalno pozorište među Južnim Slovenima, osnovano je u Novom Sadu 1861. godine, dok je sedište Matice srpske, značajne kulturno-naučne ustanove srpskog naroda, preseljeno iz Pešte u Novi Sad 1864. godine. U 19. i početkom 20. veka, veliki broj srpskih književnika, pesnika i pravnika živeo je ili radio u Novom Sadu, a među njima su bili Đura Daničić, Đura Jakšić, Jovan Jovanović Zmaj, Svetozar Miletić, Laza Kostić, Đorđe Natošević, Kosta Trifković, Vuk Stefanović Karadžić, itd.

Danas je Novi Sad drugi po značaju kulturni centar Srbije (posle Beograda), a gradske vlasti pokušavaju da učine grad privlačnijim organizovanjem brojnih kulturnih manifestacija i muzičkih koncerata. Od 2000. godine se u gradu održava muzički festival EXIT, najveći letnji muzički festival u Srbiji i regionu. U Novom Sadu se održava i jedini festival alternativnog i novog pozorišta u Srbiji - INFANT, zatim Zmajeve dečje igre - najpoznatiji festival dečje književnosti, Dani Brazila - Novosadski Samba Karneval, Sterijino pozorje, Novosadski džez festival, Međunarodni novosadski književni festival i mnogi drugi.

Sinagoga

Pored Srpskog narodnog pozorišta, druga poznatija pozorišta u gradu su Pozorište mladih i Novosadsko pozorište. U Novosadskoj sinagogi se takođe održavaju brojni kulturni događaji. Druge značajne kulturne ustanove u gradu su ogranak Srpske akademije nauka i umetnosti, Vojvođanska akademija nauka i umetnosti, biblioteka Matice srpske sa oko 3.000.000 publikacija, Gradska biblioteka u Novom Sadu, Istorijski arhiv u Novom Sadu, Arhiv Vojvodine (koji čuva mnoge istorijske dokumente sa područja Vojvodine koji datiraju u prošlost do 1565. godine), Kulturni centar Novog Sada (koji organizuje značajne manifestacije i predstavlja aktuelnu kulturu), Azbukum (centar za srpski jezik i kulturu), itd. U Novom Sadu se nalaze i najznačajnija umetnička udruženja Vojvodine: Društvo književnika Vojvodine, Udruženje likovnih umetnika Vojvodine i druga.

Muzeji i galerije

Zgrada Spomen-zbirke Pavla Beljanskog u Novom Sadu

U gradu se nalazi nekoliko muzeja i brojne privatne ili javne galerije. Najpoznatiji muzej je Muzej Vojvodine, koji je osnovala Matica srpska 1847. godine, u kojem se nalazi trajna kolekcija koja predstavlja srpsku kulturu i život u Vojvodini tokom istorije. Muzej Novog Sada na Petrovaradinskoj tvrđavi ima stalnu kolekciju vezanu za istoriju tvrđave.

Galerija Matice srpske je najveća i najcenjenija galerija u Novom Sadu, a podeljena je na dve zasebne galerije koje se nalaze u centru grada. Tu su još i Galerija likovne umetnosti - Poklon zbirka Rajka Mamuzića i Spomen-zbirka Pavla Beljanskog - jedna od najvećih kolekcija srpske umetnosti 20. veka (od 1900-ih do 1970-ih).

Obrazovanje

Gimmnazija Jovan Jovanović Zmaj

Grad Novi Sad je univerzitetski grad sa državnim univerzitetom i mnogim privatnim fakultetima i visokim školama, kao što su univerzitet Edukons u Sremskoj Kamenici, Novosadski otvoreni univerzitet, Protestantski teološki fakultet, itd. Pored institucija visokog obrazovanja, na teritoriji Novog Sada se nalaze i 52 državne osnovne i srednje škole.

Najveća obrazovna institucija u gradu je univerzitet u Novom Sadu sa oko 38.000 studenata i 2.700 zaposlenih. Osnovan je 1960. godine, a čine ga 9 fakulteta u Novom Sadu (od kojih je 7 smešteno u modernom univerzitetskom kampusu) i fakulteti u Subotici, Somboru i Zrenjaninu. U Novom Sadu postoji 37 osnovnih škola (34 redovne i 3 specijalne) sa oko 26.000 đaka, kao i 12 srednjih stručnih škola i 4 gimnazije sa oko 18.000 đaka.

Kulturno-umetnička društva

U gradu se nalazi desetak kulturno-umetničkih društava koja su predstavljala multukulturalni život Novog Sada širom sveta. Najpoznatija kulturno-umetnička društva su: KUD Svetozar Marković, AKUD Sonja Marinković, SKUD Željezničar, FA Vila, SKUD Đurđevak - FA Splet i SZPD Neven (osnovano 1892. godine). Nacionalne manjine imaju svoja kulturno-umetnička društva, kao što su: mađarski MKUD Petefi Šandor, slovački SKUD Pavel Jozef Šafarik, rusinski RKPD Novi Sad, aškalijska Matica Aškalija, itd. I druge manjine (Bugari, Jevreji, Hrvati, itd) imaju svoja udruženja.

Mediji i izdavaštvo

Zgrada „Dnevnika“

U Novom Sadu izlazi dnevni list na srpskom jeziku - Dnevnik. Do 2006. godine dnevni list na mađarskom jeziku Mađar so izlazio je u Novom Sadu, da bi redakcija lista tada bila premeštena u Suboticu. U gradu postoje sedišta nekoliko medijskih kuća: regionalnog javnog servisa Radio-televizije Vojvodine, gradske Novosadske televizije (nekadašnja TV Apolo), kao i nekoliko privatnih TV stanica - Kanala 9, TV Panonije, Radio televizije Delta (RTD) i TV Most. U gradu postoji i nekoliko komercijalnih radio stanica, a najpopularnije su Radio 021 i Radio As. Novi Sad je poznat i kao centar izdavaštva i knjige. Značajni izdavači su Matica srpska, Stilos, Prometej, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, IP Adresa i dr. Poznati časopisi za književnost i umetnost su najstariji srpski časopis Letopis Matice srpske; časopis Polja, koji izdaje Kulturni centar Novog Sada i časopis Zlatna greda, koji izdaje Društvo književnika Vojvodine. Također poznati su i gradski novosadski portali NS Reporter, Novine novosadske, Luftika, NoviSad.com i Moj Novi Sad.

Arhitektura

Vladičanski dvor i Saborna crkva (levo od dvora). Na mestu gde je nekad stajao krst (premešten u baštu Saborne crkve) danas stoji spomenik Jovanu Jovanoviću - Zmaju.

Novi Sad je tipičan centralnoevropski grad. U gradu postoji samo nekoliko građevina sagrađenih pre 19. veka, pošto je stari Novi Sad razoren tokom revolucije 1849. godine. Centrom današnjeg grada, zbog toga, dominira arhitektura iz 19. veka. Nekada su se u okolini centra grada pretežno nalazile prizemne kuće, ali se one postepeno zamenjuju modernim višespratnicama.

Tokom socijalističkog perioda, novi blokovi višespratnih zgrada sa širokim ulicama izgrađeni su oko tada postojećeg gradskog jezgra. U tom periodu dominirale su zgrade sa 3-6 spratova, a zgrada sa više od 10 spratova je bilo od 40 do 50. Glavna gradska saobraćajnica, Bulevar oslobođenja, prosečena je kroz blokove starih kuća između 1962. i 1964. godine. Na sličan način je izgrađeno još nekoliko bulevara, čime je dobijena ortogonalna mreža ulica preko onoga što je ranije bila zrakasta struktura starog grada. Ove intervencije su utabale put za neometan rast grada (koji je skoro utrostručio broj stanovnika od 1950-ih), tako da su saobraćajne gužve (osim na par kritičnih lokacija) još uvek relativno retke uprkos velikom porastu broja automobila.

Verski objekti

Saborna pravoslavna crkva

Hrišćanska adventistička crkva

U Novom Sadu deluje oko dvadesetak verskih zajednica. Verski objekti u Novom Sadu uključuju uglavnom hrišćanske (pravoslavne, protestantske, katoličke, grkokatoličke) verske objekte, pored kojih postoje i jevrejska sinagoga, kao i mesdžidi islamske verske zajednice. Tokom 18. i 19. veka, u gradu je preovlađivalo pravoslavno stanovništvo, da bi krajem 19. i početkom 20. veka odnos verskih grupa bio izmenjen u korist katoličkog stanovništva. U toku 20. veka, pravoslavno stanovništvo ponovo postaje dominantno, tako da je popis iz 2002. godine zabeležio da na opštinskom području Grada Novog Sada živi 232.995 pravoslavnih, 24.843 katolika, 9.428 protestanata, 2.542 muslimana, 129 Jevreja i 35 pripadnika Pro-orijentalnih kultova.

Srbi su na teritoriji današnjeg Novog Sada živeli još tokom srednjovekovne ugarske i potonje turske vlasti. Prva pravoslavna parohija u Novom Sadu verovatno je osnovana poslednjih godina 17. veka, a sigurno je da je postojala 1702. godine. Nekoliko godina kasnije u tadašnji Petrovaradinski šanac preseljeno je sedište bačkog episkopa, koji je još izvesno vreme nosio i titulu segedinskog vladike. U gradu su redom izgrađene pravoslavne crkve: Saborna (1720), Nikolajevska (1730), Almaška (1733) i Uspenska (1736). U Petrovaradinu se nalazi Vavedenjska crkva iz 1922. godine, a u Sremskoj Kamenici Crkva uspenja Bogorodice, sagrađena u vremenu od 1737. do 1758. godine. Posle pada socijalizma, izgrađene su (ili je njihova gradnja u toku) nove pravoslavne crkve na Klisi, Slanoj Bari, Telepu, Novom Naselju, Detelinari, Petrovaradinu, Paragovu, Šangaju, Adicama i Mišeluku. Sve ove nove crkve su podignute u neovizantijskom stilu po čemu se razlikuju od starijih pravoslavnih crkava u centru grada, koje su rađene u baroknom stilu. U prigradskim naseljima postoji još nekoliko pravoslavnih crkava, kako starijih, tako i novijih.

Manastir Kovilj je jedini pravoslavni manastir na opštinskom području Grada Novog Sada, a nalazi se u blizini naselja Kovilj. Manastir je obnovljen u periodu od 1705. do 1707. godine, a po predanju ga je osnovao sveti Sava u 13. veku.

Protestantizam, koji je prvobitno bio raširen među Slovacima, Nemcima i Mađarima, tokom vremena se raširio i među Srbima, tako da se danas u većini protestantskih crkava u Novom Sadu službe obavljaju na srpskom jeziku. Značajniji protestantski verski objekti u gradu su: slovačka Evagelistička crkva na Rotkvariji (sagrađena 1886. godine), mađarska reformistička crkva na Rotkvariji (sagrađena 1865. godine), mađarska reformistička crkva na Telepu, kao i crkve adventista, baptista, nazarena, metodista, pentekostalaca, Jehovinih svedoka, mormona i drugih protestanskih zajednica. Pri baptističkoj crkvi na Adamovićevom Naselju smešten je i protestantski Teološki fakultet, dok se na Podbari nalazi adventistička gimnazija "Živorad Janković".

Katolička Crkva imena Marijinog

Iako su rimokatolici manjina u Novom Sadu, centrom grada dominira katolička Crkva imena Marijinog, koja je jedna od najprepoznatiljivijih građevina u Novom Sadu. Sagrađena je 1895. godine u neogotskom stilu na mestu starije crkve, koja je je srušena. Ova crkva je i najviša crkva u Bačkoj. U gradu postoje još nekoliko katoličkih crkava: jedna na Telepu, jedna na Grbavici (u Futoškoj ulici), četiri u Petrovaradinu i jedna u Sremskoj Kamenici (sagrađena 1811. godine). U Petrovaradinu postoji i franjevački Samostan svetog Juraja, I u Novom Sadu postoji franjevačka crvka i samostan u ulici Cara Dušana.

Grkokatoličku Crkvu svetih apostola Petra i Pavla u Starom Gradu, sagrađenu 1822. godine, koristi rusinska manjina. U gradu je postojala i Jermenska crkva, sagrađena 1746. godine. Porušena je 1965. prilikom proširivanja Bulevara maršala Tita (danas Bulevar Mihajla Pupina).

Novosadska sinagoga je sagrađena 1905. u stilu secesije. Danas se hram ne koristi u verske svrhe, pošto je zgrada sinagoge postala jedna od najvažnijih kulturnih institucija u gradu. Muslimanski vernici koriste mesdžide koji se nalaze na Adamovićevom Naselju (u Futoškoj ulici) i Velikom Ritu. Pri mesdžidu islamske zajednice na Adamovićevom Naselju nalazi se i sedište Novosadskog muftijstva Islamske zajednice u Srbiji.

Privreda

Sedište Naftne industrije Srbije

Novi Sad je ekonomski centar Vojvodine, najplodnije poljoprivredne regije u Srbiji. Grad je jedan od najvećih ekonomskih i kulturnih centara Srbije i bivše Jugoslavije.

Grad je tokom 1990ih (kao i ostatak Srbije) bio teško pogođen ekonomskim sankcijama i hiperinflacijom jugoslovenskog dinara. Embargo i loše poslovanje su doveli do propadanja ili zatvaranja nekada velikih industrijskih preduzeća, kao što su „Novkabel“ (industrija električnih kablova), „Pobeda“ (metalska industrija), „Jugoalat“ (alati), „Albus“ i „HINS“ (hemijska industrija). Rafinerija nafte Novi Sad, smeštena severoistočno od grada (zajedno sa termoelektranom-toplanom) blizu naselja Šangaj je praktično ostala jedino veliko preduzeće.

Privreda Novog Sada se uglavnom oporavila od tog perioda i naglo je ojačala nakon 2001, posle prebacivanja privrede na tercijarni sektor. Proces privatizacije državne i društvene imovine, kao i jaka privatna inicijativa, su povećali udeo privatnih preduzeća na 95% u Južnobačkom okrugu, a mala i srednja preduzeća dominiraju razvojem grada.

Značaj Novog Sada kao finansijskog centra potvrđuje veliki broj banaka,, kao što su "Vojvođanska banka", "Erste bank","OTP banka", "AIK banka","Findomestic banka" i "NLB Kontinental banka"; i DDOR Novi Sad, drugo najveće osiguravajuće društvo u Srbije. U gradu se još nalaze i sedište Naftne industrije Srbije. Novosadski sajam je takođe važan sa privredu grada.

Turizam

Egzit festival

Broj turista je počeo da se povećava od 2000. kada je Srbija počela da se otvara prema zapadnoj Evropi i Sjedinjenim Državama. Početkom jula svake godine održava je muzički festival Egzit, koji godišnje posećuje oko 150.000 posetilaca.. Pored ovog festivala, Novosadski sajam privlači mnoge poslovne ljude u sajam. U maju se u gradu održava najveći poljoprivredni sajam u regionu, a broj posetilaca je 2005. dostigao 600.000 U gradu postoji turistička luka kod Varadinskog mosta na koju mogu pristati brodovi koji krstare Dunavom.

Najpoznatija građevina u Novom Sadu je Petrovaradinska tvrđava, koja nadgleda grad i pruža odličan pogled na grad. Nacionalni park Fruška gora je udaljen približno 20 km od centra grada.

Sport

Spens

Grad je sedište sportskog društva „Vojvodina“, fudbalskih, košarkaških, odbojkaških, rukometnih, bokserskih, rvačkih, džudo, karate, stono teniskih, teniskih, hokejaških i drugih klubova. Posebno je značajan FK Vojvodina(1914), koji igra u prvoj saveznog ligi Srbije, kao i FK Novi Sad sa Detelinare. Ostali značajni klubovi iz grada su OK Vojvodina, KK Vojvodina, RK Vojvodina i VK Vojvodina.

Na Mišeluku (kod Sremske Kamenice), kod Mosta slobode se nalazila staza gde su se godišnje održavale automobilske i moto trke u okviru šampionata Srbije. Od 2009. godine, Grad Novi Sad ne dozvoljava održavanje trka na Mišeluku.

Najuspešniji i najpoznatiji sportisti Novog Sada su: braća Slobodan i Tadija Kačar, Petar Benedek, (boks), Vujadin Alempić, Savo Alempić i Stevan Zorić (atletika), Zoran Pančić (veslanje), Aleksandra Ivošev (streljaštvo), Slavko Obadov (džudo), Monika Seleš (tenis), Vujadin Boškov, Todor Veselinović, Ilija Pantelić (fudbal), Milan Gurović, Dragan Tarlać, Milenko Tepić, Marija Veger i Jasmina Perazić (košarka), Dušan Dačić (karate), Gordana Perkučin (stoni tenis), Andrija Gerić (odbojka), Aleksandar Jovančević (rvanje), i td.

U gradu postoji više teniskih klubova: na Novom Naselju (TK „6. maj“), na Sajmištu (TK „Novi Sad“), na Kamenjaru (TK „As“), u centru (TK „Vojvodina“), na Telepu (TK „Viner“) i dr. Pored toga, ima otvorene bazene na Sajmištu, zatvorene na SPENS-u, takođe i otvoreno i zatvoreno klizalište.

Zbog neposredne blizine Fruške gore i nacionalnog parka, u gradu postoje nekoliko planinarskih društava, a jednom godišnje se održava tradicionalni Fruškogorski maraton.

Grad je bio domaćin mnogih sportskih događaja a najznačajnije je Svetsko prvenstvo u stonom tenisu 1981, Evropsko prvenstvo u košarci 2005., itd.

Saobraćaj

Most slobode

Novi Sad se nalazi 80 km severo-zapadno od Beograda i međunarodnog aerodroma „Nikola Tesla“ i 346 km južno od Budimpešte autoputem E-75. Svakodnevne železničke linije za Beč i Budimpeštu,kao i autobuske linije povezuju Novi Sad sa evropskim gradovima. Takođe, Novi Sad se nalazi u neposrednoj blizini autoputa E-70 i železničkim koridorom koji povezuje Beograd - Zagreb. Do aerodroma Nikola Tesla potrebno je oko 90 minuta vožnje.

Autobus Gradskog saobraćajnog preduzeća Novi Sad

Veći deo Novog Sada smešten je između Dunava i jednog rukavca kanala Dunav-Tisa-Dunav. Nad kanalom DTD su izgrađena tri mosta prema Kisaču, Temerinu i Kaću. Dunav premošćuju Varadinski most, Most slobode (oštećen u bombardovanju 1999, obnovljen 2005) i privremeni Drumsko-železnički most „Boško Perošević“. Preko Dunava su nekada išli Most kraljevića Tomislava, Most kraljevića Andreja (srušeni u Aprilskom ratu), stari Varadinski most (nekada Most maršala Tita, srušen u bombardovanju 1999), Žeželjev most (srušen u bombardovanju 1999) i privremeni most na baržama. Grad planira izgradnju novog mosta koji će koristiti stubove porušenog Mosta kraljevića Andreja, a sa sremske strane put će voditi kroz tunel ispod Petrovaradinske tvrđave, kao i gradnju trajnog železničkog mosta na mestu srušenog Žeželjevog mosta.

Glavni gradska saobraćajnica je Bulevar oslobođenja, koji se pruža pravcem sever-jug, vodi od železničke stanice, a na njega se nastavlja Most slobode. Po tekućem urbanističkom planu planira se da Subotički i Evropski bulevar postanu glavne saobraćajnice koje će ići od autoputa E-75 i nastavljaće se na novi most preko Ribarskog ostrva ka Sremskoj Kamenici.

Gradom saobraćaju gradski autobusi GSP-a Novi Sad. Pored gradskih naselja povezana su i sela iz opština Beočin i Temerin, ali i Sremski Karlovci. U Novom Sadu su od 1911. do 1959. saobraćali i tramvaji.

U Čeneju, desetak kilometara severno od grada nalazi se aerodrom Čenej. Aerodrom se trenutno koristi u sportske i privredne svrhe, mada postoje ideje u proširivanju namene aerodroma.

Poznati Novosađani

Vidi još: Spisak poznatih Novosađana.

• Mojsije Putnik, sveštenik;
• Miroslav Antić (1932-1986), pesnik, novinar
• Isidor Bajić (1878-1915), učitelj i kompozitor
• Đorđe Balašević (1953-2021), muzičar i kantautor
• Svetozar Miletić (1826-1901), političar i publicista
• Mladen Dražetin (1951-2015), doktor društvenih nauka, intelektualac, ekonomista, pozorišni stvaralac, pesnik, književnik i filozof. Rođen je i umro u Novom Sadu.
• Jakov Ignjatović (1822-1889), književnik
• Josip Jelačić (1801-1859), ban Hrvatske i Slavonije i veliki austrijski vojskovođa
• Jovan Jovanović Zmaj (1833-1904), srpski pesnik
• Slobodan Jovanović (1869-1958), pravnik, istoričar, književnik, predsednik Srpske kraljevske akademije, rektor Beogradskog univerziteta
• Mihajlo Kelbli (1930), renomirani klarinetista, redovni profesor na Akademiji umetnosti (u penziji) u Novom Sadu.
• Laza Kostić (1841-1910), srpski pesnik
• Monika Seleš (*1973), teniserka
• Aleksandar Tišma (1924- 2003), književnik
• Aleksandar Vulin, političar
• Kosta Trifković (1843-1875), dramski pisac
• Stjepan Kugli (1851-1915), hrvatski knjižar, nakladnik i tiskar
• Jovan Pervaz Joca (1885-1947) građevinski preduzimač, predsednik SZPD Neven 1933/1934, izgradio Pervazovo naselje tako što je 1935. otkupio zemljište od grada i isparcelisao.
• Nikola Pervaz (1904-1977), doktor pravnih nauka, advokat
• Andrija Gerić, profesionalni odbojkaš
• Aleksandra Ivošev, streljaštvo, Osvajačica Olimpijske medalje u Atlanti 1996.
• Nataša Bekvalac, pevačica
• Dara Bubamara, pevačica
• Momčilo Tapavica, teniser i arhitekta
• Judita Alargić, učesnica Narodnooslobodilačke borbe;
• Mira Alečković, pesnikinja;
• Platon Atanacković, sveštenik i pisac;
• Bogdan Gavrilović, matematičar
• Nikola Rađen, vaterpolista

Međunarodna saradnja

Gradovi pobratimi

Modena, Italija (od 1974) Čangčun, Narodna Republika Kina (od 1981) Dortmund, Nemačka (od 1982/83) Norič, Ujedinjeno Kraljevstvo (od 1989)

Iliupoli (atinska opština), Grčka (od 1994) Budva, Crna Gora (od 1996) Temišvar, Rumunija (od 2005) Nižnji Novgorod, Rusija (od 2006) Pečuj, Mađarska (od 2009) Rijeka (Hrvatska) od 2020.

Gradovi sa kojima Novi Sad ima potpisan sporazum o saradnji

Lavov, Ukrajina (od 1999) Segedin, Mađarska (od 2001) Ulm, Nemačka (od 2002) Geteborg, Švedska (od 2002)

Osijek, Hrvatska (od 2002) Tuzla, Bosna i Hercegovina (od 2002) Nant, Francuska (od 2003) Sankt Peterburg, Rusija (od 2005) Banja Luka, Bosna i Hercegovina (od 2006)

Galerija

• 
  Kupalište Štrand na Dunavu
• 
  Zmaj Jovina ulica leti
• 
  Dunavski park
• 
  Zgrada Banovine, sedište Izvršnog veća Vojvodine
• 
  Bulevar oslobođenja noću
• 
  Novosadska sinagoga

Povezano

• Mostovi Novog Sada
• Spisak ulica Novog Sada
• Fruška gora
• Južnobački upravni okrug
• Vojvodina

Vanjske veze

Novi Sad na Wikimedijinoj ostavi

• Zvanična prezentacija Grada Novog Sada
• Novi Sad - informacije na stranici Wikivoyage
• Skupština Grada Novog Sada - zvanična prezentacija
• Gradski portal sa najnovijim vestima
• Novosadski portal
• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Novosadski dnevni list
• Radio-televizija Vojvodine
• Kanal9 TV- Novi Sad
• NS Reporter